KONCEPCIJA - ERI SEE

MINISTERSTVO ZA OBRAZOVANIE I NAUKA
BIRO ZA RAZVOJ NA OBRAZOVANIETO
KONCEPCIJA
ZA DEVETGODI[NO OSNOVNO
VOSPITANIE I OBRAZOVANIE
FEVRUARI, 2007, SKOPJE

Koncepcijata za devetgodi{no osnovno vospitanie i obrazovanie ja izraboti
komisija formirana od strana na ministerot za obrazovanie i nauka.
Komisijata vo svojata rabota se rakovode{e od sovremenite nau~ni dostigawa vo
oblastite koi{to se odnesuvaat na obrazovanieto na decata na vozrast od 6 do 15 godini,
kako i na svojata stru~nost, kompetentnost i odgovornost.
Nejzinite ~lenovi rabotea nezavisno i bez pritisoci i se vklu~uvaa vo podgotovkata
na koncepcijata vo zavisnost od svoite mo`nosti i podra~je na interes i
stru~nost.
Za predlo`enite re{enija vo koncepcijata ~lenovite na komisijata ne se
nadglasuvaa, tuku site gi iznesuvaa svoite razmisluvawa i sugestii za opredeleni
pra{awa. Sekoj ~len ja prifati kone~nata verzija na koncepcijata i pokraj poedine~noto
poinakvo razmisluvawe po nekoe odredeno pra{awe.
Kone~nite re{enija gi sodr`at i zabele{kite i sugestiite dobieni od stru~nata
javnost po javnata rasprava za predlo`eniot dokument.
^lenovi na komisijata za izrabotka na
Koncepcijata za devetgodi{no osnovno vospitanie i obrazovanie:
• ^lenovi za sozdavawe na zakonskata ramka, konsultacii i poddr{ka pri
izrabotkata na koncepcijata:
- Sulejman Ru{iti, minister za obrazovanie i nauka
- Pero Stojanovski, dr`aven sekretar vo Ministerstvoto za
obrazovanie i nauka
• ^lenovi za izrabotka na koncepcijata:
- m-r Ta{e Stojanovski, rakovoditel na Oddelenieto za istra`uvawe,
razvoj i sistemski pra{awa
- Mitko ^e{larov, rakovoditel na Sektorot za razvoj na vospitno-obrazovniot
sistem i razvoj na standardi, nastavni planovi i programi
- Vesna Horvatovi}, direktor na Biroto za razvoj na obrazovanieto
- Qiqana Samarxiska - Panova, rakovoditel na Oddelenieto za razvoj na
vospitno-obrazovniot sistem i razvoj na standardi, nastavni planovi i
programi vo predu~ili{noto vospitanie i oddelenskata nastava
- Silvana Veteroska, rakovoditel na Sektorot za profesionalen razvoj na
vospitno-obrazovniot kadar i sovetodavna stru~na rabota
- d-r Nikolina Kenig, Institut za psihologija, Filozofski fakultet,
Univerzitet „Sv. Kiril i Metodij” - Skopje
- d-r Lena Damovska, Institut za pedagogija, Filozofski fakultet,
Univerzitet „Sv. Kiril i Metodij” - Skopje
- d-r Xeladin Murati, Pedago{ki fakultet - Skopje
- d-r Quqita Isaku, Dr`aven univerzitet - Tetovo
- d-r Ruhi Bakiu, Univerzitet na Jugoisto~na Evropa -Tetovo
2

S o d r ` i n a
PRV DEL – ANALIZA NA OSNOVNOTO OBRAZOVANIE
V O V E D 7
ORGANIZACIJA I UPRAVUVAWE 8
Osnovni pokazateli za osnovnoto obrazovanie 9
TRAEWE NA ZADOL@ITELNOTO OBRAZOVANIE I NEGOVATA
VNATRE[NA ORGANIZACIJA 10
Iskustva vo Evropa
10
Iskustva vo Makedonija
12
Organizacija na nastavata i odmorite na u~enicite
13
STRUKTURA NA NASTAVNIOT PLAN 16
Povrzuvawe na predu~ili{noto so osnovnoto vospitanie i obrazovanie 16
Karakteristiki na nastavniot plan i nastavnite programi za osnovnoto
u~ili{te
Zadol`itelni predmeti vo ni`ite oddelenija
Zadol`itelni predmeti vo vi{ite oddelenija
Izborni predmeti
Fakultativni predmeti
^as na oddelenskata zaednica
Dopolnitelna i dodatna nastava
OBRAZOVANIE NA DECATA SO POSEBNI POTREBI 27
NADARENI U^ENICI 29
PLANIRAWE I ORGANIZACIJA NA NASTAVATA 31
Nastavni predmeti po periodi ili ciklusi
31
Nastavni predmeti vo zavr{niot period ili ciklus
34
Individualizirana nastava i formirawe na paralelkite
35
Planirawe i organizacija na nastavata vo na{ite u~ili{ta
38
OCENUVAWE NA ZNAEWATA I NAPREDUVAWETO NA U^ENICITE 39
Iskustvo vo razvienite zemji
39
Iskustvo za ocenuvaweto na znaewata na u~enicite vo na{ite u~ili{ta 42
OBRAZOVANIETO NA NASTAVNICITE I NIVNITE KOMPETENCII 46
Aktuelni pra{awa i problemi
48
Razvivawe na sistem za obuka na nastavnicite
50
SORABOTKA SO RODITELITE 51
Funkcii na stru~nata slu`ba vo u~ili{teto
53
[to poka`uva na{eto iskustvo
54
U^EBNICI, PRIRA^NICI I RABOTNI TETRATKI 56
DRUGI RELEVANTNI ANALIZI I ISTRA@UVAWA 57
PREVOZ NA U^ENICITE DO U^ILI[TETO I DO NIVNIOT DOM 59
ZAKLU^NI SOGLEDUVAWA KAKO OSNOVA ZA PROMENITE 60
18
18
20
24
26
26
26
3

VTOR DEL – KONCEPCIJA ZA DEVETGODI[NO OSNOVNO
VOSPITANIE I OBRAZOVANIE
66
V O V E D 67
PRINCIPI NA OSNOVNOTO VOSPITANIE I OBRAZOVANIE 69
Princip na demokrati~nost
69
Princip na nediskriminacija
70
Princip na po~ituvawe na individualnite razliki me|u u~enicite
70
Princip na celosen razvoj na li~nosta na u~enikot
71
Princip na najdobar interes na deteto
71
Princip na aktivno u~estvo na u~enicite vo `ivotot na u~ili{teto 71
Princip na kvalitet na obrazovanieto i me|unarodna sporedlivost na
znaewata
72
Princip na op{toobrazoven karakter na osnovnoto u~ili{te
73
Princip na podgotvuvawe na u~enicite za do`ivotno u~ewe
73
Princip na razbirawe na drugite i multikulturnost
73
Princip za vklu~uvawe na u~enicite so posebni obrazovni potrebi vo
osnovnoto obrazovanie
74
Princip na fizi~ka bezbednost i zdravje
74
Princip na avtonomnost, kompetentnost i odgovornost
75
Princip na partnerstvo pome|u u~ili{teto, roditelite i lokalnata
sredina
75
CEL NA OSNOVNOTO VOSPITANIE I OBRAZOVANIE 76
ORGANIZACIJA NA NASTAVATA VO OSNOVNOTO U^ILI[TE 79
Po~etok na {koluvaweto
80
Prv period na nastavata od I do III oddelenie
82
Vtor period od IV do VI oddelenie
83
Zavr{en period od VII do IH oddelenie
84
Osnovno obrazovanie na vozrasnite
85
Plan na nastavata vo u~ebnata godina
85
PLANIRAWE NA NASTAVATA 86
NASTAVEN PLAN ZA OSNOVNOTO U^ILI[TE OD I - IH ODDELENIE 88
Osnovni karakteristiki na nastavata
90
Zadol`itelni predmeti
90
Izborni predmeti
93
Opredeluvawe na u~enicite za izbornite predmeti
93
Dol`nosti na u~ili{teto za izbornite predmeti
96
Individualizirana i grupna rabota vo nastavata
97
Dopolnitelna nastava
99
Dodatna nastava
100
Oddelenska zaednica
101
Pro{irena programa na u~ili{teto
102
OCENUVAWE NA ZNAEWATA I NAPREDUVAWETO NA U^ENICITE 102
[KOLUVAWE NA U^ENICITE SO POSEBNI OBRAZOVNI POTREBI 107
VONNASTAVNI AKTIVNOSTI 109
Gri`a za zdravjeto na u~enicite
112
Sorabotka so lokalnata sredina
112
OSNOVNO MUZI^KO I BALETSKO OBRAZOVANIE 114
OBRAZOVANIETO NA NASTAVNICITE 118
4

NADLE@NOSTI, PRAVA I ODGOVORNOSTI 121
Prava i dol`nosti na u~enikot, u~ili{teto, roditelite i op{tinata 123
Vospitni merki
126
IZDAVAWETO, IZBOROT I VREDNUVAWETO NA U^EBNICITE I
DRUGATA U^ILI[NA LITERATURA
NA^INI NA VOVEDUVAWE NA PROMENITE VO U^ILI[NIOT
SISTEM
Postapnost i obezbeduvawe na soodvetni uslovi
Odgovornost za kvalitet na obrazovanieto
Razvivawe sistem za sledewe na kvalitetot na obrazovanieto
Povrzuvawe i integrirawe na nastavnite programi
127
128
128
130
131
132
O^EKUVANI REZULTATI 132
DINAMIKA NA VOVEDUVAWE NA DEVETGODI[NOTO OSNOVNO
OBRAZOVANIE
AKTIVNOSTI, VREMENSKA RAMKA I ODGOVORNI INSTITUCII ZA
VOVEDUVAWE NA DEVETGODI[NOTO OSNOVNO OBRAZOVANIE
135
137
TRET DEL – PRILOZI KON KONCEPCIJATA 140
Statisti~ki podatoci za osnovnoto obrazovanie vo Makedonija 141
Pregledi za osnovnoto (i ni`oto sredno) obrazovanie vo drugi dr`avi 144
Nastavni planovi na evropskite zemji za osnovnoto (i ni`oto sredno)
146
obrazovanie
RELEVANTNA LITERATURA 176
5

A N A L I Z A
NA OSNOVNOTO OBRAZOVANIE VO REPUBLIKA MAKEDONIJA
I VO DRUGI DR@AVI
I DEL
6

I. V O V E D
Celta na analizata e da dade prikaz na razvojot na osnovnoto obrazovanie
vo Republika Makedonija i vo drugi razvieni dr`avi osobeno vo
Evropskata unija. Analizata }e se koristi vo razmisluvawata za gradeweto
na Koncepcijata za devetgodi{no osnovno obrazovanie i Nastavniot
plan za osnovnoto u~ili{te. Za taa cel ovde se opfateni klu~ni aspekti
{to se odnesuvaat na:
- organizacijata i upravuvaweto vo osnovnoto obrazovanie;
- strukturata na nastavniot plan;
- na~inot na formiraweto na grupite vo nastavata;
- planiraweto na nastavata;
- obrazovanieto na decata so posebni obrazovni potrebi;
- ocenuvaweto na u~enicite i napreduvaweto vo obrazovanieto;
- obrazovanieto na nastavnicite i nivnite kompetencii;
- sorabotkata so roditelite;
- u~ebnicite i prira~nicite.
Pokraj navedenite aspekti vklu~eni se i bitnite pra{awa za
osnovnoto muzi~ko i baletsko obrazovanie i osnovnoto obrazovanie na
vozrasnite. Se razgleduvaat sostojbite za sorabotkata na osnovnoto u~ili{te
so lokalnata sredina, a osobeno so roditelite.
Posebno se napraveni ocenki za aktuelnite problemi vo odnos na
kvalitetot na u~ebnicite i prira~nicite za u~enicite i za nastavnicite,
detskite spisanija i drugata literatura {to e povrzana so dejnosta na
osnovnoto obrazovanie i vospitanie.
Vo analizata se izbrani ovie aspekti, pred s#, poradi potrebata da
se dobijat potemelni argumentirani soznanija za slabostite, no i za dobrite
strani na osnovnoto obrazovanie vo Republika Makedonija. Pritoa,
kako {to be{e navedeno, se zemaat predvid podatocite za osnovnoto obrazovanie
vo onie dr`avi so podolga tradicija vo {kolstvoto vo Evropa i
{to imaat uspe{ni reformi.
Za mnogu pra{awa i ocenki, {to se pokrenati vo analizata, u{te
pokonkretni odgovori, pokazateli ili argumenti mo`e da se najdat vo
7

sporedbenite pregledi, a osobeno za po~etokot na {koluvaweto, traeweto
na zadol`itelnoto obrazovanie, negovata vnatre{na organizacija,
strukturata na nastavnite planovi, organizacijata na nastavata i odmorite
za u~enicite, kako i podatoci za optovarenosta na u~enicite vo
osnovnoto u~ili{te i vo zadol`itelnoto obrazovanie.
Vo prilog ima i drugi va`ni podatoci za sostojbite vo osnovnoto
obrazovanie vo Republika Makedonija.
Analizata celosno e oformena so zaklu~ni sogleduvawa {to se
zemaat kako osnova za promenite.
II.ORGANIZACIJA I UPRAVUVAWE
Vo Ustavot na Republika Makedonija vo ~len 44 odredeno e deka
osnovnoto obrazovanie e zadol`itelno i besplatno. Osnovnoto obrazovanie
se ureduva so Zakonot za osnovno obrazovanie. Toa se izveduva vo
osnovnite u~ili{ta, a za u~enicite so posebni obrazovni potrebi,
zavisno od vidot i stepenot na nivnite potrebi, se organiziraat i
posebni osnovni u~ili{ta ili paralelki pri osnovnite u~ili{ta.
Nastavata i drugite oblici na vospitno-obrazovna rabota vo u~ili{teto
vo ramkite na garantiranite programi za u~enicite e besplatna i se
finansira so sredstva od buxetot na Republika Makedonija.
Op{tinite osnovaat osnovni u~ili{ta po prethodno pribaveno
mislewe od Vladata na Republika Makedonija. Osnovnoto u~ili{te vo
svojot sostav mo`e da ima edno ili nekolku podra~ni u~ili{ta {to se
organiziraat vo naseleni mesta so mal broj u~enici, za {to odlu~uva
osnova~ot po prethodno mislewe od Ministerstvoto za obrazovanie i
nauka.
Vospitno-obrazovnata dejnost na osnovnoto u~ili{te se izveduva
spored nastaven plan i nastavni programi {to gi donesuva ministerot za
obrazovanie i nauka. Osnovnite u~ili{ta im ovozmo`uvaat na site
dr`avjani na Republika Makedonija da go ostvarat pravoto na osnovno
obrazovanie so organizirana nastava i drugi oblici na vospitno-obrazovna
rabota i toa vo obem {to se odreduva so Zakonot za osnovno obrazo-
8

vanie, odnosno so nastavniot plan i nastavnite programi za osnovnoto
u~ili{te.
Obvrskite za finansirawe na nastavata i drugata vospitnoobrazovna
rabota, {to se predvideni so nastavniot plan i so nastavnite
programi, usoglaseni se me|u op{tinite i dr`avata. Od izvori na dr`avata
se izdvojuvaat namenski sredstva za platite i li~nite primawa na
vrabotenite za izveduvawe na nastavata i drugite vospitno-obrazovni
aktivnosti spored nastavniot plan za osnovnoto u~ili{te, za platite na
nastavnicite za prodol`eniot prestoj i celodnevnata nastava za
u~enicite od I do IV oddelenie, kako i za osnovnoto muzi~ko i baletsko
obrazovanie i osnovnoto obrazovanie na vozrasnite. Od isti izvori se
pokrivaat materijalnite tro{oci na u~ili{tata za odr`uvawe na
u~ili{niot prostor i nabavka na nastavni sredstva i oprema. Op{tinite
vo sorabotka so centralnata vlast obezbeduvaat sredstva za prevoz na
u~enicite i za smestuvawe i ishrana vo u~eni~kite domovi. 1
• Osnovni pokazateli za osnovnoto obrazovanie
Osnoven statisti~ki pokazatel za tendenciite vo osnovnoto
obrazovanie e brojot na u~enicite {to se zapi{uvaat vo I oddelenie. Vo
periodot od 1991 godina do 2005 godina vo osnovnoto obrazovanie vo
Republika Makedonija zapo~nuva pozna~itelno da opa|a brojot na
u~enicite. Od 33 993 zapi{ani u~enici vo I oddelenie vo u~ebnata 1991/92
godina brojot e opadnat na 25 791 u~enik vo I oddelenie vo 2004/05 godina.
Na po~etokot na 2006/07 godina vo podgotvitelnata godina na osnovnoto
u~ili{te zapi{ani se 23 684 u~enici, od koi 17 779 u~enici vo osnovnite
u~ili{ta i 5 905 vo gradinkite, dodeka, pak, vo istata godina vo I oddelenie
se zapi{ani okolu 23 562 u~enici.
Vo u~ebnata 2004/05 godina vo Republika Makedonija ima 512
osmooddelenski u~ili{ta, 496 ~etirioddelenski i 2 {estooddelenski
u~ili{ta. Vo istata u~ebna godina vospitno-obrazovnata rabota e
organizirana vo 9920 paralelki so 223876 u~enici, a nastavata i drugata
1 Od juni 2007 godina finansiraweto na osnovnoto obrazovanie e vo nadle`nost na
op{tinite.
9

vospitno-obrazovna rabota ja izveduvaat 13970 nastavnici, vospituva~i i
stru~ni sorabotnici.
Prose~niot broj na u~enicite vo paralelkite od I do IV oddelenie
vo u~ebnata 2004/05 godina se dvi`i po 25,27 u~enici na eden oddelenski
nastavnik, dodeka vo paralelkite od V - VIII oddelenie po 24,37 u~enici
na eden nastavnik.
III.TRAEWE NA ZADOL@ITELNOTO OBRAZOVANIE I
NEGOVATA VNATRE[NA ORGANIZACIJA
• Iskustva vo Evropa
Vo pove}eto evropski i drugi razvieni dr`avi vo zadol`itelnoto
obrazovanie decata se vklu~uvaat na vozrast od pet ili {est godini,
dodeka vo Severna Irska, Luksemburg, Norve{ka, Holandija, Anglija i vo
nekoi drugi zemji i so navr{eni pet ili ~etiri godini. Vo Republika
Makedonija, od u~ebnata 2005/06 godina, vo osnovnoto u~ili{te vo
podgotvitelnata godina se zapi{uvaat site deca koi do krajot na
kalendarskata godina }e napolnat {est godini. Vsu{nost, osnovnoto
obrazovanie zaedno so podgotvitelnata godina trae 9 godini. Vidi del III,
prilog 2. Imeno, spored Zakonot zadol`itelnoto osnovno obrazovanie
opfa}a: podgotvitelna godina; ~etiri godini oddelenska nastava i
~etiri godini predmetna nastava.
Vo razvienite dr`avi vnatre{nata organizacija na zadol`itelnoto
obrazovanie e razli~na vo zavisnost od celokupnata struktura na
u~ili{nite sistemi, vklu~uvaj}i gi predu~ili{noto vospitanie, osnovnoto
obrazovanie, kako i ni`oto sredno i vi{oto sredno obrazovanie.
Taka, na primer, vo Belgija osnovnoto obrazovanie {to zapo~nuva na 6 -
godi{na vozrast na decata trae 6 godini, a ras~leneto e na tri periodi
(sekoj od niv trae dve godini). Po osnovnoto obrazovanie sledi u{te eden
period na zadol`itelno obrazovanie {to trae 3 godini.
Vo Italija prvoto nivo na zadol`itelnoto obrazovanie e Schola
elementare i opfa}a u~enici na vozrast od 6 do 11 godini, a organizirano e
vo dva ciklusi: prviot trae dve, a vtoriot tri godini. Vtoroto nivo na
zadol`itelnoto obrazovanie (ni`e sredno) (Schola media) trae tri godini.
10

Vo Portugalija zadol`itelnoto obrazovanie trae od 6-ta do 15-ta
godina na u~enicite i e podeleno na tri periodi: prviot period trae
~etiri godini, vtoriot dve godini i tretiot period tri godini.
Vo Velika Britanija (Anglija i Vels) zadol`itelnoto obrazovanie
zapo~nuva na petgodi{na vozrast. Prvoto nivo trae od 5-ta do 11-
ta godina na u~enicite i se deli na dva periodi, a potoa sledi vtoroto
nivo koe opfa}a, isto taka, dva periodi.
- period I: od 5 do 7 godini;
- period II: od 7 do 11 godini;
- period III: od 11 do 14 godini;
- period IV: od 14 do 16 godini.
Klu~nite periodi I i II pripa|aat na prvata faza, a periodite III i
IV ja so~inuvaat vtorata faza.
Vo [vedska od 1997 godina u~ili{tata mora da obezbedat mesto za
{estgodi{nite i sedumgodi{nite deca. Zadol`itelnoto {koluvawe trae
16 godini. Za [vedska karakteristi~no e zadol`itelnoto osnovno
u~ili{te koe vnatre{no e dosta ras~leneto. Vsu{nost, devetgodi{noto
osnovno u~ili{te e podeleno na tri ciklusi, a sekoj od niv trae po tri
godini.
Vo nekoi dr`avi osnovnoto u~ili{te ne e organizirano po
ciklusi, kako na primer vo Danska, a specifi~en primer e modelot na
osnovnoto u~ili{te vo Germanija, kade osnovnoto u~ili{te vo nekoi
pokraini trae ~etiri godini, a vo drugi pet ili {est godini. Po
osnovnoto u~ili{te sledat u{te pet ili {est godini od zadol`itelnoto
obrazovanie vo ramkite na razli~ni vidovi na nu`ni sredni u~ili{ta:
Hauptschule, Realschule, Gimnasium, Gesamtschule. Ni`oto sredno u~ili{te e
za u~enici od 10 do 16 godini, a vi{oto od 16 do 19 godini.
Vo Republika Slovenija devetgodi{noto osnovno u~ili{te e
podeleno na tri vospitno-obrazovni ciklusi koi traat po tri godini.
11

• Iskustva vo Makedonija
Spored Zakonot za osnovno obrazovanie vo Republika Makedonija
od u~ebnata 2005/2006 godina vo podgotvitelnata godina na osnovnoto
u~ili{te se zapi{uvaat decata koi do krajot na kalendarskata godina }e
napolnat {est godini. Taka, hronolo{kata vozrast na decata vo podgotvitelnata
godina se dvi`i me|u 5 godini i 8 meseci i 6 godini i 7 meseci.
Me|utoa, ovaa zakonska odredba s# u{te ne se primenuva dosledno, taka
{to pribli`no 3% od decata ne se opfateni vo podgotvitelnata godina
vo grupite vo osnovnite u~ili{ta ili vo gradinkite. Zatoa zna~itelen
broj od u~enicite vo I oddelenie se zapi{uvaat bez neophodnata podgotovka
za osnovnoto u~ili{te. Toe e karakteristi~no za decata od ruralnite
sredini, kako i od semejstva so ponisko obrazovanie na roditelite i od
posiroma{ni sredini. Ovie sostojbi imaat nepovolno vlijanie na
razvojot na decata u{te vo I oddelenie, osobeno poradi nedovolnata
podgotvenost za sledewe na nastavata, a so toa i za redovnoto
napreduvawe vo osnovnoto u~ili{te.
Problemi ima i so nastavniot kadar. So Osnovite na programata
za vospitno-obrazovnata rabota, donesena 2005 godina utvrdeno e so
decata vo podgotvitelnata godina da rabotat vospituva~i so visoko ili
so vi{e obrazovanie i so zavr{eni studii na Institutot za pedagogija.
No, od druga strana, be{e vovedena zakonska obvrska vospituva~ite
vo podgotvitelnata godina da imaat zavr{eno studii za oddelenska
nastava so {to se sozdade seriozna neusoglasenost vo odnos na
inicijalnoto obrazovanie na vospituva~ite i nastavnicite {to rabotat
so decata na 6-godi{na vozrast. Imeno, i oddelenskite nastavnici ne se
celosno podgotveni za vospitno-obrazovna rabota so deca na {estgodi{na
vozrast.
Kon iznesenite podatoci treba da se dodade i faktot deka vo
na{ata dr`ava mnogu mal e opfatot na decata vo predu~ili{noto
vospitanie (okolu 11% od decata na vozrast do 6 godini). Toa nepovolno
vlijae na podgotvenosta na decata za poa|awe na u~ili{te.
12

• Organizacija na nastavata i odmorite na u~enicite
Me|u dr`avite postojat razliki vo pogled na po~etokot i
traeweto na nastavnata godina. Vkupniot broj na rabotnite denovi vo
u~ili{tata vo oddelni dr`avi se dvi`i vo ramkite od 175 do 200 rabotni
dena. Na primer, vo Slovenija 190 dena, Grcija 175, Belgija 182, Francija
180, Anglija i Vels minimum 190, Germanija od 188 - 208, [vedska 200.
Republika Makedonija spored brojot na rabotnite denovi vo tekot
na nastavnata godina vo osnovnoto u~ili{te se vbrojuva me|u dr`avite
so najmal broj na rabotni denovi (Grcija, [panija, Francija, Belgija).
(Vidi del III, prilog 2)
Postojat razliki i spored dol`inata i rasporedot na odmorite za
u~enicite vo tekot na u~ebnata godina i vo tekot na nastavniot den. Pa,
sepak, preovladuvaat dva modeli: poludnevna nastava i celodnevna
nastava. Spored prviot model nastavata se organizira so planiran broj
~asovi pretpladne ili popladne, a spored vtoriot model u~enicite
prestojuvaat vo u~ili{teto vo tekot na rabotniot den i imaat odmor za
ru~ek (na primer, vo Belgija, [panija, Francija, Anglija). Odmorot za
ru~ek trae do 1 ~as (na primer, vo Danska, Irska i Anglija), a vo nekoi
dr`avi i cel ~as (na primer, Luksemburg, Francija, [panija).
Postojat razliki i spored vremeto koga zapo~nuva nastavata. Vo
pove}e dr`avi prifateno e u~enicite da doa|aat vo u~ili{te me|u 8
~asot i 15 minuti i 9 ~asot. Vo Germanija decata odat na u~ili{te me|u 7
~asot i 30 minuti ili od 8 ~asot nautro, a vo Portugalija me|u 9 i 10
~asot.
Vo osnovnite u~ili{ta vo Republika Makedonija organizacijata
na u~ebnata godina se ureduva soglasno so nastavniot plan i Zakonot za
osnovno obrazovanie.
U~ebnata godina vo osnovnoto u~ili{te zapo~nuva, po pravilo, na
1 septemvri, a zavr{uva na 31 avgust narednata godina.
Vo vremeto od 10 juni do 20 juni se organizira dopolnitelna
nastava, a od 15 do 31 avgust se izveduvaat popravni ispiti i se vr{at
podgotovki za novata u~ebna godina. Nastavata se ostvaruva vo traewe od
180 nastavni dena. Organiziraweto na u~ebnata godina i odmorite na
13

u~enicite se ureduva so kalendar za organizacijata i rabotata na
osnovnite u~ili{ta {to go donesuva ministerot za obrazovanie i nauka.
Vo Republika Makedonija nastavata vo osnovnite u~ili{ta se
organizira vo smeni, taka {to edna ili dve nedeli u~enicite odat vo
u~ili{te pretpladne, a narednite nedeli popladne. Nastavata vo
u~ebnata 2004/05 vo dve smeni ja sledat 85 237 u~enici ili 38,07% od
vkupniot broj u~enici (pretpladne ili popladne vo istoto u~ili{te), a
136 811 u~enici ili 61,11% vo edna smena (odnosno samo pretpladne). S#
u{te 1 702 u~enici nastavata ja sledat vo tri smeni.
Nedostatokot na u~ili{ten prostor negativno se odrazuva na
organizacijata na nastavata. Poradi toa, vo u~ili{tata naj~esto se
zapostavuva vklu~uvaweto na u~enicite vo dodatnata i dopolnitelnata
nastava, kako i vo slobodnite u~eni~ki aktivnosti. Oskudniot prostor
ima vlijanie i vo planiraweto i anga`iraweto na nastavnicite za
dopolnitelnata i dodatnata nastava, pa poradi toa nastavnicite, osobeno
vo predmetnata nastava, kako svoi obvrski naj~esto gi smetaat samo
planiranite ~asovi za zadol`itelnite i izbornite predmeti spored
u~ili{niot raspored. So rasporedot nema odredeno nastavni ~asovi za
dopolnitelna i dodatna nastava vo tekot na rabotnata nedela.
Od iznesenite podatoci o~igledno e deka golem broj u~enici
nemaat uslovi podolgo da prestojuvaat vo u~ili{teto vo tekot na denot.
Me|utoa, osven toa vo zna~itelen broj osnovni u~ili{ta {to rabotat
samo vo edna smena 442 ~etirioddelenski i 155 osmooddelenski i 2 {estooddelenski
u~ili{ta so 136 811 u~enici, ili za 61,11% od vkupniot broj
na u~enicite vo osnovnoto obrazovanie, ne se organizira prodol`eno
prestojuvawe na u~enicite vo osnovnoto u~ili{te vo tekot na rabotniot
den. Vo drugi dr`avi sostojbite se sosema poinakvi. U~enicite naj~esto
prestojuvaat vo u~ili{teto pove}e ~asovi i imaat mo`nosti, osven za
zadol`itelnata nastava, da se anga`iraat za pi{uvawe na doma{nite
zada~i, da u~estvuvaat vo fakultativnite aktivnosti ili da posetuvaat
dopolnitelna i dodatna nastava, me|usebno da sorabotuvaat i sl.
14

Vo Republika Makedonija u~enicite vo najgolem broj u~ili{ta po
redovnata nastava imaat doma{ni zada~i. Na toj na~in se sozdava ne samo
vremenska, tuku i psihofizi~ka optovarenost, bidej}i, u~eni~kiot den
naj~esto e prodol`en po redovnata nastava vo semejniot dom u{te
najmalku 2 do 3 ~asa za usvojuvawe na sodr`inite, izrabotka na doma{-
nite zada~i i podgotovka za nastavata vo naredniot den.
Vremenskata anga`iranost na u~enicite vo osnovnoto u~ili{te vo
Republika Makedonija e prika`ana vo sledniov pregled:
Nedelen broj na ~asovi za nastavata i drugite aktivnosti:
Oddelenie I II III IV V VI VII VIII
Nedelno:
- ~asovi za
zadol`itelna
nastava
- ~asovi za
izborni
predmeti
18 18 19
(21)
20
(22)
23
(26)
- - - 1 2-
(4)
25
(28)
2-
(4)
28
(30)
2-
(4)
28
(30)
Vkupno: 18 18 19 20 25 27 30 30
(21) (22) (28) (29) (32) (32)
- fakultativni - 1 2 2 2 2 2 2
predmeti
- dopolnitelna
nastava
- dodatna
nastava
- slobodni
u~eni~ki
aktivnosti
- ~as na oddelenskiot
nastavnik
1 1 1 1 2 2 2 2
- - - 2 2 2 2 2
1 1 1 2 2 2 2 2
- - - - 1 1 1 1
Izvor: Nastaven plan za osnovnoto u~ili{te 2006.
Nedelniot broj na ~asovite za zadol`itelnata i izbornata nastava
za u~enicite od I do IV oddelenie vo Republika Makedonija e pribli`no
ednakov so pove}eto od drugite dr`avi. No, vo predmetnata nastava
na{ite u~enici se pooptovareni. Pa sepak, optovarenosta vo nastavata
ne mo`e da se sporeduva vo celost so onaa vo dr`avite vo koi taa e
poinaku organizirana zatoa {to barem pogolemiot broj od u~enicite vo
u~ili{teto gi podgotvuvaat doma{nite zada~i, a imaat i dopolnitelna i
dodatna nastava {to e mnogu zna~ajna za razvivawe na sposobnostite za
u~ewe i primena na znaeweto.
2-
(4)
15

Zadol`itelnata programa vo na{eto osnovno u~ili{te opfa}a
nastava po zadol`itelnite predmeti i od izbornite predmeti za koi }e se
opredelat u~enicite vo V ili VII oddelenie. U~enikot izbira najmalku
eden predmet, a mo`e da se opredeli i za dva izborni predmeti. Eden
nastaven ~as e namenet za oddelenskata zaednica. Me|utoa, tuka spa|aat i
slobodnite u~eni~ki aktivnosti i dopolnitelnata i dodatnata nastava.
Site ovie aktivnosti, po pravilo, treba da se odvivaat pretpladne,
odnosno popladne (spored rasporedot na smenite vo koi{to u~enicite ja
sledat nastavata). Nastavata zapo~nuva vo 7 ~asot i 30 minuti ili vo 8
~asot, a po ~etiri, pet ili {est ~asa za redovnata nastava so nekolku
kratki i eden podolg odmor, u~enicite go zaokru`uvaat u~ili{niot den.
U~enicite od oddelenska nastava od I - IV oddelenie mo`at da ostanat vo
prodol`ena nastava, a vo toj period neophodno e da imaat ru~ek i da
rabotat na doma{nite zada~i, da se rekreiraat, da se organiziraat vo
razli~ni slobodni u~eni~ki aktivnosti i sl. Sepak, vo na{ata praktika
za u~enicite od I -IV oddelenie, samo vo 28 u~ili{ta ima organizirano
prodol`en prestoj, a celodnevna nastava vo 32 u~ili{ta.
S# u{te ne e vospostavena pofunkcionalna organizacija na nastavata
so prodol`en prestoj na u~enicite vo oddelenska i vo predmetna
nastava. Vsu{nost, ne e iskoristena mo`nosta za u~enicite vo popladnevnite
~asovi ili neposredno po zavr{uvaweto na redovnata nastava da se
organiziraat razli~ni aktivnosti spored nivnite interesi i potrebi
(dopolnitelna i dodatna nastava, pi{uvawe na doma{ni zada~i, razni
sekcii, rekreativni aktivnosti i sl.). Ne e vospostavena praktika
redovno da se odr`uva dopolnitelna nastava, po pravilo, pred ili po
zavr{uvaweto na ~asovite za redovnata nastava.
IV. STRUKTURA NA NASTAVNIOT PLAN
• Povrzuvawe na predu~ili{noto so
osnovnoto vospitanie i obrazovanie
Vo razvienite dr`avi celite i sodr`inite vo obrazovanieto se
sistematiziraat od predu~ili{noto vospitanie kon narednite obrazovni
ciklusi vo elementarnoto i vo zadol`itelnoto obrazovanie. Vo
16

Republika Makedonija so voveduvaweto na zadol`itelnata obvrska
u~enicite da se vklu~uvaat vo podgotvitelnata godina se sozdavaat
mo`nosti da se postigne pogolemo rastovaruvawe na nastavnite programi
osobeno vo prvo i vtoro oddelenie, a analogno na toa promenite }e se
odrazat i so rastovaruvawe na nastavnite programi za predmetna nastava
(so poobjektivno odreduvawe na nastavnite celi, racionalen izbor na
sodr`inite i metodite na u~ewe, obezbeduvawe nastavni sredstva po
obrazovni ciklusi), kako {to se praktikuva vo drugi razvieni zemji.
Sepak, so ogled na objektivnite uslovi opfatot na decata so organizirana
vospitno-obrazovna rabota vo podgotvitelnata godina s# u{te e
na ponisko nivo, a kako {to be{e navedeno, ne e postignato nitu
optimalno povrzuvawe (organizaciono i sodr`insko) na vospitnata
rabota vo podgotvitelnata godina so oddelenskata nastava na osnovnoto
u~ili{te. Seto toa ima negativno vlijanie vo nastavata so u~enicite vo I
oddelenie, bidej}i na ovaa vozrast postojat golemi razliki ne samo vo
odnos na predznaewata, tuku i vo socijalizacijata osobeno me|u decata vo
I oddelenie koi ne bile opfateni vo podgotvitelnata godina so onie {to
se opfateni vo podgotvitelnite grupi vo u~ili{tata i gradinkite.
Osven toa nu`no e da se utvrdi, kako {to e navedeno pogore,
sovremen model za programirawe na nastavata po oddelenija i vo ramkite
na prviot i narednite obrazovni ciklusi vo osnovnoto obrazovanie vo
soobraznost so razvojnite karakteristiki na u~enicite. Ako se imaat
predvid realnite prostorni, kadrovski i ekonomski uslovi vo Republika
Makedonija mo`e da se oceni deka vo naredniot period treba da se
vlo`at maksimalni napori za celosen opfat na decata koi se na vozrast
od 6-14/15 - godini vo osnovnoto devetgodi{no obrazovanie.
So razvivaweto na nov nastaven plan i novi nastavni programi
mo`e da se podobruva sodr`inata i organizacijata za celokupnoto
zadol`itelno obrazovanie vo soglasnost so navedenite tendencii vo
obrazovanieto vo razvienite dr`avi.
17

• Karakteristiki na nastavniot plan i nastavnite
programi za osnovnoto u~ili{te
Trgnuvaj}i od zakonskata regulativa za osnovnoto obrazovanie vo
na{ata dr`ava se primenuva zaedni~ki nastaven plan so programi za zadol`itelnite,
izbornite i fakultativnite predmeti. Ovoj na~in na
programirawe e zastapen i vo obrazovanieto vo razvienite dr`avi. (Vidi
del III, prilog 3). Isto taka, vo pove}e navrati od 1996 godina se praveni
izmeni i dopolnuvawa na nastavniot plan i nastavnite programi, a
osobeno poznati se obidite za rastovaruvawe na nastavnite programi od
preobemni ili informativni i pomalku zna~ajni sodr`ini {to ja zgolemuvaa
psihofizi~kata optovarenost na u~enicite.
Pokonkretno, soznanijata i ocenkite za strukturata na nastavniot
plan se preneseni vo slednite poglavja.
• Zadol`itelni predmeti vo ni`ite oddelenija
Analizata na Nastavniot plan za u~ebnata 2006/07 godina poka`uva
deka za nastavata po maj~in jazik od I-IV oddelenie vo na{ite u~ili{ta
ima pomalku ~asovi vo sporedba so nastavata po maj~in jazik vo
u~ili{tata vo drugi dr`avi. Na primer, za nastavata po maj~in jazik vo
prvite ~etiri oddelenija na osnovnite u~ili{ta vo Danska ima 33,70% od
vkupniot broj na ~asovi; vo Finska 25,00%; Avstrija 30,42% Germanija -
Baden Virtemberg 24,07; Slovenija 28,73, Hrvatska 27,77 itn., a vo
Republika Makedonija 25,67%.
Vo Avstrija vo prvite ~etiri oddelenija na osnovnoto u~ili{te
izu~uvaweto na stranskiot jazik se voveduva (bez da se planira nedelniot
fond na ~asovi u{te vo I i II oddelenie). Za nastavata po stranski jazik od
I - IV oddelenie ima 2,17% od vkupnite ~asovi za zadol`itelnite programi.
Vo Germanija Baden-Virtemberg za nastavata po stranski jazik od I-IV
oddelenie ima 7,40% od vkupniot broj na ~asovi, vo Slovenija stranskiot
jazik se izu~uva od IV oddelenie so po 2 ~asa nedelno ili 2,29%; vo
Hrvatska stranskiot jazik se izu~uva od I - IV so po 2 ~asa nedelno; ili so
11,11% od vkupniot broj ~asovi za zadol`itelnite programi. Vo Republika
Makedonija vo u~ili{tata kade {to se sozdadeni uslovi u~enicite
18

po~nuvaat kontinuirano da go izu~uvaat prviot stranski jazik od IV
oddelenie.
Za nastavata po matematika vo Danska vo prvite ~etiri oddelenija
na osnovnoto u~ili{te ima 17,97% od vkupniot broj ~asovi; Finska
17,18%; Avstrija 21,73%, Germanija - Baden Virtemberg 17,59%; vo
Slovenija 20,68%, Hrvatska 22,22, a vo Makedonija 25,67%.
Nastavata za predmetite po priroda/tehnologija i ra~na rabota vo
prvite ~etiri oddelenija na osnovnoto u~ili{te vo Danska e zastapena so
9,18% od vkupniot broj ~asovi; vo Avstrija za predmetot rakotvorbi
6,52%; vo Slovenija za predmetot priroda i tehnika 3,44%. Ovie
sodr`ini vo osnovnoto u~ili{te od I - IV oddelenie vo na{ata zemja se
vgradeni vo nastavata po priroda i op{testvo.
Vo Avstrija za obrazovanieto za bezbednost na pati{tata od I - IV
oddelenie vo zadol`itelnite ~asovi se planirani 10 ~asa godi{no.
Pokonkretno za sodr`inite od oblasta na prirodata, op{testvoto
i ~ovekot i pokraj razli~nite naslovi na predmetite ima izdvoeno
soliden fond na ~asovi, kako na primer vo Germanija za predmetot
tatkovinata i svetot 11,11% od vkupniot broj na ~asovi, vo Slovenija za
predmetite zapoznavawe na okolinata i priroda i tehnika 13,78%, vo
Hrvatska za priroda i op{testvo 11,53%; vo na{ite u~ili{ta za
predmetot priroda i op{testvo 13,51%.
Za nastavata po muzi~ko obrazovanie vo u~ili{tata vo Danska ima
izdvoeno 7,86% od vkupniot fond na ~asovi, vo Finska 4,68, vo Avstrija
3,26%, vo Germanija 3,70%, vo Slovenija 8,62%, vo Hrvatska 5,55% i vo
Makedonija 8,81%.
Nastavata po likovno obrazovanie vo u~ili{tata vo Danska e
zastapena so 7,86% od vkupniot fond na ~asovi, vo Finska 4,68%, vo
Avstrija 2,17%, vo Slovenija 9,18%, vo Hrvatska 5,5% i vo Makedonija
8,81%.
Za nastavata po fizi~ko i zdravstveno obrazovanie vo u~ili{tata
vo Danska se izdvojuvaat 8,98% od vkupniot fond na ~asovi, vo Finska
9,37%, Avstrija 10,86%, Germanija 11,11%; Slovenija 13,79%; Hrvatska
15,27% i vo Makedonija 16,21%.
19

• Zadol`itelni predmeti vo vi{ite oddelenija
Od analizata na nastavnite planovi za u~ili{tata od V do VIII,
odnosno IH oddelenie (vo ramkite na osnovnite, odnosno ni`ite sredni
u~ili{ta) kako {to e opredeleno vo soodvetnite zemji se gleda deka za
nastavata po maj~in jazik i literatura se izdvojuvaat pove}e nastavni
~asovi, kako na primer vo Danska 20,54% od vkupniot broj na ~asovi za
zadol`itelnite predmeti; vo Avstrija vo ni`oto sredno u~ili{te
haupt{ule i gimnazium 13,38%; vo Germanija vo ni`oto srednoto
obrazovanie od V do H oddelenie vo Baden Virtemberg 12,56%; vo
Slovenija 14,13%, Hrvatska 18,55% i vo Makedonija od V do VIII oddelenie
15,38%.
Za izu~uvaweto na stranskiot jazik vo u~ili{tata vo Danska od V
do IH oddelenie se izdvojuva 10,27% od vkupniot broj na ~asovi za
zadol`itelnite programi, vo Avstrija vo ni`oto sredno u~ili{te od I do
IV oddelenie 11,02%; vo Germanija od V do H oddelenie vo srednoto
obrazovanie vo Baden Virtemberg 12,56%; Slovenija 12,01%, Hrvatska
12,37% i vo Makedonija 11,53%.
Vtoriot stranski jazik ili latinski jazik vo Avstrija vo
gimnaziumot na poniskoto nivo na zadol`itelnoto obrazovanie e
zastapen 7,08% od vkupniot fond na ~asovi; vo Germanija vo u~ili{tata
na Baden Virtemberg od V do H oddelenie za vtoriot stranski jazik se
izdvojuva 10,98% od vkupnite ~asovi za zadol`itelnata programa; vo
Hrvatska vtoriot stranski jazik se izu~uva vo izbornite predmeti so po 2
~asa nedelno od IV do VIII oddelenie i vo Makedonija za vtoriot stranski
jazik se izdvojuvaat 5,76% od ~asovite za zadol`itelnite programi.
Nastavata po matematika vo u~ili{tata vo Danska od V do IH
oddelenie e zastapena 13,69% od vkupnite ~asovi za zadol`itelnite
programi, vo Avstrija vo gimnaziumot na poniskoto nivo 11,02%, a vo
haupt{ule 9,44%; vo Germanija Baden Virtemberg od V do IH oddelenie
13,33%, vo Slovenija od V do IH oddelenie 14,13% , vo Hrvatska od V do
VIII oddelenie 17,22% i vo Makedonija od V do VIII oddelenie 15,76%.
20

