suzluьundаn bu hяmишя uьurlu аlыnmыrdы. Rиd mаcаr иnqиlаbыnа hяr cцr kюmяk еtmяyя hаzыr иdи. Pяrяnpяrяn dцшmцш иnqиlаbчыlаr vяtяnlяrиndя "nяyиnsя dяyишяcяyиnи" gюzlяyя-gюzlяyя yашаyыrdыlаr vя bеlя аnlаrыn bиrиndя Kошut Rиdиn kюmяyи иlя bашqа аdlа Mаcаrыstаnа gеtmяyи dцшцnцr. Kаpиtаn Rиd vаrlы turиst gюrkяmиndя, Kошut иsя оnun qulluqчusu kиmи sяyаhяt еtmяlи иdиlяr. Kаpиtаnы bашqа bиr иnqиlаb оcаьы - Pоlша dа mаrаqlаndыrыrdы. О, Brиtаnиyа-Pоlша яmяkdашlыьы ишиndя ишtиrаk еdиr vя bu sоndа оnunlа nяtиcяlяnиr kи, mиtиnqlяrиn bиrиndя sоnrаdаn оnun аrvаdы оlаcаq gяnc qыzlа tаnыш оlur. Ыndи bяllи оlur kи, Еlиzаbеt Rиd qеyrи-аdи шяхsиyyяt оlub. Оnun 1890-cы иldя yаzdыьы "Mаynе Rеиd, а mеmоиr оf hиs lиfе" аdlы kиtаbы - иndиyя qяdяr Rиd hаqqыndа mоnоqrаfиyа yаzыlmаdыьыndаn - mяnиm dя иstиfаdя еtdиyиm mцhцm иnfоrmаsиyа mяnbяyиdиr. Rиdиn sиyаsи bахышlаrыnы gюstяrяn dиgяr mяnbя "Оnwаrd" jurnаlыdыr. Rиd оnu 1869-cu иldя Nyu- Yоrkdа, burdа оlduьu qыsа zаmаn яrzиndя nяшr еdиrdи. Mаcяrа rоmаnlаrы, cоьrаfи tяsvиrlяr, zооlоjи kuryеzlяr, шеrlяr vя bеynяlхаlq hаdиsяlяrя rяylяrlя dоlu bu jurnаlы яvvяldяn ахыrа qяdяr юzц fоrmаlашdыrыrdы. О, qеyrи-аdи dяrяcяdя ишgцzаr иdи. 1883-cц иlя, yяnи юlяnя qяdяr оnun yаzdыьы kиtаblаrыn sиyаhыsы аz dеyиldи. Mяn Mаyn Rиd hаqqыndа dаnышmаьа хцsusи sяbяbиm оlduьu цчцn rиsk еtdиm. О, nяиnkи rus охuculаrыnы, pоlyаklаrы dа mяftun еtmишdи. Mяn юzцmц Mаlа Pоqulyаnkа kцчяsиndяkи kиtаbхаnаdаn qоltuьumdа Mаyn Rиdиn kиtаbы чыхаrkяn хаtыrlаyыrаm: bоz qыш gцnцndя, kцчяdя uшаqlаr qаrыnlаrы цstя uzаnыb sаnkа sцrцrdцlяr. Яgяr bu аnlаrы gцclц hиsslя yашаyыrsаnsа, оndа хыrdаlыьыnа qяdяr yаddашdаn sиlиnmиr. Qоltuьumun аltыndаkы yцkdяn цrяyиm шиddяtlя dюyцnцrdц: bu mяnиm цчцn яsиl хяzиnя иdи. Rиdиn Rusиyа vя Pоlшаdаkы nцfuzu аyrы ишиn mюvzusudur. Yаlnыz bиr nечя яlаqяyя tохunаcаьаm kи, bu ишя kюmяk еdя bиlиm. Dцшцnцrяm kи, Mаyn Rиd tяbияtя yеnи, mяn dеyяrdиm dаhа аydыn bахыш gяtиrmишdиr. Оnun gяnc охuculаrы цчцn dаhа tяbияt - аntrоpоmоrf шяkиllяr tоplusu yахud qеyrи-mцяyyяn pаntеиst kяшflяr цчцn vаsиtя dеyиldи. Оnun hяr hаnsы hеyvаnыn yахud bиtkиnиn аdыnы yаzаrkяn mюtяrиzяdя оnlаrыn lаtыncа аdlаrыnы gюstяrmяk mаnиyаsы, иqlиm vя шяrаиtиn dяqиq tяsvиrи bашqаlаrыndаn чох fяrqlяnиr vя dиqqяt cяlb еdиrdи. Bu mяnаdа оnun vаrиsи pоlyаk yаzычы, оv hаqqыndа yеnиyеtmя kиtаblаrыnыn mцяllиfи Vlоdzиmеj Kоrsаkdыr. Яgяr юzцm bаrяdя dеsяm, оndа hяttа иndи dя яksяr аьаclаrыn vя оtlаrыn аdыnы lаtыncа bиlmяyиmdя, Kоrsаkа mяhяbbяtdя, Tаrаnоvskи, Шtоltsmаn kиmи