Klikoni këtu - Lajme / News Albemigrant

∑ 

Per scoprire le radici 

dell’albero genealogico 

bisogna 

essere muniti di conoscenza 

e coraggio, cose che a noi 

albanesi non mancano. 

«Le stelle non si vergognano 

di sembrare lucciole, ma 

anche le lucciole si onorano 

di sembrare stelle». 

∑ 

∑ 

Te zbuloshe rrenjet 

e trungut gjinetik 

patjeter duhet te 

jesh i paisur me dituri e kurajo, 

te cilat ne shqiptareve 

nuk na mungojne. 

«Yjet nuk e kane per turp te 

duken si xixellonja,por dhe 

xixellonjat e kane per nder 

te duken si yjet». 

∑ 

Distribuzione gratuita in: 

Anno 9 

. Anno 8 

Mensile di attualità cultura italo-albanese 

. Distribuzione Albania, gratuita Australia, in: 

Numero 1 

Belgio, Canada, Germania, 

. numero 2 

. Mensile Direttore di attualità editoriale: e cultura Hasan italo-albanese Aliaj . 

Albania, Australia, 

Belgio, Grecia, Canada, Francia, Germania, Italia, 

Aprile 2011 

Direttore editoriale: Hasan Aliaj 

Grecia, Stati Francia, Uniti e Svizera Italia, 

. Giugno 2010 

Stati Uniti e Svizzera 

Kombi nuk mund të shitet dhe të blihet me para 

Giorgio Castriota Gjergj Kastrioti Gjergj Kastrioti 

Ditën e martë në, në Muzeun Historik 

Kombëtar, Shoqata Atdhetare Kulturore 

“Labëria” nën siglën “Kombi nuk 

mund të shitet dhe të blihet me para”, organizoi 

tryezën e rrumbullakët me mbështetjen 

e 73 shoqatave të tjera kombëtare e lokale, 

si dhe nga organizata, grupe e personalitete 

të shquar e të përgjegjshëm për çështjen kombëtare 

(Reshat Arbana Pëllumb Xhufi. Koço 

Danaj, Sabri Godo, Kreshnik Spahiu, etj), për 

të shprehur shqetësimin dhe kundërshtimin 

tonë të vendosur ndaj Ligjit të Qeverisë Shqiptare, 

për regjistrimin e popullsisë mbi baza 

etnike, fetare. Kushtetuta e Shqipërisë përcakton 

qartë dhe prerë, të drejtat e shtetasve 

për kombësinë dhe bindjet fetare, si çështje 

themelore, personale dhe të pa cënueshme nga 

askush, madje thekson, se as vetë minoritetet 

nuk mund të detyrohen të deklarojnë përkatësinë 

e tyre kombëtare, etnike, gjuhësore apo fetare. 

Mbi këtë teme zhvilluam këto biseda. 

Reshat Arbana 

(Artist i Popullit) 

Kjo ftesë është e veçantë 

për mua. Kjo pjesmarje në 

këtë tryezë është më e rëndësishme 

se çdo aktivitet tjetër, 

dhe lashë cdo punë për të 

ardhur… Interesat kombëtare 

duhet ti kemi mbi ato vetjake 

në këto momente të vështira 

që po kalon atdheu ynë. Politika 

shqiptare postkomuniste është një politkë që si 

kushton vëmëndjen e duhur interesave kombëtare, 

prandaj ne duhet të jemi vetë vigjilentë. Konica jo 

më kot ka thënë se Shqipërisë e keqja i vjen nga 

vetë shqiptarëve. Personalisht kam lexuar shumë për 

Fan Nolin, Konicën etj, dhe debatet që ata kan pasur 

për patriotizmin. Problemet që diskutohen sot në këtë 

takim janë shumë vendimtare për fatin e kombit tonë. 

Sot duhet të ishim aq shumë shoqata dhe intelektualë 

sa duhej të ishin disa salla për të na nxënë. Eshtë një 

moment që duhet të reagojmë me pjekuri, qytetari, 

arsye dhe me 

L’Albania 

shumë kujdes. Përpara të 

evemë ligjin, 

normat ndërkombëtare. Dhe shoh se ato flasin për 

ne, të gjitha. Në vend që rregullat ligjet ti zbatojnë 

il movimento 

ligjvënësit, ata që kemi vënë për të na drejtuar, po 

i zbatojmë dhe po i korigjojmë ne. Doja dhe kam 

shumë dëshirë që 

libero 

në raste të tilla, të recitoj poezi 

dhe prozë të Naimit, Abdylit, Konicës, Nolit, që i 

kushtohen e atdheut. senza visto 

Onorevole Presidente 

Sabri 

della 

Godo 

Commissione 

Europea, gentile José Manuel Barroso, 

vi saluto amichevolmente da Valona e 

Si do ta komentonit vendimin 

vi faccio i miei migliori auguri. 

Ringraziandovi per 

e 

l’appoggio 

qeverisë për 

a noi 

vetdeklarim 

dato 

desidero informarvi 

të 

che 

kombësisë 

sta per compiersi 

dhe të besimit 

un 

anno dalla felice inaugurazione fetar del mio progetto 

“100 passi verso l’Europa” Unë jam avvenuto nga Delvina, a Pogradec, 

sul lago di Ohr, me un progetto histori. che Qytet ha conqui- 

me shumë 

qytet 

stato non solo i cuori tradita e le menti dhe dei shumë residenti patriot. e 

Delvina dell’intera është regione, pjesë e Labërisë ma anche dhe dei nostri ndjehem grandi krenar 

që sot amici jam europei në këtë quali tubim Vaclav si pjestar Havel, i kësaj Imre shoqate. Kertezs, 

në Heinz nderin Fischer, e krahinës Werner së Labërisë Faymann, që të Benita zhvillojë 

Eshtë 

tubime Ferrero të tilla Waldner, dhe në Michael kohë të veshtira. Spindelegger, I kam Peter ndjekur 

këto Balatzs, aktivitete Doris dhe Pack ndihem e Hannes shumë Swoboda i emocinuar ecc... që 

keni che reaguar classificarono në moment l’evento delikate come si il Marveshja migliore për 

Ujrat dei me mezzi Greqinë per il dhe raggiungimento rasti i tanishëm. dell’obiettivo Eshte çudi 

ndryshimi proposto apo dallo vetdeklarimi slogan “Riuniamo i kombësisë l’Europa kur dihet attraverso 

e thotë la cultura”. qartë se La duhen realizzazione 6000 vjet di që questo të ndry- 

që 

shkenca 

shojë progetto kodi gjenetik ha fatto i in njeriut, modo pra che të venisse ndryshojë proposta kombësia, 

la ndërsa mia candidatura sipas formularëve per il të premio sotëm, “European mund ta ndryshosh 

Citizen vetëm Prize”, për dy consegnato minuta. Duhet dal presidente që ta mbrojmë del 

këtë parlamento ide, që nuk europeo mund a të Bruxelles. ndërrohet kombësia. Aq 

më mirë 

Nel 

do 

quadro 

ta kuptojnë 

dell’inaugurazione 

ata që e kanë 

del 

projektuar 

progetto 

se 

kjo punë 

ho avuto 

nuk 

il 

pëlqehet 

piacere e 

nga 

l’onore 

shumica 

di ricevere 

e shtetasve. 

una lettera 

da voi in cui Lei, gentile amico, assieme al 

Keshtu 

një ligj që nuk pëlqehet nga shumica e shtetasve, 

gradimento delle mie idee e dei miei concetti 

duhet të çoj aty që të ndërrohet ligji meqenëse nuk 

mi scriveva alcune delle sue idee sull’identità 

mund 

e l’unione 

të ndërrohen 

dell’Europa. 

qytetarët. Ne duhet të bëjmë një 

peticion krahas punës suaj. Një pjesë e intelëktualëve 

shqiptarë duhet të prononcohen se nuk mund të përfshihen 

të gjithë në një tubim. Ata, të thonë qartë fjalën 

e tyre se në rast se diskutohet kjo çështja e kombësisë 

ti bëhet e qartë qeverisë se duhet të mbetet brenda 

Scanderbeg 

di Rembrandt 

Il nostro “Scanderbeg” di Rembrandt van Rijn esiste. 

Si trova lì, nei ricchi fondi del Museo delle Belle 

Arti di Nancy, capitale dei duchi di Lorena. Si 

trova lì, ancora fresco, con la sua sensibile acquaforte, 

con le tracce della planchette da cui fu ricavato ancora 

visibili. E noi lo toccammo come per salutarlo, lo osservammo 

a lungo, sodisfammo la nostra sete, lo ammirammo 

pieni di cenni d’affermazione silenziosi dei capi, 

alla presenza della conservatrice del Museo, la sig.ra 

Sophie Harent. Per di più, questo ritratto di Scanderbeg 

non risulta sconosciuto agli amanti dell’arte albanesi. 

Eppure, è sorprendente sapere che la storiografia albanese 

ha definito questo ritratto del nostro Eroe semplicemente 

come un’opera anonima, di fantasia, proveniente 

dalle profondità dei tempi non identificata, senza 

che i misteri in essa contenuti fossero decifrati, seppur 

pubblicata ovunque, ieri e oggi, perfino sulle cartoline 

o i poster, ultimamente anche a colori. 

In verità, il primo segnale utile all’identificazione 

di queso ritratto come uno dei disegni di Rembrandt lo 

riscontrammo nel Catalogo regionale “Dei libri d’arte 

d’antichita posseduti dal conte Cicognara” del 1821, 

dove al numero 2132, il nome del ritratto “Scanderbec” 

risulta elencato tra i “trentaquattro persoaggi storici 

ed eroici stampati da F.L.D. Ciartres”. Notammo nella 

Skenderbeu 

i Rembrendit 

nga Fotaq Andrea France 

serie di questi personaggi – che in realtà sono trentasei, 

kuadrit secondo ligjor. gli studi Kjo do -, nomi të thotë famosi se unë che hanno mund lasciato të kërkoj 2132, këtë emri veprimtari i portretit të domosdoshme, “Scanderbec” figuron patriotike, i radhitur fisnike 

të kontit Cicognara) të vitit 1821, ku në numrin rendor 

impronte të ndryshoj nella kombësinë, storia mondiale, në qoftëse quali unë Attila, jam Barbarossa, 

ta Timur provoj Leng, këtë ndryshim, Dioniso, Atabaliba vërtetoj re në del mënyrë Perù, Archi- 

zyrtare stampuar nga F.L.D. Ciartres. “Vërejmë në serinë e këtyre 

në gjendje mes që “tridhjetë keni nisur. e katër personazheve historikë e heroikë 

mede, prejardhjen Pitagora, time Diogene, nga baba Platone, e nga Socrate, nëna, Sulejman, dhe kjo të personazheve Kreshnik - që Spahiu në faktjanë tridhjetë e gjashtë, në 

Thomas bëhet More, me një Gaston vendim de Foix, gjygji. Scanderbeg, E shumta Cadamosto, që mund të bazë të studimeve -, emra të njohur që kanë lënë gjurmë 

Aristotele, bëhet në Nogai një vend il Grande të qytetëruar di Persia, kjo është. Nangasaki, Në këtë l’imperatormular 

del që do Giappone, të na jepet Empedocle, shtrohen Faust, edhe Saladino disa pyetje ecc të Dionisi, Atabalipa mbreti i Është Perusë, kënaqësi Arkimedi, e veçantë Pitagora, që 

for- 

në historinë botërore, si Atila, Mendimi Barbarosa, juaj për Timurlengu, këtë tryezë 

ecc. 

tjera. 

È vero 

Cili është 

che la 

besimi 

maggior 

yt fetar 

parte 

Ose 

di questi 

cilës nënshtetësi 

personaggi 

i 

Diogjeni, Platoni, Sokrati, 

mar 

Sulejmani, 

pjesë në këtë 

Tomas 

takim 

Mori, 

për 

(21 ritratti) sono disegni di Claude Vignon (1593-1670), Gaston dë Fua, Scanderbec, Kadamosti, Aristoteli, 

përket Në të drejtat themelore të njeriut të shkruara 

çështjen dhe debatet që nuk 

uno dei pittori francesi esponente dello stile barocco, il Nogai i madh i Persisë, Nangasaki, mbreti i Japonisë, 

në të gjitha kartat ndërkombëtare, thuhet se çdo njeri 

i përket asnjë individi, asnjë 

più famoso all’epoca di Luigi XIII. 

Empedokli, Fausti, Saladini, etj. etj. 

i ka personale bindjet e tija fetare. 

qeverie, partie as shoqate por 

Njeriu mund të kërkojë një shtetësi tjetër në rast 

është një debat që i përket të 

se shtetit ku i adreson e pranon këtë. Ndërsa tek 

gjithë kombit. Përfaqësuesit 

ne shoh se bëhet e kundërta. Kjo qeveri kur e fut në 

politik të organizatave etnike në 

mend një gjë dhe nuk i ndahet më pastaj derisa ta jug apo në veri të Shqipërisë më kanë akuzuar se 

çoj në fund. Shqiperia 

Pra duhet të reagojmë që ky ligj të mos jam i vetëm në Albania 

këtë debat dhe po e bëj për arësye 

shkojë në fund, pasi qeveria lufton me të gjitha mjetet personale. Brenda një jave apo më pak do t’ju tregoj 

atyre and se ky nuk the është debate free i një individi, nuk 

që ta çojë deri dhe në fund. levizja 

Por ne që nuk jemi të të njejtit 

mendim, nuk do ti ndahemi kësajë pune. Prandaj është për interesa personale, por është një debat që 

them se kjo që bëni e ju lire sot besoj se e do të gjejë jehonë, do të përfshihet movement 

i gjithë kombi, duke përfshirë miliona 

dhe shpresë që të ndiqet nga veprimtari të tjera. Të shqiptarë, demokratë e socialistë, mysliman, katolik 

mos ngelet me kaq. pa Unë viza them se do t’ju mirëpresin dhe ortodoks. without E ftoj në debat visas 

Dulen, Karamelon dhe 

edhe në veri dhe jo vetëm në jug ku keni vendin ju çdo kënd i cili mendon se nëpërmjet tezave të tyre 

si shoqatë. Shumë Ju uroj i nderuari nga zemra President dhe i ju Komisionit përshëndes me politike Greatly do të mundin honored të president krijojnë destabilitet of the European 

commission, dear Jose Manuel Bar- 

në shte- 

Europian, i dashur José Manuel Barroso. 

Unë ju përshëndes miqësisht Tu referohemi nga Vlora fjaleve te mencura roso te I greet Faik you Konices from Valona se patjeter and wish kemi 

dhe ju uroj gjithë të mirat. se cfare te mesojme. Po. you S’ka all the dyshim best. se politikanët thot Konica - 

turma e erët e njerësve që e përdorin politikën jo si një udhë po si 

Duke ju falenderuar për mbështetjen një qëllim e - kanë zënë By thanking t’i vënë you kazmën for the Shqipërisë. support you have 

dhënë du t’ju informoje se po mbushet gati një given, I would like to inform you that it is has 

vit nga inaugurimi i suksesshëm Shqipëria i projektit tim u been ngjall almost a year nga since idealistët, 

the successful inauguration 

of my project, “100 steps towards 

„100 hapa drejt Europës“ zbatuar në Pogradec, 

në liqenin e Ohrit-- një projekt ky që fitoi 

po 

jo 

vdes Europe”, nga implemented politikanët 

in Pogradec, a project 

vetëm zemrat dhe mendjet e banorëve të qytetit that won not only the hearts and minds of the 

e të gjithë rajonit, por edhe të 

Faik 

miqve 

KONICA 

tanë të 

hë-heqës” habitants do of t’u the vijnë city mentë and the dhe whole punët region, do të but shtrohen. 

also Po those në qoftë our se most e papritura important ngjet, friends në in qoftë Eu- 

se 

mëdhenj europian si Vaclav Havel, Imre Kertezs, 

Heinz Fischer, Werner Faymann, Benita 

Jo. Nuk besoj se Shqipëria 

rope such 

- fjalë 

as Vaclav 

fatale 

Havel, 

- vdes, 

Imre 

ahere 

Kertezs, 

munt 

Heinz 

pa çpifje 

Ferrero Waldner, Michael Spindelegger, Peter 

Shqipëria është në të 

Fischer, 

shkruajmë 

Werner 

këto fjalë 

Faymann, 

në gur të 

Benita 

varrit të 

Ferrero 

Balatzs, Doris Pack e Hannes Swoboda etj... të 

saj: 

Waldner, Michael Spindelegger, Peter Balatzs, 

cilët e klasifikuan atë si mjetin 

rezik, 

më 

- 

të 

të 

shkëlqyer 

në përmbushjen e slloganit dhe „T’a për bashkojmë shumë kohë. NGA RASTET U VRA NGA POLITIKANËT 

pakën jo U NGJALL NGA IDEALISTËT U RUAJT 

Doris Pack and Hannes Swoboda etc, who classified 

it as the best way to fulfill our slogan “To 

europën nëpërmjet kulturës“. Po kjo s’do të thotë 

unite Europe through culture”. 