Za prirodnite nauki vo u~ili{tata vo Danska od V do IH oddelenie
za predmetot priroda i tehnologija se izdvojuva 3,42%, za biologija 2,78%
od vkupnite ~asovi za zadol`itelnata programa i za fizika i hemija
4,10%.
Vo Avstrija vo haupt{ule ni`o sredno u~ili{te od I do IV oddelenie
za predmetite biologija i obrazovanie za sredinata se izdvojuva
6,29% i za fizika i hemija 6,29% od vkupnite ~asovi za zadol`itelnata
programa, dodeka vo gimnaziumot - na poniskoto nivo za biologija i
obrazovanie za sredinata 6,29%, za hemija 1,57% i za fizika 4,72%, vo
Germanija vo u~ili{tata vo Baden Virtemberg od V do IX oddelenie za
predmetot prirodni pojavi 1,09%, za fizika 4,91%, hemija 3,82% i za
biologija 5,46% i za prakti~en kurs od prirodnite nauki 1,63% od
vkupnite ~asovi za zadol`itelnite programi, vo Slovenija za predmetot
priroda i tehnika 2,12%, priroda 3,50; biologija 2,47%, hemija 2,82% i
fizika 2,82%, vo Hrvatska za predmetot priroda 4,86%, biologija 4,12%,
hemija 4,12% i fizika 4,12% i vo Makedonija za biologija 6,84%, fizika
3,88% i hemija 3,88%. No, osven ovie ~asovi vo u~ili{tata vo Republika
Makedonija se ostvaruva i fakultativna programa po ekologija od V do
VIII oddelenie so po 1 ~as nedelno so {to se zgolemuva u{te pove}e
fondot na ~asovite po ovoj nastaven predmet, kako i so izborniot
predmet osnovi na prirodnite nauki so 2 ~asa nedelno od V do VIII
oddelenie.
Za nastavata po op{testvenite predmeti istorija, geografija,
gra|ansko obrazovanie vo u~ili{tata vo Danska od V do IH oddelenie za
predmetot op{testveni nauki se izdvojuva 3,42%, za istorija 4,79% i za
geografija 2,73% od vkupnite ~asovi za zadol`itelnata programa, vo
Avstrija za predmetot istorija, op{testveni nauki 4,72% i geografija i
ekonomija 6,29%, vo Germanija vo u~ili{tata vo Baden Virtemberg za
predmetot geografija 3,82%, za istorija 4,91% i za op{testveni nauki
2,18%; vo Slovenija za predmetot op{testvo 2,12%, geografija 4,59%,
istorija 4,94% i za gra|ansko obrazovanie i etika 1,41%; vo Hrvatska za
predmetot istorija 8,24% i za predmetot geografija 7,73%; vo Makedonija
za predmetot istorija 7,69%, geografija 6,73% i gra|anska kultura 1,92%.
21

Za nastavata po muzika i po umetnost vo u~ili{tata vo Danska od V
do IH oddelenie se izdvojuva: za muzika 1,36% i za umetnost/likovna 0,68%,
vo Avstrija vo haupt{ule i gimnazium (ni`o sredno u~ili{te) za muzika
5,55% i za crtawe i pi{uvawe 6,29%; vo gimnaziumot na ponisko nivo za
muzika 4,72 i za umetnost 6,29%; vo Germanija - Baden Virtemberg vo
ni`ite sredni u~ili{ta od V od H oddelenie (gimnazija, profil
prirodni nauki) za predmetot muzika 4,91% i za predmetot fini
umetnosti 3,27%; vo Slovenija za predmetot likovno obrazovanie 4,24% i
za muzi~ko obrazovanie 3,88%, vo Hrvatska za likovna kultura 4,12% i za
muzi~ka kultura 4,12% i vo Makedonija za likovno obrazovanie 4,80% i za
muzi~ko obrazovanie 4,80% od vkupnite ~asovi za zadol`itelnite predmeti.
Vo u~ili{tata vo Danska od V do IH oddelenie za ra~na rabota so
drvo/metal 7,53% od vkupnite ~asovi za zadol`itelnata programa, vo
Avstrija vo haup{ule i gimnazium (ni`e sredno) za predmetot osnovi na
tehni~ka rabota se izdvojuva 5,90% ili za rabota so tekstil 5,90% (kako
alternativni zadol`itelni predmeti), a na poniskoto nivo vo
gimnaziumot od akademskoto sredno u~ili{te za predmetot rakotvorbi
3,14% od ~asovite za zadol`itelnata programa. Vo Germanija-Baden
Virtemberg vo srednite u~ili{ta (gimnaziski profil prirodni nauki)
vo predmetot matematika vo VII oddelenie eden period se koristi za
voveduvawe na u~enicite vo informati~kata tehnologija. Vo Slovenija
za predmetot tehnika i tehnologija se izdvojuva 2,82% od vkupnite ~asovi
za zadol`itelnata programa i za predmetot priroda i tehnika 2,12%; vo
Hrvatska za predmetot tehni~ka kultura 4,12%, a vo Makedonija za predmetot
tehni~ko obrazovanie 3,84% od vkupnite ~asovi za zadol`itelnite
predmeti i za predmetot informatika kako izboren predmet vo VII i VIII
oddelenie po 2 ~asa nedelno.
Vo u~ili{tata vo Danska od V do IX oddelenie od vkupnite ~asovi
za zadol`itelnite predmeti za nastavata po sport se izdvojuvaat 7,53%.
Za fizi~ko obrazovanie vo u~ili{tata vo Finska od VII do IX oddelenie
se izdvojuva 8,57% od ~asovite so toa {to nekoi sodr`ini se za zdravstveno
obrazovanie, vo Avstrija vo ni`oto sredno obrazovanie (haupt{ule i
22

gimnaziumot od I - IV oddelenie) 11,02% i vo akademskoto ni`o sredno
u~ili{te 11,81%, vo Germanija - Baden Virtemberg vo ni`oto sredno
obrazovanie (gimnazija, profil prirodni nauki) 8,74%, vo Slovenija za
predmetot sport od V do IX oddelenie 8,48%, vo Hrvatska za fizi~ka i
zdravstvena kultura od V - VIII oddelenie 8,24% i vo Makedonija od V do
VIII oddelenie za fizi~ko i zdravstveno obrazovanie 7,69% od vkupnite
~asovi za zadol`itelnite predmeti.
Vo osnovnite i ni`ite sredni u~ili{ta vo razvienite dr`avi vo
Evropa u~enicite izu~uvaat predmeti za hristijanskoto ili religiskoto
u~ewe. Na primer, vo Danska predmetot studii za hristijanstvoto/
hristijansko u~ewe e zastapen vo osnovnite u~ili{ta od I do IV oddelenie,
kako i od V do VI i vo VIII i IX oddelenie. Za ovoj predmet od
vkupniot nedelen fond na ~asovi od I - IV oddelenie se izdvojuva 5,61% i
od V do IH oddelenie 3,42%. U~enikot mo`e da bide osloboden od ovoj
predmet dokolku roditelot/staratelot potpi{e izjava so koja od li~ni
pri~ini ne dozvoluva deteto da ja posetuva ovaa nastava.
Predmetot religija/etika se izu~uva i vo u~ili{tata vo Finska.
Od I do IV oddelenie za ovoj predmet se izdvojuva 6,25% i od VII do IH
oddelenie 4,28% od vkupniot minimalen broj na ~asovi za zadol`itelnite
predmeti.
Vo u~ili{tata vo Avstrija za predmetot religisko obrazovanie od
I do IV oddelenie se izdvojuva 8,69% i vo ni`ite sredni u~ili{ta (od I do
IV oddelenie) 6,29% od vkupnite nedelni ~asovi za zadol`itelnite
predmeti. Ovoj predmet so ist naziv - religisko obrazovanie e zastapen i
vo u~ili{tata vo Germanija. Vo pokrainata Baden Virtemberg vo
u~ili{tata od I do IV oddelenie za religisko obrazovanie se izdvoeni
7,40%, a vo ni`oto sredno u~ili{te od V do H oddelenie za predmetot
religija/etika 6,01% od vkupnite ~asovi za zadol`itelnite predmeti.
Vo Slovenija predmetot religii i etika se izu~uva so po 1 ~as
nedelno vo VII, VIII i IX oddelenie. Ovoj predmet spa|a vo grupata na
izbornite sociolo{ko-humanitarni predmeti. So Zakonot e propi{ano
deka u~ili{teto im gi nudi ovie predmeti na u~enicite, a izborniot
23

predmet religii i etika se u~i dokolku za nego ima dovolen broj
zainteresirani u~enici.
Posebna predmetna komisija ima napraveno analiza i procena deka
zgolemenata otvorenost i povrzanost na svetot, kako i slobodnoto dvi`ewe
na lu|eto i ideite ovozmo`uva ne samo podobro zapoznavawe na
drugite kulturi, religii i verski tradicii, tuku i zaemno po~ituvawe
pome|u lu|eto od razli~ni verski ili ateisti~ki pogledi. Zatoa, komisijata
naglasila deka posebno e va`no poznavaweto na hristijanstvoto
koe na razli~ni nivoa ja oformilo civilizacijata vo zapadnite dr`avi
zaedno so humanizmot, prosvetitelstvoto i drugite duhovni pogledi koi
se za~uvale ili prodrele vo kriti~koto soo~uvawe so svetot i stvarnosta.
Vo Hrvatska, isto taka, predmetot veronauka e zastapen vo izbornite
predmeti od I do IV i od V do VIII oddelenie so po 2 ~asa nedelno.
• Izborni predmeti
[to se odnesuva do izbornite predmeti sporedbenata analiza
poka`uva deka vo u~ili{tata vo Danska izbornite predmeti se zastapeni
vo VIII i IH oddelenie so po 2 ~asa nedelno ili so 2,73% od ~asovite za
zadol`itelnite predmeti.
Vo Finska za izbornite predmeti se izdvojuva 3,03% od vkupniot
minimalen broj na ~asovi od I do VI oddelenie, a izbornosta se zgolemuva
za maksimum 20 ~asa ili re~isi za 28% vo odnos na vkupniot minimalen
broj na ~asovi vo VII i VIII oddelenie.
Vo Germanija vo pokrainata Baden Virtemberg vo u~ili{tata za
ni`o sredno obrazovanie u~enicite koi ne go sledele religiskoto obrazovanie
go izu~uvaat predmetot etika po~nuvaj}i od VII oddelenie.
Vo Slovenija zaedni~ko za site izborni predmeti e toa {to za niv
u~enicite se odlu~uvaat vo VII, VIII i IH oddelenie. Osven stranskite
jazici drugite predmeti, po pravilo, se ednogodi{ni. Za niv vo
rasporedot ima po 1 ~as nedelno, dodeka za izu~uvaweto na jazicite {to
}e gi izbere u~enikot po 2 ~asa nedelno. Predmetot {to }e go izbere
u~enikot e zadol`itelen del od negoviot raspored za u~ili{nata
24

nastava. U~enikot za izborniot predmet se ocenuva kako i po
zadol`itelnite predmeti.
Isto taka, vo Slovenija u~ili{teto im gi nudi na u~enicite
izbornite predmeti koi se vo soobraznost so mo`nostite i interesite na
u~enicite. Sekoe u~ili{te na u~enicite treba da im gi ponudi
predmetnite religii i etika, vtor stranski jazik i retorika. Sekoga{
treba da bide obezbedena mo`nosta u~enikot da mo`e da izbere dva
sociolo{ko-humanitarni predmeti i eden prirodo-nau~en i tehni~ki
predmet, ili dva prirodo-nau~ni i tehni~ki predmeti i eden
sociolo{ko-humanisti~ki predmet. Spored toa, u~enikot ne smee da
izbere tri predmeti od ista grupa. Vo listata na predmetite spa|aat:
narodni ora, astronomija, biologija, ~ovekot i Zemjata, elektronika so
robotika, eti~ki istra`uvawa, etnologija, filozofija za deca, muzi~ki
dela, teatarski klub, informati~ko opismenuvawe, italijanski jazik,
izboren sport, jas i drugite, {to ni govorat umetni~kite dela, kriti~ko
mislewe, latinski jazik, kni`even klub, logika, multimedija, na~ini na
ishrana, germanski jazik, oblik i stil, vospituvawe za okolinata,
organizmi vo prirodata i ve{ta~kata okolina, igri i tanc, proekti od
fizikata i tehnikata, kompjuterski mre`i, radio, rastenijata i ~ovekot,
istra`uvawe za doma{niot kraj i za{titata na negovata okolina,
istra`uvawe na `ivite bitija vo doma{nata okolina, retorika,
sovremeno podgotvuvawe na hranata, sre}avawe so kulturi, sovremenostite
i nasledstvoto, u~ili{no novinarstvo, sport za relaksacija,
sport za zdravje, televizija, pe~at, sreduvawe na tekstovi, `ivotot vo
istorijata na umetnosta.
Kako {to be{e navedeno, vo Hrvatska vo izbornite predmeti osven
predmetot veronauka pripa|aat stranskite jazici {to se izu~uvaat so po
2 ~asa nedelno od IV do VIII oddelenie i za drugite izborni predmeti se
predvideni po 2 ~asa nedelno od V do VIII oddelenie. Vo Hrvatska ima
posebni programi po latinski jazik so po 3 ~asa nedelno od V do VIII
oddelenie i za gr~ki jazik po 3 ~asa nedelno vo VII i VIII oddelenie.
Vo Republika Makedonija vo Nastavniot plan od I do IV oddelenie
vo izbornite predmeti e zadr`an prviot stranski jazik koj{to u~enicite
25

po~nuvaat kontinuirano da go izu~uvaat od IV oddelenie vo u~ili{tata
vo koi se sozdadeni uslovi.
Od VI do VIII oddelenie od u~ebnata 2006/07 godina se zastapeni
izbornite predmeti: albanski jazik, tehni~ko obrazovanie, osnovi na
prirodnite nauki i informatika. Vo V ili VII oddelenie u~enicite
izbiraat najmalku eden predmet, a mo`at da se opredelat i za dva izborni
predmeti.
• Fakultativni predmeti
So ogled na specifi~nostite na makedonskoto op{testvo i
tradiciite vo obrazovanieto na u~enicite vo ni`ite oddelenija im se
ovozmo`uva da izu~uvaat vla{ki, romski, bo{wa~ki jazik, ekologija, a vo
pogornite oddelenija pokraj ovie predmeti se zastapeni i drugi - likovno
obrazovanie, muzi~ko obrazovanie, sport, soobra}ajno vospitanie i dr.
• ^as za oddelenskata zaednica
So nastavnite planovi e predvideno soodvetno vreme i za ~asot za
oddelenskata zaednica. Na primer, vo u~ili{tata vo Danska e predvideno
po eden ~as nedelno od I do H oddelenie, vo Finska za sovetuvawe so
u~enicite od VII do IH oddelenie ima po 2 ~asa nedelno, vo I i II oddelenie
vo Grcija ima po 1 ~as nedelno za u~ili{ten `ivot, vo Slovenija ~asot
so oddelenskata zaednica trae po polovina ~as nedelno od IV do IH
oddelenie, vo Hrvatska po 1 ~as nedelno od I do VIII oddelenie i vo
Republika Makedonija po eden ~as nedelno od V do VIII oddelenie.
• Dopolnitelna i dodatna nastava
Spored nastavniot plan za zadol`itelnoto ni`e sredno obrazovanie
vo Germanija vo pokrainata Baden Virtemberg od I do IV oddelenie e
planirano po 2 ~asa nedelno vo I i II i po 3 ~asa nedelno vo III i IV
oddelenie za poddr{ka na u~enicite od strana na nastavnikot (za
individualna rabota ili, pak, za rabota vo grupi). Isto taka, i od V do H
oddelenie se predvideni 12 takanare~eni periodi za kompenzacija. Pri
26

odreduvaweto na periodite za rabota na grupite ne treba da se nadminuvaat
pove}e od 3 nedeli za propi{aniot broj na periodi. Osven toa,
nastavniot plan e pro{iren so ~asovi za organizirana individualna i
zaedni~ka pomo{ na u~enicite so problemi vo u~eweto za polovina ~as
nedelno od I do IH oddelenie i so po 1 ~as nedelno od I do IH oddelenie za
dopolnitelna i dodatna nastava. Za op{testveni aktivnosti se izdvoeni
po 2 ~asa nedelno od II do IH oddelenie.
Vo u~ili{tata vo Hrvatska dopolnitelnata i dodatnata nastava e
zastapena so 1+1 ~as nedelno od I do VIII oddelenie, a za vonnastavnite
aktivnosti e odreden po eden ~as nedelno od I do VIII oddelenie.
Vo u~ili{tata vo Republika Makedonija e planirana dopolnitelna
nastava so po 1+1 ~as nedelno od I do IV oddelenie i so po 2 ~asa
nedelno od V do VIII oddelenie. Za dodatna nastava se predvideni po 2 ~asa
nedelno od IV do VII oddelenie. Za slobodnite u~eni~ki aktivnosti ima
odredeno po 1 ~as nedelno od I do III oddelenie i po 2 ~asa nedelno od IV
do VIII oddelenie. Se planira i vremeto za u~ili{niot hor i orkestar od
V do VIII oddelenie od 72 ~asa do 144, odnosno 180 ~asa godi{no.
V. OBRAZOVANIE NA DECATA SO POSEBNI POTREBI
Vo razvienite dr`avi poimot posebni obrazovni potrebi se
odnesuva na deca so pre~ki vo psihi~kiot razvoj, so o{teten vid, sluh i
deca so pre~ki vo govorot. So ovoj poim se opfa}aat decata so pre~ki vo
dvi`eweto, dolgotrajno bolnite deca, kako i decata so pre~ki vo
povedenieto i karakterot koi imaat potreba za dopolnitelna stru~na
pomo{ ili za prilagodeni, odnosno posebni programi za vospitnoobrazovana
rabota. Ovoj poim se odnesuva i na u~enicite so te{kotii vo
u~eweto.
Taka, osnovnite u~ili{ta se zadol`eni da izveduvaat programi za
decata so posebni obrazovni potrebi, da obezbedat stru~ni kadri za
podgotovka i za izveduvawe na nastavata, kako i sledewe i vrednuvawe na
postigawata na u~enicite. Na primer, decata so posebni potrebi vo
Slovenija se vklu~uvaat vo voobi~aenite oddelenija vo u~ili{tata samo
tamu kade {to ima soodvetni u~iteli i uslovi, kako i soodvetni
27

stru~waci za dopolnitelna rabota so ovie deca (defektolozi i dr.). Isto
taka, nikoj ne gi prisiluva u~ili{tata za prifa}awe na decata so
posebni potrebi, a osobeno dokolku nemaat soodvetna oprema i stru~en
kadar.
Osven toa vo Slovenija rabotat i razli~ni zavodi za deca so
posebni potrebi, kako i u~ili{ta so prilagodeni programi, bidej}i samo
decata so odreden vid i stepen na pre~ki vo razvojot mo`at uspe{no da se
vklu~at vo voobi~aenata u~ili{na sredina i da napreduvaat vo nea.
Soodvetni stru~ni komisii vo prisustvo na roditelite na decata so
posebni potrebi ocenuvaat za sekoj u~enik kade e najdobro da se upati i
za nego predlagaat soodvetni programi. Komisiite predlagaat mo`na
dopolnitelna i prilagodena oprema i potreben stru~en kadar.
Vo oddelenieto, odnosno paralelkata vo koja }e bide vklu~eno
deteto so posebni obrazovni potrebi ima pomalku u~enici od voobi~aeniot
broj, a vo ista paralelka mo`at da se vklu~at najmnogu trojca u~enici
so posebni potrebi.
Decata so posebni obrazovni potrebi go zavr{uvaat devetgodi{-
noto osnovno obrazovanie soglasno so programata koja{to mo`e da
predvidi da nema zavr{na proverka na znaeweto. Toga{ u~enikot samo
so pozitivni ocenki od IH-to oddelenie }e dobie u~ili{ten dokument so
opisna ocenka za postigawata deka gi ispolnil obvrskite za
zadol`itelnoto obrazovanie.
Decata so posebni obrazovni potrebi mo`at da se obrazuvaat i vo
doma{ni uslovi.
Vo Republika Makedonija prifateno e na~eloto na decata so
posebni obrazovni potrebi kolku {to e mo`no pove}e da im se ovozmo`i
obrazovanie vo voobi~aenata u~ili{na sredina koja{to e poblisku do
nivniot dom. Taka, koga se vo pra{awe kaj decata lesni pre~ki vo
psihi~kiot razvoj toga{ tie se vklu~uvaat vo redovnite paralelki vo
osnovnite u~ili{ta, a vo slu~aite koga se raboti kaj decata za pote{ki
pre~ki vo razvojot toga{ se vklu~uvaat vo posebni u~ili{ta ili vo
posebni paralelki za osnovno obrazovanie pri redovnite osnovni
u~ili{ta.
28

Osven organite i slu`bite za obrazovanie za decata so posebni
obrazovni potrebi soodvetna gri`a vodat i centrite za socijalna
rabota.
Za osnovnoto obrazovanie na u~enicite so posebni obrazovni
potrebi izraboteni se posebni nastavni planovi i programi so koi im
se dava mo`nost za socijalizacija, usvojuvawe znaewa, naviki i drugi
vrednosti. So programite i metodite vo nastavata pogolemo zna~ewe se
pridava na osposobuvaweto na u~enicite za `ivot i rabota.
U~ili{tata za osnovno obrazovanie za u~enicite so posebni
obrazovni potrebi se organiziraat spored isti principi kako i
redovnite osnovni u~ili{ta. Vo niv nu`no e pogolemo vnimanie da se
posvetuva na stru~noto i pedago{koto osposobuvawe na nastavnicite i
vospituva~ite i na razvojot na slu`bite za sovetodavna pomo{ i stru~na
rabota so u~enicite i roditelite.
Od 1998 godina vo Republika Makedonija vo redovnite u~ili{ta se
realizira proekt za inkluzija na decata so posebni potrebi.
So ovoj proekt najprvo bea opfateni pet osnovni u~ili{ta, a
potoa se vklu~eni 13 gradinki. Celta be{e vo redovnite osnovni
u~ili{ta i vospitnite grupi vo gradinkite da se sozdavaat povolni
uslovi (pretpostavki) za vklu~uvawe na decata so te{kotii vo psihofizi~kiot
razvoj, so emocionalni problemi, deca bez roditeli ili deca
koi imaat te{kotii vo u~eweto. Ovoj proekt pomaga da se menuvaat
sfa}awata i stavovite kaj roditelite za vklu~uvawe na nivnite deca vo
redovnite obrazovni grupi, a, isto taka, da se pottikne pogolem interes
vo javnosta za obrazovanieto i vospitanieto na decata so posebni
potrebi. Proektot e pro{iren vo 72 osnovni u~ili{ta.
VI. NADARENI U^ENICI
Vo razvienite dr`avi so posebno vnimanie se razgleduvaat
pra{awata za otkrivawe na nadarenite u~enici i sozdavawe uslovi za
nivniot pobrz razvoj. Na primer, vo novoto devetgodi{no osnovno
u~ili{te vo Slovenija nadarenite u~enici se otkrivaat za da im se
ponudat mo`nosti za podobar i poadekvaten razvoj na nivnite
29

sposobnosti. Posebna stru~na grupa raboti na razvivawe na model za da
se ovozmo`i sledewe i otkrivawe na nadarenite deca u{te vo najranata
u~ili{na vozrast vo osnovnoto u~ili{te, kako i vo pogornite
oddelenija.
Noviot model na otkrivawe na nadarenite u~enici opfa}a tri
~ekori. Prviot se odnesuva na otkrivawe na pogolemi grupi u~enici za
koi ima sogleduvawa deka se nadareni. Pritoa va`ni se nekolku
pokazateli: uspehot vo u~eweto; postigawata na u~enikot na razli~ni
podra~ja od umetnosta, tehnikata, sportot itn.; kako i misleweto na
u~itelot, pri {to golemo vnimanie se posvetuva na decata od poniskite
socijalni sloevi i na decata od razli~ni kulturni sredini. Kako
kriterium se zemaat i rezultatite i postigawata na u~enikot na
regionalnite i dr`avnite natprevari, misleweto na u~ili{nite slu`bi
za sovetodavna rabota i podatocite od li~nata evidencija za u~enikot
po~nuvaj}i od gradinkata vo celiot proces na obrazovanieto. Vo
po{irokata grupa, vsu{nost, mo`e da vleze sekoe dete {to }e ispolni
barem eden od site nabroeni kriteriumi.
So vtoriot ~ekor zapo~nuva konkretnoto otkrivawe na nadarenite
u~enici vo {irokata grupa. Pritoa treba da se odredi ocenka za
specifi~nata nadarenost na u~enicite na posebna skala. So testovite za
sposobnostite se otkrivaat onie u~enici so koli~nik na inteligencija
od 120 ili pove}e. Testovite pomagaat za otkrivawe na 10% od
najtalentiranite koi }e se pridru`at kon 15 do 20% nadareni u~enici.
Tuka spa|aat i u~enicite koi se nadareni za razli~ni podra~ja od
umetnosta, tehnikata, sportot itn.
Tretiot ~ekor e zapoznavawe na roditelite so faktot deka
nivnoto dete e nadareno i deka so nego }e bide potrebna potemelna
rabota. Stru~wacite {to se nadle`ni vo ovaa oblast smetaat deka so
nadarenite u~enici najdobro mo`e da se raboti vo u~ili{teto vo tekot
na celiot period vo devetgodi{noto obrazovanie.
Vo osnovnoto obrazovanie vo Republika Makedonija rabotata so
nadarenite u~enici ne e posebno definirana. Vo praktikata se primenuva
konceptot za razvivawe na dodatnata nastava, kako i za razvivawe na
30

pro{ireni i prodlabo~eni programi i aktivnosti vo u~ili{nite sekcii
za nadarenite u~enici. Redovno se organiziraat regionalni i republi~ki
natprevari po oddelni oblasti i predmeti {to se poddr`ani od
soodvetni dru{tva i asocijacii na regionalno, op{tinsko i republi~ko
nivo. So Zakonot za osnovno obrazovanie ovozmo`eno e pobrzo napreduvawe
na u~enicite vo tekot na {koluvaweto vo osnovnoto u~ili{te.
Sepak, nema vospostaveno kriteriumi i postapki za rano otkrivawe na
nadarenite u~enici, kako i za sozdavawe podobri mo`nosti za razvoj na
nivnite sposobnosti.
VII. PLANIRAWE I ORGANIZACIJA NA NASTAVATA
• Nastavni predmeti po periodi ili ciklusi
Komparativnata analiza na u~ili{nite sistemi na osnovnoto i
ni`oto sredno zadol`itelno obrazovanie vo razvienite dr`avi dava
dovolno argumenti od koi se gleda deka postoi razli~na organizacija na
u~ili{tata. Me|utoa, vo site dr`avi ima naglaseni tendencii da se
sozdadat podobri uslovi vo u~ili{ta za da im se garantira na site
u~enici pokvalitetno op{to obrazovanie, a istovremeno da im se ponudi
mo`nost za izbor na odredeni predmeti vo soobraznost so nivnite
interesi i o~ekuvawa. Vo u~ili{teto u~enicite treba da se osposobuvaat
sigurno i aktivno da go ispolnat preostanatoto vreme po nastavata vo
razli~ni oblici za za{tita, relaksacija, sportski i kulturni
aktivnosti. Ovaa potreba, me|u drugoto, proizleguva i od s# pogolemata
anga`iranost na roditelite na svoite rabotni zada~i vo stopanstvoto i
vo drugite dejnosti.
Pritoa so konceptite za nastavata i u~eweto se naglasuva deka
u~enikot e samostojna li~nost i deka optovaruvaweto treba da bide vo
soobraznost so negovite interesi i specifi~nostite vo oddelni razvojni
periodi. U~ili{teto ne smee da gi zapostavi potrebite na semejstvoto na
deteto (odnosno organizacijata i vremetraeweto na prestojot na decata
vo u~ili{teto se prilagoduva i na potrebite na semejstvoto).
31

Sporedbenata analiza na nastavnite planovi za osnovnoto i
ni`oto sredno obrazovanie vo razvienite dr`avi ({to se primenuvaat za
oddelni vospitno-obrazovni periodi) poka`uva deka vo niv se odredeni
nastavnite predmeti vo u~ili{teto {to gi u~at u~enicite po oddelenija,
kako i brojot na nedelnite i godi{nite ~asovi za sekoj od niv. No, isto
taka, se planiraat ~asovite i za drugite aktivnosti na u~enicite vo
u~ili{teto vo tekot na nedelata i u~ebnata godina.
So nastavnite planovi e odredena osnovnata ramka i za pro{irenite
programi, kolku ~asovi se nameneti za dopolnitelnata i
dodatnata nastava i za drugite aktivnosti na u~enicite von nastavata,
kako i za pomo{ta {to im e potrebna na u~enicite so posebni obrazovni
potrebi.
Nastavniot plan, kako najzna~aen dokument, go prifa}a i go
odobruva stru~no telo na najvisoko nivo ili najvisokiot organ vo
dr`avata {to e nadle`en za obrazovanieto.
Taka, od analizata mo`e da se vidi deka u~enicite vo I oddelenie
vo osnovnite u~ili{ta vo razvienite zemji, glavno, gi izu~uvaat
predmetite: maj~in jazik, matematika, likovno vospitanie, muzi~ko
vospitanie, priroda i op{testvo (zapoznavawe na okolinata) i sportsko
vospitanie.
Osven redovnata nastava, so nastavniot plan se planirani
aktivnostite {to se povrzani so kulturata, tehnikata, informatikata i
sportot.
Vo vtoro oddelenie se izu~uvaat predmetite: maj~in jazik, matematika,
likovno vospitanie, muzi~ko vospitanie, priroda i op{testvo
(zapoznavawe na okolinata) i sportsko vospitanie.
Na 7-godi{na vozrast u~enicite vo oddelni zemji izu~uvaat drug
nacionalen jazik ili stranski jazik so po 32 ~asa godi{no. Isto taka,
u~enicite imaat i drugi planirani aktivnosti za kulturata, za{titata
na prirodata/okolinata, informatikata/ tehnikata i sportot.
Vo treto oddelenie se izu~uvaat predmetite: maj~in jazik, matematika,
likovno vospitanie, muzi~ko vospitanie, priroda i op{testvo,
(zapoznavawe na okolinata) i sportsko vospitanie. U~enicite prodol-
32

`uvaat da go izu~uvaat i stranskiot jazik, odnosno drugiot nacionalen
jazik. Za ovie predmeti se planiraat i nedelnite ~asovi. Se planiraat i
drugi aktivnosti za kulturata, tehnikata, prirodata/ okolinata i
sportot.
Vo ~etvrto oddelenie e napraveno prvoto ras~lenuvawe i zgolemuvawe
na brojot na predmetite, odnosno se izu~uva maj~iniot jazik,
matematika, stranskiot jazik, vtoriot nacionalen jazik, likovno vospitanie,
muzi~ko vospitanie, op{testvo, priroda i tehnika, informatika i
sportsko vospitanie.
Osven zadol`itelnite predmeti planirani se i drugi aktivnosti
{to se povrzani so kulturata, prirodata/okolinata, tehnikata, informatikata
i sportot.
Vo petto oddelenie, glavno, u~enicite prodol`uvaat da gi izu~uvaat
predmetite od IV oddelenie: maj~in jazik, matematika, stranski
jazik, vtor nacionalen jazik, likovno vospitanie, muzi~ko vospitanie,
priroda i tehnika/informatika, doma}instvo i sportsko vospitanie. Na
ovaa vozrast, isto taka, u~enicite se anga`irani i so drugi planirani i
osmisleni aktivnosti od oblasta na kulturata, prirodata, tehnikata,
informatikata i sportot.
U~enicite od {esto oddelenie na osnovnoto u~ili{te ili od
po~etokot na ni`oto sredno u~ili{te gi izu~uvaat predmetite: maj~in
jazik, matematika, stranski jazik, vtoriot nacionalen jazik, likovno
vospitanie, muzi~ko vospitanie, geografija, istorija, tehnika i tehnologija,
doma}instvo i sportsko vospitanie. So toa doa|a, vsu{nost, do vtoro
pro{iruvawe, odnosno ras~lenuvawe na predmetot op{testvo so istorija
i geografija. So nastavnite planovi se planirani i aktivnostite {to se
povrzani so kulturata, prirodata, tehnikata, informatikata i sportot.
Za celiot period na {koluvaweto na u~enicite od I do VI
oddelenie karakteristi~no e i toa {to osven zadol`itelnite predmeti
{to se sodr`at vo nastavniot plan, vo u~ili{tata se planira i
sistematski se ostvaruva individualnata i grupnata (zaedni~ka) pomo{
na u~enicite so problemi vo u~eweto, kako i dopolnitelnata i dodatnata
nastava {to e soobrazena na potrebite, interesite i sposobnostite na
33

u~enicite. Predvideni se i op{testveno-humanitarni aktivnosti na
u~enicite vo paralelkata, odnosno vo oddelenieto, kako i vo u~ili{teto
i lokalnata zaednica.
• Nastavni predmeti vo zavr{niot period ili ciklus
Po {estgodi{noto osnovno u~ili{te u~enicite zadol`itelno se
{koluvaat najmalku u{te tri godini vo ramkite na osnovnite u~ili{ta
ili prodol`uvaat vo ni`o sredno u~ili{te.
Vo sedmo oddelenie na zadol`itelnoto obrazovanie u~enicite,
voobi~aeno, gi izu~uvaat slednive predmeti: maj~in jazik, matematika,
stranski jazik, vtor stranski jazik (vo zadol`itelnite ili izbornite
predmeti), vtoriot nacionalen jazik, likovno vospitanie, muzi~ko
vospitanie, geografija, istorija, gra|ansko vospitanie i etika, tehnika i
tehnologija, prirodni nauki i sportsko vospitanie. U~ili{teto im nudi
na u~enicite da napravat izbor u{te na eden, odnosno dva izborni
predmeti so po 1 ~as nedelno, a za izu~uvaweto na jazicite po dva ~asa
nedelno. Pokraj ovie predmeti u~enicite se anga`iraat i vo drugi
planirani aktivnosti od kulturata, prirodata, tehnikata, informatikata
i sportot.
Vo osmo oddelenie, voobi~aeno, se izu~uvaat predmetite: maj~in
jazik, matematika, stranski jazik, vtor stranski jazik (vo zadol`itelnite
ili izbornite predmeti), vtor nacionalen jazik, likovno vospitanie,
muzi~ko vospitanie, geografija, istorija, gra|ansko vospitanie i etika,
fizika, hemija, biologija, tehnika i tehnologija, sportsko vospitanie, a
vo nekoi dr`avi ima i izborni predmeti {to, sekako, zavisi od brojot na
zadol`itelnite predmeti i od optovarenosta na u~enicite.
U~enicite se anga`iraat i vo drugi planirani aktivnosti za
kulturata, tehnikata, informatikata, prirodata i sportot.
Vo devettoto oddelenie, so koe{to vo golem broj dr`avi se
zaokru`uva osnovnoto zadol`itelno obrazovanie ili zadol`itelnoto
ni`e sredno obrazovanie, u~enicite naj~esto gi izu~uvaat predmetite:
maj~in jazik; matematika, stranski jazik, vtor stranski jazik (vo
zadol`itelnite ili izbornite predmeti), vtoriot nacionalen jazik,
34

likovno vospitanie, muzi~ko vospitanie, geografija, istorija, fizika,
hemija, biologija, sportsko vospitanie. U~enicite mo`at da se opredelat
i za izboren predmet {to, sekako, zavisi od brojot na zadol`itelnite
predmeti.
U~enicite se anga`iraat i vo drugi planirani aktivnosti za
kulturata, prirodata, tehnikata, informatikata, sportot i dr.
So programite {to se podgotveni po oddelni nastavni predmeti e
odredeno {to treba da znae i da razbira i kako da go upotrebuva znaeweto
sekoj u~enik od I do IH oddelenie. Vsu{nost, sekoj u~enik treba da
postigne barem minimalno nivo na znaewe, koe{to po osnovnoto
u~ili{te }e mu ovozmo`i ponatamo{no obrazovanie. Poradi toa u~ili{teto
ima obvrski da obezbedi ednakvi mo`nosti za site u~enici. U~enicite,
nastavnicite i roditelite se zapoznati so o~ekuvanite znaewa i
sposobnosti {to se planirani po oddelenija i obrazovni ciklusi i na toj
na~in znaat {to treba da postigne u~enikot po razli~ni predmeti vo
oddelni godini i periodi na zadol`itelnoto obrazovanie. Pokazatel za
uspehot na u~enikot se ocenkite koi{to se merka za postignatite znaewa.
• Individualizirana nastava i formirawe na paralelkite
Vo planiraweto na nastavata se baraat re{enija vo vrska so
dilemite okolu izborot na u~enicite za formiraweto na paralelkite.
Ovoj problem se povrzuva i so diferenciraweto na u~enicite od aspekt
na znaeweto i posebnite sposobnosti, a istovremeno se odnesuva i na
planiraweto na nastavata za oddelni grupi vo koi se vklu~eni u~enici so
sli~ni znaewa ili sposobnosti. Na toj na~in nastavata e podobro
soobrazena na znaewata i sposobnostite na u~enicite pri {to se
sozdavaat uslovi za individualna i zaedni~ka rabota vo grupata, taka {to
za ovoj aspekt se koristi i terminot individualizirana nastava.
Vo pove}e razvieni dr`avi so novite programi za zadol`itelnoto
obrazovanie vo zavr{nite godini vo osnovnite u~ili{ta u~enicite od
paralelkite od isto oddelenie (vo VIII i IH) se odvojuvaat vo razli~ni
grupi za sledewe samo na nastavata po maj~in jazik, prviot stranski jazik
i matematika. Za ispolnuvawe na nastavnite celi nastavata se planira na
35

azli~ni nivoa. Tokmu ovoj model na planirawe i organizacija na
u~ili{nata nastava pomaga da se napu{ti unificiraweto na programite
{to be{e karakteristi~no za edinstvenoto u~ili{te, koe{to vo
sovremenite uslovi nema mnogu privrzanici, bidej}i toa nudi umereno
gradivo {to se planira spored odreden prosek i se unificira u~eweto na
site u~enici vo u~ili{teto.
Zatoa kako izlez od ovie sostojbi se praktikuva povremeno ili
celosno odvojuvawe na u~enicite od isto oddelenie koi se razli~no
uspe{ni ili motivirani, na primer, za maj~in jazik, matematika i stranski
jazik, kako i za drugite nivni interesi koi mo`at da gi ostvarat preku
izbornite predmeti.
Taka so ovie na~ini na planirawe na nastavata mo`e da se ka`e
deka se napu{ta praktikata na ostra diferencijacija so koja u~enicite
potpolno se odvojuvaa i se upatuvaa vo t.n. elitni u~ili{ta, a drugite se
zadr`uvaa vo voobi~aenite u~ili{ta za prose~nite u~enici.
So novite oblici za vnatre{na diferencijacija vo nastavata se
nalaga potrebata nastavnikot da podgotvuva dopolnitelni zada~i za u~enicite
koi se posposobni, kako i zada~i za pomalku sposobnite u~enici
za da gi povtoruvaat i utvrduvaat sodr`inite. Nastavnicite za niv treba
da baraat porazbirlivi na~ini za razrabotka i objasnuvawe na poimite,
terminite i zakonitostite {to se sodr`ani vo nastavnata programa, za da
im pomognat da napreduvaat zaedno so svoite vrsnici vo oddelenieto.
Takvi na~ini na t.n. individualizirana nastava, bez somnenie, se
prifateni vo pedago{kata teorija, me|utoa za da mo`e nastavnikot da
raboti individualno so sekoj u~enik ili vo sekoja grupa so u~enicite vo
paralelkata se nalaga potrebata paralelkite da imaat pomal broj na
u~enici, {to ne e mo`no da se postigne duri i vo najrazvienite dr`avi.
Zatoa vo osnovnite u~ili{ta vo razvienite dr`avi se razvivaat
modeli na fleksibilna diferencijacija {to sodr`at kombinacija na
elementi od nadvore{na i vnatre{na diferencijacija. Prakti~no, u~enicite
vo zadol`itelnoto obrazovanie na ~asovite na pogolem broj predmeti
se zaedno vo isto oddelenie vo mati~nata paralelka, a samo na nekoi
~asovi po oddelni predmeti se podeleni i u~at vo razli~ni grupi, vo t.n.
36

homogeni grupi so u~enici so sli~ni znaewa, a za nastavata na drugite
~asovi povtorno se vra}aat vo svoeto oddelenie. Toa, vsu{nost, mo`e da
se praktikuva i so planiraweto na nastavata vo na{ite osnovni
u~ili{ta, bidej}i mo`e mnogu poredovno i pouspe{no da se organizira
dopolnitelnata i dodatnata nastava za u~enicite po oddelni predmeti, a
za vreme na redovnata nastava u~enicite povtorno da bidat zaedno vo
mati~nata paralelka so svoite vrsnici. Sli~na diferencijacija se
koristi vo u~ili{tata vo Slovenija i vo drugi dr`avi, kade {to
u~enicite tri ~etvrtini od ~asovite po odelni predmeti se zaedno vo
istata paralelka i oddelenie so svoite sou~enici, a samo edna ~etvrtina
od ~asovite rabotat spored prodlabo~eni programi vo homogeni grupi
prilagodeni na nivnoto znaewe. Ponaglasena diferencirana nastava ima
toga{ koga u~enicite samo za nastavata po maj~in jazik, matematika ili
po prviot stranski jazik vo tekot na celata u~ebna godina se razdeleni vo
oddelni grupi, a nastavata po drugite predmeti i ~asovi ja sledat vo
svojata mati~na paralelka vo soodvetnoto oddelenie. Vo homogenite
grupi se izbrani u~enici od isto oddelenie, a od razli~ni paralelki so
sli~ni znaewa i sposobnosti.
Diferencirana nastava vo homogeni grupi vo osnovnite u~ili{ta
vo Slovenija mo`e da se primenuva za navedenite predmeti vo VIII i IH
oddelenie.
Sepak, postoi op{to mislewe deka aktuelnite pra{awa za
programiraweto vo nastavata treba da se predvidat i so Zakonot za
osnovnoto zadol`itelno obrazovanie, da se reguliraat nadle`nostite na
u~ili{tata, nastavnicite i u~enicite. Osven toa, treba da se obezbedat
prostorii za razli~nite grupi, da se napravi raspored na ~asovite, da se
odredat kriteriumite za izborot na u~enicite vo grupite pri {to
kone~nata odluka treba da ja donese u~enikot zatoa {to samite u~enici
mo`at najdobro da procenat i da posakaat da ja promenat odlukata {to }e
ja donesat. Za ovie vidovi na programirawe na nastavata treba da se
utvrdat pravila za preminuvawe na u~enicite od edno na drugo nivo na
nastava.
37

• Planirawe i organizacija na
nastavata vo na{ite u~ili{ta
Vo Republika Makedonija konceptot za sodr`inata i organizacijata
na osumgodi{noto osnovno u~ili{te e donesen 1996 godina i
od istata godina zapo~na postapno da se primenuva noviot Nastaven plan
so novite nastavni programi. Nastavnite programi bea podgotveni od
posebni komisii sostaveni od nastavnici od fakultetite / stru~waci za
oddelni predmeti, nastavnici od u~ili{tata i sovetnici od Biroto za
razvoj na obrazovanieto.
Nastavnite programi sodr`at op{ta cel za nastavata (po soodvetniot
predmet) i zada~i za nastavata so koi se konkretizira op{tata cel.
Za sekoja zaokru`ena celina (tema) od programata paralelno se dadeni
sodr`inite, znaewata, sposobnostite, sredstvata i aktivnostite.
Napraven e obid da se utvrdat katalozi na osnovnite znaewa i sposobnosti.
Sepak, toa ne e napraveno potemelno i so pravo mo`e da se ka`e
deka o~ekuvanite znaewa i sposobnosti {to se predvideni so nastavnite
programi ne se pocelosno empiriski provereni.
So modelite za planirawe na nastavata, isto taka, bea naglaseni
barawata za nov pristap vo planiraweto i organizacijata na nastavata vo
soglasnost so razvojnite i obrazovnite potrebi na u~enicite, me|utoa i
pokraj toa {to be{e prifaten konceptot za razvojno-procesno i sodr-
`insko planirawe prete`no se proveruvani znaewata, a za ve{tinite i
stavovite postojat iskazi i termini koi poka`uvaat o~ekuvani postigawa.
Za u~enicite koi od razli~ni pri~ini pobavno napreduvaat vo
nastavata ne se sozdade naglasena praktika za sistematsko organizirawe
na dopolnitelnata nastava. No, i za nadarenite u~enici u~ili{tata ne
planiraat i ne prezemaat kontinuirani aktivnosti ne samo za otkrivawe
na nadarenite u~enici, tuku i za redovno programirawe i realizirawe na
dodatnata nastava. Vo praktikata tradicionalno prodol`ija da se vr{at
podgotovkite na u~enicite za u~estvo na u~ili{ni, op{tinski i dr`avni
natprevari po oddelni predmeti i podra~ja.
38

