Granice w kulturze - Wiedza i Edukacja

Tomasz Misiak – Muzyka a dźwięk. Idea dźwięków niemuzycznych oraz próby jej przekroczenia...
160
Podobny kierunek obrał także inny z futurystycznych kompozytorów, Luigi Russolo.
Proponowana przez niego „sztuka hałasu” miała być odpowiedzią na postępującą
industrializację, na coraz większą rolę maszyn w życiu człowieka, na pełne różnorodnych
dźwięków nowoczesne miasta i wsie. Zwracając uwagę na dźwięki emitowane
przez urządzenia mechaniczne i wykorzystując je jako materię kompozycji muzycznych,
artysta ma zaspokajać nową wrażliwość. „Przemierzając miasto z uchem bardziej
niż okiem uważnym, będziemy mogli z przyjemnością uchwycić szum zasysanej wody,
powietrza lub gazu w rurach metalowych, terkot motorów, które niewątpliwie drżą i oddychają
jak zwierzęta, klapanie wentyli, przesuwy tłoków, zgrzyt pił mechanicznych,
podskoki wozów tramwajowych na szynach, trzaskanie z bata i trzepotanie zasłon lub
flag” 9 . Swym zainteresowaniom materiałem dźwiękowym otaczającej rzeczywistości
dawał wyraz Russolo w stworzonym przez siebie mediolańskim studiu-laboratorium,
w którym konstruował rozmaite instrumenty 10 mające oddawać całą gamę efektów
szmerowych doświadczanych na co dzień. Poszukiwaniom tym towarzyszyła nowa idea
dzieła muzycznego, które z założenia miało być krótkotrwałe, tymczasowe, ulotne. Propozycje
Russolo miały wyraźny wpływ na późniejszych twórców eksperymentujących
zarówno z samym materiałem dźwiękowym, jak i z formą realizacji. I choć tworzone
przez Russolo instrumenty nie były sprzężone z elektroniką, to jego poszukiwania odcisnęły
także swe piętno na późniejszych eksperymentach z muzyką konkretną i elektroniczną.
Jedną z ważniejszych konsekwencji tych przeobrażeń było wzbogacenie
muzyki o szum. Różnorodne efekty szumowe, jeśli w ogóle pojawiały się w tradycyjnej
twórczości muzycznej, to z reguły posiadały znaczenie drugorzędne, uboczne. Za
sprawą futurystów szum stał się równouprawnionym elementem w szerokim zakresie
nowego pola brzmieniowego, a także prawomocną jakością estetyczną 11 .
Wydaje się, że to głównie różnorodne względy estetyczne stały na przeszkodzie zaakceptowania
szumu w muzyce. Tymczasem awangardowe manifestacje wydają się
bardziej wyraźne, gdy zestawi się je z wypowiedziami fizyków. Oddajmy więc jeszcze
raz głos sir Williamowi Braggowi, który w cyklu odbywających się w 1920 roku
w auli Królewskiego Towarzystwa Naukowego w Londynie odczytów, tak przedstawia
problem dźwięków w muzyce: „Zastanówmy się teraz, jaka jest istotna różnica pomiędzy
stałym, pewien czas trwającym, tonem a nieregularnym hałasem, czynionym
np. przez węglarza, wypróżniającego swój worek na bruku. Pierwszy z tych dźwięków
odznacza się właściwościami, pozwalającymi utworzyć zeń muzykę; z dźwięku drugiego
zaś absolutnie nic utworzyć się nie da” 12 .
Przykład dźwięków wydawanych przez wysypywany na bruku węgiel pozostaje
nadal w świetle poruszanej tu problematyki niezwykle inspirujący. To samo bowiem,
co pozwoliło Braggowi pokazać, czym nie może być muzyka, Luigiemu Russolo
posłużyło do wzniecenia nowej muzycznej wrażliwości. Gdy Bragg na bazie swoich
ustaleń mógł omawiać „najprostsze prawa i reguły, jakie winny być zachowane przy
budowie projektowanego instrumentu muzycznego, dla uzyskania za pomocą tegoż
9
Cyt. za: Christa Baumgarth, Futuryzm, przeł. J. Tasarski, Warszawa 1987, s. 288.
10
Russolo określał wszystkie stworzone przez siebie instrumenty jako „intonarumori”, a poszczególnym
modelom, w zależności od wydobywanych dźwięków, nadawał oryginalne nazwy: „ululatori”
(„wyjce”), „rombatori”, „crepitatori” („trzeszczacze”), „stropicciatori”, „scoppiatori” („eksplodery”), „ronzatori”,
„gorgogliatori” („bulgotacze”), „sibilatori” („świszczacze”) itp. W kwietniu 1914 roku w mediolańskim
Teatro Dal Verme odbył się koncert, na którym kompozytor wykonał za pomocą swych 19
„intonarumori” trzy utwory: Przebudzenie się miasta, Obiad na tarasie hotelu oraz Spotkanie aeroplanów
i automobilów. Za: Zbigniew Skowron, Teoria i estetyka awangardy muzycznej..., op. cit., s. 34.
11
Zob.: Zbigniew Skowron, Estetyka awangardy muzycznej..., op. cit., s. 37.
12
William Bragg, Świat dźwięków, op. cit., s. 34.