Për këtë projekt unë tashmë se jemi jam të propozuar siguruar në Po. S’ka 

For this 

dyshim 

project 

se 

I 

politikanët 

have been nominated 

- turma e 

to 

erët 

për marrjen e cmimit „European çdo Citizen rast dhe Prize“, në çdo e njerësve receive the që “European e përdorin citizen politikën prize” jo award, si një an udhë 

cmim ky që e jep presidenti i mënyrë. EU Parlament Asnjë në Shtet po award si një given qëllim out - by kanë the zënë president t’i vënë of the kazmën EU Parliament 

Unë in Brussels. që s’këndoj kurrë gazetat e Shqipërisë 

Shqipërisë. 

Bruxelles. 

nuk është i siguruar 

Në kaudër të inaugurimit plotësisht këtij projekti dhe pa konditë. 

të Nuk marrë është dhe nevojë e fundit had the t’i pleasure këndoj me and regull honor që to të receive kuptoj a rrjedhjet letter 

(e kam Within çfaqur the arësyen inauguration tjatër herë), of this zura project këto javët I 

unë pata kënaqësinë dhe nderin 

të një kërkojmë letër nga shëmbëlla ana juaj në histori të cilën të ju shkuar, i dashuri arrin të politike from your të vendit, part in dhe which, gjer you tani my nuk beloved arrita friend, të zbuloj 

together gjësendi. with Këtu the këtje, pleasure nonjë that artikull these i ideas veçuar and çfaq 

hedhim Mik bashkë një sy me në kënaqësinë historin’ e sotme, qe ju sollën për të idetë kuptuar 

se dhe Shtetet, konceptet si njerëzit, e mia lindin, më derguat riten edhe vdesin, disa ide - dhe te concepts bërësi një brought ndienjë to të you, problemeve send some të mbëdha of your që 

ca tuajat vdesin mbi që identitetin në foshnjëri, dhe bashkimin nga sëmundjet europian. ose nga janë own shtruar ideas about përpara the identity Shqipërisë; and the po përgjithësisht 

EU. 

aksidentet. Në qoftë se anarkia, e cila mbretëron që s’duket gjëkundi filli i pakëputur i mendimeve të 

katër vjet e segue tëhu në a Shqipëri pagina vazhdon 19 dhe ca kohë, përgjithëshme, segue po vetëm a pagina një bisedim 19i rëmbyer hollësirash, 

detajesh. 

ahere optimisma s’ka vent dhe trëmbem se diç do të 

ngjasë. Le të kemi shpresë se të vetë-qojturve “ud- 

Botuar në 1924 

tin shqiptar, dhe do të mundin të keqinterpretojnë 

ligjet themeltare dhe kushtetutën e Repuplikës së 

Shqipërisë. by Ftesa Rembrandt 

për debat është ftesë për një proçes 

transparent dhe të hapur, jo vetëm për çështjen e 

kombësisë Our Scanderbeg në Shqipëri, painted por edhe by the për prominent çështjen më painter 

Rembrandt që jo rastësisht Harmenszoon përputhet van Rijn në kohë (1606 me - 

të 

rëndësishme 

regjistrimin 1669) e popullsisë. exists. It Debati over there nuk in është the rich trysni, inventory 

of në the çdo Museum rast është of Fine një proçes Arts in Nancy, transparent, France, është the 

debati 

një center proçes of the i Duchy ballafaqimit of Lorraine. historisë, It rrethanave there, still fresh dhe 

doktrinave with its sensitive dhe juridikave etching, politike. with still Sot visible në tryezën footprints dhe 

menunë of the planchette e politikës from shqiptare which shtrohet it was made. për zgjidhje And us, aplikimi 

touched i regjistrimit it with our të own popullsisë. hands as Regjistrimi if greeting i him, popull- 

we 

we 

sisë looked është: at him Në for mijëra long moments, vjet në konceptin we tasted e it regjistrimit with thirsty 

asnjë eyes, we herë admired nuk është him noding përfshirë in aprovement koncepti i regjistrimit in the presence 

baza of the etnike keeper apo of fetare. the museum Shqipëria Sophie është Harent. një vend This 

mbi 

laik. 

portret 

Shqipëria 

of Scanderbeg 

nuk mundet 

is not uknown 

të kryejë 

to 

një 

the 

regjistrim 

Albanian 

artlovers. However, the big surprise is that the Albanian 

mbi baza etnike dhe fetare sepse Shqipëria është 

histography has described this portrait of our hero as 

modeli i harmonisë përkatësive etnike dhe Shqipëria 

only an anonymous portrait, as a fantasy, that has come 

nuk është një vend multietnik. Shqipëria ështrë simboil 

from the depths of an unidentified time period, undecifered 

i 

from 

tolerancës 

the mysteries 

fetare ku 

that 

është 

it carries 

një nga 

on, 

vendet 

even though 

e vetme 

it was në published Europë ku time martesat after time, midis even qytetarëve it was made të feve into 

të greeting ndryshme cards mbajnë and posters shkallën recently më të in lartë colour. jo vetëm në 

Europë In fact, por në the të first gjithë sign Botën. for helping to identify this 

portrait as one of the drawings of Rembrandt was 

Çfarë kërkohet nëpërmjet regjistrimit të popullsisë pse 

found in the regional catalogue “From the antique art 

kundërshtohet nga pjesa më e lartë e juristëve apo e 

books in possesion of count Cicognara” [Dei libri d’arte 

gjygjtarëve 

d’antichita posseduti dal conte Cicognara] of the year 

1821, Kundërshtohet with the serial ndryshimi number i 2132, kombësisë. where the Kundërshtohet 

the portrait sepse kjo “Scanderbec” nuk vjen në is kundërshtim found listed me between mbrojtjen “34 

name of 

dhe historical garantimin and heroic e të figures drejtave stamped të pakicave from the etnike F. L. në D 

Shqipëri. Ciatres”. Përkundrazi pakica etnike ju garantohet 

të gjitha It is observed të drejtat in kushtetuese the series që of these parashikohen characters nga – 

konventat which from europiane. the reasech Por there çdo are kush in fact, mund - all ta ketë famous të 

qartë names këtë that vend. have left Që their të drejtat marks e in pakicave the history duhet of the të 

shtrihen world, like deri Attila, atje ku Barbarossa, preken interesat Timur the e shumicës Lame, Dionis, shqiptare 

Atabalipa në këtë the vend. king of Peru, Archimedes, Pythagoras, 

Diogenes, Një regjistrim Plato, mbi Socrates, baza Suleiman, etnike dhe Thomas fetare të More, pa 

mbështetur Gaston de Foix, në prova Scanderbeg, dhe në Cadamosto, fakte, pasi në Aristotle, këtë formë The 

është great Nogai konceptuar. of Persia, Konceptuar Suleiman, si Nangasaki formularë the i regjistrimeve 

Japan, vetëdeklarim Empedocles, Faust, që do Saladin të thotë etc. se sipas dëshirës 

king of 

personale pa shikuar origjinën që i përket etnisë apo 

besimeve fetare. Në këtë kontekst, jo vetëm që bie 

në kundërshtim me legjislacionin shqiptar regjistrimi 

me vetëdeklarim por vjen me kundërshtim të hapur 

me çdo konventë europiane por dhe me direktivat që 

lëshon gjykata europiane e të drejtave të njeriut në 

Strasburg e 

'Albanët 

cila nëpërmjet precedentëve 

me 

paralelë 

të kërkesave për ndryshim kombësie ka përcaktuar 

qartë që individët nuk kanë të drejtë pa prova të 

kërkojnë ndryshimin Famë e kombësisë së tyre. Çdo shtet 

ka të drejtën dhe detyrimin për të caktuar rregulla të 

qarta, regjime në juridike Mijëvjeçarë' 

të përcaktuara qartë kur dhe 

si mundet të ndryshohet kombësia në rastet kur ajo 

provohet me fakte dhe me prova. 

pagina 2 

Po çertifikata dhe dokumentacioni gjendjes civile 

janë të mjaftueshme që të garantojnë ndryshimin e 

kombësisë 

Edhe certifikata dhe dokumentacioni i gjendjes 

civile është krejt i pamjaftueshëm për ndryshimin e 

kombësisë. Il Gjykata contributo 

evropiane e të drejtave të njeriut 

përcakton qartë duhen elementë të tjerë për të 

provuar nga autoritetet që lidhen me emrin, gjuhën, 

origjinën, 

degli 

lidhjet me 

albanesi 

kulturën dhe gjithshka 

al 

tjetër. 

Dhe të kemi bindjen se shumica e tyre që kërkojnë 

risorgimento ndryshimin e kombësisë, nuk italiano 

i përkasin as asaj 

gjuhe amtare, as atijë gjaku dhe origjine, dhe as atijë 

emri dhe mbiemri që ka. Janë të drejtat që duhet 

të përcaktojnë qartë pagina këtë ndryshim 4 të cilat duhet të 

kalojnë në filtra të kritereve ligjore. Shumë përpjekje 

janë bërë për asimilimin e kombit shqiptar. Prandaj 

pretendoj se ky është një debat jo individual por një 

debat i kombit. Këto përpjekje janë bërë për shqiptarët 

që jetojnë në Shqipëri në trojet e tyre, por 

edhe për shqiptarët Kujtese që jetojnë dhe në trojet e tyre në 

Kosovë, Maqedoni, Mal të Zi dhe më gjërë. Sepse 

elementët kryesorë mirenjohje 

të cilët kanë penguar asimilimin e 

kombit shqiptar, kanë qenë, lidhja e gjakut, origjina, 

emri, mbiemri, gjuha, feja dhe padyshim nuk mundet 

që nëpërmjet 

për 

një legjislacioni 

Nenen 

jashtë çdo standarti 

evropian të falsifikohet dhe të krijohen hapësira për 

këtë asimilim të pjesëshëm artificial të një pjese të 

kombit shqiptar, dhe për aq më tepër atje ku janë 

thellësisht etnik shqiptarë në shekuj që kanë jetuar 

në këto treva. 

(Vijon në faqen 18) 

segue a pagina 19 pagina 9 

“ 

Skënderbeu” ynë i Rijn Rembrandit ekziston. 

Është atje, në fondet e pasura të Muzeut të 

Arteve të Bukura të Nansisë, kryeqendrës 

së dukëve të Lorrenës. Është atje, ende i freskët, me 

ravijëzimet e veta gravurore të ndjeshme, me gjurmët 

ende të dukshme të planshetës nga është nxjerrë. 

Dhe ne, e prekëm me dorë si për ta përshëndetur, 

e këqyrëm çaste të gjatë, e shijuam me sy të etur, e 

admiruam gjithë lëvizje pohuese e të heshtura të 

kryeve, në prani të konservatores së Muzeut, Zonjës 

Sophie Harent. Për më tepër, ky portret i Skënderbeut 

nuk është se është i panjohur për artdashësin shqiptar. 

Mirëpo, çudia këtu është se historiografia shqiptare e 

ka cilësuar këtë portret të Heroit tonë thjesht si vepër 

anonime, fantaziste, ardhur nga thellësitë e kohërave 

e paidentifikuar, e padeshifruar nga misteret që ka 

mbartur, ndonëse e botuar lart e poshtë, dje dhe sot, 

madje edhe kartolinë e poster, dhe kohët e fundit edhe 

me ngjyra. 

Në fakt, sinjalin e parë për identifikimin e kësaj 

gravure si vizatim nga Rembrandi e hasëm në Katalogun 

rajonal “Dei libri d’arte d’antichita posseduti dal conte 

Cicognara” (katalogu i veprave të artit antik, në zotërim 

Scanderbeg 

segue a pagina 17 segue a pagina 17 segue a pagina 18

Storia 

Anno 9 n.1 Aprile 2011 pagina 2 

Nga Valmir Kuci 

Leka i Madh ka folë Shqip dhe duhet të kuptohet si Shqiptar, 

edhe pse në atë kohë nuk kishte etni shqiptare, 

por kishte etni ilire, makedhone, dardane, mollose, epirote 

etj., pra kishte etni Pellazge, e cila është paraardhësja e 

etnisë së sotme Shqiptare. Në çdo luftë, në lashtësi, kanë 

marrë pjesë historianët (sikurse sot gazetarët), dhe në një 

luftë ku Leka i Madh luftonte me ushtrinë e tij, një historian 

iu ofrua shumë afër, sepse Leka fliste tmerrshëm. Historiani u 

interesua ta dëgjojë nga afër (aq sa ka guxuar të afrohet), se në 

çfarë gjuhe fliste Leka. ‘’Zjarm ore”, - ishin fjalët bubullimë të 

Lekës komandant, kur i urdhëronte ushtarët e tij që të hidhen 

në sulm gjatë betejës. Historiani kuptoi se ky urdhër nuk ishte 

as greqisht, as latinisht dhe shkroi: ”Aleksandri fliste në një 

gjuhë barbare, kur i urdhëronte ushtarët e tij”. Kjo do të thotë 

se Leka i Madh ka folë Ilirisht, pra, Shqip, prandaj ne sot 

duhet ta quajmë Aleksandrin Shqiptar, pavarësisht se si 

janë thirrë fiset illire nëpër shekuj dhe epoka! 

Emri i Aleksandrit të Madh ende vazhdon të krijojë turbullira 

politike. Edhe sot, këtu e dymijë e treqind vjet nga 

vdekja e tij, duke bërë që politikat e vendeve të ndryshme të 

varen shpeshherë nga lavdia dhe emri i tij për ta privatizuar, 

vjedhur e përvetësuar! Disa pseudohistorianë të sotëm të 

fqinjëve tanë të afërt dhe të largët, pretendojnë që Leka i 

Madh nuk ka prejardhje shqiptare. Por historianët e lashtë 

kanë lënë shënime që tregojnë se Aleksandri i Madh ishte 

i biri i mbreti të Maqedonisë - Filipit II dhe i Olimbisë, një 

princeshë Ilire, e bija e mbretit të Epirit - Neoptolemi I. 

Shumë shkrues të historisë antike, ndër ta Herodoti dhe 

Tukididi, na njohtojnë se Pellazgjët (Shqiptarët e sotëm) 

janë popull para grekëve (“proelinioi”). Edhe pas kaq 

shumë faktesh e dokumentesh dhe pohimeve të vetë historianëve 

e filozofve antikë helenë (grekë), dikush akoma nuk 

e ka të qartë se kush ishte, çfarë gjuhe fliste, çfar prejardhje 

etnike kishte dhe i kujt ishte dhe është Aleksandri i Madh i 

Maqedonisë – Leka. Një pirateri, vjedhje, përvetësim e falsifikim 

të përkatësisë etnike të Lekës së Madh e bënë Grekët 

modernë dhe tani së fundi këtë gjë përpiqen ta bëjnë edhe 

Sllavo-bullgarët që veten e quajnë Sllavo-maqedonas, bile 

për ironi të shekujve të shkencës e të dritës: XX dhe XXI, 

ata nuk ngurrojnë ta quajnë veten edhe Sllavë, edhe Maqedonas, 

pasardhës të Aleksandrit të Madh, vetëm për faktin 

se ata sot banojnë në një pjesë të trojeve të Maqedonisë së 

dikurshme antike pellazgo-ilire. 

Gjuha Pellazge 

Qysh në epokën mikene pellazgët e Ballkanit të 

jugut përdornin shkrimin ideografik, ashtu edhe 

atë me rrokje që peloponezët të vendosur në Qipro 

e morën nga fqinjët hititë. Këto dy shkrime u zhdukën 

komplet pa ushtruar asnjë ndikim në shkrimin 

e ri fonetik dhe alfabetik që pellazgët mësuan të 

përdorin nga fenikët. Në lashtësi shpikja e alfabetit ju 

atribuonte pellasgëve Prometheu, Pallamedi, Horfeu, 

Muzeu. Por njihej gjithashtu origjina fenike e shkronjave 

pellazge. Për këtë vertetojnë format dhe emrat 

e shkronjave më te lashta pellazge me ato fenike. Por 

alfabeti fenik nuk kishte zanore, ndërsa gjuha pellasge 

i kishte zanoret si elementin kryesor. Shkronjat më të 

lashta pellazge janë ato të Melit, Teres dhe Kretes: a, 

b,c, e, è, f, g, gj, i, j, l, k m, n, o, p, q r, s, t, th, v, y, z, x 

. Alfabeti etrusk lulëzoi në shekullin e VII dhe të VI 

para Krishtit, në Chiusi, Todi, në rajonin e Umbrias 

dhe në Traquina e Capua. 