Glavnite pridobivki vo izminatite desetina godini se sodr`at vo
sozdavaweto mo`nosti nastavnicite posamostojno da ja planiraat
nastavata, da gi izbiraat nastavnite metodi i sredstva, da napravat izbor
na u~ebnicite i drugite izvori za u~ewe. Kako posebni pridobivki vo
procesite na posamostojnoto planirawe na nastavata e ponaglasenoto
povrzuvawe na u~eweto so iskustvoto na u~enikot, fleksibilnata
organizacija na ~asovite, pottiknuvaweto na individualnite aktivnosti
na u~enicite i grupnata rabota, promenite vo rasporedot na mebelot vo
u~ilnicite so {to se pottiknuva podobra komunikacija i kooperativnost
vo u~eweto i sl. Ovie postigawa, pred s#, se pridobivki od razvojnite
proekti i istra`uvawa.
Op{to gledano, nastavnite programi {to se doneseni i dopolnuvani
po 1996-ta godina zaedno so iskustvoto od pove}eto razvojni istra-
`uva~ki proekti dadoa dobra osnova za razvivawe novi modeli za
planirawe na nastavata. Isto taka, ednovremeno se nalaga potrebata za
sistematsko pribirawe objektivni pokazateli za uspehot na u~enicite po
zavr{uvaweto na oddelni obrazovni ciklusi.
VIII.OCENUVAWE NA ZNAEWATA I NAPREDUVAWETO NA U^ENICITE
• Iskustvo vo razvienite zemji
Iskustvoto vo osnovnite u~ili{ta vo razvienite dr`avi poka`uva
deka celosno e napu{teno broj~anoto ocenuvawe na znaewata na u~enicite
vo ni`ite oddelenija. Osven toa, soznanijata poka`uvaat deka so
broj~anoto ocenuvawe na znaeweto pogolem akcent e staven na nadvore{-
nata motivacija na u~enikot za u~ewe, no zatoa, pak, nastavnicite imaat
pomalku mo`nosti kaj u~enicite da go uva`uvaat vkupniot proces vo
u~eweto, nivoto na razbiraweto na poimite i odnosite, primenata na
znaeweto vo sli~ni ili novi zada~i, sposobnostite na u~enicite za
voop{tuvawe, samostojno otkrivawe na znaeweto so metodi za samostojno
u~ewe, kako i za trajnosta na znaeweto i sl.
Trgnuvaj}i od rezultatite od istra`uvawata za zna~eweto na
motivacijata pri u~eweto vo u~ili{tata vo razvienite dr`avi se
razvivaat modeli na ocenuvawe na znaewata {to }e pomognat da se
39

podobruva objektivnosta na ocenkite i vnatre{nata motivacija na u~enicite
za u~ewe. Pokonkretno, za u~eweto vo ni`ite oddelenija na osnovnoto
u~ili{te se koristat razli~ni kombinacii na opisno i broj~ano
ocenuvawe. Na primer, u~enicite opisno se ocenuvaat vo tekot na nastavata,
a na krajot na nastavnata godina im se davaat i broj~ani ocenki.
Za taa cel se koristat razli~ni obrasci vo koi se navedeni podra~jata vo
predmetite, a odredeni se i celite, odnosno standardite i sl. Takvi
re{enija ima vo Francija, Danska, Norve{ka, [vedska, Portugalija i vo
drugi zemji.
Nastavnicite go ocenuvaat napreduvaweto i znaewata na u~enicite
opisno i broj~ano po site predmeti (na primer, vo Italija) ili, pak, za
nekoi predmeti davaat broj~ani ocenki, a za drugi opisni (vo Germanija,
Holandija i dr.).
Vo u~ili{tata vo razvienite dr`avi ocenuvaweto na znaewata i
napreduvaweto na u~enicite razli~no e uredeno vo pogornite oddelenija
na osnovnoto u~ili{te, kako i vo ni`oto sredno obrazovanie. Na primer,
vo Germanija po ~etirigodi{noto {koluvawe vo osnovnoto u~ili{te se
koristi samo broj~ano ocenuvawe, a vo Danska broj~anoto ocenuvawe se
koristi po {estgodi{noto zadol`itelno obrazovanie. Razli~no e
uredeno i ocenuvaweto i proveruvaweto na znaeweto na u~enicite na
krajot na oddelni obrazovni ciklusi i na krajot na zadol`itelnoto
obrazovanie. Na primer, eksternoto proveruvawe na znaeweto se koristi
na vozrast od 7, 11 i 14 godini za u~enicite vo Velika Britanija. Vo
Francija se sproveduvaat nacionalni testirawa na znaeweto za ~itawe,
pi{uvawe i matematika na po~etokot na vtoriot ciklus na zadol`itelnoto
obrazovanie (na vozrast na decata od 8 do 9 godini) so {to se
dobivaat povratni informacii za postigawata na decata i za rabotata na
nastavnicite. Vo Holandija na preodot od osnovnoto vo ni`oto sredno
u~ili{te (na 12-godi{na vozrast se koristat nacionalni testovi na
znaewata koi imaat funkcija da dadat pokazateli za natamo{nata
orientacija na decata). Vo Severna Irska i vo Luksemburg se izveduva
testirawe, a u~ili{teto testovite im gi dava na uvid na roditelite.
40

Ovde e nu`no da se ka`e deka sekoj od navedenite pristapi vo
ocenuvaweto na u~enicite ima odredeni prednosti, no i nedostatoci.
Sepak, fakt e deka nikoj ne go poznava deteto podobro od negovata
u~itelka, pa zatoa se nalaga potrebata za izedna~uvawe na uslovite vo
obrazovniot proces i za postignuvawe na standardite za celata
generacija u~enici na krajot na osnovnoto, odnosno ni`oto sredno
obrazovanie. Istovremeno so izedna~uvaweto na uslovite i so
voveduvaweto kriteriumi za ocenuvawe se sozdavaat realni mo`nosti za
sporeduvawe na rezultatite na ispitite na znaewe. Rezultatite od
ispitite na znaeweto se, isto taka, edinstvena osnova od koja{to se
trgnuva za procenuvawe na kvalitetot vo rabotata na u~ili{teto i
nastavnicite.
Pa sepak, treba da se zabele`i deka so eksternoto ocenuvawe na
znaeweto (so pomo{ na standardizirani testovi i zada~i od objektiven
vid) se vrednuva samo eden del od celite na obrazovniot proces i odreden
vid na znaewa. Poradi toa rezultatite od eksternoto ocenuvawe se samo
eden del od podatocite za napreduvaweto na deteto. Osven toa, vo
praktikata mnogu ~esto efektite od kontinuiranoto opisno ocenuvawe
na znaewata vo tekot na nastavniot proces so koristewe i na
standardizirani testovi ne soodvetstvuvaat so efektite od ednokratnoto
ocenuvawe na znaeweto.
So sistemot i na~inot na ocenuvawe e povrzano i napreduvaweto na
u~enicite od oddelenie vo oddelenie. Vo razvienite dr`avi preovladuva
modelot na kontinuirano napreduvawe na u~enicite vo osnovnoto
u~ili{te. So toa {to na krajot na odredeni periodi u~enikot mo`e da se
zadr`i vo istoto oddelenie, dokolku ne gi postigne o~ekuvanite znaewa.
Za ilustracija mo`at da poslu`at podatocite od 1995 godina spored koi
procentot na u~enicite koi povtoruvaat vo prvoto nivo na zadol`itelnoto
obrazovanie, na primer, vo Francija iznesuva 5%, Grcija 0%,
Italija 4%, Portugalija 2%, Holandija 3%, Norve{ka 1%. Vo Slovenija
vo u~ebnata 1992/93 godina vo vkupnata populacija na u~enici (od I do VIII
oddelenie) imalo 4% u~enici koi povtoruvale, a vo Republika
41

Makedonija vo 2004/05 godina od I do VIII oddelenie povtoruvale samo 789
u~enici ili 0,35%.
• Iskustvo za ocenuvaweto na znaewata
na u~enicite vo na{ite u~ili{ta
Ocenuvaweto na znaewata na u~enicite vo osnovnoto u~ili{te e
uredeno so Zakonot za osnovno obrazovanie, a poblisku e doobjasneto so
poseben Pravilnik {to e donesen vo 1996 godina i dopolnet vo 2001
godina so eden ~len za voveduvawe povremeno eksterno ocenuvawe na
u~enicite.
Vo prvite tri oddelenija ocenuvaweto na znaewata na u~enicite e
opisno, potoa se pominuva na broj~ano ocenuvawe, taka {to na krajot na
nastavata vo treto oddelenie so postojnata koncepcija e predvideno
u~enikot da dobiva broj~ani ocenki.
Ocenuvaweto e javno, a nastavnikot gi zapoznava u~enicite so
celite na nastavata i gi odreduva na~inite za ocenuvaweto, kako i
rokovite vo koi{to se ocenuvaat u~enicite. Ocenuvaweto se vr{i pred
oddelenieto ili vo grupa na u~enici i za postignatite rezultati redovno
se izvestuvaat u~enicite i roditelite. Po barawe na roditelite i na
u~enicite im se ovozmo`uva da napravat uvid vo pismenite raboti i
drugite zada~i.
Pravilnikot za ocenuvawe na u~enicite ne e izmenet i pokraj toa
{to vo ovaa oblast postojat seriozni problemi, bidej}i vo nastavnata
praktika ne se koristat sistematski objektivni na~ini i postapki za
ocenuvawe na znaewata na u~enicite nitu na po~etokot na u~ebnata
godina koga se planira nastavata, nitu na krajot na nastavata. Vo
praktikata ne za`ivea primenata na standardizirani testovi za da se
vrednuva vidot i nivoto na znaewata na u~enicite {to se iska`ani so
u~ili{nite ocenki. Se zadr`aa tradicionalnite postapki i kako po
pravilo edinstven izvor na podatoci za razvojot i napreduvaweto na
u~enicite i za rabotata na nastavnicite ostanaa samo ocenkite na
u~enicite {to gi dobivaat vo u~ili{teto.
42

Vo podgotvitelnata godina na osnovnoto u~ili{te vospituva~ite
vodat dosie za u~enikot vo koe se sublimiraat najzna~ajnite pokazateli
za razvojot na u~enikot. Vo dosieto ima sistematizirani relevantni
pokazateli za napreduvaweto na deteto i niv mo`e da gi koristi
nastavnikot vo I oddelenie, koj{to prodol`uva da go sledi razvojot i
napreduvaweto na u~enikot i za toa gi izvestuva roditelite. Na krajot na
nastavata vo I oddelenie u~enikot se ocenuva so opisni ocenki.
Znaeweto po oddelni predmeti e opredeleno so nastavnite programi
za zadol`itelnite i izbornite predmeti spored nastavniot plan na
osnovnoto u~ili{te. Na polugodieto i na krajot na nastavata vo vtoroto
polugodie se odreduva op{tiot uspeh na u~enikot, a na polugodieto i na
krajot na vtoroto polugodie u~enikot se ocenuva i za povedenieto.
U~enicite, po pravilo, napreduvaat od I do IV oddelenie, a vo pogornite
oddelenija onie u~enici koi na krajot na nastavata vo vtoroto
polugodie imaat do dve negativni ocenki posetuvaat dopolnitelna
nastava ili polagaat popraven ispit. Za povtoruvaweto na u~enikot vo
isto oddelenie odlu~uva nastavni~kiot sovet na u~ili{teto vrz osnova
na pismeno obrazlo`enie od rakovoditelot na paralelkata.
So konceptot od 1996 godina be{e predvideno da se vr{i zavr{no
proveruvawe na znaewata na u~enicite na krajot na oddelenskata nastava
vo IV oddelenie i na krajot na predmetnata nastava vo VIII oddelenie.
Sepak, ovie inovacii vo praktikata vo osnovnite u~ili{ta ne najdoa
pogolema primena.
Se planira{e vrz osnova na sledeweto na rezultatite vo nastavata
i drugite aktivnosti u~ili{tata da izgotvuvaat izve{tai, analizi, informacii
i drugi stru~ni materijali za potrebite na stru~nite organi
na u~ili{teto, kako i za drugite organi koi se nadle`ni za rabotata na
osnovnoto u~ili{te. No, i ovie idei ne najdoa poddr{ka vo praktikata.
Biroto za razvoj na obrazovanieto be{e zadol`eno da gi odreduva
rokovite za proveruvawe na znaewata na u~enicite na krajot na
oddelenskata i predmetnata nastava, odnosno za proveruvawe na znaewata
na u~enicite po maj~in jazik i po matematika vo VIII oddelenie. Sepak,
ovoj na~in na proverka na znaeweto na u~enicite be{e primenuvan samo
43

nekolku godini pri zapi{uvaweto na u~enicite vo I godina vo srednite
u~ili{ta.
Za nadminuvawe na nepovolnite sostojbi pred pet godini se
napraveni prvite pozna~ajni ~ekori za sozdavawe sistem na eksterna
evalvacija vo osnovnoto u~ili{te, koja{to treba{e da se {iri vrz
osnova na usvoena nacionalna programa za sledewe na postigawata na
u~enicite vo osnovnoto obrazovanie (na reprezentativen primerok ili
na celata populacija) po zavr{uvaweto na odredeni ciklusi (vo
oddelenska i predmetna nastava). Za ovaa cel Biroto za razvoj na
obrazovanieto vo 2001 godina, so poddr{ka na Holandskata vlada i
Svetskata banka i so mentorstvo na Institutot za obrazovni merewa
CITO od Holandija, podgotvi i sprovede nacionalno testirawe na
postigawata na u~enicite vo oddelenska nastava po makedonski jazik,
albanski jazik i po matematika. Za ovie predmeti se izgotveni standardi
na postigawata na u~enicite. Dodeka, pak, vo u~ebnata 2005/06 e
sprovedeno nacionalno testirawe po predmetite priroda i op{testvo.
Vo tek e izgotvuvaweto na standardite za ovie dva nastavni predmeti. Vo
2006 godina se sprovede nacionalno testirawe vo VIII oddelenie po
makedonski jazik, albanski jazik i matematika i se pristapi kon
izgotvuvawe na standardite na postigawata na u~enicite po ovie
predmeti. Sepak, s# u{te nema usvoeno nacionalna programa za
voveduvawe vo praktikata na eksternata evalvacija vo osnovnoto
obrazovanie. Ovaa programa treba da se donese {to e mo`no poskoro.
No, ne samo toa, u{te pogolem problem vo sledeweto i
ocenuvaweto na u~enicite pretstavuva toa {to ne se planira i
osovremenuva redovnoto sledewe i ocenuvaweto na postigawata na
u~enicite vo tekot na nastavniot proces so cel da se prezemaat merki za
podobruvawe na uspehot, so organizirawe na dopolnitelna i dodatna
nastava ili so izmeni na metodite i drugite uslovi za nastavata.
Statisti~kite pokazateli od najnovite izve{tai poka`uvaat deka
pove}e od polovinata od vkupniot broj na u~enicite vo osnovnite
u~ili{ta na krajot na u~ebnata 2004/05 godina imaa odli~en uspeh. Pokonkretno,
vo 2004/05 godina so odli~en uspeh od I do VIII oddelenie ima
44

117 418 u~enici, ili 52,44% od vkupniot broj, 39 884 u~enici se so mnogu
dobar uspeh ili 17,81%. Spored toa, nad 70% od u~enicite vo osnovnoto
u~ili{te imaat odli~en i mnogu dobar uspeh. U~enici so dovolen uspeh
re~isi nema, a samo 34 119 u~enici ili 15% se so dobar uspeh.
Vo periodot po 2000-2006 godina na{ata dr`ava se vklu~uva vo
nekolku proekti za me|unarodna evalvacija vo obrazovanieto. Taka,
proektot PISA, ili Programa {to se odnesuva za me|unarodna
evalvacija na postigawata na u~enicite po zavr{uvaweto na op{toto
obrazovanie (15-godi{ni u~enici koi vo na{iot sistem se u~enici vo I
godina vo srednoto u~ili{te), ima cel da ja oceni podgotvenosta na
u~enicite za prodol`uvawe na {koluvaweto i za vklu~uvawe vo
sekojdnevnite profesionalni i `ivotni situacii. Pokonkretno se
ispituva ,,pismenosta" na u~enicite po ~itawe, matematika i prirodnite
nauki. Ovoj proekt se realizira na trigodi{ni intervali pod
pokrovitelstvo na OECD. Aktivnostite vo Republika Makedonija gi
organizira i gi sproveduva Biroto za razvoj na obrazovanieto.
Proektot TIMSS se odnesuva na me|unarodno prou~uvawe na
obrazovnite postigawa po matematika i po prirodnite nauki. Od ova
istra`uvawe se podgotveni me|unarodni komparativni studii vo koi
u~estvuva i Biroto za razvoj na obrazovanieto. Namerite se da se
utvrduvaat znaeweto i sposobnostite na u~enicite vo VIII oddelenie po
matematika i po prirodnite nauki (hemija, fizika, biologija i
geografija), a se ispituvaat i drugite faktori koi imaat vlijanija na
postigawata na u~enicite, kulturata, nastavniot plan, programite i
celite, nastavnata praktika, kako i institucionalnata organizacija na
{kolstvoto. Ova istra`uvawe se sproveduva vo ciklusi od pet godini.
Me|unarodnata studija PIRLS, isto taka, pretstavuva me|unarodno
istra`uvawe koe se sproveduva na sekoi pet godini so cel da se priberat
podatoci za sposobnosta na u~enicite na devet i desetgodi{na vozrast za
razbirawe na pi{uvani materijali i za iskustvoto {to go imaat steknato
vo u~ili{teto i semejstvoto, kako i za faktorite koi se povrzani so
postigawata na u~enicite.
45

Podatocite od ovie studii upatuvaat na nekolku proceni i
sogleduvawa.
Na{ite u~enici imaat porazli~no iskustvo vo u~eweto vo sporedba
so nivnite vrsnici vo razvienite dr`avi, dodeka, pak, komparativnite
pokazateli davaat osnova da procenime deka se neopohodni promeni vo
celite, sodr`inite i metodite vo nastavata i u~eweto. Isto taka, nu`ni
se promeni vo sistemot na sledewe i ocenuvawe na postigawata na
u~enicite osobeno poradi toa {to postigawata na na{ite u~enici,
spored rezultatite vo ramkite na navedenite istra`uvawa, ne se
sovpa|aat so ocenkite {to gi dobivaat u~enicite vo osnovnoto u~ili{te.
IX. OBRAZOVANIETO NA NASTAVNICITE I NIVNITE KOMPETENCII
Vo uslovi na intenzivirawe na vnatre{nite promeni na sodr`inata
i organizacijata na osnovnite u~ili{ta so cel za podobruvawe na
kvalitetot na nastavata i obrazovanieto se nalaga potreba sostojbite so
inicijalnoto obrazovanie na nastavnicite i nivnata dopolnitelna obuka
da bidat kontinuirano sledeni i vrednuvani.
Pogolem broj od nastavnicite vo osnovnite u~ili{ta imaat
dvegodi{ni studii za nastavnici na pedago{kite akademii, na oddelni
studiski grupi za oddelenska i predmetna nastava, dodeka, pak, vo
nastavnata praktika postojnoto inicijalno obrazovanie na predmetnite
nastavnici ~esto im ovozmo`uva da izveduvaat nastava po srodni
predmeti za prirodnite, odnosno op{testvenite nauki, a vo nekolku
slu~ai i za drugi predmeti od jazi~noto podra~je. Poslednive decenii i
vo gradinkite, zabavi{tata i osnovnite u~ili{ta se zgolemuva brojot na
nastavnicite so visoko obrazovanie. Ovoj proces e potkrepen so
sistemskite zakoni, kako i so izmenite na nastavnite planovi i programi
na fakultetite za nastavni~ki zanimawa. Vo u~ili{tata za u~enici so
posebni potrebi se vraboteni nastavnici so vi{e obrazovanie ili so
zavr{eni studii na defektolo{ki fakultet, kako i nastavnici so
stru~ni kvalifikacii za oddelni nastavni predmeti i soodvetno
defektolo{ko obrazovanie.
46

U~ebna
godina
Nastavnici i stru~ni sorabotnici spored stepenot na
stru~nata podgotovka vo redovnite osnovni u~ili{ta
Stepen na stru~na podgotovka
Visoko Vi{e Sredno Drugo Vkupno
2000/01 3547 9470 902 8 13927
2001/02 3790 9280 874 10 13954
2002/03 4280 9057 826 31 14194
2003/04 4929 8570 820 16 14335
1004/05 5531 8318 736 15 14600
Izvor: Soop{tenija za osnovnite i srednite u~ili{ta, Dr`aven zavod za
statistika na Republika Makedonija, Skopje (2001-2004 godina).
Barawata za podobruvawe na kvalitetot na nastavata i na
obrazovanieto vo osnovnoto u~ili{te sekoga{ se povrzani ne samo so
zgolemuvaweto na nivoto na inicijalnoto obrazovanie na nastavnicite,
tuku i so razvivaweto na programi za sta`irawe (podgotovka za rabota) i
stru~no usovr{uvawe. So pokrenuvawe na ovie mehanizmi vo periodot po
1996 godina se o~ekuva{e da se izgradi celosen sistem {to }e ovozmo`i
nastavnicite podobro da bidat osposobeni za ve{tinite koi }e im
ovozmo`at da se podobruva kvalitetot na nastavata i u~eweto, a so toa i
na~inot na sledewe i vrednuvawe na postigawata na u~enicite.
So normativnite propisi, u~itelite, nastavnicite, vospituva~ite
i sorabotnicite koi prv pat se vrabotuvaat vo osnovnite u~ili{ta imaat
obvrska po edna godina da polagaat stru~en ispit, spored programa {to ja
donesuva ministerot za obrazovanie i nauka na predlog od Biroto za
razvoj na obrazovanieto. Po steknuvaweto na statusot nastavnik, vo
svojot raboten vek nastavnicite, vospituva~ite, stru~nite sorabotnici i
direktorite na u~ili{tata imaat obvrska da gi posetuvaat seminarite i
drugite formi za stru~no i pedago{ko usovr{uvawe. Stru~noto i
pedago{koto usovr{uvawe na nastavnicite e vo nadle`nost na visokoobrazovnite
institucii na koi se organizirani studii za nastavnici.
Sepak, vo praktikata najgolemite obvrski za stru~noto i pedago{koto
usovr{uvawe na nastavnicite pripa|aat na Biroto za razvoj na obrazovanieto.
So primenata na Zakonot za Biroto za razvoj na obrazovanieto
se o~ekuva mnogu poorganizirano i postru~no da se izgotvuvaat i
47

ealiziraat sovremeni programi za obuka na nastavnicite za uspe{no
voveduvawe na izmenite vo osnovnoto obrazovanie.
• Aktuelni pra{awa i problemi
Spored dosega{noto iskustvo vo stru~noto i pedago{koto usovr-
{uvawe na kadrite vo osnovnoto u~ili{te evidentni se slednite
ograni~uvawa i potrebi:
1. Visokoobrazovnite institucii koi organiziraat studii za
nastavnici s# u{te ne se opredeleni potemelno da gi sledat promenite vo
nastavata vo osnovnite u~ili{ta {to se prezemaat so cel za podobruvaweto
na kvalitetot na obrazovanieto. Toa }e bide u{te ponaglaseno so
donesuvaweto na koncepcijata i so voveduvawe na noviot nastaven plan i
novite nastavni programi za devetgodi{noto zadol`itelno osnovno
obrazovanie.
2. Bazi~noto obrazovanie na nastavnicite {to se ostvaruva vo
ramkite na golem broj visokoobrazovni institucii vo na{ata dr`ava
neophodno e da garantira standardi ne samo za studiite od bazi~nite
predmeti, tuku i za psiholo{kata, pedago{kata i metodskata osposobenost
na nastavnicite za uspe{na primena na noviot nastaven plan za
osnovnoto u~ili{te.
3. Visokoobrazovnite ustanovi vo sorabotka so Biroto za razvoj na
obrazovanieto, nu`no e da donesat sovremeni programi za permanentno
stru~no i pedago{ko usovr{uvawe na nastavniot kadar vo osnovnite
u~ili{ta i da pristapat kon nivna primena.
Ovie promeni se neophodni od pove}e pri~ini. Pred s#, bidej}i
nastavniot kadar inicijalnoto obrazovanie go steknuva na pove}e obrazovni
institucii, a sekoj nastavni~ki fakultet sozdava svoi studiski
programi {to ne se sekoga{ dovolno soobrazeni so nastavniot plan i
nastavnite programi na osnovnoto u~ili{te i toa ne samo vo pogled na
bazi~nite predmeti za koi se podgotvuvaat nastavnicite, tuku i spored
zastapenosta na predmetite vo studiite za naukata za obrazovanieto i
metodikata za nastavata. Za pedago{ko-psiholo{koto i metodi~koto
48

osposobuvawe na studiite na nekoi fakulteti za nastavnici se
izdvojuvaat mnogu malku ~asovi (toa e pod 10% od vkupniot broj na ~asovi
za studiite od I do IV godina). Poznato e deka so evropskite standardi vo
inicijalno obrazovanie na nastavnicite za predmetite za pedago{kata i
metodskata podgotovka na idnite nastavnici se izdvojuvaat od 25 do 30%
od vkupnite nastavni ~asovi vo tekot na studiite. Na na{ite nastavni~ki
fakulteti inicijalnoto obrazovanie na nastavnicite ne e soobrazeno
osobeno so potrebite za nastavata vo po~etnite periodi na osnovnoto
u~ili{te od I do VI oddelenie, a nau~nite soznanija potvrduvaat deka
psiholo{kata, pedago{kata i metodskata osposobenost na nastavnicite,
kako i nivnata motivacija za rabota vo u~ili{teto se mnogu zna~aen
faktor za odr`uvawe i podobruvawe na kvalitetot na nastavata i
u~eweto.
Analizite od na{ata pedago{ka praktika poka`uvaat deka
zastapenosta na metodskite ve`bi na studentite vo osnovnite u~ili{ta,
isto taka, e pod evropskite standardi. Osven toa, na nitu edna obrazovna
institucija ne se primenuvaat intervjua i drugi postapki za proveruvawe
na motivite i interesite na idnite nastavnici koi{to podocna mo`at da
predizvikaat seriozni problemi vo nastavnata praktika.
Navedenite sostojbi nalagaat itna potreba univerzitetite da
donesat usoglaseni planovi i standardi za inicijalnoto obrazovanie na
nastavnicite, {to }e bidat soobrazeni so potrebite za nastavata vo
devetgodi{noto osnovno u~ili{te, dodeka, pak, zapi{uvaweto na
studentite da se usoglasi spored potrebite za nastaven kadar {to }e
bidat utvrduvani po nastavni predmeti i podra~ja. Nu`no e da se napu{ti
praktikata na odredeni fakulteti i drugi obrazovni institucii da se
zapi{uvaat pogolem broj studenti od utvrdenite kvoti za isti profili,
bidej}i posledicite od ovie sostojbi so obrazovanieto na nastavnicite
se pove}eslojni: nevrabotenost, predimenzionirawe na mre`ata,
neusoglasenost na ponudata i pobaruvaweto na nastavnici za nastavata vo
u~ili{tata.
[to se odnesuva do podgotovkata na nastavnicite koi prv pat se
vrabotuvaat vo u~ili{tata kako {to e navedeno, neophodno e edno-
49

godi{no sta`irawe, po {to sledi polagawe na stru~en ispit od dva dela:
prakti~en i teoretski. Prakti~niot del podrazbira realizacija na
nastavni ~asovi pred soodvetna komisija koja ja procenuva rabotata na
kandidatot dodeka pak, teoretskiot del se odnesuva na proverka na
znaeweto na nastavnikot od metodikata na nastavata i pravnata
regulativa vo oblasta na osnovnoto obrazovanie. Sekoj nastavnik koj
uspe{no }e go pomine ova skalilo se smeta deka e podgotven za
realizacija na nastavata.
Sepak, i vo ovoj segment na podgotovkata na nastavnicite neophodni
se natamo{ni promeni so cel da se ovozmo`i osovremenuvawe na
stru~nite znaewa, ve{tini i sposobnosti na nastavnicite. Se nalaga
potreba za gradewe na pogolema odgovornost vo rabotata na mentorite
koi se nadle`ni za sta`iraweto na nastavnicite, kako i za inovirawe na
postapkite za sledewe i vrednuvawe na postigawata na nastavnicite vo
tekot na sta`iraweto.
• Razvivawe na sistem za obuka na nastavnicite
So ogled na krupnite izmeni vo sodr`inata i organizacijata vo
zadol`itelnoto osnovno vospitanie i obrazovanie se nalaga potreba da
se razvijat sovremeni programi za obuka na nastavnicite. Za usovr{uvawe
na nastavnicite postoi zakonska regulativa spored koja kompetentni
institucii vo ovaa oblast se: Biroto za razvoj na obrazovanieto,
visokoobrazovnite ustanovi na koi se podgotvuvaat nastavnicite,
osnovnite u~ili{ta i samite nastavnici, vospituva~i i stru~ni
sorabotnici. Me|utoa, instituciite za permanentno usovr{uvawe na
nastavniot kadar imaat razli~na inicijativnost vo realizacijata na
obukite na nastavnicite. Poradi toa neophodno e postojnite
visokoobrazovni institucii, na koi se {koluvaat u~iteli, nastavnici,
vospituva~i, stru~ni rabotnici za osnovnite u~ili{ta (pedagozi,
psiholozi, defektolozi i dr.), da participiraat vo programite za permanentnoto
stru~no i pedago{ko usovr{uvawe na nastavnicite i drugite
sorabotnici na osnovnoto u~ili{te. Pritoa, nu`no e da se vospostavat
50

mehanizmi za vrednuvawe i na programite za stru~noto usovr{uvawe. Ova
e eden od najkrupnite problemi vo obrazovanieto na nastavnicite i
u~itelite vo Republika Makedonija.
Biroto za razvoj na obrazovanieto treba da izgotvi plan i
programa za stru~noto usovr{uvawe na vospituva~ite, u~itelite i nastavnicite
za uspe{no implementirawe na novite nastavni programi vo
osnovnoto u~ili{te.
H.SORABOTKA SO RODITELITE
Vo razvienite zemji roditelite imaat bitna uloga za podobruvawe
na rabotata na u~ili{teto so nivnite mo`nosti za sorabotka i so
u~estvoto vo odlu~uvaweto za `ivotot i aktivnostite na decata vo
u~ili{teto. Za taa cel sorabotka so roditelite zapo~nuva vo
oddelenieto/ paralelkata na roditelskite sostanoci so nastavnikot (vo
ni`ite oddelenija) ili so klasniot rakovoditel vo vi{ite oddelenija.
Roditelite zaedno so nastavnikot se dogovaraat za pro{irenite aktivnosti
na decata vo u~ili{teto, kako na primer, vo u~ili{tata vo
Slovenija za aktivnostite na u~enicite vo denovite za sport, kultura,
tehnika tehnologija, za nastavata vo priroda, igraornite grupi i za drugi
planirani aktivnosti. Na ovie sredbi roditelite imaat mo`nosti da gi
iznesat svoite zabele{ki za evidentiranite neprijatnosti ili nepravilnosti
vo vrska so odr`uvaweto na nastavata, ocenuvaweto ili za
odnesuvaweto na u~enicite i nastavnicite i za niza drugi pra{awa.
Vo u~ili{tata ima odredeno denovi za razgovor so roditelite.
Koga ima potreba roditelite mo`at da dojdat vo u~ili{teto da
razgovaraat neposredno so nastavnikot/u~itelot za uspehot na deteto i da
napravat plan kako da mu pomognat. Za postignuvawe na ovaa cel
nastavnicite i roditelite imaat redovna sorabotka i takvata sorabotka
se vtemeluva vo u~ili{nata praktika.
Roditelite od ista paralelka, t.e. oddelenie izbiraat svoj
pretstavnik vo sovetot na roditelite na u~ili{teto. Tie predlagaat
kandidati za sovetot na u~ili{teto koj{to e najvisok organ na osnovnoto
51

u~ili{te. Vo u~ili{tata vo Slovenija vo sovetot na u~ili{teto, koj{to
ima 11 ~lena, tri mesta pripa|aat na roditelite.
Dokolku ne se postigne razbirawe i ne se najdat dobri re{enija so
nastavnikot za te{kotiite na u~enikot, toga{ sleden sogovornik na
roditelot e klasniot rakovoditel na deteto. Vo slu~aite koga ne mo`at
da se najdat re{enija za nastanatite problemi, nadle`en e direktorot.
No, dokolku roditelite i ponatamu smetaat deka u~ili{teto ne gi
razbira nivnite argumenti i deka nivnite deca se obespraveni tie mo`at
da se obratat i da pobaraat neposredna pomo{ od u~ili{nata inspekcija.
Vo u~ili{tata postojat jasni pravila {to pla}aat roditelite za
svoite deca, na primer, vo u~ili{tata vo Slovenija roditelite gi
pla}aat tro{ocite za u`ina i ru~ek (ako deteto se odlu~i za niv), o{teta
za koristeweto na u~ebnicite (ako se pozajmeni od u~ili{niot fond na
u~ebnici); najmnogu polovina od cenata na tro{ocite za prodol`eniot
prestoj na deteto ako e toa potrebno za decata vo V i VI oddelenie na
devetgodi{noto u~ili{te (bidej}i za decata od I do IV oddelenie
tro{ocite za prodol`eniot prestoj na u~enicite vo u~ili{teto celosno
gi pla}a dr`avata). Roditelite pla}aat del i od tro{ocite za ishranata
i prestojot na decata na nastavata vo priroda.
Dokolku se dogovorat, roditelite vo u~ili{teto mo`at da
formiraat fond (i vo nego da vnesuvaat redovno dogovoren iznos na
sredstva) za nabavka na oprema {to e nad voobi~aeniot u~ili{ten
standard. Fondot ima upraven odbor so pretsedatel i ~lenovi od koi
nejmalku trojca pretstavnici se od u~ili{teto. Rabotata na fondot ja
razgleduva sovetot na roditelite i sovetot na u~ili{teto. Seto toa
pomaga da se zgolemuva odgovornosta na roditelite za `ivotot i rabotata
na u~enicite vo u~ili{teto.
Sekoja u~ebna godina roditelite od paralelkata izbiraat svoj
pretstavnik vo sovetot na roditelite na u~ili{teto. Na po~etokot na
u~ebnata godina prviot sostanok na sovetot na roditelite vo u~ili{teto
go svikuva direktorot.
Sovetot na roditelite predlaga programi koi gi nadminuvaat
standardite {to gi nudi u~ili{teto, dava soglasnost na predlozite {to
52

gi dava direktorot za natstandardnite uslugi, dava mislewa za programata
za razvoj na u~ili{teto, godi{niot detalen plan na u~ili{teto i za
izve{tajot na direktorot za rabotata na u~ili{teto. Po potreba ovoj
organ gi razgleduva i izve{taite za nastavata i te{kotiite, `albite na
roditelite vo vrska so rabotata na u~ili{teto i drugite aktuelni
pra{awa.
Sovetot na roditelite na u~ili{teto izbira od site predlo`eni
kandidati trojca ~lenovi vo sovetot na u~ili{teto.
Sovetot na u~ili{teto e najvisok organ na javnoto osnovno
u~ili{te. Vo nego ima trojca pretstavnici na osnova~ot, pet pretstavnici
na vrabotenite vo u~ili{teto i trojca pretstavnici na roditelite.
Tie se izbiraat so tajno glasawe.
Sovetot na u~ili{teto gi ima slednite nadle`nosti:
- go imenuva i razre{uva direktorot;
- gi prifa}a programite za razvoj, godi{niot raboten plan i izve{taite
za ostvaruvaweto na planovite za rabota;
- odlu~uva za mo`noto voveduvawe na programi koi gi nadminuvaat
standardite {to gi nudi u~ili{teto;
- odlu~uva za `albi vo vrska so statusot na u~enikot;
- odlu~uva za `albi vo vrska so pravata, obvrskite i odgovornostite
na rabotnicite vo u~ili{teto;
- odlu~uva za `albi na roditelite vo vrska so vospitno-obrazovnata
rabota vo u~ili{teto.
• Funkciite na stru~nata slu`ba vo u~ili{teto
U~ili{nite pedagozi i psiholozi, a vo nekoi u~ili{ta i
socijalnite rabotnici, socijalnite pedagozi i defektolozi imaat mo{ne
jasni nadle`nosti. Tie im gi davaat site potrebni soveti na u~enicite i
nivnite roditeli, kako i na nastavnicite i u~itelite. So rakovodstvoto
na u~ili{teto sorabotuvaat pri planiraweto i sledeweto na vospitnoobrazovnata
rabota, a u~estvuvaat i vo podgotvuvaweto na planovite za
rabotata i razvojot na u~ili{teto. Za pokompetentno izvr{uvawe na
53

svojata rabota tie se povrzuvaat i so lokalnite i centralnite organi i
institucii {to se nadle`ni za obrazovanieto.
Na primer, vo Republika Slovenija sovetodavnite slu`bi na
u~ili{teto imaat mnogu zna~ajno vlijanie vo razvivaweto na devetgodi{noto
osnovno obrazovanie. Ovie slu`bi imaat nadle`nosti {to se
povrzani so zapi{uvaweto na decata vo u~ili{teto, pri odlu~uvaweto
na u~enicite i roditelite za izbornite predmeti. Tie im davaat soveti
na u~enicite i roditelite i za izborot na programite za diferenciranata
nastava po nivoa na slo`enost / po maj~in jazik, matematika,
stranski jazik od VII do IH oddelenie. Nivnata sovetodavna rabota e povrzana
i so zavr{nata proverka na znaewata na u~enicite vo IH oddelenie,
kako i pri razmisluvaweto na u~enicite i roditelite za zapi-
{uvaweto vo srednoto u~ili{te.
Sovetodavnite slu`bi vo u~ili{teto imaat golema uloga za
razvivawe na kriteriumite za otkrivawe na nadarenite u~enici i pri
planiraweto na programite za rabota so niv, kako i za programite za
rabota so decata so posebni obrazovni potrebi.
Op{t vpe~atok e deka roditelite se maksimalno informirani za
`ivotot vo u~ili{teto, za postigawata na decata i im se nudat razni
mo`nosti za aktivno u~estvo vo `ivotot i rabotata na u~ili{teto.
• [to poka`uva na{eto iskustvo
Vo periodot po 1996 godina be{e planirano sorabotkata me|u
u~enicite, nastavnicite i roditelite vo osnovnite u~ili{ta vo na{ata
dr`ava da se intenzivira i zbogatuva. Na sostanocite na roditelite so
oddelenskiot nastavnik i klasniot rakovoditel na paralelkata vo
predmetna nastava neophodno e da se dogovaraat i da gi planiraat
aktivnostite za podobruvawe na uslovite za vospitno-obrazovnata rabota
ili, pak, za re{avawe na problemite {to se slu~uvaat vo u~ili{niot
`ivot na u~enicite so nepravilnostite pri ocenuvaweto od strana na
nekoi nastavnici i za site drugi pra{awa vo odnesuvaweto me|u
u~enicite i nastavnicite.
54

Se nalaga{e potreba da se vospostavi praktika vo u~ili{tata da
se odredat ~asovi za razgovor na roditelite so nastavnicite po oddelni
predmeti, a za u~enicite koga imaat te{kotii vo nastavata da se
dogovorat i da odredat na~ini kako da im pomognat.
Roditelite od oddelenieto neophodno be{e da izbiraat svoj
pretstavnik vo sovetot na roditelite na u~ili{teto, a sovetot na
roditelite da izbira pretstavnici vo sovetot na u~ili{teto. Roditelite
vo u~ili{niot odbor imaat najmalku trojca ~lenovi.
Me|utoa, so Zakonot, a, isto taka, i vo praktikata ne se regulirani
nadle`nostite na sovetot na roditelite vo u~ili{teto. Poradi toa
prili~no e zapostaveno nivnoto vlijanie vo organiziraweto na `ivotot
i rabotata na u~enicite i nastavnicite vo u~ili{teto, a osobeno vo
razivaweto na programite i planovite za rabota i za razvojot na
u~ili{teto.
Roditelite gi prezemaat obvrskite navreme da gi pla}aat tro{ocite
za svoeto dete vo u~ili{teto, pa sepak, i za ovie pra{awa nema
utvrdeno jasni pravila.
Nema sozdadeno praktika za sozdavawe u~ili{ni fondovi so razraboteni
pravila za participirawe sredstva na roditelite vo fondovite
i kriteriumi za na~inot na upravuvawe so u~ili{nite fondovi i za
namenskoto tro{ewe na sredstvata.
Roditelite imaat pravo da dobivaat informacii za rabotata i
`ivotot na u~enicite vo u~ili{teto, da se zapoznavaat so postigawata vo
nastavata i drugite aktivnosti. Vo soglasnost so programata za rabota
tie mo`at da u~estvuvaat i vo realizacijata na oddelni sodr`ini so
u~enicite vo u~ili{teto i drugi sli~ni aktivnosti koi imaat zna~ewe
za vospitanieto i obrazovanieto.
U~enicite imaat odgovornost redovno da ja sledat nastavata, da
sorabotuvaat so nastavnicite i drugite u~enici, aktivno da u~estvuvaat
vo nastavata, da gi po~ituvaat pravilata za redot, na~inot na odnesuvawe
i prifatenite normi {to se odnesuvaat na zaedni~kiot `ivot i rabota
na u~enicite i nastavnicite vo u~ili{teto. Sepak, nema sozdadeno
praktika za zapoznavawe na roditelot, koga go zapi{uva svoeto dete vo
55

u~ili{teto, so planot za rabota na u~ili{teto, so nastavnicite na
u~ili{teto, so pravata i odgovornostite na u~enikot i roditelite, a,
isto taka, i so dol`nostite na u~ili{teto i na nastavnicite.
HI. U^EBNICI, PRIRA^NICI I RABOTNI TETRATKI
Vo razvienite zemji sekoe u~ili{te ima obvrska da sozdava svoj
fond na u~ebnici za da mo`at u~enicite da gi pozajmat od u~ili{nata
biblioteka onie kompleti {to }e im bidat potrebni za nastavata i
u~eweto vo svoeto oddelenie. Za taa cel u~ili{teto pri krajot na
nastavata gi zapoznava roditelite za site u~ebnici {to }e im bidat
potrebni na u~enicite za slednoto oddelenie. Roditelite, dokolku
poka`at interes, mo`at da se prijavat za pozajmuvawe na u~ebnicite od
u~ili{niot fond (no toa ne e zadol`itelno). Za pozajmenite u~ebnici vo
Slovenija, na primer, roditelite vo u~ili{tata pla}aat najmnogu edna
tretina od pazarnata cena na u~ebnicite na nekolku rati. Finansiskite
sredstva {to se sobiraat za koristeweto na u~ebnicite u~ili{teto gi
tro{i isklu~ivo namenski za kupuvawe novi u~ebnici (za obnovuvawe na
u~ebnicite vo u~ili{niot fond).
Rabotnite tetratki ne se pozajmuvaat na u~enicite bidej}i vo niv
se zapi{uvaat re{enijata na zada~ite i drugi tekstovi i poradi toa ne
mo`e da gi upotrebuva drug u~enik.
Za izrabotkata i pe~ateweto na u~ebnicite ima postaveno visoki
standardi, a se vr{i i stru~no vrednuvawe na u~ebnicite. Na primer, vo
Slovenija Zavodot za {kolstvo kontinuirano raboti na vrednuvaweto
na u~ebnicite, prira~nicite i drugata literatura za vospitno-obrazovnata
rabota vo osnovnite u~ili{ta.
Vo na{ata dr`ava so Zakonot za osnovno obrazovanie Biroto za
razvoj na obrazovanieto ima nadle`nosti da podgotvuva godi{en plan za
izdavawe u~ebnici, da razviva Koncepcija za u~ebnik i metodologija i
kriteriumi za vrednuvawe na u~ebnicite. Osven toa i so Zakonot za
Biroto za razvoj na obrazovanieto od ovaa godina zna~itelno se zgolemeni
negovite nadle`nosti vo ovaa oblast.
56

Osven {to predlaga programi za izdavawe u~ebnici za osnovnoto
obrazovanie i za drugite nivoa na obrazovanieto, nadle`nostite na
Biroto se pro{ireni za vrednuvawe na u~ebnicite i detskite spisanija.
Biroto dava mislewe za usoglasenosta na rakopisite za u~ebnicite so
Koncepcijata za u~ebnik i nastavnite programi. So seto toa se sozdava
osnova da se razviva stru~no-nau~en sistem na postapki, instrumenti,
metodi i kriteriumi za vrednuvawe na u~ebnicite, detskite spisanija i
drugata literatura {to se koristi vo u~ili{teto.
Navedenite sistemski promeni treba realno da pomognat da se
nadminuvaat slabostite vo pi{uvaweto i odobruvaweto na rakopisite na
u~ebnicite za upotreba vo osnovnite u~ili{ta. So Zakonot za osnovno
obrazovanie postaveni se barawa da se zgolemi odgovornosta na
u~ili{teto do krajot na nastavata vo vtoroto polugodie da napravi izbor
na u~ebnicite i da gi zapoznava roditelite i u~enicite koi u~ebnici }e
im bidat potrebni vo slednoto oddelenie. U~ili{teto treba da ja
prezema odgovornosta za izborot na u~ebnicite i za napraveniot izbor da
go izvesti Ministerstvoto za obrazovanie i nauka - odnosno Biroto za
razvoj na obrazovanieto.
HII. DRUGI RELEVANTNI ANALIZI I ISTRA@UVAWA 2
Op{to zemeno, u~enicite mnogu malku u~estvuvaat vo odlu~uvaweto
za raboti {to se vo vrska so u~ili{niot `ivot, nemaat mo`nost da
dobijat relevantni informacii, nitu da go ka`at svoeto mislewe za da
vlijaat vrz odlukite koi se donesuvaat vo u~ili{teto. Odnosot na
nastavnicite mo`e da se opi{e kako za{titni~ko/potcenuva~ki i ne go
pottiknuva kaj u~enicite razvivaweto na potrebata od u~estvo, nitu im
obezbeduva na decata alatki so koi }e mo`at da se izborat za zadovoluvawe
na nivnite potrebi i interesi.
Demokratskite proceduri ne se po~ituvaat nitu vo izborot na
strukturite vo koi u~estvuvaat u~enicite, nitu, pak, se prisutni vo
kontekst na raboteweto i odlu~uvaweto vo ramkite na u~ili{teto.
2 U~ili{te po merka na deteto, ekspertska grupa MON i UNICEF, 2006.
57

