Granice w kulturze - Wiedza i Edukacja

Agnieszka Adamowicz-Pośpiech – Cywilizacyjne jądra ciemności, czyli o sytuacjach granicznych...
11
Większość z nas zna siebie tylko z ograniczonych doświadczeń, nabytych w znajomych
sytuacjach, określonych przez zasady, prawa, przekonania i naciski, które nas krępują.
Chodzimy do szkoły i do pracy, jeździmy na urlop, bywamy na imprezach […].
Lecz co się stanie, gdy zostaniemy poddani całkowicie nowym i nieznanym bodźcom,
przy których nasze przyzwyczajenia okażą się niewystarczające? 23
Conrad idzie dalej i stawia następne pytania. Podaje intrygujący przykład trudnego
do wytłumaczenia zachowania. Na pokładzie parowca, którym Marlow płynie po
Kurtza, znajduje się załoga około trzydziestu kanibali głodujących od ponad miesiąca.
Jednak żaden z nich nie zaatakował pozostałych białych członków załogi. Marlow
zastanawia się, co ich powstrzymywało, jak wyjaśnić ich zachowanie, wedle
jakich reguł? Nie znali oni żadnych norm, nie krępowały ich konwencje społeczne,
a jednak nie rzucili się na białą mniejszość załogi:
Zrozumiałem, że coś ich powstrzymuje, że w grę wchodzi tu jedna z tych niemożliwych
do przeniknięcia tajemnic ludzkiej duszy. […] Owszem przyglądałem się
tym Murzynom tak, jak się patrzy na każdą istotę ludzką, zaciekawiony ich popędami,
motywami, zdolnościami, słabościami – poddanymi próbie nieuchronnej fizycznej konieczności.
Opory! Co ich powstrzymywało? Przesądy, wstręt, cierpliwość, strach, a może
jakiś pierwotny honor? Głodny człowiek pokona wszelki strach, największa nawet
cierpliwość nie pomoże mu jednak przetrzymać głodu, a wstrętu po prostu wtedy nie
odczuwa. A co do przesądów, wierzeń i tego, co nazywamy zasadami, to znaczą wówczas
mniej niż pyłek na wietrze. Znacie piekło nieustannego głodu, tę drażniącą mękę
i towarzyszące jej czarne myśli, ponure i złowrogie okrucieństwo? Bo ja znam. […]
A co gorsza, te chłopy nie miały naprawdę żadnych powodów, aby zachować jakieś
skrupuły. Opory! (JC 47)
Trudno jednoznacznie stwierdzić Conradowi, co powoduje, że w sytuacji próby
człowiek może zachować się przyzwoicie; tym bardziej, że dostrzega tę cechę u lokalnych
kanibali, a nie odnajduje w geniuszu z Zachodu 24 .
Herling również obserwuje ludzi w sytuacjach granicznych: cierpienia, walki i śmierci.
U Herlinga działa jeszcze inny czynnik sytuacyjny, a mianowicie odwrócenie
norm. Sowieci narzucili nowe zasady moralne. Najistotniejsze elementy wkładu sytuacyjnego
i systemowego w obozie to samotność więźniów wobec oprawców i zawieszenie
wszelkich praw rządzących w normalnym, wolnym świecie. Pierwszym
więc warunkiem wspomagającym zachowanie choć odrobiny człowieczeństwa była
pamięć o zasadach, które obowiązywały w wolnym świecie.
Jednak cały system obozów koncentracyjnych w Rosji ukierunkowany był na
zniszczenie pamięci, psychiczne maltretowanie człowieka prowadzące do jego całkowitego
przeobrażenia. Herling nazywa to Wielką Przemianą (IŚ 120) zasadzającą się
na całkowitej dezintegracji osobowości więźnia:
[więzień] będzie z początku dzielił się ostatnią kromką chleba z więźniami bliskimi
obłędu głodowego, będzie prowadził z pracy pod rękę chorych na kurzą ślepotę,
będzie wzywał pomocy, gdy jego towarzysz odrąbie sobie na „lesopowale” dwa palce
u ręki, będzie ukradkiem zanosił do Trupiarni zlewki z zupy i główki śledzi; po paru
tygodniach spostrzeże się jednak, że robi to wszystko nie z bezinteresownego odruchu
serca, lecz z egoistycznego nakazu rozumu – próbuje ratować przede wszystkim siebie,
a dopiero potem innych. […] Jakże litować się nad „kurzymi ślepcami”, gdy się
23
P. Zimbardo, Efekt Lucyfera. Dlaczego dobrzy ludzie czynią zło, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 2008, s. 28.
24
Temat kanibalizmu został przez Conrada podjęty ponownie w noweli Falk w tomie Typhoon
and Other Stories w 1903 roku.