Gjuhëtarët e kohërave të reja, për fjalët albaneze 

që përdoren në Ballkan dhe në Azinë e Vogël, kanë 

deklaruar që këto fjalë janë turke, arabe, persiane, 

greke, sllave, romune, italjane, por nuk kanë menduar 

kurrë që ato mund të jenë thjesht albaneze. I 

duhet dhënë popullit albanez atë që i përkiste pellazgëve 

nën emrin e ilirëve, thrakëve, tirrenëve, frigasve, 

etruskëve, romakëve, bizantinëve që grekët, 

serbët, bullgarët ja kanë uzurpuar abuzativisht 

nëpërmjet një propogande tendencioze për të deformuar 

të vërtetën historike në favor të tyre. Gjuhët 

frigase, kariase, likase nuk ishin veçse variacione të 

gjuhës së gjërë pellazge. Shqiptaret duhet të bëjnë 

përpjekje për t’i treguar botës që ata i përkasin një 

race mjaft të dalluar, të cilës i kanë patur nderin 

t’i venë emrin pellazg që etimologjikisht do të thotë 

“i lindur i bardhë“. Nga dukja e njeriut në globin 

tonë ka filluar formimi i gjuhëve primitive i lidhur 

me racat. Kështu për racën e bardhë u bë formimi i 

gjuhës pellazge primitive, nga e cila kanë dale gjuhët 

e dyta , të tretat, sipas përzjerjes që ka pësuar gjuha 

pellazge primitive. Gjuha albaneze flitej qysh 3000 

vjet para Krishtit dhe ka sjellur lindjen e gjuhëve 

primitive të Indisë si Sanskrishten. Grekët thonë që 

gjuha helene, greqishtja e vjetër, ishte gjuha folëse e 

lashtësisë dhe në epokën e perandorisë bizantine. 

Aleksandri i Maqedonisë 

rrënjët e vërteta 

‘’Askush nuk na ka faj, se vetë i kemi verbuar sytë tanë, me duart tona’’! Aristidh Kola 

Atëhere nëse është e vërtetë perse grekët e sotëm 

nuk kanë mundur të bëjnë të mbijetojë një gjëndje 

shoqërore që ka jetuar, por janë detyruar t’a shkatrojnë 

dhe t’a deformojnë gjuhën e lashtë dhe t’a transformojnë 

në greqishte moderne Po mos të ishin të njejtat 

shkronja do të deklarohej që janë dy gjuhë si latinishtja 

popullore që ishte përballë latinishtes klasike, e cila 

flitej në Romë nga mjekët dhe nënpunësit, ishte gjuha 

albaneze përballë greqishtes së lashtë, gjuhës helene, 

në botën lindore, por me një ndryshim që greqishtja 

përdorej në shkolla, gjykata, qeveri, në fe, diplomaci; 

ndërsa gjuha albaneze ishte gjuha e përditëshme. Janë 

zbuluar shumë shkrime në gjuhën helene, por kjo nuk 

do të thotë që popullatat të cilat jetonin aty ishin helene. 

Ata kishin një arsim Helen. Popullsia pellazge 

ose albaneze përdornin albanezen për arsimin e tyre 

në lashtësi para gjuhës helene. 

Në Ballkanin e lashtë, në jug, me ardhjen e emigrantëve 

nga Mesopotania dhe Egjypti, gjëndja sociale 

përbëhej nga elementi dy gjuhësh. Flisnin gjuhën albanese 

dhe mësonin në gjuhën helene, pra ai që ishte 

arsimuar quhej helen. Gjuha helene është me origjinë 

pellazge. Pellazgët dhe të huajt që nuk flisnin gjuhën 

helene quheshin barbarë. Platoni thoshte: “Gjuha e 

lashtë nuk është e ndryshme nga gjuha e sotme që 

flasin barbarët“. Herodi në librin e tij shkruante që 

mbas betejës të Salamit, gjenerali i ushtrisë persiane, 

i cili ngriti kampin në Thesali për të kaluar dimrin, 

dërgoi një mesazher tek orakullët për planet e tija. Ai 

u shoqërua nga tre tebanë. Priftëresha që i priti filloi 

të flasë në gjuhën barbare, domethënë në gjuhën pellazge 

sipas Herodit. Të tre tebanët mbetën te çuditur 

sepse ata prisnin të digjonin gjuhën helene. Mesazheri 

që kuptonte mirë gjuhën që fliste priftëresha, 

filloi të shkruante gjithçka që thoshte ajo në gjuhën 

pellazge të Karias. Kudo flitej gjuha pellazge – albaneze. 

Gjuha albaneze filloi të përdorej përsëri si 

gjuhë e parë, kur romakët pushtuan Ballkanin. Pra 

gjuha pellazge – albaneze filloi te perdorej si ne kohen 

e Homerit. Greqishtja e lashte, gjuha helene, 

rilulezoi ne periudhen e Perandorit Kostandin, kur 

kristianizmi u be nje fe shteterore. 

(Vijon numrin e ardhshëm) 

Nga: Prof. Nebi Agolli, Romë 

Çfarë populli janë 

“maqedonët” e sotëm 

Këta ”maqedonë” të tashëm, në të vërtetë nuk janë komb 

më vete. Këta i bëri të ashtuquajtur ”komb maqedonas” 

vetë Tito. Ju dha emër, territor dhe pavarësi. Thjeshtë, këta 

janë një ”komb” i shpikur. Ishte dhe mbeti një lloj testimi, 

eksperimenti se, si do të vegjetojë një shtet i formuar artificialisht, 

me nje komb të trilluar dhe me troje të huaja. Ky 

grup njerëzish, në fakt, as vetë nuk pranojnë se janë komb 

më vete. Vetë Konstandin Milladinov, poet i parë, asnjëheë 

nuk pranon se është maqedon, as nuk pranon se ky farë 

”kombi” ekziston. Ai, në fakt, e quan veten Bullgar, dhe 

të gjithë këta njerëz, që na paraqiten sot si ”maqedonë” i 

kosideron si bullgarë. 

Maqedonasit nuk janë asnjë përzierje popujsh apo 

kombesh, ato janë Sllavë të ardhur prej përtej Karpateve, 

në gadishullin Ilirik/Ballkanik, duke uzurpuar toka ilire, dhe 

duke u ngulitur në territorin e Maqedonisë antike ilire, duke 

u vetëquajtur me emrin maqedon. Por, në fakt, këto, kushtimisht 

të themi ”maqedonë” s’kanë asgjë të përbashkët me 

maqedonët antikë të Pellazgjisë-Ilirikut-Ballkanit. Sllavomaqedonët 

e FYROM-it/IRJM-së, kanë shumë probleme, 

ato janë të vetmuar në territorin e tyre të uzurpuar: Bullgaria 

nuk ua njeh kombësinë, Serbia nuk ua njeh kishën, 

Greqia nuk ua njeh emrin, Shqipëria nuk ua njeh territorin, 

kështu që, pashmangshëm dhe shumë thjeshtë e qartë, janë 

shtet dhe komb artificial. Ideja për formimin e një Shteti 

dhe Kombi artificial - Maqedonisë e Maqedonëve moderrnë, 

nga ana e diplomacisë europiane u bë me qëllim që të vendosej 

një stabilitet midis popujve në Ballkan, që kishin aq 

shumë dallime dhe aq shumë grindje mes veti. Por u krijua 

edhe me qëllim të dobësimit dhe copëtimit të mëtejshëm të 

trojeve pellazgo-ilire të Shqipërisë Etnike nga politika shoveniste 

dhe ekspansioniste e Serbisë dhe Greqisë. 

Mirëpo, ”Maqedonia e Re” nuk u bë shembull për stabilitet. 

Ajo, në fakt, qe dhe mbeti burimi i jostabilitetit në 

rajon. Është shtet që qëndron në këmbë qelqi dhe heret 

a vonë, këto këmbë do ta lëshojnë, do t’i thyhen. Është e 

pamundur të formosh një komb që nuk ka bazë, nuk ka 

themele, nuk ka gjuhë e histori, nuk ka të kaluar as të 

tashme, që në fakt është vetëm një marionetë sa për t’u 

argëtuar e kaluar kohën e lirë qarqet politike antishqiptare 

euro-aziatike. Besoj se krijesat artificiale nuk munden të 

jetojnë gjatë. Sidoqoftë, edhe në Bashkimin Europian po 

të futet i gjithë Ballkani, përsëri Republika e Maqedonisë 

(FYROM-IRJM), kështu siç është tani, nuk do mund të 

mbijetojë. Në Enciklopedinë e ish-Jugosllavisë për shtrirjen 

gjeografike të Maqedonisë antike theksohet: “Maqedonia në 

periudhën antike ishte shtet i pavarur, i banuar me fise ilirothrakase, 

nga maqedonasit iu dha emri MAQEDONI”. Më 

poshtë thuhet: “Shtrihej rreth brigjeve të Detit Egje. Në histori 

është njohur me emrin Maqedonia, me kryeqytet Selanikun. 

Më vonë Filipi II, i ati i Lekës së Madh, i zgjeroi kufijtë 

në Veri. Kjo njihej me emrin Maqedonia II, me kryeqytet 

Stobi. Kufiri i Maqedonisë II shtrihej deri te lumi Astibo dhe 

rrjedha e poshtme e lumit Erigon”. (Mala Enciklopedija, 

Prosveta, Beograd, 1978, f.461). Përndryshe, fqinji verior 

i Maqedonisë ishte Dardania, me qytetet më jugorë të saj, 

Justiana dhe Ceflloni. Pra, siç shihet, Maqedonia asnjëherë 

nuk është shtrirë në veri të lumit Astibo (Bregallnicë), dhe se 

në perëndim asnjëherë nuk e ka pasur territor të saj Maqedoninë 

e sotme perëndimore. Ata ishin të banuara me fiset 

tjera ilire, si : peonët, dasaretët, lynkestët, pirustët, etj. Këtë 

e dëshmojnë edhe gërmadhat e vendbanimeve të vjetra dhe 

objektet e shumta arkeologjike të zbuluara anekënd hapsirës 

së Maqedonisë së sotme. 

Dall’epoca micenea, i Pelasgi dei Balcani del Sud 

usavano la scrittura ideografica e anche quella 

sillabica, che gli abitanti del Peloponneso avevano 

ricevuto dai vicini ittiti. Queste due scritture sono oggi 

completamente scomparse, senza esercitare alcuna 

influenza sulla nuova scrittura fonetica e alfabetica 

che i pelasgi impararono a usare dai fenici. Anticamente, 

l’invenzione dell’alfabeto è stata attribuita ai 

pelasgi Prometeo, Pallamedi, Horfeo Museo, ed era 

nota anche l’origine fenicia dei caratteri pelasgici. Ciò 

sarebbe dimostrabile attraverso il confronto dei caratteri 

e dei nomi delle più antiche iscrizioni pelasgie 

con quelle fenicie. Ma l’alfabeto fenicio non aveva 

vocali, mentre la lingua pelasgia aveva la vocale come 

elemento principale. 

I caratteri pelasgi più antichi sono quelli di Meli, 

Teres e Creta: a, b, c, e, e, f, g, gj, i, j, l, km, n, o, p, qr, 

s, t, th, v, y, z, x. L’alfabeto etrusco fiorì tra i secoli VII 

e VI a.C., a Chiusi, a Todi, nella regione dell’Umbria, a 

Tarquinia e a Capua. I filologi del tempo moderno hanno 

dichiarato che le parole albanesi usate nei Balcani 

e in Asia Minore sono turche, arabe, persiane, greche, 

slave, romene, italiane, ma non hanno mai pensato che 

possano essere semplicemente albanesi. Si deve dare 

al popolo albanese ciò che apparteneva ai pelasgi sotto 

il nome di illiri, traci, tirreni, frigi, etruschi, romani, bizantini 

e che i greci, i serbi e i bulgari hanno usurpato 

abusivamente, attraverso una propaganda tendente a 

travisare a loro favore la verità storica. Le lingue frigie, 

carie e licie non erano che variazioni della lingua 

pelasgia. Gli albanesi dovrebbero fare uno sforzo per 

dimostrare al mondo che loro appartengono ad una 

razza ben distinta, cui hanno avuto l’onore di mettere 

il nome “pelasgia” il cui significato, etimologicamente, 

è: “nato bianco.” Dalla comparsa dell’uomo nel nostro 

globo è iniziata la formazione delle lingue primitive associate 

alle razze. 

Così per la razza bianca il linguaggio primitivo è 

stato il pelasgio, da cui sono derivate le lingue secondarie 

e quelle terziarie, a seconda delle trasformazioni 

che ha subito il linguaggio pelasgio primitivo. 

La lingua albanese si parlava già 3.000 anni prima di 

Cristo e ha dato vita ai linguaggi primitivi dell’India 

‘Leka i Madh’, libri i 

autorit Shefki Ollomani 

Ky libër kushtuar Lekës së Madh pretendon të 

hedhë dritë në një epokë të së kaluarës së Ballkanit, 

që prekë rrënjët edhe të kombit shqiptarë. Historiani 

Nebi Dervishi, me rastin e promovimit, tha se 

ky libër mbi të gjitha është përgjigje e disa pretendimeve 

joserioze shkencore, ndaj atyre që duke 

pasur komplekset e origjinës, i shmangen vetvetes. 

Dervishi gjithashtu tha se Leka i Madh nuk është 

i pa zot, pasi burimet historike 

flasin se trashëgimia e 

maqedonasve antikë u takon 

shqiptarëve, më shumë se 

çdo populli tjetër në Ballkan. 

“Botimi i librit Leka i Madh 

është një vërejtje serioze për 

historianët shqiptarë, sidomos 

për ata që merren me 

studimin e antikitetit, si dhe, 

në të njëjtën kohë, është 

një përgjigje për të hedhur 

poshtë pretendimet joserioze shkencore të studiuesve 

sllavo-maqedonas, të cilët, duke pasur kompleksin 

e origjinës, ikin nga vërtetësia. Ky libër, 

para së gjithash, u drejtohet atyre që kërkojnë të 

dinë dhe kanë mendje, por edhe cyten nga shpirti 

dhe dëshira në vazhdimësi për historinë e shqiptarëve 

në trojet etnike, që nga antikiteti e deri në 

ditët tona”, tha historiani Nebi Dervishi. Nënkryetari 

i Shoqatës së Historianëve Shqiptarë të Maqedonisë, 

Skënder Hasani, tha se promovimi i librit 

Leka i Madh - Aleksandri i Maqedonisë erdhi në 

kohë të duhur, meqë emri i tij, termi Maqedoni 

dhe përvetësimi i antikitetit, kohëve të fundit, janë 

përdorur tej mase për përfitime politike. 

“Leka i Madh dhe Maqedonia Antike kanë 

paraqitur vlera universale dhe jo vetëm të ngushta 

personale ose të jenë të një populli, që një popull 

ta përvetësojë atë histori të lashtë dhe të lavdishme 

të Maqedonisë Antike dhe sidomos figurën kryesore 

të Lekës së Madh”, vlerësoi Skender Hasani, 

nënkryetar i Shoqatës së Historianëve Shqiptarë, 

Maqedoni. Autori Shefki Ollomani, nëpërmjet 

këtij libri, ka për qëllim njohjen e shqiptarëve me 

një epokë të historisë së lashtë pellazgo-ilire, si 

dhe t’u rrëfejë atyre të vërtetën historike dhe etnike, 

se si edhe ne shqiptarët duhet t’i dalim zot 

‘Lekës së Madh’. 

A mund të jenë sllavo-maqedonasit 

pasardhës të maqedonëve antikë 

Mitko Panov, akademik, për këtë çështje, ndër të tjera, 

do të theksojë: ”Makedonski slloveni”, që në shqip do të 

thotë sllavo-maqedonas. Kurse, në enciklopedinë arsimore 

theksohet: “Maqedonasit = popull i sllavëve të jugut, që 

emrin e marrin sipas rajonit Maqedoni dhe janë pasardhës 

të fiseve të vjetra sllave”. (Mala Enciklopedija, Prosveta, 

Beograd 1978, f.463). Në enciklopedinë e gjeografisë theksohet: 

“Maqedonasit = popull nga grupi i sllavëve të jugut, 

të krijuar nga fiset slave: BERSJAK, STRUMJAN, DRA- 

GOVIT, etj.”. Kurse, sa i përket etnitetit të këtij populli, 

në Enciklopedinë Britanika, do të theksohet se: “Rilindja 

maqedonase ishte një process i gjatë i zgjimit kulturor dhe 

kombëtar. Mendohet se ky process filloi në shek. XIX, kur 

edhe u paraqitën librat e rilindasve të njohur: Joakim Kërçovski, 

të Kiril Pejçinoviqit (1816) dhe të Pulevskit (1875)”. 

Ndërsa, sociologu i njohur Ante Flamengo do të thotë : 

“Popull – komb më i ri që u formua në Jugosllavi është 

kombi maqedon, i formuar në vitin 1948”. Pra, identitetin 

e plotë kombëtar e arritën në vitin 1948. Ja pra pse sllavomaqedonasit 

nuk mund të jenë maqedonasit antik. 