Roditelite se mnogu oskudno informirani i otsustvuva mo`nosta
za nivno vlijanie vrz slu~uvawata vo u~ili{teto. Vo u~ili{tata se
formiraat zakonski predvidenite tela vo koi u~estvuvaat roditelite, no
ne se sozdadeni mehanizmi i proceduri koi bi ovozmo`ile nivno
vistinsko u~estvo vo odlu~uvaweto.
Konvencijata za pravata na deteto ne e {iroko distribuirana do
decata, a nastavnicite imaat mali poznavawa na vrednostite koi se promoviraat
so nea i imaat otpor kon implementacijata na Konvencijata vo
praktikata. Edno od najrasprostranetite tvrdewa me|u nastavniot kadar
e deka decata imaat premnogu prava koi im se po~ituvaat, a nemaat
soodvetni obvrski. Konvencijata ne se promovira me|u roditelite, a
soznanijata na u~enicite od ovaa oblast ne se primenuvaat vo praktikata.
Vo u~ili{tata se odviva nastavata po istorija koja e etnocentri~na,
odnosno orientirana e na etnikumot na ~ij jazik se odviva
nastavata, a sodr`inite za drugite {to postojat vo u~ebnicite se
ignoriraat. Nastavniot kadar smeta deka u~ili{teto ne e faktor koj
mo`e da vlijae ne me|uetni~kite odnosi vo zemjata.
Materijalite za u~ewe se seriozno optovareni so rodovi
stereotipi i toa ne samo vo odnos na sodr`inata, tuku u{te poizrazeno
vo ilustrativniot materijal. Osven toa, nastavniot kadar vo celost nema
dovolna obuka za sproveduvawe nastava so rodovo korektna sodr`ina i
pristap.
Pove}eto u~ili{ta nemaat uslovi za da se prilagodat na decata so
posebni obrazovni potrebi. U~ili{tata poka`uvaat golema rezerva kon
vklu~uvaweto na decata so posebni obrazovni potrebi vo redovnata
nastava, bidej}i nastavniot kadar ne e osposoben da raboti so ovie deca,
a u~ili{tata nemaat defektolozi i druga soodvetna stru~na slu`ba.
Mnogu mal del od nastavata se povrzuva so sekojdnevniot `ivot i
prakti~nite potrebi na decata.
Nastavata ne e individualizirana. Aktivnostite na pou~uvaweto i
u~eweto se prilagodeni na prose~niot u~enik/dete koe u~i samo ili so
drugite vo uslovi koi se nesoodvetni za kooperativnost. Site deca u~at
58

od isti izvori nezavisno od nivnite individualni potencijali i postigawa.
Dopolnitelnata i dodatnata nastava prakti~no re~isi i ne funkcioniraat,
iako postojat na deklarativno nivo.
Vo u~ili{tata postoi visok prag na tolerancija kon nasilni~ko
odnesuvawe. Vo mnogu u~ili{ta, duri, i fizi~koto kaznuvawe od strana
na nastavnicite se smeta za prifatliva disciplinska merka. Nitu
u~enicite, nitu nastavnicite ne se na sistematski na~in obu~eni so
ve{tini za spravuvawe so nasilstvo. Op{to zemeno, osven preku proektni
aktivnosti, vo u~ili{tata otsustvuva sistematska edukacija na `ivotni
ve{tini (life skills).
HIII. PREVOZ NA U^ENICITE DO U^ILI[TETO I DO NIVNIOT DOM
Vo razvienite dr`avi u~enicite koi `iveat vo naselbi {to se
oddale~eni pove}e od 2, 3 ili pove}e kilometri od u~ili{teto imaat
pravo, spored Zakonot, na besplaten prevoz do u~ili{teto. Za prevozot
na u~enicite mora da se dogovorat nadle`nite organi vo op{tinata,
u~ili{teto i roditelite i da obezbedat finansiski sredstva. Prevozot
go organizira u~ili{teto, a nekoi u~ili{ta mo`e da imaat i svoj
u~ili{ten avtobus ili barem mini avtobus.
Na primer, vo Slovenija u~enicite od I oddelenie (koi odat vo
u~ili{te na 6-godi{na vozrast) imaat pravo na besplaten prevoz bez
ogled na oddale~enosta na u~ili{teto. U~ili{teto, roditelite i
op{tinata se dogovaraat za prevozot na decata do u~ili{teto. Po
zavr{uvaweto na nastavata u~enicite od I oddelenie vedna{ se
prefrlaat vo u~ili{niot avtobus dokolku e usoglasen vozniot red, a vo
sprotivnost za decata ima organiziran prodol`en prestoj vo u~ili{teto
do poa|awe na u~ili{niot avtobus.
Dokolku deteto e vklu~eno vo grupite za prodol`en prestoj {to
trae podolgo od vremeto koga poa|a u~ili{niot avtobus, toga{ deteto od
u~ili{teto go prezemaat roditelite i tie imaat obvrska da se gri`at za
negoviot prevoz do svojot dom.
59

Vo na{ata dr`ava ima organiziran prevoz za u~enicite koi `iveat
vo naselbi oddale~eni nad 2 kilometri od u~ili{teto. U~ili{teto i
roditelite se dogovaraat za prevozot na decata. Me|utoa, za u~enicite
koi imaat pomalku ~asovi vo redovnata nastava vo tekot na u~ili{niot
den, vo sporedba so drugite u~enici od povisokite oddelenija so koi e
organiziran zaedni~ki prevoz, nema potemelno osmisleni aktivnosti
dodeka prestojuvaat vo u~ili{teto.
Toa ima mo{ne negativno vlijanie na nivniot uspeh, a pokraj toa se
zgolemuva i nivnata optovarenost bidej}i site u~ili{ni zada~i treba da
gi ispolnat otkako }e dojdat izmoreni vo svojot dom. Od ovie pri~ini
treba da se planira i usoglasi prevozot na u~enicite, a vremeto dodeka se
vo u~ili{teto da bide planirano i ispolneto so aktivnosti na u~enicite
i nastavnicite za uspe{no ispolnuvawe na u~ili{nite zada~i.
HIV. ZAKLU^NI SOGLEDUVAWA KAKO OSNOVA ZA PROMENITE
Od u~ebnata 2005/06 godina vo osnovnoto u~ili{te vo podgotvitelnata
godina se zapi{uvaat decata koi do krajot na kalendarskata
godina }e napolnat 6 godini. Sepak, zna~itelen broj od decata od
ruralnite krai{ta i od semejstvata so ponisko obrazovanie vo posiroma{nite
sredini ne gi posetuvaat grupite za podgotvitelnata godina vo
u~ili{tata nitu vo gradinkite. Zatoa se zapi{uvaat vo I oddelenie na 7-
godi{na vozrast bez neophodnata podgotovka za osnovnoto u~ili{te, a
osven toa ne e postignato nitu optimalno povrzuvawe (organizaciono i
sodr`insko) na vospitnata rabota od podgotvitelnata godina so
oddelenskata nastava vo osnovnoto u~ili{te.
Od ovie pri~ini ima potreba za razvivawe nov nastaven plan i
novi nastavni programi so koi }e se postigant slednite efekti: 1) na site
deca da im se garantira poddr{ka vo najzna~ajniot period vo nivniot
razvoj; 2) da se garantiraat podobri mo`nosti za kontinuirano u~ewe za
site deca na u~ili{na vozrast od 6 do 14 godini vo osnovnoto u~ili{te;
3) da se namali optovarenosta na u~enicite po oddelni predmeti so
naglasuvawe na metodite na aktivno u~ewe, reducirawe na sporednite
60

sodr`ini, pogolema korelacija i povrzuvawe na nastavnite predmeti i
sl.
Vo u~ili{tata {to rabotat samo vo edna smena nu`no e da se
organizira prodol`en prestoj osobeno za u~enicite od I do III oddelenie,
a po potreba i od IV do VI oddelenie. So pro{irenite programi vo tekot
na rabotniot den u~enicite i nastavnicite }e imaat pove}e mo`nosti
(kako vo u~ili{tata vo razvienite dr`avi) po zadol`itelnata nastava vo
u~ili{teto da gi izgotvuvaat doma{nite zada~i, nastavnicite da
odr`uvaat pove}e ~asovi za u~enicite so problemi vo u~eweto, da gi
organiziraat redovno ~asovite za dopolnitelnata i dodatnata nastava,
u~enicite me|usebno da sorabotuvaat niz razli~ni aktivnosti, da se
relaksiraat i zabavuvaat. So novata organizacija na rabotniot den vo
u~ili{teto }e se namaluva optovarenosta na u~enicite vo slobodnoto
vreme vo semejstvoto za usvojuvawe na sodr`inite, izrabotka na doma{-
nite zada~i, kako i za podgotvuvawe za nastavata vo naredniot den.
Analizite i iskustvoto poka`uvaat deka vo tekot na u~ebnata
godina vo osnovnoto u~ili{te ne e najdobro organizirana nastavata so
~etirite t.n. trimese~ja i dve polugodija. So ograni~enoto traewe na
trimese~jata se sozdava optovarenost na u~enicite poradi zabrzana
obrabotka na nastavnite sodr`ini, prenaglaseno koristewe na testovi za
proverka na znaeweto, zabrzana izrabotka na pismenite raboti i namesto
da se postigne kontinuirano sledewe, utvrduvawe i ocenuvawe na
znaewata i ve{tinite mnogu pove}e se zapazuva samo formalnata strana
da se ocenat u~enicite na trimese~jata, polugodieto i na krajot na
godinata.
So organizacijata na nastavnata godina vo tri periodi mo`e da se
dobijat slednite prednosti: 1) da se ovozmo`i potemelno planirawe na
nastavata i aktivnostite: 2) mnogu potemelno da se planiraat ~asovite za
utvrduvawe i ocenuvawe na znaewata; 3) vo zavisnost od efektite navreme
da se prezemaat merki za organizirawe na dopolnitelnata i dodatnata
nastava, preispituvawe na metodite {to se koristat vo nastavata i
u~eweto od strana na nastavnicite i u~enicite; 4) da se dobijat validni
61

ocenki kolku se postiganti o~ekuvanite rezultati vo oddelni periodi vo
tekot na nastavnata godina, a so toa i vo {okoluvaweto na u~enicite.
So nastavnite programi od po~etokot na {koluvaweto vo prviot
period na osnovnoto obrazovanie (od I do III oddelenie) ima potreba da se
ovozmo`i postapno i temelno planirawe na celite, sodr`inite i
aktivnostite za da se postigne pogolema usoglasenost na nastavata i
u~eweto so individualnite razliki na u~enicite. Nu`no e celite da se
rasporedat na celiot period od I do III oddelenie za da mo`at u~enicite
niv da gi postigant so razli~na brzina vo u~eweto do krajot na III
oddelenie.
Za site predmeti {to }e bidat zastapeni vo nastavniot plan ima
potreba da se izrabotat i donesat novi nastavni programi koi }e bidat
optimalno soobrazeni na razvojnite karakteristiki i na~inot na u~ewe
na u~enicite vo oddelni razvojni periodi. So novite nastavni programi
}e bide ovozmo`eno da se ispolnat slednite barawa za sovremenoto
obrazovanie: 1) da se utvrdat osnovnite i povisokite znaewa i
sposobnosti po oddelenija za oddelni predmeti, a posebno za sekoj
razvoen period na osnovnoto u~ili{te; 2) i da se vodi postapna, no
temelna gri`a za nivoto na znaewa i razvojot na sposobnostite na
u~enicite vo klu~nite razvojni periodi vo prvite tri oddelenija, a
posebno do VI oddelenie i vo zavr{niot period na devetgodi{noto
osnovno obrazovanie.
Ima potreba so noviot nastaven plan i so nastavnite programi da
se postigne postapno i temelno planirawe ne samo na nastavata po
zadol`itelnite i izbornite predmeti, tuku i za redovno odr`uvawe na
~asovite za individualna i zaedni~ka pomo{ na u~enicite so problemi
vo u~eweto, dopolnitelnata nastava za u~enicite na koi im e potrebna
odredena pomo{ po oddelni predmeti vo tekot na nastavnata godina i
dodatnata nastava za nadarenite u~enici. Porealno }e mo`e da se
planiraaat i drugite vonnastavni aktivnosti na u~enicite.
Stru~nite timovi / komisii za izrabotka na nastavnite programi
mo`at da gi iskoristat nau~nite, stru~nite dostignuvawa i iskustvoto,
{to se odnesuva, pred s#, za celite i sodr`inite na nastavata i za
62

postapno i temelno odreduvawe na o~ekuvanite znaewa i ve{tini.
Nastavnite programi da se oslobodat od premnogu faktografija i sporedni
sodr`ini, a nastavnite celi da se raspredelat i sistematiziraat na
emocionalniot, socijalniot, soznajniot, psihomotorni~kiot i moralniot
razvoj na u~enicite.
Vo novite nastavni programi da se planiraat soodvetni metodi vo
nastavata i poukata so koi }e se pottiknuva interesot, kako i metodi i
oblici na nastava {to se soobrazeni na vozrasta i sposobnostite na
u~enicite. Vo vi{ite oddelenija da se naglasi u~eweto so metodot na
otkrivawe na znaeweto, primena na eksperimenti, obidi, ve`bi i re{avawe
na problemi.
So nastavnite programi da se planiraat dovolno nastavni ~asovi
za nastavnicite i u~enicite za povtoruvawe i utvrduvawe na sodr`inite,
za usno proveruvawe i ocenuvawe na znaeweto, pove}e ~asovi za razgovori
i postavuvawe pra{awa me|u u~enicite i nastavnicite (za da se ovozmo`i
pogolema vospitna ulogi na nastavnicite).
U~enicite da zapo~nat so izu~uvaweto na prviot stranski jazik od
I oddelenie na 6-godi{na vozrast so koristewe na metodite {to se soobrazeni
na razvojnite sposobnosti na decata (kako vo u~ili{tata vo drugite
dr`avi vo Evropa) i podolg period vo tekot na {koluvaweto na
u~enicite vo osnovnoto u~ili{te. Taka, u~enicite mnogu porealno i posigurno
}e mo`at da go izu~uvaat vtoriot stranski jazik od VI do IH
oddelenie.
Za sozdavawe ednakvi mo`nosti vo obrazovanieto u~ili{teto
treba da vodi gri`a za site u~enici, a toa }e se postigne dokolku na
krajot na nastavnata godina vo treto oddelenie se pravat pismeni
interni proverki na znaewata. So niv }e se proveruva kolku se
postignati o~ekuvanite rezultati {to se planirani so nastavnite
programi. Dodeka, pak, po zavr{uvaweto na VI oddelenie mo`e da se vr{i
dobrovolno proveruvawe na znaewata, a posebno po maj~in jazik,
matematika i po stranskiot jazik {to go izu~uvaat u~enicite.
Na krajot na IH oddelenie ima potreba da se vovede zadol`itelno
nacionalno proveruvawe na znaewata, za site u~enici, po maj~in jazik,
63

matematika i za tret predmet od zadol`itelnite predmeti {to }e go
odredi ministerot. Rezultatite na nacionalnoto proveruvawe na znaewata
treba da se koristat kako dodatni pokazateli za postigawata na u~enicite.
So promenite treba da se ispolnat evropskite preporaki za
individualizirana i diferencirana nastava, so sozdavawe mo`nosti za
izbor na predmeti vo zavr{niot period na osnovnoto obrazovanie i so
pogolema gri`a za interesot na sekoj u~enik, t.e. so po~ituvawe na
negovite sposobnosti, interesi i o~ekuvawa. Osobeno ima potreba od
mnogu pogolema gri`a za nadarenite u~enici, kako i za u~enicite so
te{kotii vo u~eweto.
Vo soobraznost so opredelbata za planirano vklu~uvawe na site
u~enici so posebni obrazovni potrebi vo osnovnite u~ili{ta treba da se
sozdavaat uslovi nastavata da se organizira vrz osnova na vidot i
stepenot na pre~kite, te{kotiite vo razvojot na decata i da se sledi kako
i kolku se ispolnuvaat o~ekuvanite rezultati {to se odredeni so
programite za osnovnoto obrazovanie. U~ili{teto treba da se soobrazuva
na potrebite na decata, no, isto taka, treba da se soobrazuvaat i
organizacijata i na~inite na proveruvawe na znaeweto i napreduvaweto
na u~enicite, kako i rasporedot na ~asovite za nastavata, za dopolnitelnata
stru~na pomo{ na u~enicite so posebni obrazovni potrebi.
Neophodno e da se inovira inicijalnoto obrazovanie na nastavnicite
i da se donesat programi za obuka na nastavnicite za dosledna primena
na novite nastavni programi i metodite za aktivno u~ewe vo nastavata.
Za taa cel se o~ekuva vo inicijalnoto obrazovanie na nastavnicite
da se obezbedi pogolema zastapenost na pedago{kite i psiholo{kite
disciplini, kako i na metodskite ve`bi za idnite nastavnici.
Vo osnovnoto u~ili{te ne mo`e pove}e da se odlo`uva potrebata
za redovno i objektivno sledewe i ocenuvawe na postigawata na u~enicite.
Golema pridobivka }e bide dokolku za`ivee modelot proveruvaweto
i ocenuvaweto da stane sostavna komponenta pri planiraweto na
nastavata po sekoj nastaven predmet vo osnovnoto u~ili{te. Posebno ovoj
64

aspekt treba da se razrabotuva i vo koncepciite i planovite za izdavaweto
na novite u~ebnici.
Vo u~ili{teto, a posebno vo obrazovnata politika prednost }e
bide ako se vospostavat jasni pravila {to pla}aat roditelite za svoite
deca od I do III oddelenie, kako i vo pogornite oddelenija. Pritoa mora da
zajaknat nadle`nostite na sovetot na roditelite vo u~ili{teto i da se
sozdavaat u~ili{ni fondovi vo koi }e doniraat sredstva roditelite i
drugite organizacii i poedinci za sozdavawe podobri uslovi za nastavata
i u~eweto.
Posebno aktuelna e potrebata mnogu potemelno da se osmisli rabotata
na sovetodavnata slu`ba vo osnovnoto u~ili{te (pedagozi, psiholozi,
defektolozi i sl.) i da se vodi pogolema gri`a za stru~nata obuka
na ovie kadri za ispolnuvawe na sovetodavnata i stru~nata rabota so
u~enicite, roditelite i nastavnicite vo osnovnoto u~ili{te.
Pritoa mnogu pove}e treba da zajakne gri`ata na dr`avata za
sozdavawe i izdavawe na pokvalitetni u~ebnici, prira~nici i druga
literatura (detski spisanija i sl.), za poddr{ka na vospitno-obrazovnata
rabota i za ispolnuvawe na celite na vospitanieto i obrazovanieto vo
osnovnoto u~ili{te.
65

KONCEPCIJA
ZA DEVETGODI[NO OSNOVNO VOSPITANIE I OBRAZOVANIE
II DEL
66

I. V O V E D
Vo Ustavot na Republika Makedonija i vo Zakonot za osnovno
obrazovanie postoi osnova za razvivawe na nastaven plan so nastavni
programi za devetgodi{no osnovno vospitanie i obrazovanie. Trgnuvaj}i
od analizata na osnovnoto obrazovanie vo Republika Makedonija, kako i
na zadol`itelnoto obrazovanie vo drugi dr`avi vo Evropskata unija,
izgotven e predlog za redefinirawe na razvojnite celi i nov nastaven
plan i nastavni programi za osnovnite u~ili{ta so koi{to }e se podobruva
sodr`inata, organizacijata i kvalitetot na osnovnoto vospitanie i
obrazovanie.
Za razvivaweto na predlo`enite promeni zemeni se predvid
dostigawata na naukata za obrazovanieto i vospitanieto, preporakite na
Sovetot na Evropa i na drugi me|unarodni organizacii, a osobeno, nastavnite
planovi i iskustvoto vo osnovnoto i zadol`itelnoto obrazovanie
vo Avstrija, Velika Britanija, Germanija, Francija, Danska, Finska,
[vedska, Slovenija, Hrvatska i vo drugi dr`avi. Osobeno, posebno
vnimanie e posveteno na iskustvoto {to e steknato so razvojnite
istra`uvawa i inovaciite vo nastavata vo golem broj osnovni u~ili{ta
vo Republika Makedonija. Vo toj pogled pove}eto od predlo`enite re{enija
vo Koncepcijata za devetgodi{noto osnovno vospitanie i obrazovanie,
vsu{nost, se proveruvani vo na{ata pedago{ka praktika. Me|utoa za
nekoi od niv sosema e razbirlivo deka }e bide potrebna natamo{na
razrabotka i konkretizacija vo zavisnost i od uslovite vo osnovnite
u~ili{ta.
Taka, od seto steknato iskustvo vo izminatite godini neophodno
be{e pronao|awe na model za razvoj na osnovnoto vospitanie i obrazovanie,
kako i za transformacija na osnovnite u~ili{ta spored razvojnite
celi, noviot nastaven plan i drugite re{enija na taka vospostaveniot
sistem. Za taa cel zemaj}i gi predvid dolgogodi{nata tradicija i
iskustvoto vo razvojot na obrazovanieto vo Republika Makedonija i
Republika Slovenija (razvivani na isti osnovi i principi vo porane{-
niot sistem), kako i promenite {to se voveduvaa vo predu~ili{noto,
67

osnovnoto i srednoto obrazovanie vo periodot na tranziciite na dvete
dr`avi, koi vo po~etniot period zapo~naa da se odvivaat spored
pribli`no sli~ni celi, se proceni deka najkorisno mo`e da bide iskustvoto
na Republika Slovenija vo razvojot i gradeweto na sistemot na
osnovnoto vospitanie i obrazovanie vo Republika Makedonija.
Vakviot stav se potkrepuva so slednive argumenti: vo dvete dr`avi
se ostvaruvaa nastavni planovi za zadol`itelno osumgodi{no
obrazovanie so koi temelno se redefinirani celta i principite na
obrazovanieto vo pravec na osposobuvawe na mladite za `iveewe i
rabota vo demokratsko gra|ansko op{testvo. Poslednava decenija, isto
taka, postoi opredelba za razvivawe na modelot na devetgodi{no
zadol`itelno obrazovanie koj{to e razvien vo soobraznost so razvojnite
karakteristiki na u~enicite vo oddelni razvojni periodi kako {to e vo
Republika Slovenija i vo drugi razvieni dr`avi na EU.
Vo prilog na ovaa opredelba mnogu va`no e toa {to me|u obrazovnite
institucii od Republika Slovenija i od Republika Makedonija
postoi dolgogodi{na sorabotka, kako i toa {to Republika Slovenija uspe{no
gi ima sprovedeno reformite na site nivoa na obrazovanieto, a
osobeno vo osnovnoto obrazovanie.
Posebno se zna~ajni bliskosta i sovpa|aweto na razvojno-istra`uva~kite
proekti za inovirawe na nastavniot proces so voveduvaweto na
interaktivnata nastava i aktivnoto u~ewe vo osnovnoto obrazovanie,
koristeweto na iskustvata za opisno ocenuvawe (poseta i obuka na sovetnici
od Makedonija vo Slovenija); i iskustvoto od Republika Slovenija,
a osobeno od Kralstvoto Holandija za voveduvaweto na nacionalnoto
ocenuvawe na u~enicite vo oddelenska i predmetna nastava vo osnovnite
u~ili{ta na na{ata dr`ava.
Isto taka, iskustvoto od Republika Slovenija, kako najsoodvetno
na razvojot na na{iot obrazoven sistem i najblisko do razvienite dr`avi
na EU, e prifateno i so Nacionalnata programa za razvoj na obrazovanieto
vo Republika Makedonija od 2005-2015 godina.
Vo soglasnost so dosega{noto iskustvo za razvivawe na konceptot
za voveduvawe devetgodi{no osnovno obrazovanie, se nametnuva potreba-
68

ta ne samo za donesuvawe nov nastaven plan i nastavni programi, tuku i za
formirawe na drugite elementi na sistemot na osnovnoto obrazovanie
so ednovremeno donesuvawe nov zakon za osnovno obrazovanie, kako i so
prezemawe natamo{ni merki za podobruvawe na uslovite vo u~ili{tata
so pro{iruvawe na prostorot, obezbeduvawe oprema, kako i so zgolemuvawe
na finansiskite sredstva, zajaknuvawe na gri`ata za odr`uvawe na
prostorot i opremata za nastavata i drugite aktivnosti na u~enicite vo
osnovnite u~ili{ta.
So koordinirani merki me|u dr`avnite i lokalnite organi za
obrazovanieto, u~ili{tata i roditelite, }e mo`e da se sozdava podobra
osnova za postepeno primenuvawe vo praktikata na noviot nastaven plan,
novite nastavni programi, a so toa i za razvivawe na integrativen
kurikulum za podobruvawe na vospitanieto i obrazovanieto na decata vo
osnovnite u~ili{ta.
II. PRINCIPI NA OSNOVNOTO VOSPITANIE I OBRAZOVANIE
• Princip na demokrati~nost
Osnovnoto vospitanie i obrazovanie e zadol`itelno i dostapno za
site deca bez ogled na nivniot rod, socijalnoto i kulturnoto poteklo,
veroispovedta, nacionalnata pripadnost i razli~nite fizi~ki i psihi~ki
sposobnosti.
Vospitanieto i obrazovanieto treba da bide naso~eno vrz razvojot
na li~nosta na deteto i temelnite ~ovekovi vrednosti: neprikosnovenost
na ~ovekoviot `ivot, individualnata sloboda, integritetot, dostoinstvoto
i ednakvi prava za site lu|e. Vo soglasnost so ovie vrednosti
u~ili{teto sozdava uslovi za jaknewe na individualnoto ~uvstvo za pravednost,
tolerancija i odgovornost.
Istovremeno, osnovnoto u~ili{te treba da gi ohrabruva u~enicite
da ja otkrivaat svojata posebnost kako individui i aktivno da se podgotvuvaat
za odgovoren `ivot vo demokratsko gra|ansko op{testvo.
Osnovnoto u~ili{te treba da im garantira na u~enicite ednakvi
mo`nosti za natamo{no obrazovanie vo srednoto u~ili{te.
69

Na licata koi od razli~ni pri~ini ne go oformile devetgodi{-
noto zadol`itelno obrazovanie, treba da im se ovozmo`i toa da go
napravat vo osnovnoto obrazovanie za vozrasnite.
• Princip na nediskriminacija
U~ili{teto }e gi prezeme site potrebni merki da obezbedi
za{tita na deteto (u~enikot) od site formi na diskriminacija vo tekot
na negoviot prestoj vo u~ili{teto i odvivaweto na site aktivnosti vo
vospitno-obrazovniot proces. U~ili{teto }e promovira i ovozmo`i
ostvaruvawe na pravata na sekoj u~enik i u`ivawe na plodovite na
vospitno-obrazovniot proces bez nikakva diskriminacija bazirana na
rasata, bojata na ko`ata, polot, jazikot, veroispovedta, politi~koto ili
drugo ubeduvawe, nacionalnoto, etni~koto ili socijalnoto poteklo,
imotnata sostojba, onesposobenosta ili drug status na deteto, ili na
negoviot roditel ili zakonit staratel.
• Princip na po~ituvawe na individualnite
razliki me|u u~enicite
Vo osnovnoto vospitanie i obrazovanie treba da se sozdavaat mo`nosti
sekoe dete maksimalno da gi razviva svoite predispozicii, intelektualnite
i fizi~kite sposobnosti i nadarenost. Nastavata i drugite
aktivnosti vo osnovnoto u~ili{te treba da se usoglaseni so individualnite
razliki me|u u~enicite i so na~inot i brzinata vo u~eweto i napreduvaweto
na sekoj u~enik. Na toj na~in }e se primenuvaat i razli~ni metodi
za motivirawe i podu~uvawe, nastavni sodr`ini {to odgovaraat na
individualnite potrebi i mo`nosti na u~enicite i razli~ni vidovi na
individualizirana nastava {to }e obezbedi po~ituvawe na razlikite i
specifi~nostite na detskiot razvoj, brzinata na napreduvaweto vo u~eweto
i nadarenosta na deteto.
Nastavnicite i u~ili{teto imaat posebna odgovornost kon u~enicite
koi od razli~ni pri~ini imaat te{kotii vo u~eweto i postignuvaweto
na obrazovnite celi, {to doa|a do izraz so prilagoduvaweto na
70

sodr`inite i metodite vo nastavata kon razli~noto tempo na u~ewe i
napreduvawe na u~enicite.
• Princip na celosen razvoj na li~nosta na u~enikot
Na site u~enici vo osnovnoto vospitanie i obrazovanie treba da
im se garantira redovno kontinuirano {koluvawe vo osnovnoto u~ili{-
te i da im se ovozmo`i da steknuvaat znaewa, iskustva i ve{tini vo soznajnoto,
emocionalnoto, socijalnoto i psihomotornoto podra~je. Zatoa,
vo planiraweto i vo procesot na nastavata i u~eweto treba da se po~ituvaat
zakonitostite vo razvojot na u~enicite, a osobeno da im se ovozmo`i
postapno i porelaksirano napreduvawe od eden vo drug kvalitativen stepen
i specifi~en period vo u~eweto.
Isto taka, osnovnoto u~ili{te treba da bide povolna sredina vo
koja{to na u~enicite }e im se obezbedi pravilen socijalen i emocionalen
razvoj i poddr{ka na fizi~koto i mentalnoto zdravje na u~enicite.
• Princip na najdobar interes na deteto
Vo tekot na celiot vospitno-obrazoven proces i prestojot na
deteto vo u~ili{teto od primarno zna~ewe se negovite interesi. Site
vozrasni u~esnici vo vospitno-obrazovniot proces ({to gi podrazbira
site vraboteni vo u~ili{teto, roditelite i zaednicata) vo na~inot na
izveduvawe na aktivnostite, re{enijata koi se nosat i svoeto odnesuvawe,
sekoga{ }e vodat smetka za najdobriot interes na deteto.
• Princip na aktivno u~estvo na u~enicite vo `ivotot
na u~ili{teto
U~ili{teto }e ovozmo`i aktivno u~estvo na u~enikot vo odvivaweto
na site aktivnosti vo u~ili{teto koi se odnesuvaat na nego. Ova
podrazbira: a) obezbeduvawe atmosfera i uslovi {to }e gi stimuliraat
u~enicite da formiraat svoe sopstveno mislewe i slobodno da go
izrazuvaat toa mislewe i b) gradewe mehanizmi i proceduri koi }e im
71

ovozmo`at na u~enicite da vr{at soodvetno vlijanie vrz odlukite i
slu~uvawata vo u~ili{teto.
Ovoj princip go sodr`i pravoto na sekoe dete da bara, da prima i
dava informacii, da u~estvuva vo procesite na odlu~uvawe i da se
zdru`uva so drugite deca zaradi posoodvetno formulirawe i manifestirawe
na svoite potrebi i interesi.
• Princip na kvalitet na obrazovanieto i me|unarodna
sporedlivost na znaewata
Eden od va`nite uslovi za podobruvawe na kvalitetot na obrazovanieto
e kaj u~enicite da se pottiknuva qubopitnosta i motivacijata
za u~ewe, a posebno kaj posposobnite i nadarenite u~enici.
Podobruvaweto i odr`uvaweto na kvalitetot vo obrazovanieto
podrazbira: da se izgotvat kvalitetni nastavni programi, da se postavat
razvojnite celi so razvojno-procesno planirawe, da se garantira
efikasna i kvalitetna nastava, da se vospostavi sistem na sledewe i
ocenuvawe koj }e gi po~ituva razvojnite mo`nosti na u~enicite i
postapno }e preminuva od opisno kon broj~ano ocenuvawe, da se
vospostavat kriteriumi za napreduvawe na u~enicite vo {koluvaweto,
kako i standardi za efikasen nastavnik i efikasno osnovno u~ili{te.
So nastavata i u~eweto u~enicite treba da se pottiknuvaat preku
istra`uva~ki postapki da go otkrivaat znaeweto, da go nadgraduvaat,
sistematiziraat i primenuvaat vo novi okolnosti i uslovi.
Va`no e u~ili{teto da bide otvoreno za inovaciite koi doa|aat od
zemjite so pobogato iskustvo vo obrazovanieto, a koi ve}e se poka`ale
kako dobri edukativni praktiki. Osobeno treba da zajaknuva gri`ata za
razvivawe sistem na nau~ni znaewa so koristewe razli~ni izvori za u~ewe
{to se prilagodeni na potrebite, uslovite i tempoto na napreduvawe
na u~enicite. Sistemot na ocenuvawe treba da ovozmo`i postignuvawe na
znaewa i ve{tini {to se sporedlivi so znaewata na u~enicite vo drugi
zemji.
72

• Princip na op{toobrazoven karakter na
osnovnoto u~ili{te
Op{toobrazovniot karakter na osnovnoto u~ili{te ne treba da se
menuva vo nitu eden negov del so sodr`ini i aktivnosti za podgotvuvawe
za odredeno zanimawe. Izbornite predmeti, isto taka, treba da imaat
op{toobrazoven karakter i da nudat primenlivi znaewa i umeewa vo
natamo{noto obrazovanie na u~enicite.
• Princip na podgotvuvawe na u~enicite za do`ivotno u~ewe
Ovoj princip nalaga nastavata da se zbogatuva so sodr`ini, novi
metodi i tehniki koi go pottiknuvaat kriti~koto mislewe kaj u~enicite
od site vozrasti i vo ramkite na site nastavni predmeti.
Nu`no e u~enicite kako subjekti vo nastavniot proces da se
osposobuvaat da mislat kriti~ki, da prezemaat odgovornost za
sopstvenoto u~ewe, da sorabotuvaat so drugite i da se razviva
qubopitnosta i potrebata od postojano sopstveno u~ewe i nadgraduvawe
na znaewata. So postojnoto motivirawe i osposobuvawe na u~enicite za
koristeweto na efikasni metodi i tehniki na samostojno u~ewe, }e se
ovozmo`uva tie da stanat privrzanici na idejata za do`ivotno u~ewe.
• Princip na razbirawe na drugite i multikulturnost
Vo osnovnoto vospitanie i obrazovanie so sodr`inite, metodite i
aktivnostite, kako i so odgovorniot `ivot i rabota na u~enicite i nastavnicite
treba da se razviva tolerancijata, po~ituvaweto na razlikite
me|u lu|eto i na nivnite prava i odgovornosti. Istovremeno, za
razvivaweto na ovie vrednosti u~ili{teto treba da im ponudi na
u~enicite pove}e mo`nosti za usvojuvawe znaewa i za razvivawe na
ve{tinite za razbirawe i po~ituvawe na drugite.
Multikulturnosta na makedonskoto op{testvo bara osnovnoto
u~ili{te da go promovira razvivaweto na vrednostite kaj u~enicite za
zaedni~ko `iveewe, po~ituvawe na razlikite me|u lu|eto i nivnata kultura,
jazikot i tradiciite. U~ili{teto e odgovorno za razvivawe svest
73

kaj u~enicite za svoeto kulturno poteklo, a, isto taka, i za pottiknuvawe
na interesot za zapoznavawe na kulturnoto nasledstvo na drugite zaednici.
• Princip na vklu~uvawe na u~enicite so posebni obrazovni
potrebi vo osnovnoto obrazovanie
Osnovnoto obrazovanie i vospitanie za u~enicite so posebni obrazovni
potrebi se organizira na najpogoden na~in so cel da ovozmo`i
nivno podobro napreduvawe vo nastavata i u~eweto vo soglasnost so individualnite
mo`nosti. Decata so posebni obrazovni potrebi se vklu-
~uvaat vo redovnite paralelki na osnovnite u~ili{ta. Dokolku po opredelen
vremenski period se utvrdi deka nivnite postigawa ne se vo
soglasnost so nivniot individualen obrazoven plan, toga{ u~enicite so
posebni obrazovni potrebi se vklu~uvaat vo posebni u~ili{ta ili vo
posebni paralelki pri redovnite osnovni u~ili{ta.
Vo osnovnite u~ili{ta treba da se sozdavaat kadrovski i drugi
uslovi za obrazovanieto za decata so posebni potrebi, a za taa cel se
primenuva i individualiziran pristap vo nastavata.
So obrazovanieto za u~enicite so posebni obrazovni potrebi se
opfa}a i nivnoto osposobuvawe za `ivot vo op{testvenata sredina.
• Princip na fizi~ka bezbednost i zdravje
U~ili{teto }e gi prezeme site potrebni merki koi se neophodni
za da se ovozmo`i fizi~ka bezbednost, kako i za~uvuvawe i unapreduvawe
na zdravjeto na u~enicite. Toa podrazbira deka u~ili{teto }e gi prezeme
site merki na obezbeduvawe - a) okru`uvawe koe ne pretstavuva potencijalna
ili realna zakana po fizi~koto zdravje i integritet na u~enicite;
b) pozitivna psiho-socijalna klima vo u~ili{teto; v) dosledno i
redovno senzitivno sproveduvawe na principot na nenasilstvo od kakov
bilo oblik; g) mo`nosti za site u~enici, vo tekot na redovnata nastava,
da steknat ve{tini i soznanija za toa kako da go ~uvaat i unapreduvaat
zdravjeto, kako da se spravuvaat so stres i kako so nenasilni metodi da
razre{uvaat konfliktni situacii.
74

• Princip na avtonomnost, kompetentnost i
odgovornost
Ovoj princip go definira u~ili{teto kako avtonomna institucija
vo odnos na vlasta, verskite zaednici, politi~kite partii. U~ili{teto
ne smee da bide pod vlijanie na verski, politi~ki ili drugi pogledi koi
otstapuvaat od principite i celite na osnovnoto vospitanie i
obrazovanie, me|utoa vo nego ima mesto za site u~enici bez ogled na nivnite
li~ni, verski i drugi mislewa i ubeduvawa.
Drugata avtonomnost i odgovornost se ogleduva vo mo`nosta na
nastavnikot samostojno da ja planira i realizira nastavata, kako i so
negovata funkcija {to ja ostvaruva soglasno so principite i celite na
sistemot na vospitanieto i obrazovanieto.
U~enikot ima pravo na izrazuvawe i sloboda da bara, da prima i da
dava informacii i idei od site vidovi bilo usno ili pismeno.
• Princip na partnerstvo pome|u u~ili{teto,
roditelite i lokalnata sredina
Ovoj princip se temeli na tri komponenti: (1) na obvrskata na
u~ili{tata da im obezbeduvaat na roditelite navremeni i pristapni
informacii za ona {to se odviva vo u~ili{teto, a {to e relevantno za
{koluvaweto na nivnite deca, kako i informacii {to se povrzani so
rabotata i napreduvaweto na decata vo u~ili{teto; (2) ovozmo`uvawe
celosna participacija na roditelite vo donesuvaweto odluki vo
u~ili{teto, a {to se odnesuvaat na vospitanieto i obrazovanieto na
decata, kako i so neposredno u~estvo vo planiraweto i ostvaruvaweto na
u~ili{nite aktivnosti vo zavisnost od interesite na u~enicite i (3)
otvorawe mo`nosti na roditelite i na lokalnata zaednica aktivno da go
poddr`uvaat `ivotot i rabotata na u~enicite vo u~ili{teto.
U~ili{teto treba da ostvaruva programi {to se odnesuvaat na kulturata,
tradiciite, umetnosta, ekologijata i za{titata na prirodata i
okolinata.
75

Vo soglasnost so programata za rabota na osnovnoto u~ili{te, na
u~enicite i na nivnite roditeli treba da im bidat dobro objasneti
celite na obrazovanieto, barawata na u~ili{teto, kako i pravata i
dol`nostite na u~enicite, na nastavnicite i na roditelite. Pritoa,
neophodno e da se koristat demokratski metodi koi pridonesuvaat za
proaktiven i odgovoren `ivot na u~enicite, kriti~ko rasuduvawe za
vrednostite i podgotvenost za dijalog, komunicirawe i razbirawe.
Vo u~ili{teto treba da se vodi gri`a za za{titata na individualnosta
i privatnosta, a osobeno da se zgolemi kontrolata pri davaweto
podatoci na drugi lica i institucii za u~enicite i nivnite roditeli.
Javnosta treba da ima uvid vo kvalitetot na vospitno-obrazovnata
rabota na osnovnite u~ili{ta, a na~inite i postapkite na sledewe i
ocenuvawe na postigawata na u~enicite se vo nadle`nost na u~ili{teto
kako {to e odredeno so Zakonot za osnovno obrazovanie.
III. CEL NA OSNOVNOTO VOSPITANIE I OBRAZOVANIE
Celta na osnovnoto vospitanie i obrazovanie e pojdovna osnova za
planiraweto na nastavata i drugite aktivnosti na u~enicite, kako i za
razvivawe na programata za rabota na osnovnoto u~ili{te.
Osnovnoto vospitanie i obrazovanie ima cel da ovozmo`uva:
1. Harmoni~en razvoj na u~enicite (kognitiven, emocionalen,
socijalen i psihomotoren) vo soobraznost so nivnite individualni
sposobnosti i razvojnite zakonitosti i razvoj na li~nosta na
u~enikot vrz osnova na principite na po~ituvawe na osnovnite
~ovekovi prava i slobodi.
Toa se postignuva so:
- razvivawe svest kaj u~enicite za sopstvenata individualnost,
pottiknuvawe na samodoverbata i odgovornosta za
sopstvenite postapki;
- vospituvawe za po~ituvawe na ~ovekovite prava, rodovata
ramnopravnost i osnovnite slobodi i za `iveewe vo
76

demokratsko op{testvo i toa so metodi koi gi poddr`uvaat
ovie vrednosti;
- razvivawe na komunikaciskite ve{tini, kriti~koto mislewe
i kreativnosta na u~enicite;
- razvivawe na sposobnostite za prepoznavawe na sopstvenite
~uvstva i razbirawe na ~uvstvata na drugite;
- promovirawe na zna~eweto na u~eweto i rabotata;
- osposobuvawe na u~enicite da go vrednuvaat svoeto
napreduvawe.
2. Osposobuvawe na u~enicite da usvojuvaat sistem na znaewa i
ve{tini za nezavisno, efikasno i kreativno deluvawe vo op{testvenata
i prirodnata okolina.
Toa se postignuva so:
- usvojuvawe op{ti i primenlivi znaewa {to se potrebni vo
sekojdnevniot `ivot na u~enikot;
- usvojuvawe osnovni znaewa od oblasta na jazikot, prirodata,
op{testvoto i ~ovekot, preku oddelni predmeti, i toa na
na~in {to }e ovozmo`i me|unarodno sporedlivi standardi na
znaewata na krajot na osnovnoto u~ili{te;
- pottiknuvawe na intelektualnata qubopitnost, smislata za
ubavoto i istra`uva~kiot duh kaj u~enicite;
- pottiknuvawe kreativnost i sposobnosti za izrazuvawe vo
podra~jeto na muzikata, likovnoto tvore{tvo i drugite
vidovi umetnost;
- sozdavawe uslovi za razvoj na talentiranite u~enici i za
poddr{ka i razvoj na decata so posebni obrazovni potrebi.
77

3. Razvivawe gra|anska svest kaj u~enicite za pripadnost na Republika
Makedonija i neguvawe na nivniot nacionalen i kulturen identitet
vo duhot na po~ituvawe na lu|eto bez razlika na nivnata
socijalna, kulturna, rodova i verska pripadnost i fizi~kite ili
mentalnite sposobnosti.
Toa se postignuva so:
- razvivawe na sposobnostite na u~enicite za razbirawe,
informirawe i izrazuvawe na makedonski jazik, a vo
sredinite koi se dvojazi~ni ili pove}ejazi~ni - na
makedonski jazik i na albanski, odnosno turski, srpski jazik;
kako i na drugite jazici;
- zapoznavawe so minatoto i kulturnite tradicii na
makedonskiot narod i minatoto i kulturnite tradicii na
zaednicite vo Republika Makedonija i tradiciite i
dr`avnosta na Makedonija;
- izu~uvawe na stranski jazici i osposobuvawe za
komunicirawe i zapoznavawe so drugi kulturi i so
postigawata na drugi narodi vo svetot;
- promovirawe na principite na ednakvost me|u lu|eto, bez
razlika na nivnoto poteklo ili opredelba;
- promovirawe na zna~eweto na tolerantno odnesuvawe,
solidarnost i osposobuvawe za nenasilno re{avawe na
konflikti.
4. Razvivawe na svest i gri`a kaj u~enicite za sopstvenoto zdravje
i za zna~eweto na zdravata okolina. Toa se postignuva so:
- unapreduvawe na zdraviot na~in na `iveewe i vospituvawe na
u~enicite za prezemawe odgovornost za sopstvenoto zdravje i
za za{tita na okolinata i prirodata;
- sozdavawe povolna u~ili{na klima i uslovi za fizi~ka i
psiholo{ka bezbednost na u~enikot vo u~ili{teto.
78