tяbияtшцnаslаrы tаnыmаqdа mяn Rиdиn kиtаblаrыnа bоrcluyаm. Bundаn bашqа, оnun kиtаblаrыnыn mяшhurlашmаsы о dюvrdя bаш vеrmишdи kи, dцnyаnыn humаnиtаr оbrаzы чаt vеrиr, mяktяbdя zооlоgиyа vя bоtаnиkа dяrslяrи gяnc, hяm dя kиfаyяt qяdяr sяrt nаturаlиstlяrи mаrаqlаndыrыr, bюcяk, kяpяnяk vя quш yumurtаlаrыnыn kоllеksиyачыlаrыnыn sаyы аrtыrdы. Dаhа bиr яlаqя - Аmеrиkаnыn rоmаntиk оbrаzыdыr. Hяttа Аvrоpаdа Шаtоbrиаnыn "Аtаlа" pоvеstиnи vя sоnrаlаr Kupеrиn rоmаnlаrыnы nяzяrя аlsаq bеlя, yеnя dя Mаyn Rиdиn hаqqыnы vеrmяlиyиk. Чехоv vя dиgяr yаzычыlаr Rиddяn gюtцrцlmцш аksеssuаrlаrы шяrhsиz аnlаyыш kиmи qяbul еdиrdиlяr. Bиzиm Аntоnиy Slоnиmskиnиn "Bашsыz аtlы" шеrиndя dеyиlиr kи, охucu Mаyn Rиdиn еynи аdlы rоmаnыnы yахшы хаtыrlаyыr vя "prеrиyа", "mustаnq", "Lеоnun sаhиllяrи" kиmи sюzlяrя rаst gяldиkdя, шаиr kиmи hиsslяr kечиrиr. Rиddяn sоnrа Аmеrиkа mешяlяrи, prеrиyаlаrы, mustаnq vя bиzоnlаrы, Аmеrиkаyа аyаq qоymаmыш иnsаnlаrыn qяlяmиndя cаnlаnmаьа bашlаdы. Аlmаn Kаrl Mаy hяbsхаnаdа оturа-оturа Vяhши Qяrbdя mаcяrаlаr bаrяdя mеqаlоmаn еpоpеyаsы yаzmышdы. (Оld Шаttеrхеnd аdlы qоrхmаz tяhkиyячи bычаqlа qrиzlи аyыsыnы юldцrmяsиndяn, хеyиrхаhlыq, gеnишцrяklиlиk mцcяssяmяsиnя чеvrиlmяsиndяn dаnышыrdы). Kаrl Mаyыn "Хеyиrхаh hиndu Vиnnеtu" яsяrи klаssиk mаcяrа rоmаnы шюhrяtиnя yаlnыz оrtа vя шяrqи Аvrоpаdа чаtmышdы. Mяlumdur kи, gяnc Аdоlf Hиtlеr dя mяnяvи tяlяbаtыnы Mаyы охuyаrаq юdяyиrdи. Lаkиn mяn dцшцnцrяm kи, gюzlяrи иlя Аmеrиkаnы gюrmяyяn Mаy sяhnя vя tиpаjlаrы Rиddяn gюtцrцb, оnlаrы юz zюvqцnя gюrя dяyишиrdи. Rusиyа цчцn prеrиyа vя hиndu rоlunu яsrиmиzиn яvvяlиndя Sиbиr оynаdы. Иmpеrиyа аvаntцrаsыnа bяrаяt qаzаndыrmаq цчцn Kиplиnq vя Cеk Lоndоnu kюmяyя чаьыrыrdыlаr. Яgяr yаша dоlmuш Vоlоdyа vя Чечеvиtsыn шяrqя yоllаnыb, Kаmчаtkаdа dаyаnаrаq Bеrиnq bоьаzыnы kечmяyя cяhd еtmяsяlяr dя, yеnя dя юz uшаq аrzulаrыnа bоrcludurlаr. Dцnyа mцhаrиbяsиndяn bиr аz яvvяl Pоlиtехnиk иnstиtutunu bиtиrяn аtаm Yеnиsеyя yоllаnыr vя Sаyаndаn Buzlu оkеаnа qяdяr yоl qяt еdиr. Оnun sяyаhяtиnиn sиrrиnи mяktяb иllяrиndяn qаlаn sаndыqча ачыr. Budur sиzя dаhа bиr, sоnuncu яlаqя: Mаyn Rиd Rusиyаnыn Аsиyаyа аиd оlаn еkzоtиk tоrpаqlаrыnа еkspеdиsиyаnыn bяlяdичиsи иdи. Bеrklи, 1963 Tяrcцmя: Sаmиr Bulut 146 АЛАТОРАН № 12, ЙАНВАР 2008
Æóðíàë è÷ÿðèñèíäÿ Æóðíàë ëàéèùÿñè ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ Éóíàíûñòàíäà éàéûíëàíàí “ ” æóðíàëûíû òÿãäèì åäèðèê. Ëàéèùÿ À÷ûã Úÿìèééÿò Èíñòèòóòó Éàðäûì Ôîíäóíóí äÿñòÿéè èëÿ ùÿéàòà êå÷èðèëèð. АЛАТОРАН № 12, ЙАНВАР 2008 147