Mu për këtë, me shumë të drejtë, Mitko Panov e përdor 

etnonimin sllavomaqedonas, në mënyrë që të bëhet dallimi 

midis maqedonasve antikë dhe sllavo-maqedonasve të ditëve 

tona. Pra, e mira është që autorët sllavo-maqedonas të mos 

merren me kuazishkencë, sepse kjo iu sjellë më shumë dëm 

e huti brenda vetë popullit sllavo-maqedonas. Ne i kuptojmë 

se duan të jenë pasardhës të një populli të stërlashtë, me të 

cilin mburret historia antike dhe historia më e re, por ja që 

nuk munden të jenë edhe sllavo-maqedonas edhe maqedonas 

antikë, sepse maqedonasit e Lekës së Madh kanë jetuar 

në një hapësirë dhe në një kohë krejtësisht tjetër. Edhe pas 

një mali gjigant me fakte e dokumente shkencore, ballkanike 

e botërore, mbi origjinën e vërtetë pellazgo-ilire dhe mbi autoktoninë 

e Shqiptarëve në këtë Gadishull, nacionalizmi dhe 

shovenizmi sllavomaqedonas nuk ka të ndalur. Ai përmes 

Akademisë së Shkencave të Maqedonisë dhe Enciklopedisë 

së saj, vazhdon me kokëfortësi dhe naivitet që të mohojë 

autoktoninë e Shqiptarëve në Iliridë dhe vazhdon shtrembërimin 

dhe falsifikimin e paskrupullt të historisë së Shqiptarëve, 

të Maqedonëve pellazgo-ilirë të antikës dhe glorifikimin 

e historisë bullgare të sllavomaqedonasve, duke u 

dhënë atyre Tapinë e Maqedonisë antike të Lekës së Madh 

iliro-shqiptar! 

La lingua Pelasgia 

come il Sanscrito. I greci dicono che la lingua ellenica, 

cioè il greco antico, era la lingua parlata 

nell’antichità e nell’epoca dell’impero bizantino. 

Se questo è vero, perché i greci di oggi non sono 

riusciti a far sopravvivere una situazione sociale che 

hanno vissuto, ma sono stati costretti a distruggere e 

deformare il loro linguaggio e a trasformare il greco 

antico in greco moderno Se non fosse stato per i 

caratteri uguali, sarebbe stata dichiarata l’esistenza 

di due lingue. Come a Roma convivevano sia il latino 

popolare che quello classico, usato da parte degli 

eruditi, così avveniva per la lingua albanese rispetto 

al greco antico, cioè alla lingua ellenica, nel mondo 

orientale, dove il greco era usato nelle scuole, nei 

tribunali, nel governo, nella religione, nella diplomazia, 

mentre la lingua albanese era la lingua di 

tutti i giorni. Molte iscrizioni sono state scoperte in 

lingua ellenica, ma questo non significa che le popolazioni 

che vivevano in quei luoghi fossero elleni. 

Avevano una formazione Helen. 

La popolazione pelasgia, o albanese, nell’antichità 

utilizzava la lingua albanese per la propria educazione, 

prima della lingua ellenica. Nei Balcani 

dell’antichità, a sud, a seguito dell’arrivo degli immigrati 

provenienti dalla Mesopotamia e dall’Egitto, 

la situazione sociale era caratterizzata dalla convivenza 

di forme di espressione bilinguistiche. Gli 

abitanti parlavano la lingua albanese e imparavano 

la lingua ellenica, così chi era erudito era detto: 

“elleno”. La lingua ellenica è di origine pelasgia. 

I Pelasgi e gli stranieri che non parlavano la lingua 

ellenica erano chiamati barbari. Platone ha detto: 

“La lingua antica non è diversa dalla lingua di oggi 

che parlano i barbari”. 

Erode nel suo libro ha scritto che, dopo la battaglia 

di Salamina, il generale dell’esercito persiano, 

che era accampato in Tessaglia, in inverno, inviò un 

messaggero, accompagnato da tre tebani, per consultare 

l’Oracolo. Secondo Erode, la sacerdotessa 

che li ricevette cominciò a parlare in lingua barbara, 

vale a dire in lingua pelasgia. I tre tebani furono 

sorpresi perché si aspettavano di ascoltare la lingua 

ellenica. 

(continua al prossimo numero)

pagina 3 Anno 9 n.1 Aprile 2011 

Nga: Sytki Cerekja 

Pak kush nuk do të mbetej i habitur nga një pohim 

i tillë. Në ditët e sotme, nënvizohet “shkencërisht” 

mendimi i “historianëve”, se arbërorët në Greqi, janë 

popullsi e ardhur dhe tashmë e asimiluar. Bile po 

të kërkoni në Googel në zërin “Arvanitas” në kreun 

“histori” do të lexoni se ka mendime të historianëve, 

që i quajnë pasardhës të grekëve origjinal, të cilët 

vetëm “intermediately”(për një farë kohe) u shqiptarizuan. 

Sot, po bëhen përpjekje për të na bindur, 

se edhe në jugun e Shqipërisë, jeton një shumicë e « 

popullsisë autoktone greke». Atëhere studiuesi Aristidh 

Kola guxon të thotë atë, që pak kush, jo vetëm 

në shtetin helen por as edhe në Shqipëri, nuk ia nxe 

goja : « Në se i nxjerrim jashtë këta arvanitas, nuk do 

të mbetet asgjë nga grekët dhe Greqia ! » 

Ku qëndron e vërteta 

Studiuesi i shkencës së Historisë, Marc Bloch, 

në veprën e tij « Mjeshtria e Historianit » shprehet 

: « Qytetrimi ynë do të ketë kryer një përparim të 

pamatë, ditën kur fshehja, e ngritur në metodë veprimi…do 

t’ia lëre vëndin shijes së informimit » 

(f84M.B. ) Atëhere rruga më e mirë, është t’iu drejtohemi 

fakteve historike. Ja ç’farë faktesh na vijnë 

nga udhetare, studiues, bashkohës të shekujve të 

fundit.... “ Ceva (studiues arvanitas në “Historia e 

Tebës”):”Dihet se gjatë dhe pas luftës kombëtare deri 

në 1880, në Atikë dhe qytetet e Megarës e Athinës 

flisnin shqip, dhe pak njerëz dinin dhe flisnin greqisht. 

” (f164A.K.) “…E gjithë Greqia më 1850 fliste 

shqip. Shateaubriand, Lamartini, Edmond About 

dhe të gjithë ata, që e kanë vizituar Greqinë atë kohë, 

të gjithë pa përjashtim kanë shkruar se në të vërtetë, 

duhet të cilësohet si Shqipëri” (f.213R.A.) “ - Asgjëkundi 

gjetkë, më tepër se sa në mbretërinë greke 

s’flitet gjuha shqipe, kërkund s’rrjedh kaq gjak shqiptari, 

sa në damarët dhe arteriet e kësaj popullate. 

Në Greqi shqiptari është në atdheun e tij (f7K.K.) “... 

që nga epoka e lashtë deri te Pavarsia e Greqisë më 

1821-30 të erës sonë, nuk ka pësuar në këtë vënd 

asnjë ndryshim...greqishtja njihej dhe flitej vetëm nga 

një pakicë tepër e vogël (f. 272-273R.A.) « Parlamenti 

Kombëtar i Greqisë në Argolide me mbretin 

Otton më 1832 dhe gjatë një dhjetvjeçari bisedonte 

në gjuhën shqipe, ndërsa rendi i ditës hartohej greqisht 

» (f 6K.K.) « Deri në vitin 1912, admirali Pavlo 

Kullurioti, Presidenti i parë i Republikës greke, jepte 

urdhëra në gjuhën shqipe, nga sa na vërteton një 

marinar 100 vjeçar në televizion (f 538A.K.) 

Mund të rendisim edhe shumë dëshmi të tjera në 

këtë drejtim. 

Këto dëshmi, jo vetëm që nuk përmënden nga 

ana e historiografisë sonë, por shpesh nga akademikët 

dhe sidomos « analistët » dhe « gazetarët »(pa 

përgjithsuar), janë quajtur si «nacionalizma, qe ju ka 

ikur koha në shk 21». Ajo që vihet re në shkrimet 

e tyre është, se nuk na jepen kurrë, fakte historike 

që do të vërtetonin të kundërtën. Të pohosh mbi 

«gjuhën mbizotëruese» të një vendi, sigurisht duhet 

të përcaktosh gjuhën që e flet shumica e popullit të 

atij vëndi. Pra të vërtetosh se në shekullin e 19, në 

shtetin Grek, popullsia arbërore përbënte shumicën e 

popullsisë. Siç dihet, shekulli i 19, është ditëlindja e 

shtetit me emrin Helladë (Greqi, më1830). Përpara 

kësaj date, kanë ekzistuar vilajetet e Perandorisë 

Osmane (1453-1821), dhe para pushtimit Osman, 

ka sunduar për një periudhe afro njëmijë vjeçare 

Perandoria Bizantine (viti 395-1453). Përpara saj, 

Gadishulli Ballkanik ka qënë pjesë e Perandorisë së 

stërmadhe Romake (146 pk-395 erës sonë), dhe më 

parë, njihet si shtet, Mbretëria e lavdishme Maqedonase, 

me në krye Aleksandrin e Madh (336-323 pk) 

që rrugëtoi në gjurmët e stërgjyshërve të vet deri në 

Indi. Kjo Perandori pellazge, qe zanafilla e një bashkimi 

të shumë mini mbretërive të jugut ballkanik, që 

luftonin me njëri tjetrin apo bashkonin armët, për 

pushtime kolonialiste jashtë Gadishullit, që në lashtësi 

kishte një emër shumë të nderuar : « Pellazgji» ! 

Duke iu drejtuar bashkëqytetarëve të sotëm të shtetit 

grek, studiuesi A.Kola shprehet:«Duhet të kuptojnë, 

se tashmë nuk kemi nevojë për çertifikata të krishtera 

për të provuar vazhdimin e helenizmit (vazhdimësinë 

e popullsisë autoktone-shën im), kemi nevojë për disa 

çertifikata, që vetëm arvanitasit i kanë tani për tani 

» (f 289A.K.) Kjo çertifikate që vetëm arvanitasit e 

kanë, është pikërisht « gjuha pellazgo-shqipe ». 

Duke qënë në udhëkryq të Europës dhe Azisë, Afrikës 

Veriore, Lindjes së Mesme dhe të Largët, duke 

patur një klimë të butë dhe kushte të favorshme për 

jetesë, Gadishulli Ballkanik ishte një hapësirë, ku 

shumë popullsi të së njejtës etni apo edhe të huaj, 

janë ndeshur në luftra të përgjakshme. Shumë popuj 

të huaj kanë përshkruar Ballkanin, duke lënë gjurmë 

në popullsinë autoktone që gjetën në Gadishullin Ballkanik…. 

Por, si shpjegohet që në Greqinë e shekullit 

të 19, gjuha shqipe flitej nga shumica e popullsisë 

Piksëpari, kjo e ka burimin tek fakti që kjo popullsi, 

përbënte shumicën në trevat që sot formojnë 

shtetin helen dhe përreth. Historiani Arif Mati, nje 

segue da pagina 11 

Onufri 

Storia 

NStoriaM 

Zbulohet kulla e dytë 

e Rrugës Egnatia 

Deri në shekullin e XIX në Greqi flitej shqip 

Il testo dell’iscrizione è stato tradotto da Theofan 

Popa: „Quando alzerai le mani presso il Divino, o 

officiante del Divino, nomina anche me peccatore 

Fatmira Nikolli 

e incolto pittore Onufri“. 

Deri edhe në shekullin e XX ,sidomos mysylmanët 

roma- shqipfolës ke, na në surprizon Greqi, akoma. nuk martoheshin Në lagjen ‘Kala’ me të 

Il contenuto di questa iscrizione lascia intendere Via Egnatia”, e ndërtuar që në kohën e perandorisë 

che Onufri a quei tempi non aveva ancora avuto il sacerdozio, 

siccome pregava l’officiante perché si ricor- 

“Kryqëzimi i Xhepës”, aty ku mendohet të ketë nuk qenë ndodhte Porta midis Lindore shqiptareve e kësaj rruge të të që dy përshkonte besimeve. 

të Elbasanit, zbulohet një kullë dalëse që lidhte huajt zonën pavarsisht me rrugën përkatësisë ‘Egnatia’. së Në tyre vendin fetare, e quajtur por kjo 

dasse di lui durante la preparazione dei regali santi. Si Kalanë e qytetit mes përmes, nxorën në dritë prej gërmimesh „ Martesat të rastësishme, e përziera që fragmente përmënden të rëndësishme në dokumentat të 

pensa che l’iscrizione debba appartenere ad un epoca kësaj rruge historike dhe mure antike të saj. Sipas arkitektit historike të që Institutit parashtruam, të Monumenteve duhet theksuar, të Kulturës, se gjithnjë Latif 

precedente al 1554, perché partendo da un’altra iscrizione 

di Onufri nella chiesa del Venerdì Santo presso il një shtëpi, të cilën i zoti i saj mori leje që ta rikonstruktonte. dhe jo me Pikërisht kombësi të nga huaj këto ”(f punime 292 A u .K.) bë “ e Shqiptari mundur 

Lazimi, aty kanë qenë gjurmë të murit të një kulle, por bëheshin kjo nuk dukej mes shqiptarësh shumë qartë. (Ali “Aty Pasha afër me kullës Vasiliqinë) gjendej 

villaggio Valësh della regione di Shpat abbiamo anche dalja në dritë e kullës së dytë, që mendohet të ketë qenë i krishtere portë bëhej dalëse vëlla e lagjes i adoptuar ‘Kala’ me me rrugën mysylmanin e vjetër e 

quest’aggiunta: „...nomina anche me peccatore, il prete ‘Egnatia’”, - tregon ai. Sipas arkitektit, që prej vitesh kombit punon pranë te tij. Kështu IMK-së krushqitë e që gjatë brënda punës së fisit tij me ka parë fe të 

Onufri, pittore e Protopapa di Neokastron“. 

mjaft prej monumenteve të kulturës shqiptare, shtëpia ndryshme u shemb. vazhdonin Pas kësaj, normalisht. në atë vend Kolokotroni u bënë gërmime ishte 

Un’altra iscrizione nella stessa chiesa è datata arkeologjike, prej të cilave u zbuluan muret shumëshekullore „vllam“ të me kullës. Marko Kulla Boçarin ka qenë (i krishterë) e ndërtuar dhe në laliotin formë 

1554, ciò ci induce a pensare che Onufri sia nato e patkoi dhe ka pasur formë katërkëndëshe. Pjesa e përparme Alifarmaqi e saj ka “(f qenë 293A.K.) me hark. Të Duhet gjithë thënë këta se faktorë muret të e 

vissuto nel XVI secolo. Onufri non fu attivo solo nelle 

chiese di Shpat e Berat, ma si estese anche oltre il 

gjuhës shqipe deri në prag të krijimit të shtetit grek, 

saj janë nëntokë, dhe deri tani në sipërfaqe ka dalë vetëm lartpërmëndur, pjesa e sipërme e ruajtën e tyre. gjëndjen mbizotëruese të 

confine albanese. Negli affreschi della chiesa dei Santi 

Gërmimet në vitin 1830. Një popullsi mbizotëruese, dikton 

Apostoli a Kostur troviamo questa iscrizione scritta per Gërmimet private u bënë në pjesën lindore të lagjes edhe ‘Kala’ elementin në Elbasan mbizotërues dhe zbuluan në pjesë kulturën kolonash, e një vëndi gurë 

mano di Onufri: „Fu pitturato da Onufri giunto negli dekorativë, mozaikë, enë qeramike. Bashkia e Elbasanit (duke ka ndërprerë marrë gjithmonë punimet parasysh në këtë vend, zhvillimin në mënyrë e arsimit që 

ultimi tempi dalla splendida città di Berat“. Gli affreschi 

sono datati intorno al 1547. Onufri ha anche pitkasin 

portës dalëse të ‘Via Egnatia’. Bashkia e Elbasanit që sot ka vendosur e dobeson që ndjeshëm ky fakt të këtë përdoret faktor). si sondazh Në Greqinë për 

specialistët të nxjerrin përfundimet për zbulimin e ri. dhe Ata mungesën mendojnë e se medias muri dhe për periudhën fragmente të që tjera flasim, i për- 

por 

turato le icone murali del Monastero di Sepçe a Shkup, përfitimin e projektit të Bashkimit Evropian për rikonstruksionin e shekullit e të kësaj 19-të, rruge heronjtë zbuluar. arbërorë Zbulime zënë të vënd tilla 

la chiesa della „Metamorfosi“ nel monastero di Zërze arkeologjike tërheqin edhe turistët në këtë sezon vere. qëndror, Edhe këtë në verë, krijimtarinë Elbasanin gojore e kanë popullore vizituar shumë dhe atë 

ecc. Oltre alle pitture murali Onufri ha creato anche tillë, ndërkohë që një turist italian që sheh për herë të të parë shkruar vendin letrare. tonë, “Ai, duket që të ishte jetë befasuar në territoret nga ato greke që 

molte icone movibili, di cui possiamo nominare quelle ka parë. Tashmë projekti i mbështetur nga Bashkimi Evropian heroi më parashikon i njohur dhe ndërhyrje i dashur, edhe ishte në heroi bazilikën i madh në 

della Chiesa Vangelistra e di San Mitri all’interno del qendër të Elbasanit. 

shqiptar ,Skëndërbeu të cilin historianët grekë e mohojnë, 

por populli e quan të vetin dhe e dashuron. Të 

castello di Berat. 