IV. ORGANIZACIJA NA NASTAVATA VO OSNOVNOTO U^ILI[TE
Podgotvitelnata godina vo osnovnoto obrazovanie se vgraduva vo
nastavniot plan za osnovnoto u~ili{te i se razviva nova struktura koja
ima tri vospitno-obrazovni periodi. Sekoj period pretstavuva relativno
zaokru`ena celina vo odnos na razvojnite karakteristiki na u~enicite
i zakonitostite vo u~eweto, kako i spored na~inot na proveruvawe
i ocenuvawe na znaewata na u~enicite, oblicite na individualizirana i
grupna nastava, nivoata na znaewe i ve{tini i napreduvaweto na
u~enicite. So predlo`enata organizacija na nastavata, vrz osnova na
specifi~nostite na oddelni razvojni periodi se sozdavaat pogolemi
mo`nosti kaj u~enicite za kontinuirano pro{iruvawe i prodlabo~uvawe
na sistemot na znaewa i ve{tini.
Predlogot se odnesuva i na drugi specifi~nosti vo organiziraweto
na nastavata bidej}i osven oddelenskiot nastavnik za izveduvaweto
na nastavata po oddelni predmeti }e se anga`iraat i predmetni
nastavnici. Ovie promeni pregledno se razraboteni so nastavniot plan
i nastavnite programi za trite razvojni periodi na u~enicite od I do
III; od IV do VI i od VII do IH oddelenie so {to se ubla`uva preodot od
oddelenska kon predmetna nastava. Povrzanosta me|u trite vospitnoobrazovni
periodi i napreduvaweto na u~enicite od prviot period koga
prose~nata vozrast na u~enicite e od {est, sedum i osum godini; vo vtoriot
period so prose~na vozrast od devet, deset i edinaeset godini; i na
tretiot period so prose~na vozrast na dvanaeset, trinaeset i ~etirinaeset
godini, se sovpa|a so razvojnite nivoa {to se razraboteni so teoriite
za kognitivniot i socioemocionalniot razvoj na decata. (Vidi
prilog - relevantna literatura).
So niv, glavno, se naglasuvaat najsuptilnite elementi vo nastavata
i u~eweto, u~enicite aktivno da baraat informacii i da ja proveruvaat
nivnata verodostojnost, da go povrzuvaat nau~noto so sopstvenoto iskustvo,
da gi spodelat svoite soznanija so drugite, da iznajdat novi re{enija
za zamisleni problemi, da gi ispituvaat pri~insko-posledi~nite
odnosi na ispituvanite pojavi, da prezemaat odgovornost za sopstvenoto
79

u~ewe, da sorabotuvaat so drugite u~enici vo u~ili{teto, da se
podgotvuvaat za `ivot vo socijalnata sredina i da stanat privrzanici na
konceptot za do`ivotno u~ewe.
Za taa cel predlo`enite re{enija impliciraat druga organizacija
na nastavata, nastavnicite prezemaat odgovornost da se vospostavuva
atmosfera vo u~ilnicata {to }e pottiknuva otvorena i odgovorna
interakcija (nastavata ne se sveduva na prenesuvawe na znaewata, tuku vo
nastavniot proces treba da se sozdavaat uslovi za komunikacija,
nastavnicite da gi pottiknuvaat u~enicite da postavuvaat pra{awa, da
baraat odgovori i da gi spodeluvaat svoite mislewa vo grupata i so
u~enicite i nastavnikot vo paralelkata).
Vo trite razvojni periodi treba da se izmeni ulogata na nastavnikot
bidej}i treba da bide medijator pome|u u~enikot i ona {to toj
treba da go nau~i i da go primenuva vo `ivotot. Negovata uloga e da
demonstrira, poddr`uva, ohrabruva, da sovetuva i objasnuva vo onie
slu~ai koga od nego u~enicite }e pobaraat pomo{. Ulogata na nastavnikot
se menuva i vo odnos na ocenuvaweto zatoa {to vo nastavata nu`no e
u~enicite postojano da se voveduvaat i osposobuvaat za samoocenuvawe,
kako i za ocenuvawe na znaewata i aktivnostite na u~enicite vo grupata
i paralelkata.
Po~etok na {koluvaweto
Vo osnovnoto u~ili{te se zapi{uvaat site deca {to }e napolnat 6
godini do krajot na kalendarskata godina koga se zapi{uvaat vo u~ili{-
teto.
Spored toa, vo u~ili{teto vo I oddelenie }e ima deca na vozrast od
5 godini i 8 meseci do najmnogu 6 godini i 8 meseci. Dokolku postojat
stru~ni naodi za deteto zapi{uvaweto vo osnovnoto u~ili{te mo`e da se
odlo`i za edna godina. Pri zapi{uvaweto na decata vo I oddelenie ne se
vr{i selekcija, a stru~nata slu`ba, komisijata koja go vr{i zapi{uvaweto
na decata sostavena od pedagog, psiholog i nastavnik za predu~ili{no
vospitanie ili za oddelenska nastava treba da obezbedi prigodna prostorija
za razgovor so roditelite, pribirawe na podatoci za razvojot na
80

deteto, zdravstvenata sostojba (hroni~ni bolesti, alergii, o{teten vid,
sluh, govor, prethodno prestojuvawe vo gradinka i sl.), kako i za
posebnite interesi na decata. Pritoa, komisijata vodi spontani razgovori
so decata i ja sledi nivnata me|usebna komunikacija. Vo razgovorot
so decata so posebno vnimanie se sledat karakteristikite vo govorot
na decata, nivnite ve{tini za komunikacija, qubopitnost, kreativnost,
nivnoto iskustvo od gradinkata, semejstvoto i sl.
^lenovite na komisijata vodat bele{ki za pozna~ajnite podatoci
dobieni od roditelite i od razgovorot so decata. Ovie podatoci slu`at
vo natamo{nata rabota so decata vo u~ili{teto.
Stru~nite rabotnici vo u~ili{teto i gradinkite }e gi sledat
decata vo grupite vo I oddelenie na osnovnoto u~ili{te za da mo`at postojano
da im davaat stru~na sovetodavna pomo{ na roditelite, vospituva~ite
i nastavnicite.
Zapi{uvaweto na u~enicite vo osnovnoto u~ili{te treba da se
organizira vo soglasnost so uslovite vo u~ili{teto. So ogled na sega{-
nata mre`a na javnite detski gradinki i na osnovnite u~ili{ta vo
ramkite na op{tinite treba da se baraat onie re{enija koi se najpovolni,
na primer, u~enicite vo I oddelenie mo`at da imaat prostorii vo
gradinkite ili vo u~ili{tata so cel optimalno da se iskoristi
postojniot nastaven kadar, prostorot i opremata.
Vonnastavnite aktivnosti, isto taka, mo`at da se organiziraat so
prodol`en prestoj na decata vo u~ili{tata ili gradinkite i na toj na~in
tie da bidat zgri`eni spored potrebite na semejstvoto. Sli~ni re{enija
za organizirawe na nastavata i vonastavnite aktivnosti so decata na ovaa
vozrast ima i vo u~ili{tata i gradinkite vo drugi dr`avi (na primer, vo
Slovenija, Danska, [vedska, Germanija, Francija i dr.).
Za uspe{no zapo~nuvawe na nastavata treba da se podgotvat
nastavnite programi za I oddelenie i za slednite dve naredni oddelenija.
Osven toa, soglasno na celite za nastavata treba da se uredi i opremi
prostorot vo u~ili{teto i vo gradinkite, spored standardite za
vospitno-obrazovnata rabota so {estgodi{ni deca.
81

Promenite nalagaat za nastavata i vonnastavnite aktivnosti so
decata vo I oddelenie da se zadr`i postojniot kadar. Oddelenskiot nastavnik
koj }e zapo~ne da raboti so u~enicite vo I oddelenie }e prodol`i
da raboti so u~enicite vo paralelkata do III, odnosno i vo IV i vo V
oddelenie. Isto taka vo I oddelenie nastavata mo`e da ja izveduva
nastavnik za predu~ili{no vospitanie. Nastavnicite za predu~ili{no
vospitanie koi izveduvaat nastava vo I oddelenie vo devetgodi{noto
osnovno u~ili{te celo vreme }e bidat anga`irani da rabotat samo so
u~enicite vo I oddelenie. Potoa u~enicite vo istata paralelka vo II
oddelenie }e bidat prezemeni od oddelenski nastavnik. Nastavnicite za
predu~ili{noto vospitanie i oddelenskite nastavnici treba da se
osposobat za planirawe i za izveduvawe na nastavata so decata na rana
u~ili{na vozrast.
Prv period na nastavata od I do III oddelenie
So noviot kocept za devetgodi{noto osnovno u~ili{te golemo
zna~ewe imaat i novite sistemski re{enija vo {koluvaweto na u~enicite.
Karakteristi~no e toa {to vo prvite tri godini nastavata i
drugite oblici na vospitno-obrazovna rabota so u~enicite se sistematizirani
i pretstavuvaat edna osnovna celina. Vsu{nost, vo prvo oddelenie
razvojot na predoperativnoto nivo na mislewe kaj decata pominuva
kon stepenot na konkretni operacii. No, ovie promeni, sepak, ne
nastanuvaat kaj site deca istovremeno nitu podednakvo, tuku prodol`uvaat
i vo vtoro i vo treto oddelenie na osnovnoto u~ili{te.
Zatoa so nastavnite programi vo novoto u~ili{te ne treba da
barame od site u~enici istovremeno da gi postignat o~ekuvanite znaewa
za ~itawe, pi{uvawe i smetawe do krajot na nastavata vo prvo
oddelenie, tuku tie se planiraat so ogled na individualnite razliki
u~enicite da gi postignat celosno do krajot na treto oddelenie. Za taa
cel so noviot koncept za nastavata u~enicite imaat dovolno vreme da go
sistematiziraat svoeto iskustvo i znaewe i da usvojuvaat novi znaewa.
Glavna poraka e decata da u~at od svoeto iskustvo, da im se ovozmo`i
sami da eksperimentiraat, da rakuvaat so predmetite, da koristat
82

simboli, da postavuvaat pra{awa, da baraat odgovori i svoite naodi da
gi sporeduvaat so naodite na drugite deca.
So ovoj pristap vo planiraweto i organizacijata na nastavata se
ostava dovolno vreme na u~enikot za usvojuvawe na novo iskustvo i
znaewe, a nastavnicite }e imaat mnogu pove}e mo`nosti da se posvetat na
individualnite razliki vo procesot na u~eweto na sekoj u~enik vo
paralelkata.
Iskustvoto i znaeweto na decata vo periodot od 6 do 9-godi{na
vozrast ima temelno zna~ewe za nivnoto natamo{no napreduvawe vo osnovnoto
u~ili{te.
Vtor period od IV do VI oddelenie
Na devetgodi{na vozrast koga u~enicite se vo ~etvrto oddelenie
vo novoto u~ili{te se nalaga potreba da prodol`i procesot na kontinuirano
usvojuvawe na novo iskustvo i znaewe i razvivawe na nivnite
sposobnosti za mislewe {to e pomalku zavisno od konkretnoto iskustvo.
Mislovnite operacii kaj u~enicite mo`at da se odvivaat i reverzibilno
vo sprotivna nasoka so t.n. ,,internalizirawe" na operaciite, a toa poka-
`uva deka deteto ne mora i ponatamu da gi re{ava problemite samo so
metodot na obidi i gre{ki, tuku da napreduva so razvivawe na sposobnostite
za konzervacija. Ovie soznanija poka`uvaat deka e nu`no u{te na
ovoj stadium u~enicite da se pottiknuvaat intuitivno i konkretno da
usvojuvaat i razbiraat osnovni idei vo oblasta na matematikata i prirodata.
Toa nalaga da se postavat razvojni celi {to }e pretstavuvaat i
o~ekuvani rezultati vo ~etvrto, petto i {esto oddelenie na osnovnoto
u~ili{te.
So nastavnite celi, sodr`inite i aktivnostite nu`no e razvojot
na misleweto kaj deteto da se vodi kon stadiumot na koj{to }e mo`e da
gi zamisli samostojno operaciite, da gi anticipira rezultatite, da se
slu`i so sistemi za klasifikacija. Pokonkretno, u~enikot mo`e da
vr{i mislovna aktivnost so slo`eni logi~ki operacii na povisok
stepen (klasificirawe, grupirawe, rasporeduvawe) i sl. Posebna
karakteristika za ovaa vozrast e toa {to misleweto na deteto mo`e da
83

ide nezavisno od perceptivnite elementi na spoznanieto, {to zna~i
deka deteto umee da gi klasificira predmetite vo grupata na koja
pripa|aat mno{tvo predmeti, da gi grupira vo srodni kategorii ili
klasi.
Ovie soznanija nalagaat da se izgotvat novi nastavni programi i so
niv da se vodi pogolema gri`a u~enicite da usvojuvaat sistem na znaewa,
da se usoglasuvaat celite, nastavnite sodr`ini i metodite vo nastavata
za pottiknuvawe na intelektualniot razvoj na u~enicite.
Nastavnicite treba da bidat upateni deka vo ovoj period na razvojot
deteto ne e sekoga{ vo sostojba da misli samo na apstraktno nivo.
Zavr{en period od VII do IH oddelenie
Prose~nata vozrast na u~enicite vo periodot od VII do IH oddelenie,
odnosno od 11 do 14 godini, nalaga da se postavuvaat razvojni celi i
da se izbiraat sodr`ini i metodi so koi }e se pottiknuva razvojot na
sposobnostite za apstraktno-logi~ko mislewe. U~enicite na ovaa
vozrast se vo sostojba da izveduvaat zaklu~oci vrz osnova na deduktivno
mislewe, da davaat objasnuvawa, interpretacii i da razvivaat hipotezi.
Nivnoto mislewe e fleksibilno. Tie koristat metodi na odreduvawe
kauzalni odnosi, kako i hipoteti~ki i deduktivni iskazi, od vidot ,,ako
...... toga{...." i sl.
Navedenite soznanija za razvojot na u~enicite se prifateni od
privrzanicite na interaktivnata nastava i metodite na aktivno u~ewe,
a so toa se podrazbira deka celokupnata nastavna programa i metodite
vo nastavata i u~eweto da se zasnovaat na razvojot na sposobnostite i
strukturata na misleweto kaj u~enicite za da se ovozmo`i
pottiknuvawe i razvivawe na nivnite intelektualni sposobnosti.
Osobeno teoriskite spoznanija poka`uvaat deka sekoj {to go organizira
obrazovniot proces i {to u~estvuva vo nego treba da vodi gri`a
za vozrasta i individualnite karakteristiki vo razvojot na u~enicite.
84

Osnovno obrazovanie na vozrasnite
Po pravilo, u~enicite vo osnovnoto u~ili{te koi nema uspe{no
da go zavr{at devetgodi{noto osnovno obrazovanie vo predvideniot rok
so Zakonot imaat mo`nost da se vklu~uvaat vo osnovnoto obrazovanie za
vozrasnite, a potoa da se zapi{at vo programite za sredno obrazovanie.
Za ovoj vid na obrazovanie }e bidat razraboteni nastavnite programi i
drugite uslovi. Ova re{enie e povolno za u~enicite koi pobavno napreduvaat
vo u~ili{teto.
Plan za nastavata vo u~ebnata godina
Vo edna u~ebna godina, spored noviot koncept, nastavata vo osnovnoto
u~ili{te trae 38 nedeli, odnosno 180 u~ili{ni rabotni dena. Za da
se postigne ovoj broj na rabotni denovi godi{nata programa na u~ili{teto
e raspredelena na tri trimese~ja so dva pokratki odmori za u~enicite.
Prvoto trimese~je trae od 1 septemvri do 30 noemvri; vtoroto od 1 dekemvri
do 15 mart (vklu~uvaj}i go i prviot pokratok odmor za u~enicite);
i tretoto trimese~je od 16 mart do 10 juni (vklu~uvaj}i i vtor kratok odmor
za u~enicite). Od 11 juni do 1 septemvri u~enicite imaat leten
odmor.
Do donesuvaweto na nov zakon za osnovno obrazovanie prodol`uva
da va`i postojnata organizacija na nastavata vo u~ebnata godina.
Po pravilo, nastavata e organizirana pet dena vo nedelata, a za ispolnuvawe
na brojot na u~ili{nite rabotni denovi vo tekot na u~ebnata
godina osnovnoto u~ili{te mo`e da planira po nekolku denovi za
aktivnosti na u~enicite vo oblasta na sportot, kulturata, tehnikata,
tehnologijata, ekologijata i sl. Nastavnite ~asovi traat 45 minuti. Za
u~enicite vo rana u~ili{na vozrast ~asovite mo`at da traat pofleksibilno
spored planiranite celi.
Obvrskite na u~enicite se zgolemuvaat postepeno po zadol`itelnite
predmeti od prviot period, (vo I oddelenie, pa s# do zavr{niot
period do IH oddelenie).
85

Vo prviot period na nastavata u~enicite za zadol`itelnite predmeti
imaat od 20 nastavni ~asa vo I do 22 vo III oddelenie, vo vtoriot
period od 25 nastavni ~asa vo IV oddelenie do 27 vo VI oddelenie i vo
zavr{niot period od 27 nastavni ~asa vo VII do 31 vo IH oddelenie.
V. PLANIRAWE NA NASTAVATA
So nastavniot plan i nastavnite programi na osnovnoto u~ili{te
odredeni se zadol`itelnite predmeti, nivniot raspored po oddelenija i
nedelniot i godi{niot fond na ~asovite za u~enicite.
Izbornite predmeti, isto taka, se planirani po oddelenija so fondot
na ~asovite i drugite pravila za opredeluvawe na u~enicite za
izbornite predmeti, brojot na u~enicite vo obrazovnite grupi i
dol`nostite na u~enicite i u~ili{teto za ovie predmeti.
U~ili{teto ima odgovornost redovno da planira i da organizira
pomo{ za u~enicite so problemi vo u~eweto so odreduvawe na denovite i
~asovite, kako i za dopolnitelnata i dodatnata nastava. Sostaven del na
planot e vremeto za ~asot za oddelenskata zaednica.
Nu`no e u~ili{teto da im ponudi na u~enicite i roditelite pro-
{irena programa koja opfa}a:
- celodneven ili prodol`en prestoj na u~enicite vo u~ili{teto;
- slobodni u~eni~ki aktivnosti od oblasta na kulturata, jazikot,
umetnosta, op{testvenite nauki, matematikata i prirodnite nauki, sportot,
tehnikata, tehnologijata i dr.
Na u~enicite vo VII, VIII i IX oddelenie u~ili{teto ima obvrska da
im ponudi da sledat nastava vo grupi so u~enici (od isto oddelenie od
razli~ni paralelki) so sli~ni znaewa i sposobnosti koi imaat interes
da steknat znaewa na povisoko nivo po oddelni predmeti.
U~ili{teto zadol`itelno gi planira denovite i vremeto za
posetata na roditelite na u~ili{teto i za razgovori so nastavnicite.
86

Spored programata za rabota u~ili{teto vo soglasnost so
roditelite na u~enicite mo`e da organizira i nastava vo priroda.
Site nabroeni elementi se sodr`at vo nastavniot plan, kako i vo
objasnuvawata za negovata primena. Pokonkretno, didakti~kite nasoki za
nastavata se razraboteni vo nastavnite programi po oddelni predmeti i
podra~ja.
87

Nastavni predmeti 1
NASTAVEN PLAN ZA OSNOVNOTO U^ILI[TE OD I - IX ODDELENIE
o d d e l e n i e
I II III IV V VI VII VIII IX
Zadol`itelni predmeti n g n g n g n g n g n g n g n g n g
- Makedonski jazik
- Za u~enicite od drugite zaednici
nivniot maj~in jazik, albanski, turski
srpski
- Makedonski jazik za u~enicite od
drugite zaednici
6
-
216 6
-
216 6
-
216 5
2
- Matematika 4 144 4 144 4 144 4 144 4 144 4 144 4 144 4 144 4 144
- Angliski jazik 1 36 2 72 2 72 2 72 2 72 2 72 2 72 3 108 3 108
- Vtor stranski jazik - - - - - 2 72 2 72 2 72 2 72
- Likovno obrazovanie 2 72 2 72 2 72 2 72 2 72 1 36 1 36 1 36 1 36
- Muzi~ko obrazovanie 2 72 2 72 2 72 2 72 2 72 1 36 1 36 1 36 1 36
- Zapoznavawe na okolinata 2 72 3 108 3 108 - - - - - -
- Tehni~ko obrazovanie 2 - - - 1 36 2 72 - - - -
- Informatika - - - - - 2 72 1 36 - -
- Op{testvo - - - 2 72 2 72 - - - -
- Geografija - - - - - - 2 72 2 72 2 72
- Istorija - - - - - 2 72 2 72 2 72 2 72
- Gra|ansko obrazovanie - - - - - - - 1 36 1 36
- Priroda - - - 2 72 - - - - -
- Prirodni nauki - - - - 2 72 - - -
- Prirodni nauki i tehnika - - - - - 3 108 - - -
- Biologija - - - - - - 2 72 2 72 2 72
- Fizika - - - - - - - 2 72 2 72
- Hemija - - - - - - - 2 72 2 72
- Fizi~ko i zdravstveno obrazovanie 3 108 3 108 3 108 3 108 3 108 3 108 3 108 3 108 3 108
- Vkupno ~asovi 20 720 22 792 22 792 23(25) 828
180
72
(900)
5
2
144
72
24(26) 864
(936)
4
3
144
108
24(27) 864
(972)
4
3
144
108
24(27) 864
(972)
4
2
144
72
29(31) 1044
- Broj na predmeti 7 7 7 9(10) 9(10) 10(11) 11(12) 13(14) 13(14)
1116
4
2
144
72
29(31) 1044
1116

- Izborni predmeti 3
- Jazik i kultura na Vlasite 4 - - 1 36 2 72 2 72 2 72 2 72 2 72 2 72
- Jazik i kultura na Romite 4 - - 1 36 2 72 2 72 2 72 2 72 2 72 2 72
- Jazik i kultura na Bo{wacite 4 - - 1 36 2 72 2 72 2 72 2 72 2 72 2 72
- Albanski jazik - - - - - 2 72 2 72 2 72 2 72
- Tvore{tvo - - - 1 36 1 36 - - -
- Zapoznavawe na religiite 5 - - - - - 1 36 1 36 - -
- Etika 5 - - - - - 1 36 1 36 -
- Drugi izborni predmeti 6 - - - - - - 2 72 2 72 2 72
- Vkupno ~asovi - - 1 36 1-2 36/72 1-2 36/72 1-2 36/72 1-2 36/72 2(2) 72/
72
^asovi za u~enicite so te{kotii vo
u~eweto
2(2) 72/72
- - 1 36 1 36 1 36 1 36 1 36 1 1 36
- Dopolnitelna i dodatna nastava 7 - 1 36 1 36 1 36 1 36 1 36 1 36 1 1 36
- ^as na oddelenskata zaednica - 1 36 1 36 1 36 1 36 1 36 1 36 1 1 36
1 Ovoj nastaven plan se primenuva i vo paralelkite so nastava na albanski, turski i srpski jazik.
2
Rabota so hartija, tekstil, drvo.
3
U~enikot vo isto oddelenie mo`e da izbere najmalku eden, a mo`e da se opredeli i za dva predmeti vo zavisnost od interesot i vo soglasnost so
roditelot.
4 U~enicite koi }e gi izberat ovie predmeti gi izu~uvaat kontinuirano so po dva ~asa nedelno.
5 Predmetot zapoznavawe na religiite ili etika u~enikot mo`e da go izbere vo VI ili VII oddelenie, odnosno mo`e da go izu~uva vo dvete
oddelenija.
6 U~ili{teto im nudi na u~enicite lista na izborni predmeti soglasno nastavniot plan: zajaknato izu~uvawe na stranskite jazici, na{ata
tatkovina, vospitanie za okolinata, istra`uvawe na rodniot kraj, tanci i narodni ora, proekti od muzi~kata ili likovnata umetnost,
tehni~ko obrazovanie, proekti od informatika, izboren sport, unapreduvawe na zdravjeto, klasi~na kultura vo evropskata civilizacija i
ve{tini za `iveewe.
7
Se planira rabota na: u~ili{ten hor, od 2 do 5 ~asa nedelno (vo zavisnost od razvienosta na horot), odnosno od 72 do 180 ~asa godi{no;
u~ili{ten orkestar od 2 do 4 ~asa nedelno (vo zavisnost od razvienosta na orkestarot), odnosno od 72 do 144 ~asa godi{no.
So godi{nata programa na u~ili{teto mo`e da se planiraat dva do tri dena vo tekot na nastavnata godina za aktivnosti na u~enicite od oblasta
na sportot, kulturata, ekologijata, tehnikata i dr.
89

Osnovni karakteristiki na nastavata
So nastavata vo osnovnoto u~ili{te se ostvaruvaat osnovnite
vospitni i obrazovni celi. Nastavata se planira i izveduva spored programi
za zadol`itelni i izborni predmeti, po oddelenija, spored nastavniot
plan za osnovnoto u~ili{te.
Nastavata pretstavuva osnova za ispolnuvawe na o~ekuvanite
rezultati vo osnovnoto obrazovanie i vospitanie, so koi se ovozmo`uva
vertikalna proodnost vo srednoto u~ili{te. Zadol`itelnite predmeti
vo osnovnoto u~ili{te se od oblasta na jazikot i literaturata, stranskite
jazici, op{testvenite nauki, matematikata, prirodnite nauki, biologijata,
fizikata i hemijata, tehni~koto obrazovanie i informatikata,
umetnostite i fizi~koto i zdravstvenoto obrazovanie. So zadol`itelnite
i izbornite predmeti vo nastavniot proces se sozdavaat mo`nosti za
primena na individualizirana i grupna rabota vo nastavata po oddelni
nastavni predmeti. Na toj na~in nu`no e na u~enicite da im se ovozmo`uva
da se opredeluvaat i za poslo`eni zada~i, da ispolnuvaat povisoki
barawa vo zavisnost od nivnite interesi, postignatite rezultati i
planovite za natamo{noto obrazovanie. Posebno, ovoj na~in na organizirawe
na nastavata im dava mo`nosti da postignuvaat uspeh i onie u~enici
koi imaat te{kotii i koi napreduvaat pobavno vo u~eweto.
Zadol`itelni predmeti
Vo osnovnoto u~ili{te nastavata po site predmeti se odviva na
makedonski, albanski, turski i srpski jazik. Vo prviot razvoen period vo
nastavata od I do III oddelenie zadol`itelni se predmetite: makedonski
jazik, odnosno albanski, turski i srpski jazik, matematika, angliski
jazik, likovno obrazovanie, muzi~ko obrazovanie, zapoznavawe na
okolinata i fizi~ko i zdravstveno obrazovanie. U~enicite od I do III
oddelenie izu~uvaat 7 predmeti.
Zadol`itelnite programi po likovno obrazovanie, muzi~ko obrazovanie
i po fizi~ko i zdravstveno obrazovanie }e ovozmo`uvaat pofleksibilni
formi na nastavna rabota vo zavisnost od uslovite vo

u~ili{teto. So niv treba da im se ovozmo`uvaat aktivnosti na
u~enicite {to se protkaeni so kreativna i istra`uva~ka rabota i treba
da pretstavuvaat zadovolstvo za u~enicite.
Vo vtoriot razvoen period od IV do VI oddelenie zadol`itelni se
predmetite: makedonski jazik, odnosno albanski, turski i srpski jazik;
makedonski jazik za u~enicite od drugite zaednici, matematika, angliski
jazik, vtor stranski jazik, likovno obrazovanie, muzi~ko obrazovanie,
op{testvo, istorija, tehni~ko obrazovanie, informatika, priroda,
prirodni nauki, prirodni nauki i tehnika, fizi~ko i zdravstveno obrazovanie.
Sodr`ini za tehni~ko obrazovanie se programiraat vo nastavata
po zapoznavawe na okolinata, vo izborniot predmet tvore{tvo {to se
izu~uva vo ~etvrto i petto oddelenie, kako i vo izbornot predmet
tehni~ko obrazovanie vo zavr{niot period na devetgodi{noto osnovno
obrazovanie.
Vo ~etvrto i petto oddelenie u~enicite izu~uvaat 10, a vo VI
oddelenie 11 predmeti.
Vo prviot i vtoriot period nastavnite predmeti mo`at da se povrzuvaat
i zdru`uvaat vo predmetni podra~ja (na primer, vo predmetot
zapoznavawe na okolinata, op{testvo ili prirodni nauki so sodr`ini po
biologija, fizika, hemija i geografija) ili mo`e da se oformi podra~je
za umetnostite i dr.). Pritoa, zapazeni se nau~nata i stru~nata zasnovanost
na sodr`inite, razvojnite karakteristiki na u~enicite vo oddelni
periodi vo razvojot, kako i metodite i oblicite na nastavata i u~eweto.
Vo nastavniot predmet fizi~ko i zdravstveno obrazovanie od I do
V oddelenie, nastavnikot e dol`en 25% od vkupniot fond ~asovi da
izdvoi za sodr`ini za zdravstveno obrazovanie, koi }e bidat i sostaven
del na nastavnata programa, kako na primer, sodr`ini za spravuvawe so
stres, sodr`ini {to se povrzani so predizvicite na sekojdnevnoto
`iveewe, razre{uvawe konflikti, seksualno vospitanie itn.), so koi }e
se ostvaruvaat pozitivnite pridobivki od razvivaweto na socijalnite,
emocionalnite i bihevioristi~kite kompetencii na u~enicite. Za da se
ostvari celta, znaeweto i ve{tinite treba da se otkrivaat i prakti-
91

kuvaat vo u~ili{niot `ivot koristej}i metodologija koja e orientirana
kon deteto, interaktivna i participativna. Ovie sodr`ini nu`no e da se
implementiraat vo nastavata i vo pogornite oddelenija.
Vo zavr{niot period od VII do IH oddelenie zadol`itelni se slednite
predmeti: makedonski jazik, odnosno albanski, turski, srpski jazik,
makedonski jazik za u~enicite od drugite zaednici, matematika, angliski
jazik, vtor stranski jazik, likovno obrazovanie, muzi~ko obrazovanie,
geografija, istorija, gra|ansko obrazovanie, informatika, biologija,
fizika, hemija i fizi~ko i zdravstveno obrazovanie. Vo VII oddelenie
u~enicite imaat 12, a vo VIII i IH oddelenie po 14 predmeti, dodeka nedelniot
broj na ~asovi e vo ramkite na standardite za obrazovanieto vo
zemjite na Evropskata unija (od 27 do 31 ~asa).
Pri izgotvuvaweto na nastavnite programi od I do IH oddelenie
treba da se vodi gri`a za optimalno koristewe na informati~kata
tehnologija vo nastavata i u~eweto.
Za nastavata po angliski jazik od I oddelenie se anga`ira predmeten
nastavnik, a, isto taka, i za nastavata po prirodnite nauki vo V i vo
VI oddelenie se anga`iraat nastavnicite po biologija, geografija,
fizika i hemija. Dokolku ima mo`nost u~ili{teto vo V oddelenie za
nastavata po muzi~ko i likovno obrazovanie mo`e da anga`ira
predmetni nastavnici, kako i za nastavata po tehni~ko obrazovanie.
Pritoa treba da se vodi gri`a fondot na ~asovite na oddelenskiot
nastavnik po zadol`itelnite predmeti vo V oddelenie da ne bide pomal
od 17 ~asa.
Po site zadol`itelni predmeti po~nuvaj}i od VI oddelenie ima
predmetni nastavnici. So toa se ovozmo`uva poblago preminuvawe od
oddelenska vo predmetna nastava.
Zaradi efektivno povrzuvawe na predmetite i disciplinite
neophodno e da se koristi praktikata za timsko planirawe na nastavata.
Za taa cel se nalaga potreba da se izgotvi plan za obuka na nastavnicite
koj{to }e bide vo soglasnost so fazite na voveduvaweto na promenite vo
osnovnoto devetgodi{no u~ili{te. Za nastavnicite od prviot trigodi-
{en period treba da se izgotvat posebni obrazovni moduli vo koi }e
92

idat vklu~eni specifikite vo nastavata koi proizleguvaat od ranoto
vklu~uvawe na decata vo u~ili{teto.
U~ili{teto vo soglasnost so roditelite na u~enicite mo`e da
planira soodvetna stru~na poddr{ka za oddelenskite nastavnici i vo
realizacijata na oddelni nastavni sodr`ini od oblasta na fizi~koto i
zdravstvenoto obrazovanie, muzi~koto i likovnoto obrazovanie, kako i
po drugi predmeti so anga`irawe na predmetnite nastavnici vo u~ili{-
teto, roditelite i drugi stru~ni lica koi imaat kompetencii vo navedenite
oblasti. Pritoa, oddelenskiot nastavnik e odgovoren za celokupnata
nastava vo paralelkata. Navedenite aktivnosti se sostaven del od
fondot na ~asovite na oddelenskiot nastavnik.
Izborni predmeti
Vo zavisnost od svoite interesi sekoj u~enik vo osnovnoto u~ili{-
te mo`e da izu~uva izborni predmeti. Tie se nameneti za usvojuvawe i
nadgraduvawe na znaewata vo odredeni podra~ja, zbogatuvawe i sistematizirawe
na iskustvoto, za povrzuvawe na teoriskite znaewa so prakti~nite
aktivnosti, kako i za otkrivawe na interesite na u~enicite za
profesiite i zanimawata. Kon toa se prilagodeni i metodite na rabota
za: sobirawe na iskustva od istra`uva~ki aktivnosti vo nastavata i na
drugi mesta vo okolinata, laboratoriska i eksperimentalna rabota,
samostojno ili naso~eno nabquduvawe, rabota na proekti i sl.
So izbornite predmeti ne se zamenuvaat osnovnite zadol`itelni
predmeti, kako na primer, matematika, istorija, biologija, hemija i
fizika i dr., tuku so niv im se nudat mo`nosti na u~enicite da gi
pro{iruvaat i prodlabo~uvaat svoite znaewa i iskustva. So bogatata i
raznovidna sodr`ina na izbornite predmeti rabotata vo u~ili{teto stanuva
poprivle~na i pointeresna za u~enicite u{te od ~etvrto oddelenie
pa s# do krajot na {koluvaweto.
Opredeluvawe na u~enikot za izbornite predmeti
Izbornite predmeti {to gi nudi u~ili{teto, a koi se privle~ni i
go interesiraat u~enikot mo`e da gi izbira u{te od III, a po pravilo od
93

IV oddelenie. Dokolku se slu~i da nema dovolen interes za odreden
predmet {to go saka u~enikot, toga{ mo`e da se opredeli za onoj predmet
za koj{to se prijaveni najmalku 15 u~enici. U~enikot vo narednite
godini mo`e da napravi zamena na izborniot predmet. Izbornite predmeti
stanuvaat del na nedelniot fond na ~asovite na u~enikot. U~enicite
se ocenuvaat za postigawata vo nastavata i u~eweto i po izbornite
predmeti, a ocenkite imaat vlijanie vo op{tiot uspeh na u~enikot.
Sekoe u~ili{te, pa duri i u~ili{teto so najmal broj paralelki,
ima obvrska na u~enicite vo isto oddelenie da im ponudi najmalku tri
izborni predmeti. U~enicite i nivnite roditeli so oddelenskiot nastavnik,
odnosno rakovoditelot na paralelkata treba da napravat izbor na
onie predmeti koi stanuvaat del od nivnite u~ili{ni zadol`enija.
Sekoga{ treba da se vnimava na preden plan da bidat interesite na u~enicite
i gri`ata da ne se zgolemuva nivnata optovarenost so zadol`itelnite
i izbornite predmeti.
Vo soglasnost so opredelbite za po~ituvawe na jazi~niot i
kulturniot identitet na pripadnicite za zaednicite u~ili{teto od III do
IH oddelenie im gi nudi na u~enicite izbornite predmeti - jazik i
kultura na Vlasite, Romite, Bo{wacite. U~enicite koi }e gi izberat
ovie predmeti mo`e da gi izu~uvaat kontinuirano do IH oddelenie so po 2
~asa nedelno.
Predmetite zapoznavawe na religiite i etika sekoga{ se sodr`at
vo predlogot na u~ili{teto za izbornite predmeti {to im gi nudi na
u~enicite vo VI i VII oddelenie.
Vo sredinite kade `iveat pripadnici na razli~ni zaednici
u~ili{teto vo izbornite predmeti mo`e da go ponudi albanskiot jazik
za u~enicite od drugite zaednici, spored programa koja se razviva od VI
do IX oddelenie so po dva ~asa nedelno.
Vo zavisnost od uslovite i interesot na u~enicite od VII do IH
oddelenie u~ili{teto im nudi na u~enicite i drugite izborni predmeti:
a) od oblasta na jazicite (zajaknato izu~uvawe na prviot ili vtoriot
stranski jazik);
94

) od op{testveno-humanitarnoto podra~je predmetot (na{ata
tatkovina, so sodr`ini za jaknewe na patriotizmot i lojalnosta na
Republika Makedonija preku sodr`ini za dr`avotvornata tradicija,
pravata i slobodite na gra|anite, opredelbata za prifa}awe na
vrednostite na EU);
v) od prirodnite nauki (vospitanie za okolinata ili istra`uvawe na
rodniot kraj), so naglasen akcent na istra`uva~kite aktivnosti za
za{tita na prirodata i okolinata, kako i za tradiciite, obi~aite i
sovremeniot `ivot na gra|anite vo rodniot kraj);
g) od umetnostite (tanc i narodni ora, proekti od muzi~ka ili likovna
umetnost);
d) od informatikata i tehnikata (tehni~ko obrazovanie ili proekti od
informatika);
|) od oblasta na sportot (izboren sport ili unapreduvawe na zdravjeto);
e) elementarno izu~uvawe na klasi~nata kultura kako osnova na
evropskata civilizacija (klasi~nata kultura vo evropskata
civilizacija);
`) predmeti od oblasta na ve{tinite za `iveewe (so cel da se obezbedi
balans me|u znaewata i ve{tinite {to treba da gi steknat u~enicite i da
se ovozmo`i pribli`uvawe na steknatite znaewa kon sekojdnevnata
realnost, kako i delumno da se prilagodi kurikulumot kon potrebite na
lokalnata zaednica). Preku ovie predmeti u~enicite se osposobuvaat za
steknuvawe konkretni ve{tini za sekojdnevnoto `iveewe i toa vo
nivnoto neposredno okru`uvawe - na primer, ako u~enicite `iveat vo
ruralna sredina, }e odgleduvaat razli~ni kulturi, ako se vo turisti~ko
mesto }e izrabotuvaat suveniri, potoa mo`e da sovladuvaat ve{tini kako
na primer, mesewe leb, pravewe kola~i, ra~na izrabotka ukrasni
predmeti i sl. U~ili{teto gi voveduva ovie predmeti spored procenkata
za toa {to bi bila najadekvatna potreba na u~enicite vo dogovor so
roditelite i lokalnata zaednica.
U~enikot spored nastavniot plan vo isto oddelenie mo`e da
izbere najmalku eden predmet, a mo`e da se opredeli i za dva predmeti vo
zavisnost od interesot i vo soglasnost so roditelite.
95

Izbornite predmeti od alineja a) do alineja `) se izu~uvaat so po 2
~asa nedelno vo VII, VIII i IH oddelenie.
Nastavata po izbornite predmeti redovno se planira, organizira i
ostvaruva spored predvideniot fond na ~asovi {to e utvrden so nastavniot
plan.
Izborniot predmet {to }e go izbere u~enikot stanuva zadol`itelen
vo negoviot raspored, a, kako {to be{e navedeno, se ocenuva i
uspehot na u~enikot.
Biroto za razvoj na obrazovanieto }e izgotvi nastavni programi za
izbornite predmeti {to }e sodr`at i didakti~ko-metodski nasoki za
planiraweto i realizacijata na nastavata vo site u~ili{ta. Osven toa so
nastavnite programi, kako i za zadol`itelnite predmeti, }e se opredelat
razvojnite celi, sodr`inite, aktivnostite i metodite vo nastavata,
na~inot na sledewe i ocenuvawe na postigawata na u~enicite i
normativite za nastavniot kadar. ]e bide izgotven i poseben plan za
stru~nite kvalifikacii i obukata na nastavnicite za izbornite
predmeti, koj{to }e bide vo soglasnost so fazite na promenite {to }e se
voveduvaat vo u~ili{tata.
Dol`nosti na u~ili{teto za izbornite predmeti
Soglasno so nastavniot plan {to e donesen od ministerot za obrazovanie
i nauka, kako i so nastavnite programi za izbornite predmeti vo
u~ili{tata }e se odredat dol`nostite na nastavnicite i u~enicite za
organizirawe na nastavata i u~eweto.
Vrz osnova na anketa koja se sproveduva me|u u~enicite i roditelite
rakovodstvoto na u~ili{teto obezbeduva informacii kolkav e interesot
na u~enicite (i roditelite) za izbornite predmeti. Na toj na~in se
utvrduvaat izbornite predmeti za koi ima prijaveno dovolno u~enici. Vo
u~ili{tata vo koi ima dovolen broj na paralelki za sekoe oddelenie se
formiraat grupi za izu~uvawe na izborniot predmet dokolku ima
prijaveno najmalku 15 u~enici. Za odredeni izborni predmeti koga e
pomal interesot ili, pak, dokolku vo u~ili{teto nema dovolno paralelki
za organizirawe na nastavata po izbornite predmeti so u~enici od
96

isto oddelenie, toga{ ovaa nastava mo`e da se organizira i vo kombinirani
grupi, odnosno so u~enici od razli~ni oddelenija koi rabotat vo
istata grupa po programa na ponisko nivo, a drugi na povisoko nivo, {to
nalaga mnogu pogolemo anga`irawe na nastavnicite.
• Individualizirana i grupna rabota vo nastavata
Vo osnovnoto u~ili{te od I do VI oddelenie ne se praktikuva nadvore{na
diferencijacija na u~enicite, me|utoa se razvivaat razli~ni
didakti~ki oblici koi vodat kon individualizirana i grupna nastava
{to davaat podobri rezultati vo u~eweto na sekoj u~enik.
Taka, vo periodot na {koluvaweto na u~enicite od IV do VI
oddelenie, glavno, }e se razvivaat razli~ni oblici na organizirawe na
nastavata. Na primer, za ovaa cel se sistematiziraat razli~ni kombinacii
na sodr`ini i zada~i za nastavata po nivoa na slo`enost {to se
realiziraat vo redovnata nastava, ili, pak, na odredeni dodatni ~asovi
po redovnata nastava u~enicite mo`e da rabotat vo posebni grupi (so
u~enici so sli~ni znaewa i sposobnosti), osobeno za nastavata po maj~in
jazik, matematika, stranskite jazici, kako i po drugite predmeti spored
interesite i sposobnostite na u~enicite. U~enicite, za koi se odr`uva
vakov vid dodatna nastava po oddelni predmeti i ponatamu redovnata
nastava ja sledat po site predmeti vo svojata mati~na paralelka.
Vo zavr{niot period vo VII do IH oddelenie mo`e da se organizira,
isto taka, delumna individualizirana i grupna nastava po nivoa na
slo`enost vo u~ili{teto so u~enici od razli~ni paralelki, no od isto
oddelenie spored predmetot za koj{to }e se opredelat u~enicite. Onie
u~enici koi imaat izraziti znaewa i sposobnosti za oddelni predmeti, a
osobeno po maj~in jazik, matematika i stranski jazik vo VII, VIII i IH
oddelenie, mo`e da se rasporedat vo grupi so u~enici so sli~ni znaewa i
sposobnosti i najmnogu vo obem od 25% od vkupnite ~asovi za ovie
nastavni predmeti da rabotat vo grupite po programa so povisoki
barawa. U~enicite i po ovie predmeti za ~asovite od ostanatiot del na
nastavata se vo mati~nite paralelki vo svoeto oddelenie.
97

