Granice w kulturze - Wiedza i Edukacja

Marcin Kowalczyk – Profanacje, detronizacje, odwrócenia – karnawalizacja chrześcijańskiego...
133
biologicznej potrzeby odpoczynku, lecz stanowił ważny element roku liturgicznego
pozwalający człowiekowi na odnalezienie właściwego miejsca w świecie.
Wszystko, co w oficjalnej rzeczywistości uznawane było za ważne i nienaruszalne,
w okresie omawianego święta sprowadzano na plan „dołu” materialno-cielesnego, by
przybliżyć to człowiekowi. Karnawał przypominał o ludzkiej zwierzęcości, redukując
przy tym sferę ducha. Był świętem potrzebnym, gdyż stanowił „wentyl bezpieczeństwa”,
dzięki któremu człowiek średniowieczny mógł dać upust swej nieskrępowanej
(do pewnych granic) inwencji i wyobraźni – na krótko uwolnić się od tego, co jasne
i zhierarchizowane. W osiągnięciu tych celów wydatnie pomagało specyficzne traktowanie
chrześcijańskiego sacrum.
Podczas karnawału parodiowana była liturgia, odgrywano błazeńskie wersje ważnych
wydarzeń religijnych (np. ostatniej wieczerzy), wybierano biskupa lub papieża
głupców, a w kościołach pito alkohol oraz śpiewano i tańczono. Z symbolami religijnymi
łączona też była tzw. „wesoła materia” – mocz i kał (np. gnojówka zamiast
wody święconej służąca do „chrzczenia” tłumu). Te niedopuszczalne w kulturze
oficjalnej zabiegi stanowiły ważny element karnawałowego święta, a ich cel był
ściśle określony. Wszystkie profanacje, detronizacje i odwrócenia w perspektywie
śmiechu służyły sprowadzeniu wartości wyższych na plan „dołu”, a więc ciała i „wesołej
materii”. Łączyło się to z eksponowaniem biologicznej, przyziemnej strony
egzystencji, co, według Michaiła Bachtina, ucieleśniało kosmiczne żywioły, nadając
im charakter poufałej bliskości. Wszystko to, co niezrozumiałe, budzące grozę wprowadzane
było w bliską człowiekowi sferę cielesną. W tym sensie elementy karnawału,
mając wymiar terapeutyczny, w rzeczywistości utrwalały oficjalny porządek
świata, przygotowywały uczestników do wielkopostnej refleksji oraz umartwienia.
I choć karnawał w swej pierwotnej formie „drugiego życia ludu” właściwie już nie
istnieje, to jednak swoista archaika karnawałowa wciąż jest obecna w kulturze, karnawalizując
pewne jej elementy. Używam tu konsekwentnie terminu „kultura”,
choć, jak wiadomo, koncepcja Bachtina dotyczy przede wszystkim zjawisk z kręgu
literatury. Jednak dziś teoria karnawalizacji wykorzystywana jest jako klucz interpretacyjny
także do innych, szeroko pojętych praktyk znaczeniotwórczych 3 .
W sztuce współczesnej na przykład widoczne są nasilające się tendencje do przekraczania
granic, które, jak się wydaje, można porównać do zjawisk karnawało-wych.
Sztuka ta bowiem coraz częściej narusza chrześcijańskie sacrum, co staje się, podobnie
jak w karnawale, swoistą strategią. Oczywiście dziś nie istnieją już sztywne ramy
wyznaczające granice kultury oficjalnej tak, jak działo się to w średniowieczu i renesansie.
Z pewnością jednak, zwłaszcza w Polsce, wciąż można mówić o istnieniu pewnej
oficjalnej sfery wizualnej 4 , której granice sankcjonuje prawo oraz tradycja. Ważne
miejsce zajmują w niej obok symboli narodowych te związane z chrześcijaństwem.
Zatem, jeśli zdiagnozujemy istnienie takiej sfery, automatycznie zyskujemy przestrzeń
dla karnawalizacji, czyli przetworzenia pewnych „oficjalnych” elementów zgodnie
z zasadami święta. W zjawisku tym nie chodzi jednak o sam fakt przekroczenia granicy,
3
Por.: Karnawalizacja. Tendencje ludyczne w kulturze współczesnej…, Teoria karnawalizacji. Konteksty
i interpretacje…. O możliwościach zastosowania Bachtinowskiej koncepcji w historii sztuki i
związanymi z tym problemami: por.: N. Cieślinska, Rabelais a Breugel, czyli po co Bachtin, [w:] Słowo
i obraz: materiały Sympozjum Komitetu Nauk o Sztuce Polskiej Akademii Nauk, Nieborów, 29 września-1
października 1977 r., red. A. Morawińska, Wyd. PWN, Warszawa 1982.
4
Terminu tego używa w swej pracy Izabela Kowalczyk, podkreślając, iż przedmiotem zainteresowania
części współczesnych artystów jest to, co oficjalna sfera wizualna odrzuca. Zob. I. Kowalczyk,
Ciało i władza. Polska sztuka krytyczna lat 90, Wyd. Sic!, Warszawa 2002, s. 19.