Nella composizione delle icone bizantine Onufri 

Arkitekti gjithë kapedanët arvanitas të kryengritjes (1821) që 

conserva con fanatismo la tradizione bizantina e i canoni 

della chiesa. Le sue icone rappresentano paesaggi pjesë të rrugës së vjetër ‘Egnatia’. Ky zbulim ka të bëjë Skënderbeut me njërën prej të cilat kullave qarkullonin hyrëse apo në një dalëse numër të lagjes mjaft 

Sipas arkitektit të Institutit të Monumenteve të Kulturës, dinin dy-tre Latif gërma, Lazimi, lexonin nga këto mbi fitoret gërmime dhe kanë arritjet dalë e 

biblici, quali „La nascita di Cristo“, „L’entrata di Santa ‘Kala’, me këtë rrugë mjaft të rëndësishme për kohën kur të madh kjo funksiononte. asokohe dhe Arkitekti gjetën gjithashtru shprehet se mbështetje ka ide që 

Maria nel tempio“, „La trasfigurazione“ ecc. Onufri è të ndërtohet një urë, e cila do të bashkojë kullën e parë të që madhe…Kolokotroni ekzistonte me këtë na që thote sapo është në kujtimet zbuluar. e Sipas tij: E 

stato un prete sposato e ha avuto figli, dei quali sono tij, disa specialistë italianë kanë idenë se ura lidhëse njoha mes dy jetën kullave e Skënderbeut, do të ishte mjaft koleksionoja e përshtatshme, veprat e tij… por 

uno è diventato famoso. Egli è Nikolla, che ha proseguito 

Çelo l’attività Picari me di fustanellë famiglia. në Ciò parlamentin viene testimoniato grek, në foltore da kryeministri dron në Harilao faktin se Trikupi. tashmë është plotësuar një pjesë e një shk “harte”, XV dhe që XVI virtualisht si Mërkur “dihej” Bua,Manol se ishte. Bleshi Pas zbulimit etj. stu- 

kjo sipas tyre nuk do të bëhet me materialin origjinal, Stradiotët por me një e tjetër mëdhenj material. (nga Thesprotia Vlera e këtij dhe zbulimi Moreja) qën- 

të 

un’iscrizione nder figurat di propria e shquara mano te da historise parte di antike Nikolla bashkohore, 

occidentale mbas studimit all’interno të autorëve della chiesa të lashtësisë, di Santa pohon: Maria rezidencën për dyshime. në Sajadhe. Kullat hyrëse Por dy e të dalëse tjerët, ishin Pelisie “portat” dhe që lidhnin përgjithësisht lagjen ishin “Kala” leximi të Elbasanit më i përhapur me rrugën dhe e vjetër më i 

sulla në vitin të kullës 1695. së Z.Garnier, parë mendohej i pari që nga do të konsujt, kishte e edhe kishte një tjetër, dionin por betejat akoma e nuk Skënderbeut. ishte e qartë. Librat Tashmë e Skënderbeut, nuk ka vend 

porta 

Vllaherna 

“Është e 

a Berat. 

qartë se 

„Il 

grekët 

pittore 

me 

è Nikolla, 

mbëritjen 

figlio 

e tyre 

di Onufri, 

ishin Dybrokua, “Egnatia”. u vendosën Ky zbulim në e Artë. bën mjaft Në një të letër qartë të mënyrën datës e njohur lidhjes në së Greqinë zonës me e rrugën pushtuar e rëndësishme. nga turku” (f Sipas 257A.K.) Lazimit, 

1702, nëse Z.Garnier bëhen gërmime thotë të se reja Janina pranë është kësaj po kulle, aq mund Për të të mbuluar zbulohen faktin të dhëna e përhapjes mjaft interesante së kësaj letërsie, që mund që 

tejet 

anno 

në 

7086 

minoritet 

secondo 

në një 

il calendario 

vënd të populluar 

bizantino 

nga 

e 

fise 

1578 

të 3 tetor 

secondo 

shumta 

quello 

pellazge, 

gregoriano“. 

me emra 

Possiamo 

të ndryshëm, 

pensare 

por që 

che 

flasin 

nel 

e madhe të hedhin sa Marseja“ më shumë (f347Zh.F.) dritë mbi kohën Por edhe kur rruga në këtë funksiononte. dëshmon se shumica e popullsisë ishte shqiptare, e 

1756 

të njejtën 

Onufri non 

gjuhë”(f 

era più 

60A.Mati.) 

in vita e 

Dëshmia 

che suo figlio 

e „ardhjes“ 

Nikolla 

si 

territor të kufizuar ku jetonin krahas arbërorëve edhe cila ishte e interesuar për njohjen e luftës së Skëndërbeut, 

historianët grekë përpiqen ta paraqesin Skën- 

se 

propone 

grekëve 

di 

dhe 

proseguire 

qënies si 

l’opera 

„një pakicë„ 

del grande 

, megjithëse 

maestro 

e popullsi të ardhura, greqishten e fliste një pjesë Lagjja e ‘Kala’ 

dell’iconografia. 

dëshmuar nga 

A 

vetë 

Kurjan, 

historianët 

Fier, presso 

e lashtësisë, 

la chiesa 

anashkalohet 

di San 

vogël Lagjja e popullsisë. “Kala”, në “Popullsitë qytetin e Elbasanit, bujqësore nuk një nga e braktisën 

lagjet gjuhën më e të tyre preferuara të nënës, për për t’u vizituar të mësuar nga një turistët gjuhë vendas dhe Studiuesi të huaj. Aristidh Bashkia Kola e Elbasanit, na sjell në edhe bashkëpunim një fakt 

lagjet më derbeun të vjetra si pritet grek. të kthehet pas disa vitesh në një nga 

Kolli il 

dhe 

teologo 

lihet 

Theofan 

në heshtje, 

Popa 

në 

ha 

studimet 

scoperto 

e kohës 

un’altra 

së 

iscrizione, 

sotme 

si shqiptare, 

in cui il 

ashtu 

figlio 

edhe 

di Onufri 

ato greke 

Nikolla 

dhe 

ha 

europiane. 

pitturato la 

më me shumë Institutin rrumbullakosje, e Monumenteve bishta, të mbaresa Kulturës, etj. Universitetin dhe shumë “Aleksandër domethënës, Xhuvani” që vërehet dhe Universitetin vetëm tek e shqipfolësit 

evidentimin e shtetit e helen vlerave dhe arkeologjike, jo tek popullsitë historike e tjera. dhe 

Pizës 

chiesa 

Një 

avendo 

historian 

come aiutante 

tjetër i 

un 

madh 

altro 

i 

iconografo, 

antikitetit 

Joan. 

grek, sigurisht (Itali), as ka fjalët përfunduar e reja e studimin të pakuptueshme mbi njohjen, të cilat ruajtjen as dhe 

„Quando 

A.Jarde 

alzerai 

(„Formimi 

le mani 

i 

presso 

popullit 

il Divino, 

grek“, 

o 

Paris1923) 

officiante 

që iu urbane hynin të në lagjes punë, “Kala”, si p.sh. që ato përcakton të tregëtisë, kriteret artit e dhe ndërhyrjes “Shqiptarët në këtë gjatë lagje, gjithë nga më vazhdimit të vjetrat të në pushtimit qytet. Për turk... këtë 

del 

shprehet 

Divino, nomina 

se “ Pushtuesit 

anche me 

(Dorianët) 

peccatore 

shumë 

e incolto 

të paktë 

Joan 

të shkronjave. qëllim, bashkia Por popullsitë ka akorduar që fondin jetonin prej nëpër 7 milionë qytete lekësh, edhe për më shtrimin analfabetet me kalldrëm dinin gjithshka të rrugëve për të Aleksandrin lagjes, që 

e Nikolla“. 

në numër u përthithën nga vëndësit. Ata morën mësuan do të greqisht nisë nga dhe porta e e përdornin Kalasë, deri atë te të Kisha paktën “Shën në Maria”. e Madh, “Në Thjemistokliun, përfundim të studimit Pindarin, mbi Epaminondën, njohjen, ruajtjen të 

gjuhën e vëndësve. …”(f 93A.Mati.) Edhe në periudhat 

e mëvonshme, 

shkrim dhe “(f121A.K.) evidentimin e vlerave arkeologjike, historike dhe urbane Urtët, perënditë lagjes ‘Kala’, e vjetra,Orakujt janë përcaktuar e lashtë…përgjithësisht 

‘Kala’, gjithshka në të që ardhmen ruhet në do legjendat të zbatohen dhe dhe gojedhënat projekte 

edhe një sërë 

segue da 

elementi 

pagina 

mbizotërues, 

11 

ka qënë Përdorimi kriteresh për masiv ndërhyrje i pellazgo-shqipes në këtë zonë”. si gjuhë Sipas e tij, popullit, 

të që tjera nga për lashtësia përmirësimin e deri total në shekullin të infrastrukturës, e 19, në me “(f256A.K.) qëllim rritjen e atraktivitetit të kësaj zone historike 

për lagjen 

gjithëmonë iliro-vllaho-maqedonas, etni të njejta, me 

gjuhë pellazgo-shqipen Onufri në përdorim. “...Perandoria Greqi, për diktohej thithjen së e turistëve pari nga vendas fakti, se e të popullsia huaj. Rrugët e huaj, e lagjes ‘Kala’ Po kështu, kanë qenë mbizotëruese shtruara janë me kalldrëm, edhe vallet por dhe me 

Romake dhe pasardhesja e saj :Perandoria Bizantine 

në të vërtetë kanë qënë perandori me shqipen si shqiptarofolësit, Duke qenë i mbeti vendosur gjithmonë kryqëzimin në minoritet. e rrugëve Për Veri-Jug është dhe në pjesën Lindje-Perëndim, më të madhe Elbasani arvanitogjene ka shërbyer dmth si 

që kalimin ndër shekuj e viteve ka ardhur gurët kanë dhe dalë ka bashkjetuar nga vendi dhe me shtrimi kënget me kalldrëm e shqiptarëve.“ pritet t’i Kënga rikthejë popullore lagjes identitetin. e Greqisë 

Teksti i mbishkrimit është përkthyer nga Theofan 

Popa: “Kur të ngresh duart e tua te Perëndia 

e 

gjuhë të përditshme dhe siç kemi thënë, gjuha zyrtare pasojë, pikë ose e rëndësishme është asimiluar kalimi tërësisht dhe si ose stacion ka përdorur, i rëndësishëm, përkthyer duke u nga përmendur shqipja në si greqisht…Studiuesi qendër urbane, ushtarake gjerman e 

e qeverisë, e kishës, e universiteteve dhe diplomacisë brënda peshkopale. vatrës gjuhën Pas bllokimit e tyre dhe të rrugës jashtë ‘Egnatia’ saj, gjuhën nga dyndjet Milhefer e barbarëve, i cili vizitoi qyteti Greqinë i Skampinit në fundet nuk përmendej 

o meshtar i Perëndisë, më përmend edhe mua 

e shekullit 

ka qënë greqishtja ose latinishtja. Kjo gjëndje shoqërore, 

shqipe. më dhe Greqishtja u shkatërrua u përdor nga si bullgarët 

mëkatarin dhe të paditurin piktor Onufrin”. 

gjuhë e dhe shkencës, ostrogotët ad-gjatministratës, shkollës dhe kulturës. « Sipas se cilit popullore greke janë të përkthyera nga këngët e vjetra 

të migrimit kaluar (shk.19), sllavo-bullgar, konstatoi diku se nga shumica shekulli e VI-VII. këngëve 

Përmbajtja 

që është 

e këtij 

trashëguar 

mbishkrimi 

e paprekur 

na le të 

nga 

kuptojmë 

antikiteti 

se 

përmes 

Onufri në 

periudhes 

atë kohë 

bizantine 

nuk ishte 

e 

dorëzuar 

osmane, 

ende 

ka nisur 

klerik, 

në vend, ky element,(i elitës kulturore, sunduese “Via ose Egnatia” epiko-lirike arbëreshe (f339A.K.) “Alipashiadha” e 

sepse 

të vërtetë 

i lutet meshtarit 

të ndryshojë 

që ta 

vetëm 

kujtojë 

me 

gjatë 

zgjerimin 

përgatitjes 

e arsimit 

së 

drejtuese) Rruga mësonte ‘Egnatia’ si gjuhë është të ndërhyrja dytë të në shkollës, infrastrukturë ose famshme me te cilën e romakët arbëreshit quajnë mysylman dhe organizojnë Haxhi Sheqreti duke filluar 

nga ose gjysma latinishten e dytë e (f.210R.A.)… shekullit të dytë kjo p.e.s, gjëndje një vijë poemën drejtuese e mijëvjeçare tij, në vitet komunikimi 1800 kishte midis 10 000 Perëndimit vargje) 

(në 

dhuratave 

publik fillor 

të shenjtëruara. 

nga patriarkati 

Mendohet 

ekumenik 

se ky 

në 

mbishkrim 

shekullin greqishten 

duhet XVIII të jetë dhe shkruar kjo, vetëm përpara për një vitit pjesë 1554, të sepse popullsisë duke se u në dhe fakt Lindjes, do të vijonte midis e Adriatikut paprekur të në poshtëm Greqi dhe deri Egjeut në verior. është shkruar Inxhinierët në romakë greqisht. që Epopeja ndërtuan e rrugën çamëve arritën dhe 

nisur disa nga qyteteve mbishkrimi të mëdha, tjetër i si Onufrit Kostandinopoli, në kishën Smirna, e Shën mes të të evitonin shekullit me të përjashtim kaluar, ku të kudo pak rasteve flitej vetëm paevitueshme, gjuha beqarëve ndryshime dhe të zhdukja menjëhershme e tyre nga të lartësisë turqit më së rrugës. 1779, 

e Premtes Selaniku. në Pjesa fshatin tjetër Valësh e popullsive të krahinës të qyteteve së Shpatit të tjera, kemi 

si edhe dhe këtë popullsitë shtojcë:”…….. fshatare e më ruajtën përmend gjëndjen edhe e mua tyre Faktori të drejtpërdrejtë, i dytë është «mos komode, asimilimi ekonomike, dhe mosperzjerja» përpjekjeve për kangjele të evituar u shkruan përmbytjet në greqisht. dhe uljet Por e terrenit janë krijime forcë. ar- 

pellazge Në trasenë dhe shkruhej e rrugës ‘Egnatia’ vetëm greqishtja gjejmë teknikën (f.212R.A.) e ndërtimit u shkrua romak në të rrugës: greqisht. arritja Shumica e qendrave e këngeve në mënyrë çame dhe më 

mëkatarin, shoqërore prift pothuaj Onufrin, të paprekur piktorin dhe deri Protopapë në epokën të bashkëkohëse 

të Luftës së Madhe të viteve1914-1918. sise përbëhet «helene» nga (shqiptarët 4 drejtime e lashtë) kryesore: ka mbetur 1) rruga e gjatësore njëjtë, bregdetare Vetë veshja nga Dyrrachium kombëtare deri me në të Aulon, cilën sot e cila perfaqë- 

ishte 

Neokastrës”. 

e popullsisë Sistemi rrugor arbërore i kohës ndaj romake të huajve. në „Baza zonat e qendrore popull- 

të Shqipërisë, vanitase dhe duket si të tilla i ndërtuar duhet të në llogariten kohën perandorake, (f339A.K.) 

(f271R.A.) Një mbishkrim tjetër po në këtë kishë jep vitin pasi pjesë pellazgët e rrugës nuk nga pranonin Epiri të jugor lidheshin deri në me Dalmaci; të huajt, 2) Rrugë sohet tërthore shteti grek, me drejtimin është veshja veriperëndim-juglindje, e shumicës së popullsisë, 

në Antipatrea, asaj arbërore. e cila Ajo duke nuk u zgjatur është gjë arrinte tjetër, deri veçse në 

e 

1554, Po i cili sa ishte na bën siperfaqja të mendojmë tokësore se Onufri që banohej ka lindur prej duke përbërë përthithur nga rruga të ardhurit“(Ali e brendshme Eltari nga « Dyrracium Republika » deri 

dhe popujve jetuar në të shekullin përzier, elita e XVI. e të Onufri cilëve veprimtarinë përdorte greqishten 

nuk e zhvilloi Sipas historianit vetëm nëpër G.Glotz kishat (Historia e Shpatit e dhe Greq- 

të « Arvanitasit, drejt verilindjes si të në krishterë Elbasan ashtu (në ditët dhe tona); mysylmanë, dhe e katërta, vlefshme ishte vazhdim për tezën i rrugës tonë, nga mund Apollonia të sillen ne edhe Elbasan, nga 

e 7.01.2010) fushën e Kjo Larisës; traditë 3) vijoi rruga gjatë e tretë te gjitha përbëhej koherave, nga rruga përshtatje ‘Egnatia’, që e veshjes nga Apollonia së shqiptarëve në juglindje suliotë. e drejtohej Dëshmi 

tij 

Beratit, isë, Puf,1938) por e shtriu :“Greqia edhe jashtë (në shk kufijve V) nuk të është Shqipërisë. 

një Në pjesë…tokash afresket e kishës të bëra së greke Apostujve , ky është Shenjtë një vënd në gjakut të Shkumbinit me të huajt, duke duke u ruajtur ngjitur pastërtinë deri vijën dhe ujëndarëse kom- 

shtetin midis pellgut grek në të shekullin Shkumbinit e 19-të. dhe pellgut të Drinit. 

veçse janë që nga duke popujt u bashkuar e paktë, me që një i largohen rrugë perëndim-lindje përzjerjeve të që numri vinte i nga madh Dyrrachium i përfaqësuesve kalonte arbërorë, në luginën që e drejtuan mesme 

Kostur shumë gjejmë i vogël këtë (rreth mbishkrim 400 km të gjatësi shkruar dhe nga 300 dora km e paktësinë e farës » (f184A.K.) 