Vo kriteriumite za izborot na u~enicite za formiraweto na
grupite za nastavata po maj~in jazik, matematika, stranski jazik i po
drugi predmeti se zemaat rezultatite od testiraweto na znaeweto na
u~enicite so standardizirani testovi {to se vr{i interno po zavr{uvaweto
na III i VI oddelenie, uspehot po soodvetniot predmet vo tekot na
{koluvaweto, a osobeno vo VI oddelenie, interesot i `elbite na u~enicite
i soglasnosta na nivnite roditeli. Spored navedenite kriteriumi
u~enicite i nivnite roditeli donesuvaat odluka za u~estvoto na
u~enikot vo nastavata {to }e ja sledi vo grupite so u~enici so sli~ni
znaewa i sposobnosti od razli~ni paralelki vo VII, VIII i IH oddelenie.
U~enicite vo grupite mo`at da se zadr`at vo tekot na celata nastavna
godina ili da se otka`at od taa nastava, me|utoa vo tekot na istata
godina tie ne mo`at da preminuvaat vo grupite po drugite predmeti.
Po zavr{uvaweto na VII, odnosno VIII oddelenie, kako i vo IX
oddelenie u~enicite mo`at da se opredelat za sledewe na nastavata vo
grupite i po drug predmet so povisoki barawa dokolku gi ispolnuvaat
predvidenite kriteriumi.
Sodr`inite i na~inite na rabota za nastavata vo grupite so
povisoki barawa se razraboteni vo nastavnite programi po soodvetnite
predmeti vo VII, VIII i IH oddelenie vo posebno poglavje - Nastava na povisoko
nivo. Izborot na sodr`inite za nastavata vo ovie grupi ne smee da
vodi kon voveduvawe vo zanimawe, a, isto taka, ovaa nastava ne mo`e da
dava razli~ni formalni mo`nosti za napreduvawe na u~enikot vo
povisok stepen na obrazovanie. Gri`ata za ovie u~enici treba da prodol-
`i i vo srednite u~ili{ta, so sozdavawe isto takvi mo`nosti u~enicite
da rabotat vo posebni nastavni grupi so povisoki barawa.
Za nastavata na povisoki nivoa od aspekt na standardite,
sodr`inite i celite i nivnoto povrzuvawe }e se izgotvi koncept za
planiraweto i rabotata na timovite na predmetnite nastavnici {to }e
bidat anga`irani za ovaa nastava. Predmetnite timovi }e izgotvuvaat
planovi i }e ja koordiniraat rabotata na grupite spored nastavnite celi
i celite na u~eweto, kako i sledeweto na rezultatite na u~enicite.
U~enicite }e mo`at da doa|aat na nastavata so povisoki barawa od
98

azli~ni paralelki vo VII odnosno VIII ili vo IH oddelenie, kade {to im
predavaat razli~ni nastavnici. Spored toa }e bide potrebno vo sekoe
u~ili{te zadol`itelno da se izgotvi plan za timska rabota na
nastavnicite so grupite za nastavata na povisoko nivo.
Dopolnitelna nastava
Dopolnitelnata nastava se organizira za u~enici koi se soo~uvaat
so povremeni te{kotii vo u~eweto i koi napreduvaat pobavno ili zaostanuvaat
vo usvojuvaweto na sodr`inite i drugite zada~i od eden ili
pove}e nastavni predmeti. Zaostanuvawata i te{kotiite vo nastavata
mo`at da bidat posledica od pove}e pri~ini i da se projavuvaat vo razli~ni
formi i vo razli~ni vremenski periodi. Zatoa, soodvetna pomo{
vo vid na dopolnitelna nastava mo`e da im bide potrebna na pogolem broj
od u~enicite, a vo nekoi slu~ai i na sekoj u~enik. Vsu{nost, vo osnovnoto
u~ili{te za uspe{no organizirawe na dopolnitelnata nastava nu`no e
navremeno i postojano sledewe i vrednuvawe na postigawata i napreduvaweto
na sekoj u~enik. Za postavuvaweto to~na i navremena procena za potrebite
na u~enicite (vo vrska so eventualnite zaostanuvawa ili, pak,
slabostite vo nastavata i u~eweto) posebna odgovornost imaat oddelenskite
i predmetnite nastavnici, u~ili{nite pedagozi i psiholozi i
rakovoditelot na paralelkata.
Za dopolnitelna nastava, obrazovnite grupi se formiraat vo razli~ni
periodi, vo zavisnost od vremeto koga se pojavuvaat odredeni slabosti
kaj oddelni u~enici. Ovaa nastava, po pravilo, se organizira vo
tekot na celata nastavna godina, paralelno so redovnata nastava, pred
ili po redovnata nastava, vo slobodnoto vreme i vo vid na prodol`ena
nastava na krajot na nastavnata godina.
Sodr`inite za dopolnitelnata nastava i na~inot na rabota, glavno,
se specifi~ni za sekoj u~enik. Vo taa smisla nu`no e da se primenuvaat
individualna i grupna forma na rabota na u~enicite i timska
rabota na nastavnicite. Poradi toa }e se podgotvi koncept za
dopolnitelnite programi, so koj{to }e se razrabotat celite, sodr`inite
i formite na rabota {to }e gi nudi u~ili{teto.
99

Dodatna nastava
Dodatnata nastava se organizira za u~enici koi vo tekot na redovnata
nastava postignuvaat natprose~ni rezultati i, osven toa, se projavuvaat
i potvrduvaat so osobena nadarenost i talentiranost vo oddelni
nastavni predmeti. Ottamu, po svojata su{tina i funkcija, dodatnata nastava
pretstavuva organizirana gri`a i rabota so nadarenite u~enici. I
ovoj vid nastava vo u~ili{teto se organizira vo slobodnoto vreme na
u~enicite, spored odredeni programski sodr`ini i vo zavisnost od
kadrovskite i drugite uslovi vo u~ili{teto.
Identifikuvaweto i izbiraweto na u~enicite za vklu~uvawe vo
dodatnata nastava ima su{tinsko zna~ewe. Naj~esto identifikuvaweto
na nadarenite u~enici se vr{i so sistematsko sledewe i vrednuvawe na
razvojnite osobenosti, postigawata i potrebite na sekoj u~enik. Ako ima
potreba i uslovi, se primenuvaat i drugi dopolnitelni postapki i
kriteriumi za izbor i vklu~uvawe na u~enicite vo dodatnata nastava.
Za izborot na u~enicite kako kriterium treba da se koristat
rezultatite od vrednuvaweto na postigawata so standardiziranite
testovi vo III i vo IV oddelenie.
Za uspe{no organizirawe na dodatnata nastava neophodno e da se
definira ulogata na nastavnicite i drugite faktori vo u~ili{teto,
lokalnata samouprava i po{irokata sredina, za da se obezbedi stru~na
zasnovanost i podobar kvalitet na dodatnata nastava za nadarenite
u~enici. Za pouspe{no planirawe i organizirawe na dodatnata nastava
pred u~ili{teto se postavuvaat posebni zada~i za izborot i
podgotovkata na nastavnicite {to }e rabotat so nadarenite u~enici,
kako i za sozdavawe na finansiska poddr{ka i materijalno-tehni~ki
uslovi za izveduvawe na nastavata. Za u~ili{teto e bitno deka vo ovaa
nastava doa|a do izraz samostojnata rabota na u~enicite, rabotata vo
mali grupi, izgraduvaweto na sistem i postapki za istra`uva~ki
aktivnosti, re{avawe problemi od teoriska i prakti~na priroda, organizirawe
debati, rabota na oddelni proekti, eksperimentirawe i
100

doka`uvawe. Isto taka, bitno e da se razraboti sledeweto i vrednuvaweto
na postigawata na u~enicite.
Dodatnata nastava se realizira spored nastavni programi. Taka,
nastavata za prirodnata i op{testvenata grupa predmeti mo`e da se
organizira i izveduva timski od nastavnicite po srodni nastavni
predmeti. Ovoj vid nastava podrazbira soodvetno planirawe, organizacija,
izveduvawe na nastavata i vrednuvawe na postigawata vo nastavniot
proces. Biroto za razvoj na obrazovanieto }e izgotvi koncept za planiraweto
i rabotata na timovite na predmetnite nastavnici {to }e bidat
anga`irani za dodatnata nastava.
Oddelenska zaednica
Oddelenskata zaednica ima golema uloga vo organiziraweto na
`ivotot i rabotata na u~enicite vo osnovnoto u~ili{te. U~enicite vo
osnovnoto u~ili{te se organiziraat vo paralelki i po oddelenija i naj-
~esto zaednicite na u~enicite u~estvuvaat vo razgleduvaweto i re{avaweto
na pra{awa i problemi {to se pojavuvaat vo paralelkata kaj
oddelni u~enici ili nastavnici. Na ~asovite na zaednicata na u~enicite
se razrabotuvaat pravilata za odnesuvaweto na u~enicite i nastavnicite
vo u~ili{teto, na~inot na rabota, odgovornostite i procedurite vo
komunikacijata vo u~ili{teto, sodr`ini za razre{uvawe i spravuvawe
so konflikti. U~enicite i nastavnikot predlagaat i prezemaat merki za
podobruvawe na uslovite za rabota, organiziraat razli~ni vidovi pomo{
na u~enicite i sli~no na toa.
U~enicite se organiziraat vo svoja u~eni~ka zaednica vo ramkite
na paralelkite, po~nuvaj}i od II do IX oddelenie. Taka rabotata na
zaednicite na u~enicite se odviva spored programi {to gi predlagaat
u~enicite, nivnite roditeli i nastavnikot koj e zadol`en za
paralelkata. Po pravilo, u~enicite od zaednicata na paralelkata
izbiraat svoi pretstavnici koi u~estvuvaat vo rabotata na zaednicata na
u~enicite vo ramkite na u~ili{teto.
101

Sekoja u~ebna godina u~ili{nata zaednica na u~enicite donesuva
programa vo koja se sodr`at predlozite od zaednicite na u~enicite od
paralelkite i drugite organi na u~ili{teto.
So ogled na posebnata vospitna funkcija na aktivnostite na
u~enicite vo zaednicata na paralelkata, rakovoditelot na paralelkata
so u~enicite odr`uva po eden ~as nedelno vo traewe od 40 minuti. Ova
nastavno vreme se vklu~uva vo ramkite na nastavniot plan i se
programira vo rasporedot i godi{nata programa na u~ili{teto.
Pro{irena programa na u~ili{teto
Nastavata vo osnovnoto u~ili{te mo`e da se organizira na takov
na~in {to }e ovozmo`i vo odnos na organizacijata i sistematiziraweto
na sodr`inite da se dopolnuva so pro{ireni i prodlabo~eni programi
koi u~ili{teto zadol`itelno treba da im gi ponudi na u~enicite (del od
ovie programi gi finansira dr`avata, a u~enicite mo`at da gi izberat,
me|utoa tie ne se zadol`itelni). Vo pro{irenite programi koi u~ili{-
teto mora da im gi ponudi na u~enicite se zastapeni razli~ni mo`nosti.
Na primer, prodol`eniot prestoj ili celodnevnata nastava se
nameneti za u~enicite od I do VI oddelenie. Tie prestojuvaat vo
u~ili{teto po redovnite ~asovi kade se zgri`eni spored potrebite na
semejstvoto. Za ovie u~enici se organiziraat razli~ni aktivnosti:
u~enicite gi podgotvuvaat doma{nite zada~i, ili ispolnuvaat drugi
sli~ni u~ili{ni zadol`enija, u~estvuvaat vo razli~ni aktivnosti,
sportski ili od likovna i muzi~ka umetnost, se natprevaruvaat i
zabavuvaat.
Biroto za razvoj na obrazovanieto }e izgotvi koncept za planiraweto
i rabotata so u~enicite so prodol`en prestoj i celodnevnata
nastava vo u~ili{teto, kako i za istra`uva~kata nastava vo priroda.
VI. OCENUVAWE NA ZNAEWATA I NAPREDUVAWETO NA U^ENICITE
Mnogu zna~aen konstitutiven del na konceptot za promenite vo
osnovnoto vospitanie i obrazovanie e razvivaweto na sovremen sistem na
ocenuvawe i napreduvawe {to }e gi ima predvid karakteristikite i
102

kvalitetot na znaewata na u~enicite vo tekot na prvite tri oddelenija, a
potoa i vo periodot koga za izveduvaweto na nastavata }e se vklu~uvaat so
oddelenskiot i predmetni nastavnici i posebno vo zavr{nite tri godini
na zadol`itelnoto obrazovanie.
So noviot predlog od I do III oddelenie nastavnicite }e gi vrednuvaat
postigawata i napreduvaweto na u~enicite po oddelni predmeti
so opisni ocenki. Sekoj u~enik se ocenuva vrz osnova na sistematsko
sledewe so razli~ni oblici i postapki za ispituvawe na znaeweto. Kako
osnova za ocenuvaweto }e se koristi nacionalen obrazec (so upatstvo za
ocenuvawe) vo koj se zemaat predvid razvojnite celi i znaewata,
sposobnostite i ve{tinite {to se ras~leneti po nastavni temi (celini)
za opisno ocenuvawe po oddelni predmeti i po oddelenija.
Roditelite i u~enicite dobivaat izvestuvawe za uspehot vo nastavata
i u~eweto najmalku tri pati godi{no, na sekoe trimese~je i na krajot
na nastavnata godina.
Do donesuvaweto na noviot zakon za osnovno obrazovanie }e se
zadr`i dosega{niot model na izvestuvawe na roditelite i u~enicite za
uspehot vo tekot na nastavata i u~eweto.
Na krajot na tretoto oddelenie znaeweto na u~enikot se ocenuva
so standardizirani testovi na znaewa po maj~in jazik i po matematika.
Testovite }e bidat usoglaseni so o~ekuvanite znaewa i sposobnosti
(katalozite na znaewa) i }e bidat podgotveni vo Biroto za razvoj na
obrazovanieto i od drugi stru~ni institucii. Postapkite }e bidat
standardizirani. Ocenuvaweto }e se izveduva interno, a rezultatite }e
se koristat kako povratni informacii vo u~ili{teto, za u~enicite i
nivnite roditeli, i ne smeat da imaat vlijanie na ocenkite nitu na
napreduvaweto na u~enicite od treto vo ~etvrto oddelenie.
U~enikot se zapoznava so rezultatite {to gi ima postignato na
testiraweto i so prose~nite rezultati na site u~enici vo paralelkata.
So ocenkite se zapoznavaat i roditelite na u~enicite.
Vo periodot od IV do VI oddelenie nastavnicite mo`at da koristat
kombinacija na opisno i broj~ano ocenuvawe po site predmeti. Isto kako
vo prethodnite oddelenija od IV do VI oddelenie za opisnoto ocenuvawe
103

se koristi nacionalen obrazec (so upatstvo za ocenuvawe). Pritoa }e se
zemat predvid razvojnite celi i znaewata, sposobnostite i ve{tinite
{to se ras~leneti po nastavni temi (celini) za opisno ocenuvawe po
oddelni predmeti i po oddelenija. Dodeka, pak, broj~anoto ocenuvawe se
voveduva zaradi postepeno zapoznavawe na u~enicite so sodr`inata na
ocenkite. Opisite za postigawata na u~enicite se podgotvuvaat na sli~en
na~in kako od I do III oddelenie. Ovoj na~in na ocenuvawe }e pomogne za
motivacijata na u~enicite vo nastavata i u~eweto, a roditelite }e imaat
pogolemi mo`nosti da se zapoznavaat mnogu poaktivno so procesot na
u~eweto i ocenuvaweto na znaeweto.
Izvestuvawata za uspehot na u~enikot se podgotvuvaat, kako {to
be{e navedeno, vo tekot na godinata, a na krajot na nastavnata godina od
IV do VI oddelenie u~enikot dobiva svidetelstvo za sekoe oddelenie so
broj~ani ocenki po oddelni predmeti i ocenka za op{tiot uspeh.
So cel za dobivawe povratni informacii vo u~ili{teto za postigawata
i napreduvaweto na u~enicite na krajot na nastavata vo VI oddelenie
se vr{i ocenuvawe na znaeweto na u~enicite so nacionalni testovi
na znaewa po maj~in jazik, matematika i stranski jazik i za u{te eden
predmet {to go odreduva ministerot. Postapkite }e bidat standardizirani,
a ocenuvaweto }e se izveduva interno. Ocenkite }e se koristat
kako merilo za izborot na u~enicite vo dodatnata nastava na povisoko
nivo po maj~in jazik, matematika i po stranski jazik vo VII, VIII i IH
oddelenie. U~enikot se zapoznava so rezultatite {to gi ima postignato
na testiraweto i so prose~nite rezultati na site u~enici vo paralelkata.
So ocenkite se zapoznavaat i roditelite na u~enicite.
Rezultatite od testiraweto se koristat kako dodatni informacii
za postigawata na u~enicite i kvalitetot na nivnite znaewa, a so toa i za
kvalitetot na nastavata i rabotata vo u~ili{teto. Me|utoa, i ovie
rezultati ne mo`at da vlijaat na ocenkite na u~enikot na krajot na
godinata, nitu na napreduvaweto na u~enikot vo VII oddelenie.
Od VII do IH oddelenie nastavnicite vo tekot na godinata go sledat
i ocenuvaat napreduvaweto na u~enikot so broj~ani ocenki. U~enicite i
roditelite dobivaat izvestuvawa za postignatiot uspeh najmalku tri
104

pati vo tekot na u~ebnata godina, a na krajot na nastavnata godina
svidetelstvo so broj~ani ocenka po predmeti i ocenka za op{tiot uspeh.
Na krajot na nastavnata godina vo IH oddelenie znaeweto na
u~enicite se ocenuva so nacionalni testovi na znaewa po maj~in jazik i
matematika i za u{te eden predmet {to }e go odredi ministerot.
Testovite za ovoj vid t.n. zavr{no proveruvawe na znaeweto }e se podgotvat
i sproveduvaat so cel da se merat znaewa i ve{tinite koi{to gi
postignale u~enicite vo devetgodi{noto osnovno obrazovanie.
Ocenuvaweto na znaewata po navedenite predmeti se vr{i eksterno
i vo celost se zagarantirani procedurite pri sproveduvaweto na
testiraweto i ocenuvaweto.
Rezultatite od proveruvaweto na znaewata so primena na nacionalni
testovi u~ili{tata }e gi koristat vo soglasnost so celite {to se
definirani za eksternoto proveruvawe na znaeweto. Ovie rezultati ne
smeat javno da se objavuvaat ili da se koristat kako kriterium za
finansisko vrednuvawe na rabotata na u~ili{teto i nastavnicite. Taka
eksternite formi na ispituvawe na znaeweto }e imaat cel da se
osovremenuva na~inot na sledewe i ispituvawe na znaewata i ve{tinite
na u~enicite vo tekot na nastavnata godina.
Sepak, vo nastavnata praktika pogolem akcent treba da se stavi na
formativnoto sledewe na znaeweto i razvojot na sekoj poedinec.
Vsu{nost sistemot na sledewe i ocenuvawe na znaewata na u~enicite }e
se razviva so redovno sledewe vo tekot na nastavata so usni proverki,
pismeni i drugi vidovi zada~i, voveduvawe standardizirani testovi na
znaewa, kako i so osposobuvawe na nastavnicite i u~enicite za
samovrednuvawe.
Neophodno e da se razvivaat postapkite i metodite i za samovrednuvawe
na u~ili{teto vo celina, pri {to vrz osnova na relevnatni
kriteriumi teba da se vrednuva godi{nata programa za rabota na
u~ili{teto razvojnite programi i rezultatite vo natavata i u~eweto, a
osobeno postigawata na u~enicite i u~ili{nata klima. Isto taka ovde
se podrazbira i procenata na resursite so koi raspolaga u~ili{teto:
kadar, prostor, oprema i finansiski sredstva kako i rakovodeweto i
105

organizacijata na u~ili{teto. Biroto za razvoj na obrazovanieto }e
izgradi kriteriumi za navedenite aspekti za smovrednuvawe na u~ili{-
teto.
U~enicite od I do VI oddelenie, po pravilo, ne povtoruvaat vo isto
oddelenie i na preminuvaweto od VI vo VII oddelenie. Taka u~enikot koj-
{to nema da gi postigne propi{anite standardi ne se zadr`uva vo istoto
oddelenie, me|utoa vo narednata u~ebna godina vo VII oddelenie niz organizirana
dopolnitelna nastava treba da ima mo`nosti da go nadopolni
znaeweto i da gi postigne o~ekuvanite rezultati.
U~enicite koi{to vo VII, VIII i vo IH oddelenie imaat edna ili
dve negativni ocenki mo`at da posetuvaat dopolnitelna nastava ili da
polagaat popraven ispit pred po~etokot na novata u~ebna godina. Tie
mo`e da se zadr`at vo isto oddelenie dokolku na dopolnitelnata nastava
ili na popravniot ispit ne gi postignat predvidenite znaewa so
nastavnata programa ili ako na krajot na nastavnata godina imaat pove}e
od dve negativni ocenki.
U~enicite koi i pokraj mo`nostite za zdru`uvawe vo isto oddelenie
i ponatamu nema uspe{no da go zavr{at zadol`itelnoto obrazovanie
}e dobijat potvrda deka ja ispolnile obvrskata vo osnovnoto obrazovanie.
Vo potvrdata se vnesuva uspehot od poslednoto oddelenie vo koe u~enikot
ima pozitiven uspeh po site predmeti.
Treba da se naglasi deka navedenite re{enija ne se novi, tuku za
pove}eto od niv imame iskustvo so sproveduvaweto na nacionalnite
ocenuvawa na krajot na IV i na krajot na VII oddelenie. Odredeni
elementi vo sistemot na ocenuvawe mo`at i ponatamu da se preciziraat,
ili da se zgolemi i brojot na predmetite za zavr{noto testirawe na
znaeweto na u~enicite vo devettoto oddelenie.
Predlo`eniot model mo`e uspe{no da se dorazvie so potemelna
razrabotka na opisnoto ocenuvawe {to se primenuva vo na{ite u~ili{ta
pove}e od tri u~ebni godini vo oddelenska nastava. Isto taka, mo`e da se
dorazraboti modelot na testirawe za znaeweto na u~enicite vo VIII
oddelenie {to se primenuva{e vo periodot od 1992 do 1995 godina koj{to
be{e dobro prifaten od nastavnicite i od u~enicite i nivnite roditeli.
106

Kako {to e poznato vo nastavnata praktika u~enicite i roditelite
redovno se izvestuvaa za uspehot vo tekot na trimese~jata i na polugodieto,
dodeka ocenkite na u~enicite se zaokru`uvaa i soop{tuvaa na
krajot na nastavnata godina so svidetelstvo za uspehot na u~enikot. Osven
toa vo tekot na u~ebnata godina u~enicite i nivnite roditeli redovno
se zapoznavaa za postigawata na u~enicite i na roditelskite sredbi i
na drugi na~ini.
VII. [KOLUVAWE NA U^ENICITE SO POSEBNI OBRAZOVNI POTREBI
Kako i vo drugite razvieni dr`avi, poimot posebni obrazovni potrebi
se odnesuva na deca so pre~ki vo psihi~kiot razvoj, so o{teten vid,
so o{teten sluh, deca so autizam, kako i deca so pre~ki vo govorot. Ovoj
poim opfa}a i deca so telesen invaliditet, dolgotrajno bolni deca, kako
i deca so pre~ki vo povedenieto i karakterot koi imaat potreba za
dopolnitelna stru~na pomo{ ili za prilagodeni, odnosno posebni programi
za vospituvawe i obrazovanie.
Osnovnite u~ili{ta se zadol`eni da realiziraat programi za
decata so posebni obrazovni potrebi samo so odreden vid i stepen na
pre~ki vo razvojot koi mo`at uspe{no da se vklu~at vo voobi~aenata
u~ili{na sredina. Za ovaa cel u~ili{tata treba da obezbedat stru~ni
rabotnici za podgotovka i izveduvawe na nastavata, kako i za sledewe i
vrednuvawe na postigawata na u~enicite. Spored toa, decata so posebni
potrebi vo Republika Makedonija se vklu~uvaat vo redovnite oddelenija
na osnovnoto u~ili{te samo tamu kade {to vo u~ili{tata ima soodvetni
nastavnici i soodvetni uslovi, kako i obezbedeni stru~waci za dopolnitelna
rabota so ovie deca (defektolozi i drugi srodni kadri).
Isto taka, osnovnite u~ili{ta ne treba da se prisiluvaat za prifa}awe
na decata so posebni potrebi, a osobeno dokolku nemaat soodvetna
oprema i stru~en kadar.
Za osnovnoto obrazovanie na decata so posebni potrebi postojat i
posebni osnovni u~ili{ta, zavodi ili posebni paralelki vo redovnite
osnovni u~ili{ta. Nastavata vo ovie u~ili{ta se realizira spored
107

adaptirani nastavni planovi i programi soodvetni na vidot i stepenot
na obrazovnite potrebi na decata.
Soodvetni stru~ni komisii vo nadle`ni institucii vr{at ocenka
i procena za u~enicite so posebni potrebi i davaat predlog za nivnoto
vklu~uvawe vo redovnite ili posebnite osnovni u~ili{ta. Odlukata za
vklu~uvaweto na deteto ja donesuva roditelot.
Uspehot vo rabotata so decata so posebni potrebi, sepak, i ponatamu
najmnogu }e zavisi od sfa}aweto i stavovite na roditelite za obrazovanieto
na nivnite deca. Za taa cel nu`no e roditelite da bidat
vklu~eni vo site ~ekori, od donesuvaweto na odlukata za vklu~uvawe na
decata vo u~ili{teto, planiraweto na rabotata, rasporedot na vremeto
za rabota i ocenuvaweto i napreduvaweto na deteto spored programata.
Nastavnicite, vospituva~ite, defektolozite {to se anga`irani za
nastavata vo grupite za decata so posebni obrazovni potrebi treba da bidat
posebno osposobeni za ovoj vid na rabota. Isto taka na u~enicite so
posebni obrazovni potrebi, vo u~ili{tata vo koi se vklu~eni }e im bide
garantirana stru~na sovetodavna pomo{ (so dopolnuvawe i razvivawe na
individualnite obrazovni planovi za rabota so decata i so barawe na
soodvetni na~ini za socijalna integracija), stru~no vodewe i sledewe na
rabotata, kako i za re{avawe na stru~ni problemi vo u~ili{teto i vo
paralelkite kade {to se vklu~eni decata so posebni obrazovni potrebi
vo razvojot. Stru~nata pomo{ }e im bide garantirana i na roditelite na
decata za site problemi na koi naiduvaat pri ostvaruvaweto na
u~ili{nata programa.
Vo paralelkata vo koja }e bide vklu~eno deteto so posebni obrazovni
potrebi ima pomalku u~enici od voobi~aeniot broj, a vo ista paralelka
mo`at da se vklu~at najmnogu trojca u~enici so posebni potrebi.
Za ovaa cel }e bide donesen poseben pravilnik.
Za decata so posebni obrazovni potrebi vo razvojot koi se vklu-
~eni vo redovnoto {koluvawe }e bide organizirana dopolnitelna pomo{
so individualizirana nastava i drugi oblici na rabota. Organiziranata
pomo{ za u~enicite se soobrazuva so individualnite potrebi.
108

Pogolemo zna~ewe vo u~ili{teto }e se pridava za organizirawe
dopolnitelna stru~na sovetodavna rabota za decata so posebni obrazovni
potrebi. Za vidot na potrebnata pomo{ (dali }e bide anga`iran poseben
nastavnik, defektolog i sli~no na toa) odluka donesuva u~ili{teto vo
sorabotka so stru~ni lica vo zavisnost od potrebite na decata, kako i od
organizacijata na nastavata i drugite aktivnosti so u~enicite vo
u~ili{teto.
Za osnovnoto obrazovanie na u~enicite so posebni obrazovni
potrebi }e se izrabotat posebni individualni obrazovni planovi so koi
im se dava mo`nost na decata za socijalizacija, usvojuvawe znaewa,
naviki i drugi ve{tini. So programite i metodite vo nastavata pogolemo
zna~ewe }e se pridava na osposobuvaweto na u~enicite za `ivot i rabota.
Posebnite u~ili{ta i posebnite paralelki vo redovnite
u~ili{ta za osnovno obrazovanie za u~enicite so posebni obrazovni
potrebi se organiziraat spored isti principi kako i redovnite osnovni
u~ili{ta. Vo niv nu`no e pogolemo vnimanie da se posvetuva na
stru~noto i pedago{koto osposobuvawe na nastavnicite i vospituva~ite
i na razvojot na slu`bite za sovetodavna pomo{ i stru~na rabota so
u~enicite i roditelite.
Posebnite osnovni u~ili{ta i posebnite paralelki vo redovnite
osnovni u~ili{ta eden del od nastavata {to se odnesuva na socijalizacija
i integracija na decata mo`at da organiziraat i vo redovnite
u~ili{ta (vo opredelen den, del od denot, nedelno itn.) vo dogovor so
redovnite u~ili{ta.
VIII. VONNASTAVNI AKTIVNOSTI
Programata na u~ili{teto opfa}a razli~ni vonnastavni aktivnosti
na u~enicite za zadovoluvawe na individualnite interesi i
razvivawe na sposobnostite na u~enicite za zaedni~ka rabota koja
pridonesuva za zajaknuvawe na me|usebnata doverba, dru`eweto vo
slobodnoto vreme i sli~no na toa.
Vo osnovnoto u~ili{te slobodnite u~eni~ki aktivnosti naj~esto
se organiziraat vo oblasta na naukata, tehnikata, umetnosta, sportot,
109

samoza{titata, unapreduvaweto na zdravjeto, ili so u~estvo na u~enicite
vo kulturno-umetni~ki i op{testveno-humanitarni aktivnosti (u~estvo
vo u~ili{ten hor, orkestar, dramska, recitatorska sekcija, vo aktivnosti
za pomo{ na drugi lica i sl.). Na toj na~in vo u~ili{teto se sozdavaat
mo`nosti u~enicite koi imaat interes za oddelni oblasti i predmeti,
bez ogled na uspehot vo nastavata, da se potvrduvaat so svoite postigawa.
Li~niot interes na u~enikot ima primarno zna~ewe za izborot na vonnastavnite
aktivnosti.
Osnovnoto u~ili{te ima nadle`nosti da vodi postojana gri`a za
sozdavawe prostorni, kadrovski i materijalno-tehni~ki uslovi za zbogatuvawe
i osmisluvawe na celite i sodr`inata na slobodnite u~eni~ki
aktivnosti, dodeka, pak, povrzuvaweto na sodr`inite vo slobodnite
u~eni~ki aktivnosti so nastavnite programi zavisi od interesot na
u~enicite. Sepak, bez ogled na nivoto na korelacija so nastavata, so
slobodnite aktivnosti se zbogatuva vospitno-obrazovnata rabota na u~ili{teto
i so niv toa stanuva poprivle~no za u~enicite.
So planiraweto i realizacijata na slobodnite u~eni~ki
aktivnosti treba da se vospostavuva sovremen pristap {to }e ovozmo`uva
aktivno u~estvo na u~enicite vo pove}e fazi po~nuvaj}i od: izborot,
selekcijata na temite, pribirawe na podatocite i nivnata obrabotka pa
s# do prezentacijata na rezultatite od aktivnostite, pa s# do zalagaweto
na u~enicite za nivnata primena vo u~ili{teto, vo sredinata i `ivotot.
Za da ne doa|a do pregolema optovarenost na u~enicite so slobodnite
aktivnosti, po pravilo, sekoj u~enik u~estvuva vo edna slobodna
aktivnost. U~enicite koi u~estvuvaat vo u~ili{niot hor ili orkestar,
mo`at da se anga`iraat najmnogu do tri ~asa nedelno.
Oddelni sekcii ili grupi {to se organizirani za slobodni aktivnosti
na u~enicite mo`at da se obedinuvaat spored sodr`inata i karakterot
na aktivnostite vo pogolemi u~eni~ki interesni asocijacii. Taka,
na primer, vo u~ili{teto mo`e da se formiraat literaturni dru`ini,
u~eni~ki zadrugi, sportski dru{tva, tehni~ki klubovi, kulturno-umetni~ki
dru{tva i drugo. Postojat mo`nosti za povrzuvawe na slobodnite
aktivnosti na u~enicite i na nivo na op{tinata, so soodvetni interesni
110

organizacii i zaednici (Crven krst, Narodna tehnika, izvidni~ki odredi,
Detska organizacija, planinarski dru{tva, ekolo{ki dru{tva i dr.).
Slobodnite u~eni~ki aktivnosti podetalno se planiraat so godi{-
nata programa na osnovnoto u~ili{te. Za taa namena Biroto za razvoj na
obrazovanieto }e izgotvi programski osnovi so koi se odreduvaat celite
na oddelni slobodni aktivnosti na u~enicite, nivnata organizacija i
drugite specifi~ni karakteristiki.
U~eni~kite natprevari opfa}aat aktivnosti za koi ima interes
kaj u~enicite i so niv se prezentiraat postigawata ne samo na u~enicite,
tuku i na u~ili{teto vo nastavata i vo drugite podra~ja. Natprevarite
mo`at da se organiziraat na nivo na u~ili{te, op{tina i vo ramkite na
dr`avata. Najuspe{nite u~enici u~estvuvaat na me|unarodni natprevari.
Op{testveno-korisnata i humanitarnata rabota na u~enicite
naj~esto se izveduva vo lokalnata sredina. Za ovaa cel se izgotvuvaat programi
za za{tita i ~uvawe na prirodata i okolinata, rabotni akcii na
u~enicite, se organiziraat u~eni~ki grupi i asocijacii so raznovidni
celi i sodr`ini za rabota {to ja vodat u~enicite. Koga ima potreba, u~enicite
go ureduvaat u~ili{teto, uka`uvaat pomo{ na u~enici vo
u~eweto ili na socijalno zagrozeni i invalidizirani lica, u~estvuvaat
vo ubla`uvaweto na posledici od elementarni i drugi nepogodi i vo
drugi aktivnosti {to imaat po{iroko op{testveno i humanitarno
zna~ewe.
U~eni~kite ekskurzii se organiziraat za pro{iruvawe i prodlabo~uvawe
na znaewata na u~enicite od oddelni vospitno-obrazovni podra~ja
i nastavni predmeti, a, isto taka, i za sportuvawe, rekreacija i
dru`ewe vo slobodnoto vreme. Ekskurziite {to se vo neposredna
funkcija na nastavata - nastavnite ekskurzii, se izveduvaat vo ramkite na
zadol`itelnite nastavni denovi {to treba da gi ispolni u~ili{teto vo
tekot na nastavnata godina.
Brojot na ekskurziite vo tekot na u~ebnata godina, nivnata cel i
sodr`ina, na~inot na organizirawe i izveduvawe se planira so godi{-
nata programa za rabota i godi{niot plan za nastavata vo u~ili{teto.
111

Osven toa ekskurziite se planiraat i vo ramkite na oddelni predmeti i
podra~ja.
Vo planiraweto na ekskurziite treba da im se dade pogolemo
zna~ewe i uloga na roditelite na u~enicite i da se vodi gri`a site deca
da bidat vklu~eni vo niv, bez ogled na nivniot socijalen status. Procedurata
na izveduvawe na ekskurziite (celi, sodr`ini, kriteriumi, na~in na
realizacija i dr.) se ureduva so poseben pravilnik donesen od Ministerstvoto
za obrazovanie i nauka.
Gri`a za zdravjeto na u~enicite
Oddelni sodr`ini i aktivnosti {to se odnesuvaat na ~uvaweto na
zdravjeto na u~enicite se opfateni so nastavnite programi, a osobeno vo
nastavata po sport i zdravstveno vospitanie, zapoznavawe na okolinata,
biologija, hemija, kako i vo slobodnite u~eni~ki aktivnosti. Eden del od
zada~ite se realiziraat i na ~asot za oddelenskata zaednica.
Isto taka, za{titata i unapreduvaweto na zdravjeto na u~enicite
vo osnovnoto u~ili{te se ostvaruva i so redovni lekarski pregledi, a
koga ima potreba se prezemaat i drugi merki. U~ili{teto vo ramkite na
objektivnite mo`nosti se gri`i za organizirawe celosna ili delumna
ishrana na u~enicite i za higienskite uslovi, sportskite aktivnosti,
zimuvawa, letuvawa, izleti-denovi vo priroda i dr.
Vo godi{nata programa na osnovnoto u~ili{te se planiraat aktivnosti
so u~enicite za unapreduvawe na zdravjeto (kako na primer, za
na~inot na `iveewe, ishrana, izgraduvawe na svest za za{tita od opasnostite
od upotrebata na droga, pu{ewe, nikotinizam, alkohol, sida, kako i
za drugi temi po izbor na u~enicite koi{to se odnesuvaat na unapreduvawe
na zdravjeto.
Sorabotka so lokalnata sredina
Osnovnoto u~ili{te koristi razni na~ini za poblisko povrzuvawe
so lokalnata sredina. Taa sorabotka naj~esto opfa}a:
- sorabotka so semejstvoto, osobeno so roditelite na u~enicite;
112

- sorabotka so lokalnata samouprava i vospitno-obrazovnite ustanovi,
institucii od oblasta na kulturata, pretprijatija i drugi organi i
organizacii zaradi zbogatuvawe na sodr`inite i aktivnostite na u~enicite;
- raznovidni op{testveni, kulturni i obrazovni aktivnosti so
mladinata i vozrasnoto naselenie od lokalnata sredina;
- informirawe na po{irokata javnost za rezultatite {to gi postignuva
osnovnoto u~ili{te:
- vklu~uvawe na u~ili{teto vo kulturni i obrazovni aktivnosti
{to se organiziraat vo lokalnata sredina.
U~ili{teto treba redovno da ja informira javnosta za svojata rabota,
za sostojbite i problemite i da sorabotuva so drugite ustanovi od
lokalnata sredina, so stru~ni lica od razli~ni oblasti (literatura,
umetnost, novinarstvo, zdravstveni rabotnici, teatar, muzei, galerii i
dr.), {to mo`at da pomognat za pokvalitetno organizirawe na obrazovniot
i vospitniot proces. Posebno zna~ewe ima kontinuiranata sorabotka
{to se ostvaruva i so sredbite na roditelite, nastavnicite i u~enicite
na koi me|usebno se informiraat za rezultatite vo nastavata i za
drugite pra{awa {to se povrzani so potrebite i te{kotiite na u~enicite
vo nastavata i u~eweto.
Nu`no e u~ili{teto da podgotvuva programi i da organizira
aktivnosti za odbele`uvawe na zna~ajni proslavi (praznik na u~ili{-
teto, dr`avni praznici, a osobeno po povod zapo~nuvaweto na nastavata i
zavr{uvaweto na nastavnata godina i dr.). Ovie aktivnosti zadol`itelno
se planiraat za da mo`at u~enicite da gi prezentiraat rezultatite i
postigawata pred roditelite i drugoto naselenie vo lokalnata i
po{irokata sredina. Niz ovie aktivnosti u~ili{teto gi poka`uva
postigawata vo nastavata i slobodnite u~eni~ki aktivnosti (hor, orkestar,
dramski i literaturni grupi, likovno tvore{tvo i sl.). Ovie aktivnosti
se planiraat so programata za rabota na u~ili{teto i se poddr`uvaat
so odredeni finansiski sredstva od fondovite za obrazovanie
na op{tinata i so donacii.
113

Osnovnoto u~ili{te mo`e samostojno da organizira natprevari na
u~enicite ili da se vklu~uva vo natprevarite na znaewa i ve{tini po
oddelni predmeti i podra~ja {to se organiziraat vo op{tinata. Tie
imaat zna~ewe za motivirawe na u~enicite za redovno u~estvo vo slobodnite
aktivnosti i vo dodatnata nastava. Natprevarite na u~enicite se
organiziraat i vo sorabotka so drugi stru~ni institucii i organizacii
od lokalnata i po{irokata sredina (organizaciite za gri`a i vospituvawe
na decata, domovite na decata, Narodna tehnika, sojuzite na matemati~ari,
informati~ari, fizi~ari, bibliotekite, muzeite i dr., sovetite
za bezbednost vo soobra}ajot, sojuzite za oddelni sportovi i sl.).
Aktivnostite i sorabotkata so lokalnata sredina koi se sodr`at
vo programata za rabota na osnovnoto u~ili{te se poddr`uvaat so soodvetni
finansiski sredstva, dodeka, pak, sodr`inite, vidot i na~inot na
sorabotkata so lokalnata sredina se utvrduvaat so programata za rabota
na u~ili{teto za sekoja u~ebna godina.
IX. OSNOVNO MUZI^KO I BALETSKO OBRAZOVANIE
I VOSPITANIE
Osnovnoto muzi~ko i baletsko obrazovanie i vospitanie se organizira
za sozdavawe uslovi za {irewe na muzi~kata i baletskata kultura
i za podgotvuvawe na u~enicite za natamo{no obrazovanie vo ovie
oblasti od umetnosta. Ovaa dejnost se ostvaruva vo u~ili{ta za osnovno
muzi~ko ili baletsko obrazovanie, kako i vo paralelki vo u~ili{tata za
sredno muzi~ko ili baletsko obrazovanie. Za {irewe na muzi~koto i
baletskoto obrazovanie i vospitanie mo`e da se organiziraat i izdvoeni
paralelki pri redovnite osnovni u~ili{ta koi organizaciono pripa|aat
na u~ili{tata za osnovno muzi~ko ili baletsko obrazovanie. So posebni
dogovori se reguliraat obvrskite na u~ili{tata vo koi ima otvoreno
paralelki za osnovno muzi~ko i baletsko obrazovanie.
Vo zavisnost od vidot na instrumentot osnovnoto muzi~ko obrazovanie
mo`e da trae najmnogu 6 godini. Osnovnoto baletsko obrazovanie
trae 5 godini. Koga ima potreba, za uspe{no vklu~uvawe na u~enicite vo
osnovnoto muzi~ko ili baletsko obrazovanie se organizira i podgotvi-
114

telna nastava. Vo tie slu~ai traeweto na {koluvaweto se prodol`uva za
edna godina.
Podgotvitelnata godina e selektivna.
Planot i programite za nastavata, normativite za prostorot, opremata
i nastavnite sredstva, kako i normativite za stru~nata podgotovka i
profilot na nastavniot kadar za osnovnoto muzi~ko i osnovnoto
baletsko obrazovanie po predlog na u~ili{tata gi razrabotuva Biroto
za razvoj na obrazovanieto.
Vo obrazovniot i vospitniot proces vo ovie u~ili{ta i paralelki
preovladuva individualnata i grupnata nastava. Za osnovnoto muzi~ko
obrazovanie brojot na ~asovite za u~enicite iznesuva najmnogu do 7 ~asa
nedelno, a vo u~ili{tata za osnovno baletsko obrazovanie najmnogu do 16
~asa nedelno.
Uslovite za zapi{uvawe i na~inot na polagaweto na ispitite se
regulira so statutot na u~ili{teto, a normativite za nastavniot kadar
se utvrdeni so nastavnite programi.
NASTAVEN PLAN
za dvegodi{no osnovno muzi~ko obrazovanie peewe i instrumenti:
kontrabas i fagot
Nastavni predmeti
Nedelen fond ~asovi po
oddelenija
I
II
Peewe - Instrument 2 2
Solfe` 2 2
Teorija na muzikata 1 1
Vkupno ~asovi: 5 5
Za izveduvawe na vospitno-obrazovnata programa po peewe, instrumentite
kontrabas i fagot nastavnite ~asovi traat po 30 min., a za solfe` i
teorija na muzikata traat po 40 minuti.
115

NASTAVEN PLAN
za petgodi{no osnovno muzi~ko obrazovanie za duva~ki instrumenti
(drveni i limeni), klasi~na gitara, harfa i udarni instrumenti
Nastavni predmeti
Nedelen fond nastavni ~asovi po oddelenija
Podgotvitelno I II III IV V
Instrument 1
2 2 2 2 2
(vtoro polugod.)
Solfe` i elementarna 2 2 2 2 / /
teorija na muzikata
Solfe` / / / / 2 2
Teorija na muzikata / / / / 1 1
Orkestar; Hor;
/ / / / 2 2
Kamerni grupi
Vkupno ~asovi 3 4 4 4 7 7
Za izveduvawe na programata za duva~kite instrumenti, klasi~na gitara,
harfa i udarni instrumenti vo I i II i III oddelenie ~asovite traat po 30
minuti, dodeka vo IV i V oddelenie po 40 minuti.
NASTAVEN PLAN
za {estgodi{no osnovno muzi~ko obrazovanie za instrumentite:
pijano, violina, viola, violon~elo, flejta i harmonika
Nastaven predmet
Nedelen fond nastavni ~asovi po oddelenija
Podg. I II III IV V VI
Instrument 1
2 2 2 2 2 2
(vtoro pol.)
Solfe` so elementarna 2 2 2 2 2 / /
teorija na muzikata
Solfe` / / / / 2 2
Teorija / / / / / 1 1
Orkestar; Hor; Kamerni / / / / 2 2 2
grupi
Vkupno nastavni ~asovi 3 4 4 4 6 7 7
Vo osnovnoto muzi~ko obrazovanie mo`e da se organizira i nastava po
narodni muzi~ki instrumenti so po eden nastaven ~as nedelno (obligat),
za u~enicite koi ve}e svirat na nekoj instrument.
Za izveduvawe na vospitno-obrazovnata programa po instrumentite
pijano, violina, violon~elo, flejta i harmonika vo I, II, III oddelenie vo
116

osnovnoto muzi~ko u~ili{te ~asovite traat po 30 minuti, dodeka vo IV, V
i VI oddelenie po 40 minuti.
Nastavata za site instrumenti se organizira vo individualna forma.
Za realizirawe na programata po solfe` i teorija na muzikata od
podgotvitelno do VI oddelenie ~asovite traat po 40 minuti.
Nastavata po solfe` i teorija na muzikata se organizira vo grupi od 9 do
15 u~enici.
Klavirskiot sorabotnik - korepetitor odr`uva ~asovi zaedno so nastavnikot
po guda~ki i duva~ki instrumenti.
Korepeticijata za u~enicite od dvegodi{noto osnovno muzi~ko obrazovanie
trae po 15 min. edna{ nedelno.
Korepeticijata za u~enicite vo petgodi{noto osnovno muzi~ko obrazovanie
koi gi izu~uvaat drvenite i limenite duva~ki instrumenti vo I, II i III
godina trae po 15 min. nedelno, a vo IV i V oddelenie po 30 min. nedelno.
Korepeticijata za u~enicite vo {estgodi{noto osnovno muzi~ko obrazovanie
koi gi izu~uvaat instrumentite violina, viola, violon~elo i
flejta od I do IV oddelenie trae 15 min., a za u~enicite od V i VI oddelenie
po 30 min. edna{ nedelno.
Fond na ~asovi na nastavnikot za vodewe na ednorodni -detski horovi:
- so 2 ~asa nedelno za onie koi izveduvaat ednoglasni kompozicii;
- so 3 i 1/2 ~asa nedelno za onie koi izveduvaat ednoglasni i
dvoglasni kompozicii.
- so 5 ~asa nedelno za onie koi izveduvaat tri i ~etiriglasni kompozicii.
Fond na ~asovi na nastavnikot za vodewe na orkestar:
- vo zavisnost od razvienosta na orkestarot na nastavnikot mu se
priznavaat 2-4 ~asa nedelno;
- kamerni sostavi - 2 ~asa nedelno.
Pokraj redovnata nastava za posebno nadarenite u~enici od treto
oddelenie i vo pogornite oddelenija se formira posebna paralelka vo
koja predmetot solfe` se realizira so zajaknata programa, a individualata
nastava po instrument se realizira so tri ~asa nedelen fond.
Stru~en sovet vo u~ili{teto gi izgotvuva kriteriumite za specijalna
paralelka.
117