Onufrit: gjerësi) “U…Greqia pikturua prej klasike Onufrit është të ardhur pothuajse kohët tërësia e fun-dit 

zonave nga qyteti që gjënden i shkëlqyer në jug i Beratit”. të një vijë Afresket që hiqet datojnë nga 

segue da pagina 13 

rreth gjiri vitit i Ambrakisë 1547. Gjithashtu deri në grykderdhjen Onufri ka pikturuar e Penesë“ ikonat Ky 

murale pohim edhe përputhet në Manastirin me atë të e autorëve Sepçes në antikë Shkup, Eforit kishën dhe 

Pseudo-Skilaksit (f 204A.Mati.) 

Origjina shqiptare e 

e “Metamorfozës” në manastirin e Zërzes etj. Onufri 

përveç Edhe pikturave gjatë periudhës murale ka Bizantine, bërë edhe ka mjaft dëshmi ikona se arbërorët 

përbënin nga të cilat shumicën mund e të popullsisë. veçojmë ato “ Gjuha të Kishës greke 

qyteterimit ne Sardenja 

të 

lëvizshme, 

Vangjelistra sundoi në dhe Bizant të Shën si një Mitrit mjet emergjence në kalanë e dhe Beratit. shërbimi 

ndaj makinerisë drejtuese …Perandoria Bizantine 

e diasporës Shqiptare në Itali 

Në kompozicionin e ikonave bizantine Onufri ruan Centro Ottico 

është ndër më të shumtat dhe më konstantet 

që njihen historikisht, duke ni- 

me dhe fanatizëm perandori traditën bizantin, bizantine kurrë dhe nuk kanonet është cilësuar e kishës. si 

«Prania 

ELMAR 

Ikonat grek e „ tij (f.182R.A.) paraqesin „ pasazhe C’është biblike, e vërteta, si Perandoria “Lindja e 

sur që nga antikiteti e duke vazhduar deri më 

Krishtit”, Bizantine “Hyrja ishte e perandoria Shën Mërisë e ilireve në Tempull”, e jo e grekërve “Shpërfytyrimi” 

mesjetarë, etj. Onufri siç mbizotëron ka qenë mendimi, prift i martuar sepse dhe në Mesjetë ka patike 

dhe prania e sotëme shqiptare në territorin 

sot në ditët tona. Mendoni se kjo lidhje kaq ansur 

nuk fëmijë, ka patur nga të greko-helene. cilët vetëm njëri (f 22S.R.) është bërë Dëshmi i njohur. tjetër 

italian, mund të ndihmojnë në krijimin e një 

Ai e është shtrirjes Nikolla, territoriale i cili ka të vazhduar popullsisë traditën shqipfolëse, e familjes. janë •OPTOMETRIA 

klime vëllazërore reciproke midis popujve tanë 

Këtë edhe e vërteton emërtimet një e njëjta mbishkrim të vendbanimeve që është shkruar të ndodhura nga 

dhe gjithashtu shkembimeve të ardhëshme midis 

••CONTATTOLOGIA 

Optometria 

vetë në dora Shqipëri e Nikollës dhe Greqinë mbi portën e Jugut. perëndimore “ - lidhjen brenda e vazhdueshme 

së Shën të Mërisë ilirëve Vllaherna dhe Greqisë në Berat. Jugore „Piktori e dëshmojnë është ••OCCHIALI Contattologia 

dall’economico 

kishës 

•RIEDUCAZIONE VISIVA 

studjuesve e shkencëtarëve» 

«Unë uroj që kjo gjë të ndodhë. Fatkeqësisht ndodhemi 

Nikolla, veç të biri tjerash i Onufrit, dhe një viti numër 7086 sipas qytetesh kalendarit „paralele“ bizantin 

nga dhe lashtësia 1578 sipas deri atij në Gregorian”. ditët pararevolucionare Mund të mendojmë (1821) • al Rieducazione firmato visiva patur një farë reagimi ndaj emigrantëve në vetvete (tout 

që 

në një moment që ashtu si në Itali edhe në Sardenjë ka 

se Do në vitin të përmend 1756 Onufri tani se nuk kemi jetonte dhe qytete më dhe me biri të njëjtin i tij •OCCHIALI DI MARCA 

court), që nuk merr parasysh cilësitë personale të individëve, 

dhe e gjitha kjo për arsye të rendit publik dhe të 

• Occhiali dall’economico al firmato 

emër si në Greqinë Jugore ashtu dhe në Iliri: Epidavro, 

Halkis, Gjithashtu Oropo, në Helopa, Kurjan Avlona të Fierit etj, në ne kishën vitet me e ••CONTROLLI Occhiali DELLA di marca VISTA a prezzi antik, eccezionali 

egzistencën e një diaspore ilire mund ta shohim 

Nikolla del si vazhduesi i veprës së mjeshtrit të madh të A PREZZI ECCEZIONALI 

krizës aktuale ekonomike. Duke arsyetuar në aspektin 

ikonografisë. 

Shën te reja Kollit kemi, teologu Avlonari, Theofan Shirxhi,Salona,Finiki,Sofade 

Popa ka zbuluar edhe një 

dhe Dropulli” (f155A.K.) 

• 

GRATUITI 

Controlli della vista gratuiti 

tek “Popujt e detit” midis të cilëve përfshihen Shardanat. 

Populli i Shardanëve, që sipas interpretimeve 

mbishkrim tjetër, në të cilin biri i Onufrit Nikolla ka 

pikturuar Në kishën arkivat duke europiane pasur si gjënden ndihmës dokumenta, një ikonograf ku 

të studjuesëve Schachermeyr dhe Bonfante mendohej 

tjetër përcaktohen Joanin. „Kur qartë të edhe ngresh administrativisht duart para Perëndisë, trevat shqiptare. 

i Perëndisë, « Konsullatat më e përmend Francës edhe në Shqipëri mua mëkatarin zënë fill ROMA - TEL. 06/7231552 

VIA GASPERINA, 220 

o via gasperina, 220. Roma. se ishin Tel. njerëz me 06/7231552 

origjinë ilire, të shtyrë nga nevoja 

meshtar u spostuan drejt deltës së lumit Nil, për tu drejtuar 

dhe të paditurin Joanin dhe Nikollën“. 

më vonë drejt Palestinës. Janë të shumta të dhënat që 

. A 

n 

( 

P 

s 

« 

m 

n 

q 

j 

o 

t 

S 

d 

s 

n 

n 

k 

« 

i 

a 

r 

s 

m 

h 

“ 

s 

r 

k 

f 

n 

d 

m 

« 

u 

a 

p 

r 

c 

p 

c 

z 

s 

s 

t 

d 

d 

d 

P 

« 

s 

v 

t 

d 

s 

v 

n 

t 

s 

n 

a 

« 

u 

d 

t 

s 

s 

c 

s 

b 

m 

p 

v 

E 

a 

c 

a

Crispi, një figurë që ka 

kontribuar në bashkimin e Italisë 

Në rastin e 150° vjetorit të Bashkimit të Italisë 

na duket e detyrueshme të kujtojmë të paktën 

figurat e dalluara që kanë dhënë kontributin e tyre 

me besim dhe vendosmëri. Kujtojmë edhe frazën e 

gurtë të Giuseppe Garibaldit në përgjigje ndaj gjeneralit 

të tij Nino Bixio që, duke parë fuqinë e flaktë 

të ushtrisë borbonike, sugjeronte tërheqjen; “Asnjë 

tërheqje, këtu bëhet Italia ose vdiqet”- Katafimi 

1860. Dhe mbi atë valë vazhdon fushata e gjatë 

dhe e rëndë. Përveç idealizmit të Mazzinit, propulsor 

të vetëdijshmërisë dhe të dëshirës për çlirim nga 

mbizotërimi i huaj tek të rinjtë; përveç tejshikimit të 

Cavourit, thurësit të politikës së brendshme dhe të 

jashtme, me qëllim të përfitonte për Italinë një vend 

dinjitoz përpara kombeve të tjerë, kundër kujt thoshte 

se Italia ishte thjesht një shprehje gjeografike; përveç 

guximit dhe kurajos të Garibaldit, është e drejtë të 

kujtojmë një burrë po aq i vendosur në të njëjtën 

sipërmarrje: Francesco Crispin. Francesco Crispi, i 

lindur në 4 tetor 1818 në Ribera, afër Agrigjentit, 

atëherë Girgenti, paraardhësit e të cilit, sipas Grillandit 

dhe autorë të tjerë, besohet se kanë origjinë 

nga një familje antike shqiptare në diasporë në Siçili, 

Piana degli Albanesi (Rrafshina e Shqiptarve). Siçilian 

i apasionuar pas fatit të ishullit të tij, që si shtetet 

e tjera të Borbonëve ishte e nënshtruar; që në vitin 

1820 ishin verifikuar kryengritje rastësore që kishin 

përfunduar në dërgime në kufi dhe pushatime, pa 

arritur rizultate domethënëse. Diplomohet në Ligj në 

universitetin e Palermos në 1843, ishte njëzet e pesë 

vjeç. Zgjidhja e fakultetit nuk ishte e rastësishme: ajo 

i përkiste natyrës, prirjeve, meritave të brendshme 

të Francesco Crispit, që më parë i tërhequr nga jeta 

publike pasi e lejonte të arrinte përfundimin se e ardhmja 

e tij do të ndërtohej nëpërmjet përballimeve 

me idetë kundërshtare. Shpirti i tij luftëtar, oratoria 

instiktive, dhuntit kritike, dëshirën për të dal në pah, 

duhet të provoheshin në një fushë profesionale, pa 

diletantizëm. 

Nga 1839 deri më 1841 i dedikohet gazetarisë 

duke themeluar “L’Orteo”, që pati fat edhe për 

shkak të falimentimit të publikimeve të tjera lokale, 

për shkak të shtypjes borbonike. Eshtë një pleksje 

ku hyn gjithçka: histori, ekonomi, artet e bukura, 

letërsi, bujqësi, poezi, jo thjesht për ëndje, por për 

të ushtruar zakone virtuoze e të rrepta. “L’Oreteo” 

dëshironte të ishte, pra, një zë i pranishëm kundër 

indiferencës të përgjumur të dashur nga kush komandonte; 

zgjimi i një ndërgjegjjeje dhe dinjiteti të një 

populli nga tepër kohë i nënulur dhe nën zgjedhën e 

taksave të padrejta dhe abuzime të pamerituara. Hyn 

në magjistraturë në vitet 1843-44, duke e ushtruar 

në mënyre të shkëlqyer, por kupton që mënyra në 

të cilën është formuar, nuk i përket karakterit të tij 

të pavarur dhe jep dorëheqjen; shkon pastaj në Napoli. 

Në Napoli sjell me vete idetë e lirisë me të cilat 

është formuar ndërmjet luftave siçiliane; përvetëson 

aty një formim më të thellë humanitar dhe më pjekuri 

nëpërmjet horizonteve të gjera të jetës politike dhe 

besimin se Palermo dhe Napoli janë të destinuara të 

bëhen një gjë me Romën. Që në kohën e governatoratit 

në Siçili kishte sipërmarr një riduktim të taksave 

dhe të përfitimeve të padrejta mbi popullin nga 

qeveria qëndrore. Mendon, dakort me të jatin, pronar 

dhe administrues personal i shumë pasurive tregëtare 

me vlera të larta, ndërtimin e një porti për të rritur 

shkëmbimet e mjeteve ndërmjet rrugës detare; por 

qëllimi nuk u arrit asnjëherë për shkak të pengimit 

të autoriteteve të epërta, që besonin do të dëmtonte 

bujqësinë lokale në lulëzim. 

Përpara bashkimit udha është e gjatë dhe e mbushur 

me heroizma të ofiqarëve dhe ushtarëve të ushtrisë 

së rregullt të vullnetarëve fshatarë dhe studentë të 

ardhur nga rrethe të ndryshme të Piemontit, Lombardo-Venetos, 

Toskanës, Emilia-Romanjës. Lufta e 

parë dhe e dytë e pavarësisë nga Austria u dalluan 

për humbje dhe fitore dhe më në fund i shkëputën 

Piemontit Lombardinë dhe Triveneton. Edhe këtu 

paraqiten gjeste heroizmi të “Gjuetarëve të Alpeve” 

garibaldinë dhe episodi i ndriçueshëm i Curtatones 

dhe Montanarës, ku sakrifica e studentëve arriti të 

mbajë në pëllëmbë Austriakët, duke i dhënë kështu 

mundësinë ushtrisë së rregullt të mbërrinte dhe të 

bllokonte armikun. Mbretëria sabaude zgjerohet 

akoma më shumë me aneksimin e viseve qëndrore 

të Emilia-Romanjës dhe Toskanës. Hapet tani një 

skenar tjetër lufte në Mbretërinë e dy Siçiliave, nga 

shumë vite në fermentim, me zbarkimin e Garibaldit 

në Marsala, i përgatitur dhe i dëshiruar nga kryetarët 

liberalë dhe i realizuar mbi të gjitha falas ndvrhyrjes 

së Crispit që pajisi Garibaldin me burra, armë dhe 

para, por më e rëndësishmja një përkrahje personale 

të fortë dhe të vazhdueshëm. Tashmë “Të Njëmijtë” 

ishin bërë dhjetë mijë bashkë me “piçotët”. I 

duhet njohur përulësia Garibaldit që i dha në dorë 

frutin e fitoreve të tij Vittorio Emanuelit të II, duke 

e përshëndetur si Mbreti i Italisë. Edhe Crispi, pa 

e dashur, njeh zyrtarisht drejtuesin e ri të shtetit në 

lindje. Crispi, pra, monarkik jo për bindje por për 

nevoja historike-politike dhe me besim thellësisht re- 

Storia 

Di Maria Teresa Carnevali, Pisani Grottaferrata 

publikan; më mirë një sovran i njohur nga të gjithë 

për fuqi dhe karizëm, një Monarki Kushtetuese sesa 

kaosi. Me këtë shpjegim mbrohet nga akuzat ngulitëse 

të tradhëtimit që i bën Mazzini. Ishte detyrë e 

Crispit të tentonte të bindte Garibaldin të hiqte dorë 

nga rrethimi i posedimeve 

romane të Vatikanit duke 

marshuar nga Mentana. 

Këtu për fat të keq 

shpartallimi i Gjeneralit 

kryekomandant u tregua 

i bujshëm; Chassepot-ët, 

pushkat më të sofistikuara 

dhe tv sakta të francezëve 

shënuan një pikë ndalimi 

mbi vazhdimin drejt 

Romës. U nevojit ndërhyrja 

sabaudine për të arritur 

deri tek qyteti që më 

pas do të bëhej kryeqyteti 

i Italisë. Bersaljerët e Cavourit 

me depërtimin e 

pikës në Porta Pia shënuan 

kohën e fundit të ndërmarrjes 

së madhe. Megjithatë, 

shteti i ri u detyrua të 

përballonte papërkulësinë 

e papa Leone-s XIII për 

shkak të ligjeve të famshme Guarentigie që përbënin 

një polemikë të thellë midis shtetit italian dhe Shtetit 

vatikan që morri fund gati një shekull më vonë. Francesco 

Crispi u tregua një diplomat i aftë në thurrjen 

e raporteve tregëtare dhe politike me përfaqsues 

të shumtë shteteve, me anë të Negus Menelik-ut, 

duke përfituar lëshime territoriale në Afrikë; me Bizmarkun, 

me të cilin gjatë vizitave të tij frekuente 

private fliste gjatë mbi historinë greke, letërsinë, filozofinë. 

Nuk la nën dore territoret ballkanike, midis 

të cilëve Shqipërinë, që e besonte një shtet tashmë 

të aftë të qeveritej vetë. Nga letrat e shkëmbyera me 

Gjeneralët, personalitetet e botës artistike dhe letrare, 

Verdi, Carducci, Garibaldi, Mazzini dhe miq të tij, 

përfitohet përshtypja e një respekti të tij të përgjithshme 

për seriozitetin, fuqinë dhe insistimin e tezave 

të tij të themeluara mbi një ndershmëri të thellë. Dy 

përfaqsues shqiptarë, i drejtohen atij fals virtyteve të 

fuqisë së tij diplomatike, në mënyrë që të veproj për 

të mirën e kombit të tyre në kriz të hapur, duke i bërë 

apel origjinës së tij shqiptare “Nuk ndjeni Ju t’ju zjejë 

në damar gjaku i paraardhësve tuaj”. Por, që më 

parë në mendjen e tij lind dëshira të themeloj shkolla 

në gjuhën italiane, zyra, institucione bankare në 

gjurmën e qëllimeve pangjermane edhe në Lindjen 

e afërt, nga ana e drejtuesve gjermanë. Kanë thënë: 

“Italia është bërë, tani duhen bërë Italianët”. Nuk e 

di nëse ai që ka theksuar këto fjalë ka konsideruar 

vështirësitë e mëdhaja në bashkimn e disa popujve 

për shumë vite të nënshtruara nga sovranët e huaj. 