Vo paralelkite za osnovno baletsko obrazovanie mo`e da ima do 15
u~enici.
U~enicite od prvo i vtoro oddelenie u~at vo prva podgotvitelna godina,
a u~enicite od treto i ~etvrto oddelenie u~at vo vtora podgotvitelna
godina:
- vo petto oddelenie site u~enici se zapi{uvaat vo prva godina
balet.
X. OBRAZOVANIETO NA NASTAVNICITE
Razvivaweto na konceptot za obrazovanieto na nastavnicite vo
osnovnoto u~ili{te se temeli na slednite postavki:
- vo osnovnoto u~ili{te vo dosega{nata nastavna praktika se
anga`irani oddelenski i predmetni nastavnici;
- vo grupite za podgotvitelnata godina se anga`irani vospituva~i
so zavr{eno visoko{kolsko obrazovanie i oddelenski nastavnici;
- vo u~ili{tata vo koi e izvr{ena integracija na u~enici so
posebni obrazovni potrebi ima vklu~eno nastavnici i defektolozi.
Vo celiot period na primenata na noviot nastaven plan za devetgodi{noto
osnovno vospitanie i obrazovanie treba da se intenzivira
stru~nata obuka i pedago{ko-metodskoto osposobuvawe na nastavnicite
za primena na novite nastavni programi.
Vo I oddelenie na osnovnoto u~ili{te nastavata ja izveduvaat
nastavnici za predu~ili{no vospitanie so zavr{eni visoko{kolski
studii.
Nastavnikot za oddelenska nastava, isto taka, spored noviot
koncept za devetgodi{no osnovno obrazovanie ja izveduva nastavata vo I
oddelenie i prodol`uva da raboti so svoite u~enici od I do III oddelenie,
taka {to e zadol`en za izveduvawe na nastavata po site predmeti, osven
po angliskiot jazik {to }e go izu~uvaat u~enicite od I oddelenie.
Nastavnicite za predu~ili{no vospitanie sekoja u~ebna godina
rabotat so nova grupa u~enici vo I oddelenie vo osnovnoto u~ili{te,
118

odnosno mo`at da vodat grupa so u~enici vo I oddelenie i vo detskite
gradinki.
Vo paralelkite vo IV i V oddelenie vo devetgodi{noto osnovno
u~ili{te za najgolemiot del od nastavata i ponatamu e zadol`en
oddlenskiot nastavnik, osven za nastavata po angliski jazik, makedonski
jazik za u~enicite od drugite zaednici i nastavata po prirodnite nauki
vo V oddelenie. Vo u~ili{tata kade {to ima uslovi vo V oddelenie
mo`at da se vklu~uvaat predmetni nastavnici i po muzi~ko, likovno i
tehni~ko obrazovanie. Pritoa treba da se vodi gri`a fondot na ~asovite
na oddelenskiot nastavnik po zadol`itelnite predmeti vo V oddelenie
da ne bide pomal od 17 ~asa.
Vo VI oddelenie celokupnata nastava se izveduva od predmetni
nastavnici. Predmetnite nastavnici prodol`uvaat da rabotat so u~enicite
do IH oddelenie.
Noviot kocept za osnovnoto devetgodi{no u~ili{te nalaga site
nastavnici da imaat zavr{eno visoko obrazovanie na soodvetna nasoka za
nastavnici na fakultetite.
Imaj}i go predvid pozitivnoto iskustvo vo organiziraweto i
izveduvaweto na nastavata od strana na dvopredmetnite nastavnici (za
srodni i bliski nastavni predmeti) treba da se aktuelizira i detalno da
se razraboti modelot na dvopredmetnite studii i da se zastapat programi
za studii za nastavnicite na fakultetite {to }e gi osposobuvaat
studentite za realizirawe na nastavata spored novite nastavni programi
za osnovnoto u~ili{te.
So ogled na me|unarodnite standardi za obrazovanieto na
nastavnicite na univerzitetite i fakultetite u{te edna{ treba da se
razgledaat studiskite programi za da se vospostavi usoglasenost me|u
nastavnite disciplini za predmetite za koi se podgotvuva nastavnikot i
pedago{koto, psiholo{ko-metodskoto obrazovanie i metodskite ve`bi
vo tekot na studiite. Se prepora~uva vo studiskite programi za
predmetnite nastavnici za osnovnoto u~ili{te da se izdvojuva najmalku
25% od vkupniot fond na ~asovite vo tekot na studiite za pedago{kopsiholo{ko
i metodsko osposobuvawe na studentite. Ovoj standard se
119

smeta kako mnogu bitna i nezamenliva komponenta za uspe{na rabota na
nastavnikot vo osnovnoto u~ili{te.
Vo studiskite programi za oddelenskite nastavnici za osnovnoto
u~ili{te treba da se izdvoi najmalku 50% od vkupniot fond na ~asovite
vo tekot na studiite za pedago{ko i metodsko osposobuvawe na studentite.
Za prakti~no osposobuvawe na studentite za planirawe i
izveduvawe na nastavata treba da se izdvojat vo tekot na studiite od 6-10
sedmici za odr`uvawe na prakti~ni ve`bi so studentite vo osnovnite
u~ili{ta. Samo na takov na~in inicijalnoto obrazovanie na nastavnicite
vo na{ata dr`ava }e mo`e da se pribli`uva do standardite za
kvalitetni programi za obrazovanieto na nastavnicite vo razvienite
dr`avi vo Evropa.
Za dosledna implementacija na novata Koncepcija po periodi
3+3+3, koi se rakovodat spored razvojnite karakteristiki na u~enicite,
potrebno e i inicijalnoto obrazovanie za nastavnicite da se prilagodi
na noviot koncept. Taka, bi se ovozmo`ilo nastavata vo prvite dva
periodi da ja realizra oddelenskiot nastavnik (osven po oddelni
predmeti), a predmetnite nastavnici da ja realiziraat nastavata vo VII,
VIII i IX oddlenie. So takvoto prilagoduvawe dr`avata bi dobila
poevtino i podostapno obrazovanie za site deca.
Dotoga{, novata koncepcija spored planiraweto na nastavata i
razvivaweto na novite nastavni programi }e gi sledi razvojnite
karakteristiki na decata, a vo realiziraweto na ovie programi }e se
rakovodi od inicijalnoto obrazovanie na postoe~kiot nastaven kadar vo
u~ili{tata.
Nastavnicite treba da se poddr`at so soodvetni merki za
vklu~uvawe i na postdiplomski studii osobeno vo oblasta na didaktikata,
kako i za vklu~uvawe na doktorski studii. Neophodno e mnogu poorganizirano
da se intenziviraat i razvojnite istra`uvawa i drugite
istra`uva~ki proekti vo osnovnoto obrazovanie i vospitanie. So pomo{
na tie kadri }e mo`at da se razvivaat instituciite i slu`bite za
120

vr{ewe na stru~na i druga sovetodavna rabota koja e neophodna za
razvojot na osnovnoto u~ili{te.
Biroto za razvoj na obrazovanieto vo ramkite na nadle`nostite
spored noviot Zakon treba da podgotvi planovi za kontinuirana obuka na
nastavniot kadar, stru~nite sorabotnici i direktorite na osnovnite
u~ili{ta i da napravi izbor na programi i ponuduva~i na obuki {to }e
bidat vo soglasnost so fazite so koi }e se voveduvaat promenite vo
u~ili{teto. Za nastavnicite koi{to }e predavaat angliski jazik vo
prviot vospitno-obrazoven period bitno e da se izgotvat posebni
nastavni moduli vo koi }e bidat vklu~eni specifi~nostite vo ranoto
u~ewe na jazici.
So Zakonot za osnovno obrazovanie }e se regulira sistemot na
vrednuvawe i napreduvawe na nastavnicite vo karierata.
HI. NADLE@NOSTI, PRAVA I ODGOVORNOSTI
Noviot koncept nalaga jaknewe na organizacijata na u~ili{teto i
razvivawe na praktika za negovo pretstavuvawe pred roditelite i
po{irokata javnost.
Za taa cel osnovnoto u~ili{te izdava publikacija koja e razbirliva
za roditelite i vo nea treba da bidat opi{ani organizacijata na rabotata
na u~ili{teto, karakteristikite na nastavniot plan i pravata i
dol`nostite na u~enicite. Isto taka, treba da se objasnat mo`nostite na
u~ili{teto za organizirawe prodol`en prestoj, celodnevna nastava, za
sportskite aktivnosti i natprevarite na koi mo`at da u~estvuvaat
u~enicite vo povisokite oddelenija. Mo{ne zna~ajni se i podatocite za
u~ili{nata biblioteka, sovetodavnata slu`ba na u~ili{teto, direktorot
i nastavnicite. Roditelite vo publikacijata treba da najdat jasni
i razbirlivi podatoci {to im nudi u~ili{teto na u~enicite i {to
mo`at da o~ekuvaat od nego.
Biroto za razvoj na obrazovanieto }e izraboti plan za osnovnite
informacii koi treba da gi sodr`i publikacijata za pretstavuvawe na
u~ili{tata. So planot }e se opredelat glavnite delovi na publikacijata,
121

a u~ili{teto }e mo`e da gi vnesuva i svoite specifi~nosti. Na toj na~in
}e bide mo`no da se pravat sporeduvawa me|u u~ili{tata.
Vo u~ili{teto se sobiraat podatoci za u~enicite i za nivnite
roditeli, za zdravstvenite karakteristiki i specifi~nostite {to se
odnesuvaat za u~enikot. Se pribiraat podatoci za roditelite na
u~enikot, kade `iveat i kade mo`e da im se dostavuvaat neophodnite
izve{tai.
Nu`no e da se vospostavi nova pedago{ka dokumentacija vo koja }e
se evidentiraat podatocite za uspehot i napreduvaweto na u~enikot/
u~eni~kata vo tekot na {koluvaweto, svidetelstvata {to se izdadeni i
drugi dokumenti za razvojot i postigawata vo u~ili{teto. Li~nite podatoci
za u~enikot/u~eni~kata se odnesuvaat i na semejnata i socijalnata
sostojba, postapkite za otkrivawe na odredeni te{kotii vo razvojot na
u~enikot, postapkite za stru~nata pomo{, stru~ni mislewa od drugi
ustanovi (centri za socijalna rabota, zdravstveni ustanovi i sl.). Za ovie
podatoci e potrebna soglasnost od roditelot i tie se ~uvaat vo
u~ili{teto kako profesionalna tajna spored Zakonot za za{tita na
podatocite.
Oddelenskiot nastavnik, odnosno rakovoditelot na paralelkata e
liceto koe{to najdobro go poznava `ivotot na decata vo svoeto
oddelenie. So niv roditelite imaat najmnogu razgovori od I do V, odnosno
od VI do IX oddelenie. Rakovoditelot na paralelkata, kako i oddelenskiot
nastavnik gi sledi rezultatite na u~enicite vo nastavata i se
gri`i za re{avawe na problemite {to se pojavuvaat. Nivnata glavna cel
e u~enicite da bidat bezbedni vo u~ili{teto.
Rakovoditelot na paralelkata sorabotuva so u~ili{niot pedagog i
psiholog, kako i so direktorot na u~ili{teto i roditelite, a koga ima
potreba predlaga vospitni merki. Rakovoditelot na paralelkata mora da
bide mnogu odgovoren, otvoren i neposreden za komunikacija, da ja vodi
paralelkata i da ja zastapuva pred drugite nastavnici i pred roditelite.
Toj treba da umee, kolku {to e mo`no, najdobro da gi razbere svoite
u~enici i da im pomogne, da umee so niv da razgovara na ~asot so
oddelenskata zaednica za nivnite problemi, da gi sovetuva roditelite, da
122

gi zapoznava so problemite i da gi vklu~uva vo `ivotot i rabotata na
u~ili{teto. Dokolku uspee da sozdade doverba kaj svoite u~enici, toga{
oddelenskiot i klasniot rakovoditel }e mo`e uspe{no da ja vodi
paralelkata.
Vo poseben pravilnik }e bidat podrobno razraboteni pravata i
odgovornostite na nastavnicite i stru~nite sorabotnici na u~ili{teto.
Prava i dol`nosti na u~enikot, u~ili{teto, roditelite i op{tinata
Za pravata i dol`nostite na u~enicite neophodno e da se izdava
publikacija koja ja dobiva sekoj u~enik, a so toa i roditelite. Ovaa
publikacija ja izdava Biroto za razvoj na obrazovanieto so poddr{ka na
Ministerstvoto za obrazovanie i nauka. Vo nea se razrabotuvaat, vo
kratki crti, pravata na u~enicite {to se odnesuvaat na:
- posetuvawe na nastavata i sigurna i zdrava u~ili{na sredina, po-
~ituvawe na kulturata, jazikot i drugite posebnosti na u~enicite, ednakvite
prava na u~enicite bez ogled na rodovata ili etni~kata pripadnost,
rasa, veroispoved, socijalna polo`ba na semejstvoto i drugi
okolnosti;
- za~uvuvawe na li~nite podatoci na u~enikot, po~ituvawe na
sposobnostite na u~enikot i negovoto dostoinstvo, razvojnite karakteristiki,
predznaewata, qubopitnosta i drugite individualni osobenosti;
- dobivawe kvalitetni informacii, pravilno i temelno informirawe
na u~enikot za negovata rabota i dobivawe pomo{ i potpora pri
rabotata, kako i pravo za soodvetno u~estvo na u~enikot pri oformuvaweto
na dnevnite aktivnosti, u~estvo vo aktivnostite vo u~ili{teto i
vo oddelni drugi grupi i zaedni~ki akcii.
U~enikot vo osnovnoto u~ili{te ima odgovornost da gi po~ituva
nastavnicite, drugite rabotnici i u~enicite vo u~ili{teto, da gi ispolnuva
svoite u~ili{ni obvrski, redovno i to~no da ja posetuva nastavata.
Na u~enicite i nastavnicite ne smee da im pre~i vo rabotata. Sekoj u~enik
e odgovoren da se gri`i za svoeto zdravje i bezbednost i da ne gi
zagrozuva drugite, da gi po~ituva pravilata na ku}niot red, da go ~uva
123

imotot na u~ili{teto i sopstvenosta na u~enicite i rabotnicite vo
u~ili{teto i nadvor od nego, da se odnesuva ~esno kon drugite i da sorabotuva
pri ureduvaweto na u~ili{teto i negovata okolina. U~enikot ima
odgovornost redovno da u~estvuva vo dogovorenite de`urstva vo u~ili{-
teto.
U~enikot redovno prisustvuva na nastavata, u~estvuva vo aktivnostite
po zadol`itelnite i izbornite predmeti i gi po~ituva pravilata za
odnesuvawe na ~asovite i vo u~ilnicata. U~enicite u~estvuvaat vo
donesuvaweto na ovie pravila. Za sekoj izostanok se vodi uredna
dokumentacija, a roditelot e dol`en da go izvesti oddelenskiot nastavnik
ili rakovoditelot na paralelkata usno ili pismeno za pri~inite
poradi koi deteto ne bilo prisutno na ~asovite.
So poseben pravilnik se ureduvaat na~inite na za{tita na pravata
na u~enikot vo slu~aite koga se kr{at negovite prava, kako i oblicite na
organizirana za{tita na u~enicite vo u~ili{teto, a osobeno vo I oddelenie
koga doa|aat vo u~ili{teto pred po~etokot na nastavata ako roditelite
mora da odat porano na rabota. Ovoj oblik na za{tita mo`e da se
organizira najmalku za 10 u~enici, koi{to doa|aat vo u~ili{teto i od
pooddale~eni mesta. Vremeto za prifa}awe na decata na po~etokot na
nastavata vo u~ili{teto se odreduva spored potrebite na roditelite,
odnosno nivnite deca. So pravilata na u~ili{teto se regulira i na~inot
na prezemawe na decata na krajot na u~ili{niot den.
Vo u~ili{teto se organizira prodol`en prestoj za u~enicite od
I-VI oddelenie. Vo ovoj oblik na organizirawe na nastavata i
aktivnostite na decata posebno vnimanie }e bide potrebno za u~enicite
od I do III oddelenie. Pritoa nu`no e brojot na decata vo ovie grupi da ne
bide pogolem od 25 deca vo grupa.
Treba da se reguliraat i pravata na decata na prevoz do u~ili{-
teto vo zavisnost od oddale~enosta na u~ili{teto od domot kade `ivee
deteto. U~ili{teto, roditelite i op{tinata (lokalnata zaednica) se
dogovaraat kako }e se organizira prevozot za u~enicite za nivnoto
doa|awe do u~ili{teto. Isto taka, prevoz se planira, za u~enicite koga
}e zavr{i nastavata. Vo slu~aite koga decata se vo prodol`en prestoj ili
124

celodnevna nastava, toga{ roditelite }e mora sami da go prezemat svoeto
dete od u~ili{teto i da se gri`at za negoviot prevoz do doma.
So pravilnikot treba da bide regulirano i pravoto na `alba na
u~enikot / roditelot na ocenkata. Na krajot na nastavata po priemot na
svidetelstvoto ako roditelot i u~enikot smetaat deka po nekoj predmet
u~enikot ne bil pravilno ocenet, toga{ mo`at da podnesat obrazlo`ena
`alba. Za ovie slu~ai, vo vrska so `albata na u~enikot, }e bide
regulirana procedurata {to }e ja prezeme u~ili{teto.
Zdravstvenata za{tita na u~enicite za vreme na {koluvaweto
opfa}a:
- izveduvawe na zadol`itelni lekarski pregledi za decata {to se
zapi{ani vo I oddelenie (redovni sistematski pregledi i vakcinirawe);
- vo tekot na {koluvaweto prodol`uvaat programite za vakcinirawe.
Ministerstvoto za zdravstvo sekoja godina propi{uva programa so
koja se definirani vidovite na vakcinite i vozrasta na decata.
Vakciniraweto se izveduva vo u~ili{niot dispanzer vo isto vreme
so zadol`itelnite u~ili{ni pregledi koi, po pravilo, treba da se
vospostavat i odr`uvaat na sekoi dve godini. Pri sproveduvaweto na
vakciniraweto treba da se napravi proverka dali bile uredno izvr{eni
site vakcinirawa koi se zadol`itelni za decata i soglasno so utvrdenite
naodi se vr{i i vakciniraweto. Vo u~ili{teto roditelite davaat na
uvid dokumenti vo koi se zapi{ani podatocite za vakcinite na decata.
Nu`no e da se vovede posebna zdravstvena kni{ka za vakciniraweto
i telesniot rast na deteto. Vo nea treba da se vnesuvaat podatoci za
vakcinite za celiot u~ili{ten period.
Roditelite i u~ili{teto se dogovaraat za organiziraweto
ishranata za decata vo u~ili{teto. Redovno treba da se sledi kvalitetot
na hranata {to im se dava na decata.
Se nalaga roditelite (staratelite) da gi podgotvat decata za bezbedno
u~estvo vo soobra}ajot. U~enicite mo`at da u~estvuvaat vo soobra-
}ajot duri toga{ koga roditelite }e bidat ubedeni deka se sposobni da ja
125

azberat opasnosta od soobra}ajot i deka gi znaat pravilata za odnesuvaweto
na pe{acite vo soobra}ajot.
Decata vo I oddelenie mora da imaat pridru`ba do osnovnoto
u~ili{te i do svojot dom. Decata na vozrast od 7 godini mo`at da odat vo
u~ili{te bez pridru`ba ako za toa ima pismena soglasnost od roditelite
i dokolku deteto `ivee blisku do u~ili{teto, a na patot do nego ima mal
soobra}aj.
U~ili{teto mo`e da prezema, vo sorabotka so drugi ustanovi,
preventivni merki vo patniot soobra}aj, da organizira obezbeduvawe na
decata vo soglasnost so propi{anite pravila.
Za bezbednosta vo okolinata na u~ili{tata mnogu pove}e treba da
se gri`at lokalnite vlasti kade {to se nao|a u~ili{teto. Na patot {to
minuva kraj u~ili{teto mora da se opredeli najgolemata dozvolena
brzina na vozilata, za da bidat primorani voza~ite da gi po~ituvaat
ograni~uvawata vo soobra}ajot.
Vospitni merki
U~ili{teto sozdava uslovi ne samo za obrazovanieto, tuku i za
vospitanieto na decata. Vospitanieto na u~enicite se odviva so
sodr`inite, no i so primerite na odnesuvawe {to se prisutni vo sekoj
moment vo u~ili{niot `ivot. Vospitno vlijanie imaat i ocenkite za
uspehot po predmetite {to gi u~at decata. Vospituva sekoe odnesuvawe na
nastavnikot, vospituva sekoe odnesuvawe na u~itelot, vospituvaat
odnosite me|u u~enicite, pa duri i me|u u~enicite i u~itelite. Vospituva
celata okolina i u~ili{niot `ivot, zaedni~kiot prestoj za vreme
na nastavata, za vreme na odmorite, za vreme na vonu~ili{nite
aktivnosti, ekskurziite, nastavata vo priroda i sl.
Site vo u~ili{teto u~estvuvaat vo eden edinstven proces. Navedenite
argumenti poka`uvaat deka po semejstvoto u~ili{teto e vtorata
sredina vo koja u~enicite steknuvaat socijalno iskustvo od `ivotot koe
ima nenadomestlivo vospitno zna~ewe. Za gradeweto na op{tite
gra|anski pravila i vrednosti, vospituvawe za tolerancija i po~ituvawe
na razli~nostite, nastavnicite imaat klu~na uloga so nivnite demokrat-
126

ski pogledi i so primerite na li~noto odnesuvawe. Tie vospituvaat
mnogu podobro ako imaat dobra sorabotka so roditelite i zaednicata na
u~enicite na oddelenieto. So site pravila se zapoznava sekoj u~enik. So
niv detalno se zapoznavaat i roditelite.
Pritoa treba da bidat doneseni pravila za odnesuvaweto na
vrabotenite i nastavnicite vo u~ili{teto. So niv treba da se utvrdat
merki za:
- docnewe na ~as;
- nerealizirawe na ~as;
- primawe podaroci (od poedinci ili organizirano);
- koristewe slabi ocenki kako sredstvo za disciplinirawe;
- verbalni navredi upateni kon poedinci ili cel klas;
- zakani;
- fizi~ko kaznuvawe na u~enici;
- seksualno voznemiruvawe i zlostavuvawe.
Polesnite i pote{ki otstapuvawa od u~ili{nite pravila {to gi pravat
u~enicite i nastavnicite vo u~ili{teto, kako i vospitnite merki za niv,
spored Zakonot za osnovno obrazovanie, gi utvrduva u~ili{teto vo poseben
pravilnik vo ~ie donesuvawe u~estvuvaat nastavnicite, u~enicite i
roditelite.
HII. IZDAVAWETO, IZBOROT I VREDNUVAWETO NA
U^EBNICITE I DRUGATA U^ILI[NA LITERATURA
Vo devetgodi{noto osnovno u~ili{te posebno vnimanie }e se
obrne na izvorite za u~ewe i kvalitetot na u~ebnicite, prira~nicite,
detskite spisanija i drugata literatura za u~enicite.
Za izrabotkata i pe~ateweto na u~ebnicite }e bidat postaveni
visoki standardi soglasno so Koncepcijata za u~ebnik i nastavnite programi.
Osven toa, Biroto za razvoj na obrazovanieto kontinuirano }e
raboti na vrednuvawe na u~ebnicite, prira~nicite i drugata literatura
za vospitno-obrazovnata rabota vo osnovnite u~ili{ta.
Soglasno so Zakonot za osnovno obrazovanie i Zakonot za Biroto
za razvoj na obrazovanieto navreme }e bidat podgotvuvani planovi za
127

izdavawe na u~ebnici spored fazite za primena na Koncepcijata za
devetgodi{no osnovno obrazovanie. Pritoa akcent }e bide daden na gri-
`ata za namaluvawe na optovarenosta na u~enicite.
Vo taa smisla vo prviot period na osnovnoto devetgodi{no
u~ili{te }e se koristat samo osnovnite u~ebnici za zadol`itelnite
predmeti po makedonski jazik, odnosno albanski, turski i srpski jazik,
matematika i po zapoznavawe na okolinata.
Za site nastavni predmeti }e bidat izraboteni posebni prira~nici
za nastavnicite. Ovaa praktika }e se pro{iruva i za narednite obrazovni
periodi vo devetgodi{noto u~ili{te.
Za taa cel }e bide potrebno Biroto za razvoj na obrazovanieto
mnogu pointenzivno da gi vr{i nadle`nostite za vrednuvawe na u~ebnicite
i detskite spisanija i da dava mislewe za usoglasenosta na rakopisite
za u~ebnik so nastavnite programi so primena i razvivawe na metodologijata
(sistem na postapki, instrumenti i kriteriumi) za vrednuvawe
na u~ebnicite, prira~nicite i drugata literatura {to se koristi vo
u~ili{tata.
So navedenite sistemski promeni, kako i so doslednata primena na
zakonskite odredbi vo vrska so u~ebnicite }e se zgolemi odgovornosta na
u~ili{tata da se vospostavi praktika do krajot na nastavnata godina
redovno da napravat izbor na u~ebnicite i da se zapoznaat roditelite i
u~enicite koi u~ebnici }e se koristat vo slednoto oddelenie.
Sekoe u~ili{te treba da ja prezeme odgovornosta za izborot na
u~ebnicite, a podatocite za napraveniot izbor redovno da se dostavuvaat
do Ministerstvoto za obrazovanie i nauka od site u~ili{ta vo
Republika Makedonija najdocna do 25 juni pred nastapuvaweto na letniot
raspust.
HIII. NA^INI NA VOVEDUVAWE NA PROMENITE VO
U^ILI[NIOT SISTEM
• Postapnost i obezbeduvawe na soodvetni uslovi
Sekoja promena vo osnovnoto vospitanie i obrazovanie {to e
povrzana so postignuvaweto na podobar uspeh mo`e da sozdade sportivni
efekti dokolku odnapred ne e proverena i ne e vrednuvana. Od ovie
128

pri~ini se zalagame za postapnost, odnosno za voveduvawe samo na
planirani i dobro osmisleni promeni {to se provereni i ostvarlivi vo
praktikata. Zatoa posebno e naglasena gri`ata za podgotovkite za
nastavata so podgotvuvawe na nov nastaven plan i nastavni programi,
kako i navremeno obezbeduvawe prostor, oprema, nastaven kadar i negova
obuka za primena na novite nastavni programi.
Za uspe{no primenuvawe na novite nastavni programi vo
osnovnoto u~ili{te treba kriti~ki da se razgleduva i prifa}a
iskustvoto {to go imaat steknato u~ili{tata i vo drugi zemji. Pritoa
mnogu zna~ajno e iskustvoto {to treba da se koristi vo odnos na
povrzuvaweto na gradinkite i osnovnite u~ili{ta, zapi{uvaweto na
decata vo u~ili{teto, na~inot na napreduvawe od oddelenska kon
predmetna nastava, napreduvaweto na u~enicite vo tekot na
devetgodi{noto {koluvawe, na~inot na sledewe i ocenuvawe i vklu-
~uvaweto na u~enicite vo srednoto u~ili{te. Za podelotvorno
razvivawe na sistemot na osnovnoto vospitanie i obrazovanie nu`no e
da se prezemat merki za celosno vklu~uvawe na detskite gradinki vo
nadle`nost na Ministerstvoto za obrazovanie i nauka. Ova re{enie e
prisutno vo site razvieni zemji, zaradi povrzuvawe na predu~ili{noto
i osnovnoto vospitanie i obrazovanie ne samo organizaciono, tuku i
spored celite i sodr`inite vo obrazovniot sistem vo dr`avata i
racionalnoto koristewe na prostornite i kadrovskite i drugite uslovi.
Pri voveduvaweto na oddelni elementi vo nastavata i drugite aktivnosti
vo osnovnoto u~ili{te mora da postoi jasen i ostvarliv plan
za site ~ekori {to }e bidat prezemani, kako i za o~ekuvawata i efektite
od niv vo podobruvaweto na kvalitetot na osnovnoto obrazovanie i
vospitanie. Za taa cel pred zapo~nuvaweto na nastavata vo sekoe
oddelenie se potrebni podgotovki, bidej}i nema da bide vozmo`no da
zapo~ne u~ebnata godina ako ne se sozdadeni realni uslovi za toa,
dokolku ne se utvrdeni spored nastavnite programi drugite elementi
{to go ~inat nastavniot sistem: podgotovkite na osnovnite u~ili{ta,
sistemot na ocenuvawe na znaeweto na u~enicite, razli~nite oblici na
individualizirana i grupna rabota vo nastavata, mo`nite oblici za
129

integracija na decata so posebni obrazovni potrebi, podgotovkite na
nastavnicite, organizirawe prevoz i prodol`en prestoj na u~enicite vo
u~ili{teto i drugite neophodni podgotovki za nastavata i u~eweto.
• Odgovornost za kvalitet na obrazovanieto
Edinstvoto na sistemot se obezbeduva so op{tite standardi,
nastavnite programi i planiranite i ostvarenite efekti/rezultati.
Zaedni~ka odgovornost za kvalitetot na obrazovanieto imaat site
direktni i indirektni u~esnici vo nastavniot i obrazovniot proces. Za
taa cel se nalaga potreba za vospostavuvawe:
- postojana sorabotka me|u site ~lenovi na u~ili{niot kolektiv
so formirawe i funkcionirawe na stru~nite aktivi i u~ili{nite
razvojni timovi;
- sorabotka na lokalno nivo so formirawe funkcionalni lokalni
timovi;
- postojana sorabotka so lokalnata i po{irokata op{testvena
zaednica.
Za kvalitetot vo obrazovanieto pridonesuvaat site drugi zainteresirani
~initeli za obrazovanieto (roditelite, lokalnata zaednica,
stru~nite asocijacii, radioto, televizijata i drugite mediumi i asocijacii).
So u~estvo na nastavnicite, roditelite i lokalnata zaednica vo
programiraweto na rabotata na u~ili{teto treba da se podobruva
kvalitetot na obrazovanieto.
So planiraweto i organizacijata na vospitno-obrazovnata rabota
u~ili{teto, isto taka, izleguva vo presret na specifi~nostite i drugite
karakteristiki i potrebi na svoite u~enici, roditelite i lokalnata
sredina, a pritoa da ne se naru{i sistemot na osnovnoto vospitanie i
obrazovanie.
Kulturnite, jazi~nite i regionalnite specifi~nosti se sodr`at
vo programata za rabota na u~ili{teto.
130

• Razvivawe sistem za sledewe na kvalitetot
na obrazovanieto
Osnovnoto vospitanie i obrazovanie e zasnovano na standardi i
sistematsko procenuvawe na negoviot kvalitet. Za taa cel sostaven del
na nastavnite programi za devetgodi{noto osnovno u~ili{te se
o~ekuvanite rezultati so koi se odreduva i kvalitetot na obrazovanieto.
Zatoa vo sekoe u~ili{te treba jasno da se definira potrebata za redovno
vrednuvawe na kvalitetot na rabotata na u~ili{teto. Izve{tajot za
kvalitetot na vospitno-obrazovnata rabota na u~ili{teto treba da
sodr`i indikatori za kvalitetot na nastavnite programi i godi{nata
programa za rabota na u~ili{teto, nastavata i u~eweto, postigawata na
u~enicite, poddr{kata {to im ja dava u~ili{teto na u~enicite vo
nastavata i u~eweto, psiho-socijalnata klima vo u~ili{teto i
organizacijata vo rabotata na u~ili{teto. Za uspe{no definirawe na
redovnoto vrednuvawe na rabotata na u~ili{teto, Biroto za razvoj na
obrazovanieto }e utvrdi nacionalni kriteriumi i indikatori za
kvalitet.
Sistemot na sledewe i ocenuvawe na znaewata na u~enicite se
razviva so redovno sledewe vo tekot na nastavata so usni proverki,
pismeni i drugi vidovi zada~i, voveduvawe standardizirani testovi na
znaewa, so osposobuvawe na nastavnicite i u~enicite za samovrednuvawe,
kako i so samovrednuvawe na u~ili{teto vo celina. No kako {to be{e
navedeno vo delot na ocenuvaweto nu`no e da se razvivaat postapkite i
metodite za eksterno vrednuvawe vo osnovnoto obrazovanie.
Obrazovnite rezultati na u~enicite i nastavnicite se jasni i
operacionalizirani so nastavnite programi po nastavni predmeti,
oddelenija i razvojni periodi vo devetgodi{noto osnovno u~ili{te. Tie
se odnesuvaat na znaewa, ve{tini, stavovi, moralni vrednosti na
u~enicite.
Obrazovnite standardi se odnesuvaat i na site drugi relevantni
komponenti na sistemot na osnovnoto obrazovanie. Istovremeno so
standardite se predvideni indikatori (pokazateli) za nivoto na postignatite
standardi. Indikatorite se usoglaseni so realnite uslovi vo
131

sistemot na osnovnoto obrazovanie, odnosno so uslovite vo koi se realizira
obrazovniot proces vo u~ili{teto. Toa zna~i deka za devetgodi{-
noto osnovno u~ili{te }e se utvrdat:
- standardi za kvalitetni uslovi (materijalno-tehni~ki, prostorni
uslovi, kvalitetni nastavni sredstva za nastavata i u~eweto);
- standardi za kvalitetot na nastavniot proces i efikasno vodewe
na u~ili{teto;
- standardi za uspe{en nastavnik.
• Povrzuvawe i integrirawe na nastavnite programi
Obrazovanieto i vospitanieto vo osnovnoto devetgodi{no u~ili{te
treba da prerasnuva vo proces na usvojuvawe znaewa i razvivawe
ve{tini, stavovi i vrednosti kaj u~enicite. Ovaa kvalitativna promena
mo`e da se postignuva so postojana gri`a za planirawe, organizirawe i
sistematsko vrednuvawe na postigawata vo nastavata i u~eweto. Za taa
cel neophodno e nastavniot proces da bide zasnovan i na integrirawe na
nastavnite programi, nivno horizontalno i vertikalno povrzuvawe, kako
i so povrzuvawe vo po{iroki celini so razvivawe na integriran kurikulum.
So nastavata i drugite aktivnosti vo u~ili{teto nu`no da se
obezbeduva povrzuvawe i primena na znaeweto niz razrabotkata na
sodr`inite od srodni nastavni predmeti i oblasti.
Integriraweto i povrzuvaweto me|u nastavnite programi se
ovozmo`uva spored celite i o~ekuvanite rezultati/efekti po oddelni
predmeti i oblasti vo nastavata i u~eweto.
HIV. O^EKUVANI REZULTATI
Po zavr{uvaweto na devetgodi{noto osnovno u~ili{te u~enikot:
- }e gi poznava i procenuva svoite sposobnosti i }e mo`e da go
vrednuva svoeto napreduvawe;
132

- }e bide osposoben za usno i pismeno izrazuvawe na makedonski
jazik, a u~enicite od albanska, turska i srpska etni~ka pripadnost i na
svojot maj~in jazik;
- }e poseduva znaewa za op{testvoto, prirodata i ~ovekot {to se
primenlivi vo sekojdnevniot `ivot;
- }e poseduva znaewa za jazikot, matematikata, prirodata, op{testvoto
i ~ovekot na krajot na osnovnoto obrazovanie koi se me|unarodno
sporedlivi;
- }e bide osposoben da ja koristi informati~kata tehnologija
celishodno i efikasno;
- }e bide sposoben da postavuva realni i ostvarlivi celi i
odgovorno da raboti za nivnoto postignuvawe;
- }e gi po~ituva drugite lica i }e bide sposoben da raboti vo grupa;
- }e umee da predlaga re{enija za problemi povrzani so nastavata,
u~ili{niot `ivot i semejstvoto;
- }e gi poznava pravata na deteto i ~ovekovite prava, }e se zalaga za
niv i aktivno da u~estvuva vo nivnoto ostvaruvawe;
- }e ima smisla za ubavoto, kako i istra`uva~ki duh;
- }e bide sposoben za kreativno izrazuvawe vo oblasta na umetnostite;
- }e bide svesen za svojata nacionalna i kulturna pripadnost i za
pripadnosta na Republika Makedonija;
- }e gi prifa}a i po~ituva kulturnite tradicii na zaednicite vo
Republika Makedonija;
- }e bide sposoben za razbirawe i izrazuvawe na angliski jazik i na
drugi stranski jazici;
- }e gi poznava drugite kulturi i postigawata na drugi narodi vo
svetot;
- }e se zalaga za tolerantno odnesuvawe, nenasilno re{avawe na
konflikti i solidarnost i toa li~no }e go poka`uva so svoeto odnesuvawe;
- }e go ceni zna~eweto na u~eweto i rabotata;
133

- }e bide odgovoren za sopstvenoto zdravje i }e poka`uva odgovornost
kon zdravjeto na drugite;
- }e umee da `ivee i da raboti na zdrav na~in;
- }e prezema odgovornost za za{tita na okolinata i prirodata;
- }e se zalaga za sozdavawe povolna klima vo semejstvoto, u~ili{-
teto i vo po{irokata sredina;
- }e poseduva li~na avtonomija i integritet.
134

HV. DINAMIKA NA VOVEDUVAWE NA DEVETGODI[NOTO OSNOVNO OBRAZOVANIE
P I II III IV V VI VII VIII IX
Generacija
2003/04 I
2004/05 P I II
2005/06 P I II III
2006/07 P I II III IV
2007/08 I
I
II III IV V Voveduvawe inovirani programi vo I oddelenie (za generacijata
2006/07)
Voveduvawe novi programi vo I oddelenie za devetgodi{noto
osnovno u~ili{te
2008/09 I II III IV V VI Voveduvawe novi programi vo II i III oddelenie
Voveduvawe inovirani programi vo VI oddelenie (za generacijata
2003/04)
2009/10 I II III IV V VI VII Voveduvawe novi programi vo IV oddelenie
Voveduvawe inovirani programi vo VII oddelenie
2010/11 I II III IV V VI VII VIII Voveduvawe novi programi vo V oddelenie
Voveduvawe inovirani programi vo VIII oddelenie
2011/12 I II III IV V VI VII VIII Voveduvawe novi programi vo VI oddelenie
2012/13 I II III IV V VI VII VIII
2013/14 I II III IV V VI VII VIII
2014/15 I II III IV V VI VII VIII IX
2015/16
Vo tri u~ebni godini sukcesivno se voveduvaat novi nastavni
programi za VII, VIII i IX oddelenie koi se ekvivalentni na
inoviranite programi za VI, VII i VIII oddelenie vovedeni vo
2008/09 godina.
Vo momentot na voveduvaweto na devetgodi{noto osnovno obrazovanie vo u~ili{tata se opfateni generacii koi{to se {koluvaat
spored razli~ni programi, i toa:
- generacii zapi{ani vo osumgodi{no osnovno obrazovanie;
- generacii zapi{ani vo zadol`itelno osnovno obrazovanie koe{to vklu~uva podgotvitelna godina;
- generacija koja{to }e go zapo~ne obrazovanieto po novite programi za devetgodi{no osnovno obrazovanie.