Mospërputhja midis dy Italive ishte i konsiderueshëm 

për formacion gjeografik dhe kulturor: Veriu i drejtuar 

nga politikanët më iluminist, Jugu nga dinastitë 

përfituese. Ky ndryshim e bënte të dukej të pakalueshme 

lidhjen. Ndoshta u tregua më e lehtë fitorja e 

fushatave ushtarake sesa kontrastet midis dy Italive. 

Megjithatë zunë horizontin politik ministra të aftë 

të mbajnë në dorë situatën me të njëjtën vendosmëri 

të ushtruar në konfliktet e armatosura. Pas rënies të 

së Djathtës historike, në alternimin e ministrave të 

ndryshëm Depretis, Zanardelli, Crispi, Italia u kthye 

në një rregull të ri politik dhe social me ligjet në favor 

të popullit dhe humanitare. U ulën taksat, u rritën 

shkëmbimet tregëtare me Francën dhe Gjermaninë, 

që më shumë se të tjerat frekuentuan Bankën Romane. 

U mendua përmirësimi i kushteve në fabrikë 

pas shembullit të Anglisë që kishte tashmë aprovuar 

në parlament ashtu të quajturat 2Trade Unions”, në 

mbrojtje të punëtorve. Por fitorja e madhe, suksesi 

i vërtetë u tregua riforma gjykore në të cilën u hoq 

ndëshkimi me vdekje, argumentimet e të cilit edhe 

mbi lehtësimin e afatit të ndëshkimit ishte përballuar 

hershëm gati një shekull më parë nga penalisti 

Cersare Beccaria në veprën e tij “Të krimeve dhe të 

ndëshkimeve”. Në këtë periudhë gjallërie inovative, 

Francesco Crispi në rolin e të majtës që përvetson 

shpreh më mirë veten: tonet e ndezur, disa herë plot 

ngutë por të prerë dhe të vendosur, zëri i tij tingëllues 

që depërton mendjet, dialektika bindëse dhe interesi 

i tij i qartë për popullin e shndërrojnë në një ikonë 

të Devotshmërisë dhe besës. Por pa dyshim kjo është 

objekt zilije për kundërshtarët e tij, që e bëjnë jetën e 

tij parlamentare të vështirë. Por as jeta e tij private u 

tregua e qetë; u akuzua për bigami për shkak të bashkëjetesës 

me një grua, ndërsa ishte akoma i martuar. 

Edhe kjo u përdor si pikëmbështetje mbrapa të cilës 

u strehuan kundërshtarët e tij. Tashmë i zhgënjyer 

dhe i lodhur u tërhoq në vilën e tij në Napoli, ku vdiq 

në vitin 1902. 

(Perktheu Besiana Polovina) 

In occasione del 150° anniversario dell’Unità 

d’Italia mi sembra doveroso ricordare almeno le 

figure di spicco che vi hanno contribuito con fede e 

determinazione. Ricordiamo anche la frase lapidaria 

di Giuseppe Garibaldi in risposta al suo generale Nino 

Bixio, che, vista la forza 

prorompente dell’esercito 

borbonico, gli proponeva 

la ritirata: “Nessuna ritirata, 

qui si fa l’Italia o 

si muore”- Calatafimi 

1860. E su quell’onda 

continua la lunga e difficoltosa 

campagna. Oltre 

all’idealismo di Mazzini, 

propulsore di consapevolezza 

e desiderio di libertà 

dal giogo straniero 

presso i giovani; oltre la 

lungimiranza di Cavour, 

tessitore della politica 

interna ed estera, alfine 

di procurare all’Italia un 

posto dignitoso al cospetto 

delle altre nazioni, contro 

chi aveva affermato essere 

Litalia una semplice 

espressione geografica; 

oltre all’audacia e al coraggio di Garibaldi, è giusto 

ricordare un uomo altrettanto determinato a tale impresa: 

Francesco Crispi. 

Francesco Crispi, nato il 4 ottobre 1818 a Ribera, 

presso Agrigento, l’allora Girgenti, i cui antenati, secondo 

il Grillandi ed altri autori sembrano discendere 

da un’antica famiglia di Albanesi in diaspora nelle Sicilie, 

Piana degli Albanesi. Siciliano appassionato alle 

sorti della sua isola, che come gli altri stati dei Borboni, 

ne era succube; già dal 1820 erano successe 

sporadiche rivolte che si erano risolte in confinamenti 

e fucilazioni, senza raggiungere obiettivi significativi. 

Si laurea in Legge all’università di Palermo nel 1843, 

aveva venticinque anni. La scelta della facoltà non fu 

casuale: essa corrispondeva alla natura, alla vocazione, 

alle qualità intrinseche di Francesco Crispi, già 

attratto dalla vita pubblica che gli permetteva di giungere 

alla convinzione che il suo avvenire si sarebbe 

affermato attraverso lo scontro con le idee avversarie. 

Il suo spirito battagliero, l’eloquenza istintiva, le sue 

facoltà critiche, il desiderio di emergere dovevano essere 

provati su un piano professionale, privo di dilettantismo. 

Dal 1839 al 1841 si dedica al giornalismo fondando 

“L’Oreteo”, che ebbe fortuna anche a causa del 

fallimento delle altre testate locali, per la repressione 

borbonica. E’ uno zibaldone in cui entra di tutto: 

storia, economia, belle arti, letteratura, agricoltura, 

poesia, non per semplice diletto, ma “per esercitare 

rigidi e virtuosi costumi” “L’Oreteo” voleva essere, 

dunque, una voce presente contro l’indifferentismo 

sonnolento voluto da chi comandava; il risveglio di 

una coscienza e dignità di un popolo da troppo tempo 

soggiogato e vessato da ingiuste tasse e immeritati 

soprusi. Entra nella magistratura nel 1843-44, che 

esercita brillantemente, ma si rende conto che cosi 

com’è formato, non è per il suo carattere indipendente 

e da le dimissioni; si reca poi a Napoli. 

A Napoli porta con sé le idee di libertà in cui si è 

formato attraverso le lotte siciliane; acquisisce colà 

una maggiore formazione umana e maturità attraverso 

gli ampi orizzonti della vita politica e la convinzione 

che Palermo e Napoli sono destinate ad essere 

un tuttùno con Roma. Già dal tempo del governatorato 

in Sicilia aveva provveduto a riduzioni di tasse 

e di ingiusti proventi da parte del popolo al governo 

centrale. Pensa, d’accordo con suo padre, possidente 

e personale curatore di ragguardevoli beni commerciali, 

alla costrizione di un porto per il maggiore incremento 

agli scambi di merci per via fluviale; ma 

ciò non fu mai raggiunto a causa del divieto delle 

autorità superiori, che credevano avrebbe danneggiato 

la fiorente agricoltura locale. Prima dell’unione 

il cammino è lungo e tempestato di eroismi di ufficiali 

e soldati dellèsercito regolare di volontari contadini 

e studenti provenienti dalle varie province del 

Piemonte, Lombardo - Veneto, Toscana, Emilia-Romagna. 

La prima e la seconda guerra d’indipendenza 

dall’Austria furono segnate da sconfitte e vittorie e 

infine rivendicarono al Piemonte la Lombardia e il 

Triveneto. Anche qui si segnalano atti di eroismo dei 

“Cacciatori delle Alpi” garibaldini e il fulgido episodio 

di Curtatone e Montanara, dove il sacrificio degli 

studenti riuscì a tenere in pugno gli Austriaci, dando 

cosi il tempo all’esercito regolare di sopraggiungere e 

bloccare il nemico. 

Il regno sabaudo si estende ancor più con 

lànnessione delle regioni centrali di Emilia-Romagna 

e Toscana. Si apre ora un altro scenario di 

guerra nel Regno delle Due Sicile, già da molti anni 


Crispi, una figura che ha 

contribuito all’unità d’Italia 

in fermento, con lo sbarco di Garibaldi a Marsala, 

preparato e voluto dai capi liberali e realizzato soprattutto 

con l’interveto di Crispi che fornì a Garibaldi 

uomini, armi e denaro, ma soprattutto forte e costante 

sostegno personale. Ormai i “Mille” erano divenuti 

diecimila uniti ai “picciotti” Bisogna riconoscere 

l’umiltà di Garibaldi per aver consegnato il frutto delle 

sue conquiste a Vittorio Emanuele II, salutandolo Re 

d’Italia, Anche Crispi, suo malgrado, ufficialmente 

riconosce il nuovo capo dello stato nascente. Crispi, 

quindi, monarchico non per convinzione ma per esigenze 

storico-politiche e di fede profondamente repubblicana; 

meglio un sovrano da tutti riconosciuto 

per potenza e carisma, una Monarchia costituzionale 

che il caos. In questi termini si difende dalle irruenti 

accuse di tradimento, rivoltegli da Mazzini. Fu 

compito di Crispi tentare di dissuadere Garibaldi 

dall’accerchiare i possedimenti romani del Vaticano 

marciando da Mentana. Qui purtroppo la disfatta del 

Generale condottiero fu clamorosa; i Chassepot, i fucili 

più sofisticati e precisi i dei Francesi segnarono 

un punto di arresto all’avanzata per Roma. Ci volle 

l’intervento sabaudo per giungere a quella che divenne 

poi la capitale d’Italia. I Bersaglieri di Cavour 

con lo sfondamento della breccia di Porta Pia segnarono 

l’ultimo tempo della grande impresa. Tuttavia, 

il nuovo stato dovette vedersela con l’intransigenza di 

papa Leone XIII per le famose leggi delle Guarentigie 

che costituirono un profondo dissidio tra lo stato 

italiano e lo Stato vaticano ed ebbe termine circa un 

secolo dopo. 

Francesco Crispi si rivelò un buon diplomatico 

nell’intrattenere rapporti commerciali e politici con 

esponenti di varie nazioni, con il Negus Menelik, 

guadagnando concessioni territoriali in Africa; con 

Bismark, col quale nelle sue frequenti visite private 

si intratteneva a disquisire di storia greca, letteratura, 

filosofia. Non trascurò i territori balcanici, tra 

cui l’Albania che riteneva una nazione ormai capace 

di governarsi da sola. Dai carteggi intrattenuti con 

Generali, personalità del mondo artistico e letterario, 

Verdi, Carducci, Garibaldi, Mazzini e suoi amici si 

ricava l’impressione di una sua stima generale per 

la serietà, forza e perseveranza delle sue tesi fondate 

su una profonda onesta. Due esponenti albanesi si 

rivolgono a lui in virtù della sua forza diplomatica 

perchè si adoperi al bene della loro nazione in profonda 

crisi, facendo appello alle sue origini schipetare: 

”Non sente Ella ribollire nelle sue vene il sangue 

dei suoi avi” Ma già nella sua mente nasce la voglia 

di istituire scuole in lingua italiana, uffici, istituti bancari 

sulla scia delle mire di pangermanesimo anche 

nel vicino Oriente, da parte dei capi germanici. Si è 

detto: ”L’Italia è fatta, ora bisogna fare gli Italiani”. 

Non so se chi ha pronunciato tali parole abbia considerato 

le grandi difficoltà nell’accomunare popolazioni 

per lunghi anni soggiogate da sovrani STRANIERI. 

Il divario tra le due Italie era notevole per conformazioni 

geografiche e culture: il Nord guidato da 

politici più illuminati; il Sud da dinastie profittatrici. 

Queste differenze facevano sembrare insormontabile 

l’amalgama. Forse fu più facile vincere campagne 

militari che i contrasti tra le due Italie. 

Tuttavia occuparono l’orizzonte politico ministri 

capaci di tenere in pugno la situazione con la stessa 

determinatezza esercitata nelle lotte armate. Caduta 

la Destra Storica, nelle alternanze dei vari ministeri 

Depretis, Zanardelli Crispi l’Italia ebbe un nuovo assetto 

politico e sociale con leggi a favore del popolo 

e umanitarie. Si ridussero i dazi, si incrementarono 

rapporti commerciali, con Francia e Germania, che 

più delle altre frequentò la Banca Romana. Si pensò 

a migliorare le condizioni nelle fabbriche dopo 

l’esempio dell’Inghilterra che già vide approvata in 

parlamento le “Trade Unions” a tutela degli operai. 

Ma la grande vittoria, la vera conquista fu la riforma 

giudiziaria nella cui sede si abolii la pena di morte, 

le cui argomentazioni anche sull’alleggerimento della 

durata della pena era stata precorsa circa un secolo 

prima dal penalista Cesare Beccaria nel suo: ”Dei delitti 

e delle pene”. In tale periodo di grande fermento 

innovativo, Francesco Crispi nel posto di sinistra a 

lui assegnato meglio esprime se stesso: i toni accesi, 

talvolta irruenti ma fermi e determinati, la sua voce 

tonante atta a penetrare le menti, la sua convincente 

dialettica e il suo palese interesse per il popolo fanno 

di lui un’icona di Lealtà e fedeltà. Ma indubbiamente 

tutto ciò è oggetto di invidia da parte dei suoi avversari, 

che gli rendono difficile la vita parlamentare. Ma 

nemmeno la sua vita privata fu tranquilla; fu accusato 

di bigamia per la convivenza con una donna, mentre 

era ancora sposato. Fu anche questo un appiglio di 

cui si fecero scudo i suoi avversari. Ormai deluso e 

stanco si ritirò nella sua villa a Napoli, dove mori nel 

1902.


Storia 

Il contributo 

Faqjae5Storia 

degli albanesi al risorgimento italiano 

di Giulio Papas e Giuseppe Ferrari 

presiederlo fu nominato vescovo di rito greco, 

A Felice Samuele Rodotà. Il Re di Napoli Carlo III 

Borbone, d’accordo con il Pontefice, provvide a far 

dare immediata esecuzione, nonostante le prevedibili 

opposizioni. Il nuovo vescovo, intendiamoci, non aveva 

alcuna giurisdizione sugli albanesi, ma soltanto entro 

le mura dell’Istituto. Era il massimo che si poté ottenere, 

attese le circostanze e i tempi, nonostante le 

intenzioni del Papa di arrivare assai più in là. Ma era 

certamente qualche cosa. Era sopratutto una voce ufficiale, 

che si sarebbe fatta sentire a Roma e a Napoli; 

era l’ignoranza che veniva combattuta con. quella 

istituzione e impediva il pericoloso addormentarsi 

delle coscienze dei profughi. Da S. Benedetto Ullano 

uscirono i due fratelli Bellusci di Frascineto, Angelo 

Masci e Pasquale Baffi di S. Sofia d’Epiro, Francesco 

Avatos di Macchia, celebre grecista, Alessandro Marini 

di S. Demetrio Corone e lo stesso Francesco Bugliari, 

quarto vescovo albanese, per non fare che qualche 

nome. Gli albanesi facevano già sentire, in pochi anni, 

un po’ dovunque, il peso della loro cultura. A Napoli 

il Baffi e il Masci tenevano lezioni, circondati da universale 

stima. Il secondo, che ricoprì varie cariche nel 

Governo, pubblicò a Napoli nel 1792 un opuscolo suoi 

diritti e le prerogative dei baroni, in cui egli individua 

tutti i mali provenienti al regno (3). Il medesimo scrisse 

e pubblicò nel 1807 un pregevole libretto dal titolo 

« Discorso sull’origine, costumi e stato attuale della 

Nazione Albanese » che ebbe una seconda edizione 

nel 1847 e fu da Maldebrun quasi subito tradotto in 

francese (4). Gli albanesi - di Calabria godevano allora 

di larga stima in Francia. 