• Vo 2007/08 godina se voveduvaat novi nastavni programi za I oddelenie za u~enicite koi{to }e se zapi{at vo devetgodi{no
osnovno u~ili{te, a za generacijata 2006/07 }e se vovedat inovirani nastavni programi za I oddelenie, koi }e se temelat na
standardite postaveni so programata za podgotvitelnata godina, kako i so novite programi za prvo i vtoro oddelenie za
devetgodi{noto osnovno obrazovanie (bidej}i ovie u~enici bile vklu~eni vo podgotvitelnata godina).
• Vo 2008/09 godina se voveduvaat novi nastavni programi za II i za III oddelenie za generacijata 2006/07 (koja{to po
podgotvitelnata godina i inoviranite programi za I oddelenie treba da gi postigne standardite za zapi{uvawe vo III oddelenie
na novoto devetgodi{no u~ili{te).
Isto taka, se voveduvaat inovirani nastavni programi za VI oddelenie spored standardite na novoto devetgodi{no osnovno
u~ili{te za poslednoto triletie, za generacijata 2003/04 godina.
• Vo 2009/10 godina se voveduvaat novi nastavni programi za IV oddelenie i toa za generacijata 2006/07.
Generacijata 2007/08 prodol`uva kontinuirano da raboti po novi programi do IX oddelenie.
Isto taka, se voveduvaat inovirani nastavni programi za VII oddelenie spored standardite na novoto devetgodi{no osnovno
u~ili{te za poslednoto triletie, za generacijata 2003/04 godina.
• Vo 2010/11 godina se voveduvaat novi nastavni programi za V oddelenie i toa za generacijata 2006/07.
Isto taka, se voveduvaat inovirani nastavni programi za VIII oddelenie spored standardite na novoto devetgodi{no osnovno
u~ili{te za poslednoto triletie, za generacijata 2003/04 godina.
• Vo 2011/12 godina se voveduvaat novi nastavni programi za VI oddelenie i toa za generacijata 2006/07.
• Site nastavni programi za devetgodi{noto osnovno obrazovanie se voveduvaat vo period od pet godini, od u~ebnata 2007/08 do
2011/12 godina.
• Inoviranite programi za VI, VII i VIII oddelenie {to }e se primenuvaat od 2008/09 godina do 2010/11 godina se ekvivalentni so
nastavnite programi za VII, VIII i IX oddelenie na novoto devetgodi{no osnovno u~ili{te.
136

HVI. AKTIVNOSTI, VREMENSKA RAMKA I ODGOVORNI INSTITUCII ZA VOVEDUVAWE NA
DEVETGODI[NOTO OSNOVNO OBRAZOVANIE
Aktivnosti Vremenska ramka Odgovorni institucii
1. Donesuvawe na Koncepcijata za mart 2007 godina Minister za obrazovanie i nauka
devetgodi{no osnovno obrazovanie
2. Normativno regulirawe (nov zakon
za osnovno obrazovanie i
podzakonski akti)
april 2007 godina
Ministerstvo za obrazovanie i nauka
Sobranie na RM
3. Finansiski implikacii od
voveduvaweto na devetgodi{noto
osnovno obrazovanie
(po godini spored dinamikata na
voveduvawe na promenite)
4. Formirawe na sovetodavno stru~no
telo (sovet) za razgleduvawe na
programite i standardite za
devetgodi{noto osnovno
obrazovanie
5. Izrabotka na novi nastavni
programi za I oddelenie i razvojni
celi za I, II i III oddelenie
6. Pe~atewe na informativnopromotivni
publikacii za
devetgodi{noto osnovno
obrazovanie nameneti za
nastavnicite, roditelite,
u~enicite i drugite zainteresirani
korisnici
april 2007
maj 2007
maj 2007 godina
april - maj 2007 godina
Ministerstvo za obrazovanie i nauka
Ministerstvo za finansii
Ministerstvo za obrazovanie i nauka
(so ~lenovi od Biroto za razvoj na
obrazovanieto, od univerzitetite i od
u~ili{tata)
Biro za razvoj na obrazovanieto so
nadvore{ni sorabotnici
Biro za razvoj na obrazovanieto
137

7. Obezbeduvawe na materijalnotehni~ki
uslovi za realizacija na
novite programi (prostor, kadar,
oprema, materijalni sredstva)
spored dinamikata na voveduvaweto
na promenite
8. Donesuvawe programa so konkretni
re{enija za obezbeduvawe prostor,
nastaven kadar, organiziarawe na
prodol`en prestoj za u~enicite od
I oddelenie do V oddelenie po
novata nastavna programa,
utvrduvawe kriteriumi za
finansirawe na ovie programi
(dr`avata, op{tinata, roditelite)
9. Donesuvawe novi programi za
podgotvitelnata godina (za decata
na vozrast od 5 do 6 godini) vo
gradinkite
10. Raspi{uvawe konkurs za novi
u~ebnici za I oddelenie
april – juni 2007
(aktivnostite
sukcesivno
prodol`uvaat sekoja
naredna godina)
maj 2007
(aktivnostite
sukcesivno
prodol`uvaat sekoja
naredna godina)
maj 2007
maj 2007
Ministerstvo za obrazovanie
i nauka
ZELS
Edinici na lokalnata samouprava
Osnovni u~ili{ta
Javni gradinki
Ministerstvoto za obrazovanie i nauka
vo sorabotka so
edinicite na lokalnata samouprava,
osnovnite u~ili{ta,
javnite gradinki
Ministerstvoto za obrazovanie i nauka
vo sorabotka so Ministerstvoto za trud i
socijalna politika,
osnovnite u~ili{ta i javnite gradinki
Pedago{ka slu`ba
11. Informativni sredbi i sovetuvawa
so direktorite na osnovnite
u~ili{ta, stru~nite slu`bi vo
u~ili{tata i sovetnicite za
obrazovanie pri edinicite na
lokalnata samouprava
april - juni 2007 godina Biro za razvoj na obrazovanieto
Ministerstvo za obrazovanie i nauka
138

12. Informativni sredbi i sovetuvawa
so direktorite i stru~nite slu`bi
na javnite gradinki za novite
osnovi na programata za
podgotvitelnata godina
13. Obuka na nastavnicite za
predu~ili{no vospitanie i
oddelenskite nastavnici za novite
i inoviranite nastavni programi za
I oddelenie
14. Izrabotka na novi nastavni
programi za II i III oddelenie
15. Sledewe, sovetodavno-instruktivna
rabota so nastavnicite za
predu~ili{no vospitanie i
oddelenskite nastavnici vo I
oddelenie spored novite nastavni
programi
Dinamikata na voveduvaweto na
devetgodi{noto obrazovanie
prodol`uva spored aktivnostite
predvideni so Koncepcijata
juni 2007 godina
juni-avgust 2007
juni 2007
septemvri-dekemvri
2007
vo tekot na 2008 godina
i vo narednite godini
Biro za razvoj na obrazovanieto
Biro za razvoj na obrazovanieto
Biro za razvoj na obrazovanieto so
nadvore{ni sorabotnici
Biro za razvoj na obrazovanieto
Osnovni u~ili{ta
Dr`aven prosveten inspektorat
MON, BRO, PS, ZELS, OU itn.
139

PRILOZI KON KONCEPCIJATA
ZA DEVETGODI[NO OSNOVNO VOSPITANIE I OBRAZOVANIE
III DEL
140

Prilog 1- Statisti~ki podatoci za osnovnoto obrazovanie vo Makedonija
Broj na osnovni u~ili{ta
U~ebna godina U~ili{ta U~enici
1999/00 1036 252212
2000/01 1010 246490
2001/02 1010 242707
2002/03 1020 235516
2003/04
2004/05
1012
1010
229564
223876
Izvor: Dr`aven zavod za statistika na Republika Makedonija, Soop{tenija za
soodvetnite godini
Broj na decata vo zabavi{tata pri osnovnite u~ili{ta
i zabavi{tata pri predu~ili{ni organizacii
U~ebna godina
Zabavi{ta pri
osnovni
u~ili{ta
Zabavi{ta pri
predu~ili{ni
organizacii
Vkupno deca vo
zabavi{ta
1999 15784 4682 20466
2000 15769 4401 20170
2001 15053 4126 19179
2002 14789 3801 18590
2003 14801 3735 18536
2004 18581 2827 21408
2005
Izvor: Dr`aven zavod za statistika na Republika Makedonija, Soop{tenija za
soodvetnite godini
141

Broj na u~enici spored nastaven jazik vo osnovnite u~ili{ta
U~ebna
nastaven jazik
godina makedonski
jazik
albanski
jazik
turski
jazik
srpski
jazik
1999/00 168526 76752 6307 627
2000/01 164242 75571 6061 616
2001/02 160218 76087 5874 528
2002/03 153665 75543 5825 483
2003/04 148374 75015 5712 463
2004/05 143616 74200 5602 458
Izvor: Dr`aven zavod za statistika na Republika Makedonija, Soop{tenija za
soodvetnite godini
U~enici od generaciite koi{to go zavr{ile osnovnoto obrazovanie
U~ebna godina
Broj na u~enici
koi zavr{ile
VIII oddelenie
Broj na u~enici
vo I oddelenie
zapi{ani pred
8 godini
1999/00 30564 33954 90,23
2000/01 30252 33868 89,60
2001/02 31090 34748 89,75
2002/03 30247 33814 89,26
2003/04 29039 32466 89,16
2004/05 28816 31955 90,16
%
Izvor: Dr`aven zavod za statistika na Republika Makedonija, Soop{tenija za
soodvetnite godini
142

Osipuvawe na u~enicite vo osnovnoto obrazovanie
U~ebna
godina
Broj na
u~enici na
po~etok na
u~ebnata
godina
Broj na
u~enici na
krajot na
u~ebnata
godina
U~enici
koi go napu{tile
u~ili{teto
1999/00 253851 252212 1639
0,64
2000/01 249375 246490 2885
1,15
U~enici
koi
povtoruvale
0,49
1263
986
0,39
Neoceneti
967
1197
2001/02 244740 242707 2033
0,83
2002/03 237581 235516 2065
0,86
2003/04 231868 229564 2304
0,99
2004/05 227254 223876 3378
1,48
911 1423
0,37
721 1152
0,30
672 1216
789 1142
Izvor: Dr`aven zavod za statistika na Republika Makedonija, Soop{tenija za
soodvetnite godini
Procent na u~enici koi se zapi{ale vo srednoto u~ili{te po
zavr{uvaweto na osnovnoto obrazovanie
U~ebna
godina
U~ebna
godina
Zapi{ani u~enici vo I godina
Zavr{ile
osnovno
obrazovanie
Neposredno
po zavr{uvawe
na
Povtoruva~i
Vkupno
zapi{ani
u~enici
osnovnoto
obrazovanie
1999/00 30564 2000/01 25222 1077 26299
2000/01 30252 2001/02 82,52 856 25675
2001/02 31090 2002/03 24819
82,04
2002/03 31095 2003/04 26194
84,25
2003/04 29189 2004/05 25064
85,86
2004/05 28972 2005/06
818 27012
934 26512
646 25710
Izvor: Dr`aven zavod za statistika na Republika Makedonija, Soop{tenija za
soodvetnite godini
143

Prilog 2 - Pregledi za osnovnoto (i ni`oto sredno) obrazovanie vo
drugi dr`avi
Vozrast na u~ili{nite obvrznici i traewe na
zadol`itelnoto obrazovanie
Dr`ava
Vozrast koga go
zapo~nuva i traewe na
zadol`itelnoto
obrazovanie
Dol`ina na
zadol`itelnoto
obrazovanie vo godini
Makedonija 6 - 14 9
Slovenija 6 - 14 9
Italija 6 - 14 9
Portugalija 6 – 14/15 8/9
[panija 6 – 14/16 8/10
Danska 7 - 16 9
Grcija 5,5 – 14,5 9
Belgija 6 – 15/16 9/10
Germanija 6 – 15/16 9/10
Francija 6 - 16 10
Luksemburg 4 – 15 11
Holandija 5 – 16 11
Anglija 5 - 16 11
[vajcarija 7 - 16 9
Avstrija 6 - 15 9
Hrvatska 7 - 15 8
[vedska 7 - 16 9
Izvor: Bela kniga o vzgoji in izobrazevanju u Republiki Sloveniji, Ljubljana, 1995,
str. 77.
144

Broj na rabotni denovi na u~ili{teto za edna u~ebna godina
Dr`ava
Broj na rabotni denovi
Osnovno obrazovanie
Ni`o sredno
obrazovanie
Makedonija 180 180
Slovenija 190 190
Grcija 175 175
[panija 175 170
Francija 180 180
Belgija 182 182
Portugalija 184 172/203
Germanija 188/208 188/208
Anglija minimum 190 minimum 190
Danska 200 200
Holandija 200 200
Italija minimum 200 minimum 200
Luksemburg 212 216
[vedska 200 200
Avstrija 200 200
Izvor: Bela knjiga o vzgoji in izobrazevanju v Republiki Sloveniji, Ljubljana, 1995.
Broj na ~asovi vo nedelata i traewe na {kolskite ~asovi
1. Elementarno obrazovanie 2. Ni`o sredno obrazovanie
Dr`ava Broj na
~asovi
Traewe vo
minuti
Broj na
~asovi
Traewe vo
minuti
Makedonija 18/22 40 27/34 40
Slovenija 22,5/25,5 45 28,5/31,5 45
Danska 20/28 45 28 45
Holandija 22/25 60 32 50
Belgija 28 50 28 50
Germanija 17/28 45 26/36 45
Grcija 23/32 40-50 30/32 40-45
Francija 26 55 26 55
Portugalija 25 50 31 50
[panija 25 25
[vedska 20/30 40 34 40
Norve{ka 18 45 27 45
Italija 27 55-60 27 55-60
Anglija 23 30-40 35/40 35-40
Izvor: Bela knjiga o vzgoji in izobrazevanju v Republiki Sloveniji, Ljubljana, 1995.
145

Prilog 3 - Nastavni planovi na evropskite zemji za osnovnoto obrazovanie (i ni`oto sredno)
1. Danska
Zadol`itelno u~ili{te: vodi~ za nedelno rasporedevawe na ~asovite
Nedelen broj na ~asovi za sekoe oddelenie
I II III IV V VI VII VIII IX
Danski jazik 9 8 7 6 6 6 6 6 6
Angliski jazik – – – 2 3 3 3 3 3
Studii za hristijanstvoto 2 1 1 1 1 2 – 1 1
Op{testveni nauki – – – – – – – – 5
Istorija – – 1 1 1 2 2 2 –
Sport 1 2 2 3 3 2 2 2 2
Muzika 1 2 2 2 1 1 – – –
Umetnost (likovna) 1 2 2 2 1 – – – –
Ra~na rabota, rabota so drvo/metal – – – 2 4 4 3 – –
Matematika 4 4 4 4 4 4 4 4 4
Priroda/tehnologija 1 1 2 2 2 3 – – –
Geografija – – – – 2 2 –
Biologija – – – – 2 2 –
Fizika/Hemija – – – – – – 2 2 2
Germanski/Francuski jazik – – – – 3 4 4
Izboren predmet – – – – – – – 2 2
Klasen ~as 1 1 1 1 1 1 1 1 1
Vkupno nedelen fond 20 21 22 26 27 28 30 31 30
(sekoj ~as e vo traewe od 45 minuti)
146

• Vo vrska so predmetot –hristijanstko u~ewe (studii za hristijanstvoto), deteto mo`e da bide oslobodeno od ovoj predmet
dokolku roditelot/staratelot potpi{e izjava so koja ne dozvoluva od li~ni pri~ini deteto da ja posetuva nastavata po ovoj
predmet.
• Dol`inata na zadol`itelnoto obrazovanie e 9 godini i zapo~nuva vo kalendarskata godina koga deteto polni 7 godini, ne
zemaj}i go predvid pret{kolskoto obrazovanie ( od 3 do 6 godini).
• Osnovnoto u~ili{te vklu~uva edna (nezadol`itelna) podgotvitelna godina i devet zadol`itelni, i ne e podeleno na ciklusi.
Izvor: Evridika evropska baza na podatoci 1999.
2. Finska
Osnovno obrazovanie: minimum vkupen broj na ~asovi od I do VI oddelenie
Predmet minimum vkupen broj na ~asovi od I do VI oddlenie
Maj~in jazik i literatura (Finski/[vedski) 32
Drug nacionalen jazik ili stranski jazik (‘A’ jazik) 8
Matematika 22
Biologija, geografija i gra|ansko obrazovanie 15
Religija/Etika 8
Istorija 3
Umetnosti i prakti~ni ve{tini 44
– Muzika 6
– Vizuelni umetnosti 6
– Rakotvorbi 8
– Fizi~ko obrazovanie 12
Vkupno (minimum) broj na ~asovi 132
Izboren jazik 4
Izvor: Nacionalen sovet za obrazovanie 2001. Prvite dve oddelenija imaat minimum okolu 19 ~asa, vo treto i ~etvrto okolu 23, a vo
petto i {esto okolu 24 ~asa. Od sedmo do devetto oddelenie ima okolu 30 ~asa nedelno. Eden ~as trae najmalku 45 minuti.
147

Osnovno obrazovanie: minimalen vkupen broj na ~asovi od VII do IX oddelenie
Predmet minimum vkupen broj na ~asovi od VII do IX oddlenie
Maj~in jazik i literatura (Finski/[vedski) 8
Jazik zapo~nat vo V ili VI oddelenie (‘A’ jazik) 8
Dopolnitelen jazik (‘B’ jazik) 6
Matematika 9
Biologija, Geograija 7
Fizika, Hemija 6
Religija/Etika 3
Istorija, Op{testveni nauki 6
Muzika 1
Vizuelni umetnosti 2
Doma{na ekonomija (doma}instvo) 3
Rakotvorbi 3
Fizi~ko obrazovanie (nekoi lekcii se za zdravstveno obrazovanie) 6
U~eni~ko sovetuvawe 2
Vkupno minimalen broj na ~asovi 70
Izboren predmet (maksimum) 20
Izvor: Nacionalen sovet za obrazovanie 2001.
Osnovnoto obrazovanie e zadol`itelno i trae 9 godini (osnovno i ni`e sredno) za deca od 7 do 16 godini. Podeleno e na dva ciklusi, i
toa od I do VI oddelenie i od VII do IX oddelenie. Pret{kolskoto obrazovanie e po `elba na roditelite (ne e zadol`itelno).
148

3. Avstrija
Zadol`itelnoto obrazovanie trae 9 godini.
Osnovno obrazovanie: nedelen raspored na ~asovite
Predmet Broj na ~asovi nedelno vo sekoe oddelenie
I II III IV
Religisko obrazovanie 2 2 2 2
Lokalna istorija, geografija, biologija 3 3 3 3
Germanski jazik (~itawe i pi{uvawe) 7 7 – –
Germanski jazik (~itawe) – – 7 7
Matematika 4 4 4 4
Muzika 1 1 1 1
Crtawe 1 1 – –
Crtawe, pi{uvawe – – 2 2
Rakotvorbi 1 1 2 2
Fizi~ko obrazovanie 2 2 3 3
Zadol`itelni prakti~ni ve`bi:
Moderen stranski jazik A A 1 1
Obrazovanie za bezbednost na pati{tata B B B B
Vkupno nedelen fond na ~asovi 21 21 25 25
Izvor: Federalno ministerstvo za obrazovanie 2001. Sekoj nastaven ~as trae 50 minuti. A = 32 ~asa godi{no bez da se planira
nedelniot fond ~asovi (izu~uvaweto na stranski jazik vo I oddelenie, zadol`itelno od 2003 godina). B= 10 ~asa godi{no se planiraat
bez da se opredeli nedelen fond na ~asovi.
149

Slednite tabeli go poka`uvaat nedelniot raspored na ~asovi te za haupt{ule i gimanzium (ni`e sredno):
Haupt{ule: nedelen raspored
Predmet Broj na ~asovi nedelno vo sekoe oddelenie
I II III IV
Religisko obrazovanie 2 2 2 2
Germanski jazik 5 4 4 4
Moderen stranski jazik 4 4 3 3
Istorija, op{testveni nauki – 2 2 2
Geografija i ekonomija 2 2 2 2
Matematika 4 4 4 4
Geometrija – – 1 1.5
Biologija, obrazovanie za sredinata 2 2 2 2
Fizika i hemija – 2 2 4
Muzika 2 2 2 1
Crtawe, pi{uvawe 2 2 2 2
Osnovna tehi~ka rabota (*) 2 2 1.5 2
Tekstilna rabota (*) 2 2 1.5 2
Ishrana i doma}instvo – – 1.5 1.5
Fizi~ko obrazovanie 4 4 3 3
Vkupen nedelen fond 29 32 32 34
Izvor: Federalno ministerstvo za obrazovanie , 2001. Sekoj ~as trae 50 minuti. (*) Alternativni zadol`itelni predmeti.
150

Akademsko sredno u~ili{te (gimnazium, ponisko nivo), nedelen raspored
Predmet Broj na ~asovi nedelno vo sekoe oddelenie
I II III IV
Religisko obrazovanie 2 2 2 2
Germanski jazik 5 4 4 4
Moderen stranski jazik 4 4 3 3
Latinski jazik – – 4 5
Istorija, op{testveni nauki – 2 2 2
Geografija i ekonomija 2 2 2 2
Matematika 4 4 3 3
Biologija, obrazovanie za sredinata 2 2 2 2
Hemija – – – 2
Fizika – 2 2 2
Muzika 2 2 2 –
Umetnosti 2 2 2 2
Rakotvorbi 2 2 – –
Fizi~ko obrazovanie 4 4 4 3
Vkupen nedelen fond 29 34 32 32
Izvor: Federalno ministerstvo za obrazovanie, 2001. Sekoj ~as trae 50 minuti.
151

4. Germanija
12 godini zadol`itelno obrazovanie
Osnovnoto obrazovanie e prv ~ekor vo zadol`itelnoto obrazovanie i gi pokriva od I do IV oddelenie (ili od I do VI oddelenie vo
Berlin i Brandenburg). Nameneto e za u~enici od 6 do 10 godini (vo Berlin i Brandenburg od 6 do 12 godini).
Srednoto obrazovanie e podeleno na ni`e sredno {to gi pokriva od V do X oddelenie ili VIII do X, i vi{e sredno nivo koe se temeli
na osnovite dobieni vo ni`oto sredno. Ni`oto sredno e za u~enici od 10 do 16 godini, a vi{oto od 16 do 19 godini.
Baden-Wüerttemberg. Osnovno obrazovanie, nedelen fond na ~asovi
Predmet Broj na ~asovi nedelno vo sekoe oddelenie
I II III IV
Religisko obrazovanie 2 2 2 2
Germanski jazik 6 6 7 7
Heimat- und Sachunterricht (*)
[Za tatkovinata i svetot] 3 3 3 3
Stranski jazik (francuski ili angliski) 2 2 2 2
Matematika 4 5 5 5
Fini umetnosti/tekstilna rabota (**) 1 2 3 3
Muzika 1 1 1 1
Sport (***) 3 3 3 3
Vkupen nedelen fond 22 24 26 26
Poddr{ka od nastavnicite (individualna ili grupna) 2 2 3 3
152

Izvor: Land Baden-Wüerttemberg, 2002. Glavno, sekoj ~as trae 45 minuti.
(*) Interdisciplinarna oblast {to gi kombinira geografijata, istorijata i fizikata.
(**) Vo III i IV oddelenie dvata periodi se smesteni vo eden.
(***) Vo klasovite kade tretiot period ne mo`e da smesti sport, }e bide koristen za muzika ili rakotvorbi.
Baden-Wüerttemberg. Sredno obrazovanie (gimnazija, profil prirodni nauki), nedelen fond na ~asovi
Predmet Broj na ~asovi nedelno vo sekoe oddelenie
V VI VII VIII IX X
Religija/Etika (*) 2 2 2 1 2 2
Germanski jazik 5 4 4 3 3 4
Geografija 2 2 2 – – 1
Istorija – 2 2 2 2 1
Op{tetsveni nauki – – – – 2 2
Prv stranski jazik 5 4 4 4 3 3
Vtor stranski jazik – 4 5 4 4 3
Matematika (**) 4 3 5 4 4 4
Prirodni pojavi 1 1 – – – –
Fizika – – 2 2 2 3
Hemija – – – 3 2 2
Biologija 2 2 1 1 2 2
Prakti~en kurs od prirodnite nauki (***) – – – 1 1 1
Sport 3 3 3 3 2 2
Muzika 3 2 1 1 1 1
Fini umetnosti 2 1 1 1 1 –
Vkupen nedelen fond 29 30 32 30 31 31
153

Aran`mani za kompenzacija (12 periodi)
Tret stranski jazik (ne e zadol`itelen) – – – 3 3 3
Grupna rabota (ne treba da nadminuva 3 nedeli od propi{aniot broj na periodi)
Izvor: Land Baden-Wüerttemberg, 2002. Glavno, sekoj ~as trae 45 minuti.
(*) Etika e za u~enici koi ne go sledele religiskoto obrazovanie, po~nuvaj}i od VII oddelenie.
(**) Vo VII oddelenie eden period }e bide iskoristen za voveduvawe vo informati~ka tehnologija.
(***) Kombinacija od fizika, hemija i biologija, vremeto potro{eno za sekoj predmet oddelno bi trebalo da e podednakvo.
(Periodot go odreduva Ministerstvoto za obrazovanie i pretstavuva petdnevna ili {estdnevna rabotna nedela. Onamu kade {to e
opredelena {estdnevna rabotna nedela dve saboti vo mesecot treba da se nerabotni).
154

5. Grcija
Zadol`itelno obrazovanie e vo traewe od devet godini.
Osnovnoto obrazovanie trae 6 godini, a go zapi{uvaat u~enici koi vo tekovnata godina }e napolnat (zaklu~no so dekemvri) 6 godini.
Srednoto se deli na vi{e i ni`e sredno obrazovanie. Ni`oto trae tri godini i spa|a vo zadol`itelnoto obrazovanie.
Osnovno obrazovanie, nedelen fond na ~asovi (2000)
Predmet Broj na ~asovi nedelno vo sekoe oddelenie
I II III IV V VI
Religija – – 2 2 2 2
Gr~ki jazik 9 9 9 9 8 8
Matematika 4 4 4 4 4 4
Istorija – – 2 2 2 2
Nauka za sredinata
(vklu~uva i religija vo I i II odd.) 5 5 4 4 – –
Geografija – – – – 2 2
Prirodni nauki – – – – 3 3
Op{testveni nauki i gra|ansko obrazovanie – – – – 1 1
Estetsko obrazovanie (drama, muzika, umetnosti) 4 4 3 3 2 2
Fizi~ko obrazovanie 2 2 2 2 2 2
Angliski jazik – – – 3 3 3
U~ili{ten `ivot 1 1 – – – –
Vkupen nedelen fond 25 25 26 29 29 29
155

Gimnazium, nedelen fond na ~asovi (2000)
Predmet Broj na ~asovi nedelno vo sekoe oddelenie
I II III
Religija 2 2 2
Anti~ka helenska literatura 4 4 4
Moderen gr~ki jazik i literatura 5 4 4
Istorija 2 2 3
Politi~ko i op{testveno obrazovanie – – 2
Stranski jazik (angliski, francuski ili germanski) 6 5 5
Matematika 4 4 4
Fizika, hemija – 3 3
Kompjuteri, tehnologija 2 2 1
Geografija 2 2 –
Biologija I 2 – –
Biologija II – – 2
U~ili{ten vodi~ za struki – – 1
Fizi~ko obrazovanie 3 3 2
Estetsko obrazovanie (drama, muzika, umetnosti) 2 2 2
Doma}instvo 1 2 –
Vkupen nedelen fond 35 35 35
Izvor: Evridika Evrobaza, 2001. Sekoj ~as trae od 40 do 50 minuti.
156

6. Slovenija
a) Zadol`itelen del
predmeti/nedelen broj na ~asovi I II III IV V VI VII VIII IX
Slovene~ki jazik 6 7 7 5 5 5 4 3,5 4,5
Matematika 4 4 5 5 4 4 4 4 4
Stranski jazik 2 3 4 4 3 3
Likovno obrazovanie 2 2 2 2 2 1 1 1 1
Muzi~ko obrazovanie 2 2 2 1,5 1,5 1 1 1 1
Op{testvo 2 3
Geografija 1 2 1,5 2
Istorija 1 2 2 2
Gra|ansko obrazovanie i etika 1 1
Zapoznavawe na prirodata 3 3 3
Fizika 2 2
Hemija 2 2
Biologija 1,5 2
Priroda 2 3
Priroda i tehnika 3 3
Tehnika i tehnologija 2 1 1
Doma}instvo 1 1,5
Sport 3 3 3 3 3 3 2 2 2
predmet 1 2/1 2/1 2/1
predmet 2 1 1 1
predmet 3 1 1 1
Oddelenski ~as (odd. zaednica) 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5
Broj na predmeti 6 6 6 8 9 11 14 16 14
Nedelen broj na ~asovi 20 21 22 24 26 26 29,5 30 30
Broj na nedelni pouki 35 35 35 35 35 35 35 35 32
157

Denovi za kultuura 4 4 4 3 3 3 3 3 3
Denovi za priroda 3 3 3 3 3 3 3 3 3
Tehni~ki denovi 3 3 3 4 4 4 4 4 4
Sportski denovi 5 5 5 5 5 5 5 5 5
Broj na nedelni aktivnosti 3 3 3 3 3 3 3 3 3
b) pro{iren plan
individualna i zaedni~ka
pomo{ na u~enici so problemi
vo u~eweto 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5
dopolnitelna i dodatna
nastava 1 1 1 1 1 1 1 1 1
op{testveni aktivnosti 2 2 2 2 2 2 2 2 2
Nastava vo priroda
158

7. Hrvatska
predmeti/nedelen broj na ~asovi I II III IV V VI VII VIII
1. Hrvatski jazik 5 5 5 5 5 5 4 4
2. Likovna kultura 1 1 1 1 1 1 1 1
3. Muzi~ka kultura 1 1 1 1 1 1 1 1
4. Stranski jazik 2 2 2 2 3 3 3 3
5. Matematika 4 4 4 4 4 4 4 4
6. Priroda 1,5 2
7. Biologija 2 2
8. Hemija 2 2
9. Fizika 2 2
10. Priroda i op{testvo 2 2 2 3
11. Istorija 2 2 2 2
12. Geografija 1,5 2 2 2
13. Tehni~ka kultura 1 1 1 1
14. Fizi~ka i
zdravstvena kultura 3 3 3 2 2 2 2 2
Vkupno ~asovi za zadol`itelni
predmeti (redovna
nastava)
18 18 18 18 22 23 26 26
Izborni predmeti
15. Veronauka 2 2 2 2 2 2 2 2
16. Stranski jazik 2 2 2 2 2
17. Ostanati izborni
predmeti 2 2 2 2
159

Vkupno ~asovi za izborni
predmeti (izborna
nastava)
2 2 2 4 6 6 6 6
Posebni programi za klasi~ni jazici
18. Latinski jazik 3 3 3 3
19. Gr~ki jazik 3 3
Vkupno posebni
programi
3 3 6 6
Drugi oblici na neposredno vospitna-obrazovna rabota
20. Dopolnitelna nastava
i dodatna nastava 1+1 1+1 1+1 1+1 1+1 1+1 1+1 1+1
21. Vonnastavni aktivnosti 1 1 1 1 1 1 1 1
22. Oddelenski ~as 1 1 1 1 1 1 1 1
160

8. Italija
Zadol`itelnoto obrazovanie trae 8 godini. Podeleno e na dva ciklusi i toa na osnovno 5 godini i ni`e sredno 3 godini.
Osnovno obrazovanie
Predmet Broj na ~asovi nedelno vo sekoe oddelenie
I II III IV V
Italijanski jazik 6 6 6 6 6
Stranski jazik 1 1 3 3 3
Prirodni nauki 2 2 2 2 2
Istorija, geografija, op{testveni nauki 5 5 5 5 5
Matematika 6 6 6 6 6
Religija 2 2 2 2 2
Umetni~ko obrazovanie 2 2 2 2 2
Muzi~ko obrazovanie 2 2 2 2 2
Fizi~ko obrazovanie 2 2 2 2 2
Vkupen nedelen fond 28 28 30 30 30
Ni`e sredno obrazovanie
161

Predmet Broj na ~asovi nedelno vo sekoe oddelenie
I II III
Italijanski jazik 7 7 6
Stranski jazik 3 3 3
Prirodni nauki 6 6 6
(matematika, hemija, fizika i prirodni nauki)
Istorija, geografija, gra|ansko obrazovanie 4 4 5
Religija (izborno) 1 1 1
Tehni~ko obrazovanie 3 3 3
Umetniko obrazovanie 2 2 2
Muzi~ko obrazovanie 2 2 2
Fizi~ko obrazovanie 2 2 2
Vkupen nedelen fond 30 30 30
Izvor: INDIRE, 2001.
Nastavata se izveduvaat od ponedelnik do sabota, pet ~asa dnevno. ^asovite traat po 60 minuti, a po vtoriot ili tretiot zadol`itelna
e pauza od 10 minuti.
162

9. Finska
Zadol`itelnoto obrazovanie trae 9 godini, opfa}a deca od 7-16 godini i e podeleno na osnovno i ni`e sredno.
Osnovnoto trae 6 godini, glavno go izveduva klasen nastavnik, a ni`oto sredno tri godini.
Osnovno obrazovanie
Predmet Minimum broj na ~asovi nedelno od I do VI oddelenie
Maj~in jazik (finski/{vedski) 32
Stranski jazik (prv) 8
Biologija, geografija, gra|ansko i ekologija 15
Istorija 3
Matematika 22
Religija/ etika 8
Umetnost i prakti~ni predmeti 44
Vizuelni umetnosti 6
Muzika 6
Kraft 8
Fizi~ko obrazovanie 12
Vkupno minimalen broj na ~asovi 132
Izboren jazik 4
163

Ni`e sredno obrazovanie
Predmet Minimum broj na ~asovi nedelno od VII do XI oddelenie
Maj~in jazik (finski/{vedski) 8
Stranski jazik (prv) 8
Vtor stranski azik 6
Biologija, geografija 7
Fizika, hemija 6
Istorija, op{testveni nauki 6
Matematika 9
Religija/ Etika 3
Vizuelni umetnosti 2
Muzika 1
Kraft 3
Fizi~ko obrazovanie 6
Doma}instvo 3
Klasen ~as 2
Vkupno minimalen broj na ~asovi 70
Izborni predmeti (maksimum) 29
Izvor: Nacionalen sovet za obrazovanie 2001 godina. Prvite dve oddelenija imata pribli`no po 19 ~asa, pribli`niot broj ~asovi za
treto i ~etvrto oddelenie e 23 ~asovi, a za petto i {esto 24 ~asa. Od sedmo do devetto predavawata pokrivaat minimum 32 ~asa nedelno.
^asovite traat 45 minuti.
164

10. [vedska
Vo [vedska se realizira devetgodi{no zadol`itelno osnovno obrazovanie.
Predmet/ grupa predmeti Vkupen broj na ~asovi po oddelenija od I do IX oddelenie
[vedski jazik 1,490
Angliski jazik 480
Matematika 900
Umetnost 230
Doma}instvo i ekonomija na potro{uva~i 118
Fizi~ko i zdravstveno obrazovanie 500
Muzika 230
Rabota so tekstil, drvo i metal 330
Op{testveni nauki
Geografija, istorija, religisko obrazovanie i gra|ansko obrazovanie
(mo`e da bidat izu~uvani kako oddelni predmeti ili kombinirano) 885
Prirodni nauki:
Biologija, fizika, hemija i tehnologija
(mo`e da bidat izu~uvani kako oddelni predmeti ili kombinirano) 800
Izborni predmeti – jazici 320
Izbor na u~enikot (izboren predmet) 382
Vkupno garantiran minimum na ~asovi 6,665
Izvor: Ministerstvo za obrazovanie i nauka, 2001 godina
600
165

11. Francija
10 godini zadol`itelno obrazovanie
Osnovno obrazovanie
Minimum Maksimum
Francuski jazik 9 ~ 10 ~
Zaedni~ki `ivot (Da se `ivee zaedno) 30 min.
Matematika 5 ~ 5 h min.
Otkrivawe na svetot 3 ~. 3 ~. 30 min.
Stranski jazik ili regionalen jazik 1 ~. 2 ~.
Umetni~ko obrazovanie 3 ~. 3 ~.
Fizi~ko i zdravstveno obrazovanie 3 ~. 3 ~.
Vkupno nedelen fond na ~asovi 26 ~.
Izvor: Ministerstvo za obrazovanie, 2002 godina
166

Minimum Maksimum
Francuski jazik. Literatura i op{testveni nauki
Literatura (zboruvawe, ~itawe i pi{uvawe) 4 ~. 30 min. 5 ~. 30 min.
Francuski jazik (gramatika, pravopis, vokabular) 1 ~. 30 min. 2 ~.
Stranski jazik ili regionalen jazik 1 ~. 30 min. 2 ~.
Istorija i geografija 3 ~. 3 ~. 30 min.
Zaedni~ki `ivot 30 min. 30 min.
Vkupno 12 ~. 12. ~.
Prirodni nauki
Matematika 5 ~. 5 ~. 30 min.
Eksperimentalni nauki i tehnologija 2 ~. 30 min. 3 ~.
Vkupno 8 ~. 8. ~.
Umetni~ko obrazovanie (muzi~ko, vizuelni umetnosti) 3 ~. 3. ~.
Fizi~ko i zdravstveno obrazovanie 3 ~. 3 ~.
Vkupno nedelen fond na ~asovi 26 ~.
Gra|ansko obrazovanie 1 ~.
Izvor: Ministerstvo za obrazovanie na Francija, 2002 godina
167

12. Velika Britanija
11 godini zadol`itelno obrazovanie
Zadol`itelnoto obrazovanie zapo~nuva na petgodi{na vozrast vo Anglija, Vels i [kotska, a na ~etiri godini vo Severna Irska. Ima
malku ili voop{to nema oddeleni nastavni predmeti vo ranite godini. Na sedum godini decata se prefrlaat vo u~ili{ta za mali deca.
Prefrlaweto vo sredno u~ili{te e na 11 - godi{na vozrast.
Nacionalniot kurikulum opredeluva 4 klu~ni podra~ja i deset predmeti:
- period 1: do 7 godini;
- period 2: od 7 do 11 godini;
- period 3: od 11 – 14 godini;
- period 4: od 14 – 16 godini.
·
Klu~nite periodi 1 i 2 pripa|aat na prvata faza. Periodite 3 i 4 ja so~inuvaat vtorata faza. Vo Anglija imaat tri klu~ni predmeti:
angliski jazik, matematika i nauka. Isto taka, ima sedum drugi glavni predmeti: tehnologija, (dizajn i informati~ka tehnologija),
istorija, geografija, muzika, umetnost, fizi~ko obrazovanie i stranski jazik.
168

Nacionalen kurikulum vo u~ili{tatat vo Anglija
Prv period Vtor period
Predmeti Period 1 Period 2 Period 3 period 4
Angliski jazik * * * *
Matematika * * * **
Prirodni nauki * * * *
Dizajn i tehnologija * * * **
IT * * * *
Istorija * * *
Geografija * * *
Stranski jazik * **
Umetnost i dizajn * * *
Muzika * * *
Fizi~ko obrazovanie * * * **
Gra|ansko/dr`avno obrazovanie *** ***
Izvori: National Curriculum for England online [http://www.nc.uk.net/home.html] and The Qualifications and Curriculum Authority
[http://www.qca.org.uk], March 20002. (*) Programmes of study statutory from August 2000. (**) Programmes of study statutory from August 2001. (***)
Programmes of study statutory from August 2002.
169

13. Norve{ka
Zadol`itelnoto obrazovanie trae 9 godini.
Broj na ~asovi za sekoj period oddeleno
Predmet Ni`e osnovno (I–IV) Vi{e osnovno (V–VII) Ni`o sredno (VIII–X)
Religisko i eti~ko obrazovanie 266 266 247
Norve{ki jazik 912 589 532
Matematika 532 437 418
Op{testveni nauki 190 285 380
Umetnost 228 380 228
Nauka i sredinsko obrazovanie 152 247 342
Angliski jazik 95 266 342
Muzika 152 228 114
Doma}instvo 38 114 114
Fizi~ko obrazovanie 228 266 304
Zadol`itelen dopolnitelen predmet – – 304
Oddelenski ~as – – 95
Slobodni aktivnosti 247 – –
Vkupno nedelen fond
na ~asovi po periodi 3,040 3,078 3,420
(od koi po izbor na u~ili{teto
i u~enikot) 152 114 152
(Finski jazik kako vtor jazik, vkupen broj za period od deste godini 1,111)
Izvor: Ministerstvo za obrazovanie, 2001 godina. Vremetraeweto na ~asot e 45 minuti.
170

14. Portugalija
Zadol`itelnoto obrazovanie trae devet godini i e podeleno na tri ciklusi, od koi edniot trae 4 godini, vtoriot 2 i tretiot 3 godini.
Prv ciklus (I do IV oddelenie)
Podra~je/disciplina Broj na ~asovi nedelno
Pove}edisciplinarno podra~je
Izrazuvawe i obrazovanie (psihomotori~ko, muzi~ko, dramsko i plasti~no)
Portugalski jazik
Matematika
Transdisciplinarno podra~je:
Edukativno vreme organizirano od u~ili{teto (ne kako oddelni predmeti)
Li~en razvoj, eti~ko i religiozno obrazovanie
Vkupen broj na ~asovi za sekoe oddelenie 25 ~asovi
Fakultativno obrazovanie:
Stranski jazik
Izvor: Ministerstvo za obrazovanie, 1998
171

Vtor ciklus
V VI
Jazici i op{testveni nauki:
Portugalski jazik 5 5
Istorija i geografija na Portugalija 3 3
Stranski jazik 4 4
Ekzaktni i prirodni nauki:
Matematika 4 4
Prirodni nauki 3 3
Umetni~ko obrazovanie i tehnologija:
Vizuleno obrazovanie i tehnologija 5 5
Muzi~ko obrazovanie 3 3
Fizi~ko obrazovanie 3 3
Li~en i socijalen razvoj:
Etika i religija 1 1
Vkupen broj na ~asovi nedelno 31 31
Edukativno vreme organizrano od u~ili{teto (ne kako oddelni predmeti) 95-110 ~asa vo tekot na godinata.
Izvor: Ministerstvo za obrazovanie, 1998. Vremetraeweto na eden ~as e 45 minuti.
172

Tret ciklus VII VIII IX
Portugalski jazik 4 4 4
Prv stranski jazik 3 3 3
Op{testveni nauki:
Istorija 3 3 3
Geografija na Portugalija 3 – 4
Matematika 4 4 4
Fizi~ki i prirodni nauki:
Fizika – Hemija – 4 3
Prirodni nauki 4 3 –
Vizuleno obrazovanie 3 3 3
Fizi~ko obrazovanie 3 3 3
Li~en i socijalen razvoj:
Etika i religija 1 1 1
Izborni predmeti:
Vtor stranski jazik, muzi~ko obrazovanie
ili tehnologija
3 3 3
Vkupen broj ~asovi nedelno 31 31 31
Edukativno vreme organizrano od u~ili{teto (ne kako oddelni predmeti) 95-110 ~asa vo tekot na godinata.
Izvor: Ministerstvo za obrazovanie, 1998. Vremetraeweto na eden ~as e 45 minuti.
173

15. Luksembrug
Zadol`itelnoto obrazovanie e 9 godini.
Predmet Broj na ~asovi nedelno vo sekoe oddelenie
podgotvitelno I II III IV V VI
Etika i religija 2 2 2 2 2 2 2
Luksemburg 1 1 1 1 1 1 1
Francuski jazik - - 3 7 7 7 7
Germanski jazik 8 9 8 5 5 5 5
Smetawe 6 6 6 5 5 5 5
Voved vo naukite 3 4 2 2 2 - -
Istorija - - - - - 1 1
Geografija - - - - - 1 1
Prirodni nauki - - - - - 1 1
Umetni~ko obrazovanie 1 1 1 1 1 1 1
Ra~na rabota 1 1 1 1 1 1 1
Muzi~ko obazovanie 1 1 1 1 1 1 1
Sportsko i fizi~ko obrazovanie 3 3 3 3 3 2 2
Aktivités dirigées 2 - - - - - -
Vkupen broj ~asovi nedelno 28 28 28 28 28 28 28
Izvor: Ministerstvo za obrazovanie 2003.
Vremetraeweto na eden ~as e 50-55 minuti.
174

Ni`e sredno obrzovanie
VII VIII IX
Etika i religija 2 2 2
Francuski jazik 6 6 6
Germanski jazik 4 4 4
Luksemburg 1 – –
Angliski jazik – 6 5.5
Matematika 4 3 4
Istorija 2 2 2
Geografija 2 1 1.5
Biologija 2 1 1
Umetni~ko obrazovanie 2 2 2
Muzi~ko obazovanie 1 1 –
Fizi~ko obrazovanie 3 2 2
Ra~na rabota 1 – –
Vkupen broj ~asovi nedelno 30 30 30
Izvor: Ministerstvo za obrazovanie 2002.
Vremetraeweto na eden ~as e 50-55 minuti.
175

RELEVANTNA LITERATURA
1. Adam~evska S., Aktivna nastava, Legis-Skopje, 1996
2. Angelovska-Galevska, N: Sovremen tretman na kvalitativnite
pedago{ki istra`uvawa, Doktorska disertacija, filozofski
fakultet, Skopje, 1997.
3. Bela knjiga o vzoji in izobrazevanju v Republiki Sloveniji, Ljubljana, 1995
4. Blum,S.B.: Taksonomija ili klasifikacija obrazovnih i odgojnih ciljeva (pr)
Beograd, 1970.
5. Bognar, L. Matijevic, M.: Didaktika, skolska knjiga, Zagreb, 1993.
6. Bognar, L. Matijevic, M.: Didaktika, skolska knjia, Zagreb, 2002.
7. Bruner, Dz.: Proces obrazovanja, Zbornik 4: Psihologija u nastavi, Savez
dru{tava psihologa S.R.Srbije, Beograd, 1988.
8. Bruner, Dz.: Ponovni susret sa ,,Procesom obrazovanja" Zbornik 4:
Psihologija u nastavi, Savez dru{tava psihologa S.R.Srbije, Beograd, 1988.
9. Bruner,Dz.: Tok kognitivnog razvoja, Psihologija, 1-2 (1972).
10. Val{, B. K.: ,,^ekor po ~ekor" Programa za decata i semejstvata,
Institut Otvoreno op{testvo- Makedonija,1995.
11. Vigotski, L.S.: Misljenje i govor, Nolit, Beograd, 1977.
12. Vsebinska prenova osnovne sole, Urad RS za solstvo, 1996
13. Davidov, V.V.: Analiza didaktickih principa tradicionalne {kole i mogu}i
principi nastave bliske budu}nosti, Zbornik instituta za pedago{ka istra`ivanja,
br. 20, Beograd, 1987.
14. Davidov, V.V.: Sta je nastavna delatnost, Zbornik instituta za pedago{ka
istra`ivanja, br. 22, Beograd, 1989.
15. Davidov,V.V.: O shvatawima razvijajuce nastave-saznavanje i nastava, Institut
za pedago{ka istra`ivanja, Beograd, 1995.
16. Damovska, L.: Kompatibilnosta na predu~ili{noto so osnovnoto
vospitanie i obrazovanie: Krug, Skopje, (2001).
17. Dotran, R.: Individualizovana nastava, Veselin Masle{a, Sarajevo, 1962.
18. Damjanovski, A. : Individualizacija na nastavata, Prosvetno delo,
Skopje, 1993.
19. Zakon za osnovnoto obrazovanie, Sl. Vesnik na R.M. br.52, juli
2002.
20. Zakon za srednoto obrazovanie, Sl. Vesnik na R.M. br.52, juli 2002.
21. Kami. K,: Pedagoske implikacije Pija`eove teorije: Razlike u odnosu na druge
teorije i savremena obrazovna praksa, Zbornik 4: Psihologija u nastavi, Savez
drustava psihologa S. R.Srbije, Beograd, 1988.
22. Klafki, V idr. Didakticke teorije, Educa, Zagreb, 1992
23. Klarin, M. V., Pedago{kata terorija vo nastavniot process, Pedago{ki zavod na
Makedonija, Skopje, 1995
24. Enciklopedijski rjecnik pedagogije, Matica hrvatska, Zagreb, 1963.
25. Komenski, J.A.: Velika didaktika, Zavod za ud`benike, Beograd, 1967.
26. Lazarevic, D.: Nastava i razvoj pojmova: Neovigotskijanski pristup, Zbornik
instituta za pedagoska istrazivanja, br. 27, Beograd, 1995.
27. Lazarevic, D.: Ispitivanje usvojenosti i razvoja naucnih pojmova analizom
definicija, Zbornik instituta za pedagoska istrazivanja, br. 28, Beograd 1996.
28. Mars, C.: Kurikulum - temeljni pojmovi, Eduka, Zagreb, 1994.

29. Milanovic-Nahod, S.: Ispitivanje poznavanja osnovnih pojmova iz drustvenih
nauka kod ucenika zavrsnog razreda osnovne skole, Institut za pedagoska
istrazivanja, Naucna knjiga, Beograd, 1973.
30. Milanovi}-Nahod, S: Kognitivne teorije i nastava, Institut za pedago{ka
istra`ivanja, Prosveta, Beograd, 1988.
31. Peasinovic, R.: Nastavnik i individualizacija nastave, Nastava i vaspitanje, 4,
Beograd, 1972.
32. Pedagoska enciklopedija, skolska knjiga i dr., Zagreb, 1989.
33. Pijaze, Z. i Inhelder,B.: Intelektualni razvoj deteta, Zavod za ud`benike i
nastavna sredstva, Beograd, 1986.
34. Poljak, V.: Kako sticati znanja, Birotehnika, Zagreb, 1982.
35. Rubinstajn, L.S.: O Misljenju i putevima njegovog istrazivanja (pr),
Beograd,1981.
36. Richards, J,C. Curriculum development in Language teaching, Cambridge
University press,2001.
37. Spasenovic, V.: Uloga sadr`aja u procesu usvajanja znanja, Zbornik instituta
za pedago{ka istra`ivanja, br. 28, Beograd, 1996.
38. Trajkovski I. id r. Gra}anskoto obrazovanie vo RM, Filozofski fakultet,
Univerzitet Sv. Kiril i Metodij, Skopje, 1998
39. Ustav na Republika Makedonija, NIP Magazin 21, Skopje, 1991.
40. Hedge,T.,Whitney, N.: Power pedagogy & Practice, Oxford University Press,
1996.
41. Hrkalovic, R.: Komparativna analiza nastavnih programa u oblasti maternjih
jezika, Institut za pedago{ka istra`ivanja, Beograd, 1988.
42. Saranovic-Bo`anovi}, N. Milanovi}-Nahod,S.: Uticaj u~enja na usvajanje
pojmova, Zbornik instituta za pedago{ka istra`ivanja, br. 27, Beograd, 1995.
43. Saranovic-Bozanovic, N.: Teorijske osnove saznavanja u nastavi, Prosveta,
Beograd, 1989.
44. SaranovicBo`anovic, N.: Znanje i razumevanje u nastavi,Saznavanje i nastava,
Institut za pedagoska istrazivanja, Beograd, 1995.
45. Skole i kvalitet, Zavod za ud`benike i nastavna sredstva i dr. Beograd, 1998.
46. Djor|evic, J.: Naucno-tehnoloska revolucija i promene u nastavnim
programima. Zbornik instituta za pedagoska istrazivanja, br. 20, Beograd,
1987.
47. Djor|evic, J.: Inovacije u nastavi, Institut za pedagoska istra`ivanja, Beograd,
1986.
48. Osnovi na programata za vospitno-obrazovnata rabota vo podgotvitelnata
godina, BRO, Skopje, 2005
49. World Data on Education, International Bureau on Education, Geneva,
UNESCO, 2003
177