In quel medesimo periodo visse Pasquale Baffi (nel 

suo paese natio, veramente, Baffa). Alunno, come già 

dissi, del collegio italo-albanese, nel 1769 ebbe la 

cattedra di lingua latina e greca a Salerno; nel 1773 

quella di umanità latina e greca nel collegio militare 

di Napoli; fu socio ordinario dell’accademia di lettere 

e scienze e dell’accademia erculanese. Ebbe vari incarichi 

a sfondo culturale. Le sue carte, dice il Dorsa, 

si estinsero con lur nel turbine politico del 1799: ma 

non si. estinse la sua fama. Il Botta e Mario Pagano lo 

considerano uno dei maggiori ellenisti del suo tempo, 

accoppiando a ciò, dice il Pagano, le più interessanti 

diplomatiche cognizioni. La cultura europea si occupò 

largamente di lui e ne celebrò il nome. Giovanissimo 

entrò a far parte delle società segrete, e quando l’editto 

del 1775 considerò la partecipazione alla setta come 

delitto di lesa maestà, egli, come gli altri, si diede 

all’attività clandestina. Arrestato il 2 Marzo 1776, 

rimase circa un anno in carcere. Il suo animo nobile 

e generoso la sua educazione nell’Istituto Ullano, la 

conoscenza, per esperienza vissuta, delle particolari 

condizioni dei suoi conterranei, lo condussero naturalmente 

al giacobinismo. Costretto a lasciare Napoli, 

si nascose, col Masci, nelle campagne, dove veniva 

nuovamente arrestato. Dopo qualche mese di carcere, 

venne condotto alla forca l’11 novembre 1799. Religiosissimo 

durante tutta la sua vita, morì rassegnato 

come un Martire, lasciando varie lettere traboccanti di 

fede cristiana e di amore per il prossimo, per la “ cui 

redenzione si offriva in sacrificio (5). 

In quel medesimo tempo, a difesa del trono di Napoli, 

combatteva strenuamente il Reggimento Real 

Macedone, composto di albanesi. In posizione dunque 

perfettamente contraria alla causa per cui cadeva il 

Baffi e verso cui decisamente si avviava il nostro massimo 

istituto di cultura nella provincia di Cosenza. Pure 

allora, i migliori ufficiali del sultano di Istanbul erano 

albanesi e Alì Pascià di Tepelen, nello stesso periodo, 

lui albanese, con altri musulmani albanesi, creava un 

regno effimero sì, ma che fece tremare la Sublime 

Porta; e ancora altri albanesi ortodossi dirigevano le 

gloriose battaglie per l’indipendenza greca. Ma in nessuna 

parte del mondo gli albanesi lottavano per una 

causa propria. Il Reggimento Real Macedone non era 

composto di italo-albanesi, ma di albanesi della Madrepatria, 

al soldo del regno napoletano. In Albania 

allora le idee sulla propria individualità e indipendenza 

nazionale non erano del tutto precise e non erano generali. 

L’idea invece di una genuina nazionalità albanese 

si affacciava sempre più nitida alla mente degli albanesi 

di Calabria ed essa camminava di pari passo con 

l’alba dei moti risorgimentali italiani. Vedremo come 

essa verrà agitata nella letteratura calabro-albanese del 

tempo. Pasquale Baffi cade per la causa italiana e per 

quella albanese. Se di ciò ci occorresse un testimone, 

basterebbe dare uno sguardo all’opera del Masci, che 

fu sua anima gemella egli fu vicino tutta la vita. Ma 

ben presto troviamo un’altra testimonianza di sangue. 

In Calabrìa la direzione dell’Istituto era saldamente tenuta 

nelle mani dell’altro conterraneo del Baffi: Mons. 

Francesco Bugliari. Intelligenza superiore, tutto dedito 

all’educazione dei suoi connazionali albanesi, egli per 

nulla è turbato dalle tragiche notizie che giungono da 

Napoli e dai villaggi della stessa Calabria, dove il fermento 

era stato più vivo e dove si temeva la reazione. Il 

Bugliari, mercè sopratutto i buoni uffici del Baffi e del 

Masci nella Capitale, aveva ottenuto che Ferdinando 

IV, con dispaccio del 1° marzo 1794, trasferisse la 

Il contributo degli albanesi al risorgimento italiano 

fucina. Da questo momento la storia del movimento 

risorgimentale, non solo degli ambienti albanesi, ma 

di tutta la Calabria superiore, si confonde con la storia 

del collegio di S. Adriano, in S. Demetrio Corone. 

La sede dell’Istituto divenne il centro della Carboneria. 

Il maggior poeta albanese, Girolamo De Rada, 

figlio del parroco di Macchia e proprio in quegli anni 

alunno dell’Istituto, fa notare, nella sua autobiografia, 

come accanto ai libri che il conformismo del tempo 

Bellocchio di S. Benedetto Ullano (9). Ma i processi e 

le condanne non finirono qui. Anche Domenico Mauro 

fu arrestato e messo a disposizione della polizia. Il 

coraggio però, che dimostrarono le vittime, commosse 

tutta la Calabria. Già dissi come il Raho avesse preferito 

il veleno, ma qui debbo aggiungere che, prima 

della morte, i condannati avevano a lungo discusso se 

fosse più glorioso per la Patria darsi volontariamente 

la morte. Contro il parere del Raho, sostennero gli 

albanesi Camodeca e Franzese, che quella morte era 

atto di debolezza e non di coraggio; soltanto il sangue 

versato dal. nemico o dal boia sarebbe stato fecondo 

per la Patria. E quando dal vallone Rovito si sentì l’eco 

degli scarichi di fucile e dell’ultimo grido dei Martiri: 

Viva l’Italia! il loro viso non fu preda del terrore, ma 

brillò di gioia. Era questa gioia, ancora una volta, come 

quella del Baffi, come quella del Bugliari, espressione 

di gratitudine degli albanesi all’Italia vera, all’Italia degli 

Eroi e questa Italia rispose unanime con l’eco del 

grido dei Martiri: Viva l’Italia! 

I loro corpi furono sepolti nella Chiesa di S. Agostino 

e nel 1848 degnamente sistemati. Ne la sete di sangue 

si estinse. Il 25 luglio, nello stesso vallone Rovito, 

cadevano i fratelli Bandiera e i loro compagni (10). 

Un fremito di sdegno percorse l’intera Europa, per 

i tristi avvenimenti di Cosenza. Improvvisamente il re 

e la Regina di Napoli scendono in Calabria e il 10 

settembre di quello stesso anno, compaiono a Paola. 

La ragione ufficiale di quella visita, si disse, era un 

voto fatto dai sovrani a S, Francesco. In realtà essi volevano 

smentire le notizie, che circolavano in Europa, 

sull’odio ormai insanabile dei calabresi verso il gov- 

sede del collegio da S. Benedetto Ullano a S. Demetrio 

Corone, nel monastero di S. Adriano, aggiungendo 

le non poche rendite del medesimo a quelle già possedute. 

Qui l’istituto, in breve volgere di tempo, sotto 

la saggia guida del Vescovo, divenne fiorentissimo. 

Nel 1799, dietro il pretesto delle idee giacobine 

penetrate nel collegio, esso veniva saccheggiato da una 

di banda Giulio di Papas ladroni. e Giuseppe Nuovamente Ferrari riordinato dal Pastore 

zelante, si giungeva al triste 1806. Il brigante Antonio 

Santoro, chiamato re Coremme, vinto sotto Frascineto, 

corre verso Acri. Fatto però prigioniero in S. Sofia, 

dalla squadra civica di Giorgio Ferrioli, riesce a fuggire 

e giura di vendicarsi, .divenendo facile ed utile 

strumento di uomini vili ma più astuti di lui. E infatti, 

il 17 agosto, dopo aver stretto segreti accordi con alcuni 

borbonici di S. Demetrio, usurpatori dei beni del 

collegio e perciò nemici giurati del Bugliari, muove, 

con la numerosa sua banda, contro Santa Sofia. Il Ferriolo 

e quasi tutti gli abitanti, sapendo di non poter 

resistere, si allontanano dall’abitato” abbandonando le 

case al saccheggio. Il Vescovo aveva però nettamente 

rifiutato di allontanarsi, permettendo soltanto a sua 

nipote Maria di rifugiarsi presso i parenti di Spezzano 

Albanese. Accettò invece di nascondersi nella casa dei 

Masci, forse pensando al prestigio del Consigliere di 

Stato. Ma la furia sanguinaria lo raggiunse ben presto. 

Il fratello del Presule, Domenico Antonio, veniva preso 

e subito fucilato. Ma giunti davanti al Prelato, immobile, 

dalla figura ieratica di un vecchio asceta bizantino, 

che impavido li accolse pregando e benedicendo, 

gli assassini ebbero un attimo di smarrimento. Ma fu 

un attimo. Gli si avventarono addosso i più inferociti e 

lo finirono con ventidue pugnalate, senza che sfuggisse 

un lamento dalla bocca del Martire, che moriva sor- 

rendeva d’obbligo e ai libri d’ispirazione religiosa, erno. Un’ora dopo lo sbarco, essi prendevano la via 

A presiederlo fu nominato vescovo di rito greco, Felice sotto lo Samuele sguardo Rodotà. compiacente Il Re del di vescovo-presidente 

Napoli Carlo III Borbone, di Cosenza. Il popolo rimase chiuso in casa. La stessa 

d'accordo con il Pontefice, provvide a far dare immediata Mons. Bellusci, esecuzione, si introducessero nonostante e le si diffondessero prevedibili opposizioni. tra stampa Il ufficiale era costretta, a denti stretti, ad ammetterlo 

nuovo vescovo, intendiamoci, non aveva alcuna giurisdizione gli alunni, i libri sugli delle albanesi, nuove idee ma (7). soltanto Assai diffuse entro le le mura 

quando scriveva queste poche parole: « l’augusta 

opere del Salfi che, durante la sua permanenza in Calabria 

e a. Cosenza, si era legato di salda amicizia con ridiane era partita per Roggiano. » La redazione del 

coppia partiva per Cosenza e poi alle 6,30 antime- 

dell'Istituto. Era il massimo che si poté ottenere, attese le circostanze e i tempi, nonostante le intenzioni del 

Papa di arrivare assai più in là. Ma era certamente qualche cosa. Era sopratutto una voce ufficiale, che si 

i due vescovi alba ne si Bugliari e Bellusci e con il fratello 

maggiore di quest’ultimo, il già nominato Michele cultura 

giornale « Il Calabrese » tenuta da uomini insigni per 

sarebbe fatta sentire a Roma e a Napoli; era l'ignoranza che veniva combattuta con. quella istituzione e 

e spirito liberale, continuava, nonostante tutto, 

impediva il pericoloso addormentarsi delle coscienze 

Bellusci 

dei 

(8). 

profughi. 

Gioachino 

Da 

Murat, 

S. Benedetto 

per le benemerenze 

Ullano uscirono 

e la a i mantenere due alta la fiamma della libertà, anche se fattasi 

più cauta dalle circostanze. Non mancavano nella 

fratelli Bellusci di Frascineto, Angelo Masci e Pasquale grande Baffi rinomanza di S. Sofia dell’Istituto, d'Epiro, con Francesco decreto del Avatos 1810 e di Macchia, 

celebre grecista, Alessandro Marini di S. Demetrio con Corone un secondo e lo del stesso 1811, Francesco lo elevava Bugliari, a liceo delle quarto Tre vescovo redazione gli albanesi. Tra i molti, cito l’illustre Prof. 

albanese, per non fare che qualche nome. Gli albanesi Calabrie. facevano Ma trovava già sentire, l’opposizione in pochi del anni, Bellusci, un po' per-dovunquechè 

Vincenzo Dorsa, insigne letterato e benemerito della 

il tenevano re Murat aveva lezioni, contemporaneamente circondati da universale decretato stima. cultura Il albanese, sacerdote greco e docente al liceo 

il peso della loro cultura. A Napoli il Baffi e il Masci 

secondo, che ricoprì varie cariche nel Governo, pubblicò il trasferimento a Napoli del collegio nel 1792 a Corigliano un opuscolo Calabro, suoi luogo diritti Telesio, e nipote del vescovo Bellusci. Era tra i maggiori 

prerogative dei baroni, in cui egli individua tutti certamente i mali provenienti più adatto al sotto regno ogni (3). aspetto, Il medesimo ma che gli scrisse esponenti e delle società segrete. 

pubblicò nel 1807 un pregevole libretto dal titolo « Discorso avrebbe fatto sull'origine, perdere la costumi propria fisionomia e stato attuale e, presto della o Nazione Ecco con quanta cautela scrive in uno dei tanti suoi 

Albanese » che ebbe una seconda edizione nel 1847 tardi, e fu sarebbe da Maldebrun sfuggito dalle quasi mani subito degli tradotto albanesi. in Nel francese articoli (4)..di stampa: « Chi non vede gl’immensi vantaggi 

provenuti da Dante e da Vico al secolo nostro 

Gli albanesi - di Calabria godevano allora di larga stima 1819 in si Francia. otteneva perciò decreto di inamovibilità. 

Per i Borboni oramai il collegio costituiva una spina e la rivoluzione da loro mossa negli ingegni di tutta 

all’occhio e lo chiamava « l’officina del diavolo ». Europa Il secolo XIX dal sorgere della letteratura 

In quel medesimo periodo visse Pasquale Baffi (nel suo Io ometto paese di natio, parlare veramente, dei fatti accaduti Baffa). in Italia Alunno, e particolarmente 

di lingua Calabria, latina in e greca tutti quegli a Salerno; anni, perché nel 1773 solo quella che ha compreso i grandi uomini, il solo che può 

come dopo già la lunga barbarie che ne aveva spenti i semi è il 

dissi, del collegio italo-albanese, nel 1769 ebbe la cattedra 

di umanità latina e greca nel collegio militare di Napoli; troppo fu noti. socio Gli ordinario albanesi furono dell'accademia soci in tutte di le lettere nobili e scienze 

dirsi il compimento delle fatiche di sei secoli... ». Anche 

imprese e piace soffermarmi su alcune soltanto delle Cesare Marini, altro insigne nostro studioso di S. Demetrio 

Corone, scriveva un suo studio in « Selva Bruzia 

e dell'accademia erculanese. Ebbe vari incarichi a sfondo culturale. Le sue carte, dice il Dorsa, si estinsero 

gesta gloriose e sui principali personaggi. Arriviamo 

con lur nel turbine politico del 1799: ma non si. estinse la sua fama. Il Botta e Mario Pagano lo considerano 

ridente, perdonando e benedicendo. Era il 19 agosto così ai massacri cosentini del 1844, in cui trovarono » dove egli ricordava ai calabresi tutti i torti sofferti dai 

uno dei maggiori ellenisti del suo tempo, accoppiando a ciò, dice il Pagano, le più interessanti diplomatiche 

1806, Per la resurrezione d’Italia, ai primi moti del la morte i fratelli Bandiera. E qui credo opportuno passati e dai presenti governi. Nicolò Jeno dei Coronei 

Risorgimento, tributo di gratitudine alla terra ospitale, fare l’elenco degli italo-albanesi, che, in quella circostanza, 

pubblicò un volume dal titolo « Il Sollievo del Povero » 

subirono condanne varie: 21 furono con- 

che nel linguaggio segreto dei carbonari della provincia 

che tre secoli innanzi li aveva raccolti profughi e raminghi, 

gli albanesi offrono in sacrificio i migliori dei loro. dannati alla pena capitale, dei quali erano albanesi voleva significare « la redenzione del popolo » (11 ). Il 

Il cadavere della vittima rimase due giorni in mezzo 15 e precisamente: Raffaele Camodeca di anni 25 Regaldi, tra le lezioni che tenne a Cosenza, ne svolse 

alla strada. Gli omicidi inorriditi si erano dati alla fuga. da Castroregio; Giuseppe Franzese di anni 44 da una su Marco Botsazi, tema caro agli albanesi e come 

Il 21 agosto tutti gli abitanti del villaggio rientravano Cerzeto; Francesco Tavolaro di Domenico di anni 26, atto di omaggio alla attività di questi. Nel 1847 la rivolta 

e gli davano onorata sepoltura nella chiesa parrocchiale. 

Ma non poteva mancare la reazione da parte del da Cerzeto; Gianfelice Petrassi di anni 24 da Cerzeto; gli albanesi, come Emanuele Bidera, Gabriele Dara e 

da S. Benedetto Ullano; Federico Franzese di anni 25 divampava in tutta la Sicilia. Anche qui non sono assenti 

popolo. Il furore popolare prese di mira S. Demetrio Carlo Mosciaro di anni 21, da San Benedetto Ullano; tanti altri. Su tutti primeggia Francesco Crispi. Il grande 

e la casa dei Lopez, contro cui si rivolsero in massa al Vincenzo Barsi di anni 30, da S. Benedetto Ullano; un statista nacque a Bidera, in provincia di Agrigento, dove 

canto di inni popolari esaltanti la figura del Martire. Il secondo Francesco Tavolaro fu Gennaro, di anni 21, la famiglia si era trasferita per affari. Ma i Crispi sono 

paese fu saccheggiato e l’abitazione dei Lopez incendiata. 

Via via incontrarono, per caso, un medico, che anni 25, da S. Benedetto Ullano; Giovanni Manes di banesi della Sicilia e il nonno paterno dell’uomo politico 

da S. Benedetto Ullano; Giuseppe Tavolaro Costa di oriundi di Palazzo Adriano, uno dei quattro paesi al- 

si disse di casa Lopez e fu ucciso. I veri autori però del anni 28, da S. Benedetto Ullano; Saverio Fullone di e da cui il nipote ha preso il nome, era sacerdote greco. 

crimine riuscirono a porsi in salvo, protetti dal Sanfedismo 

dell’arcivescovo di Rossano (6). 

anni 35, da S. Benedetto Ullano; Orazio Fullone di anni 

anni 22, da S. Benedetto Ullano; Antonio Pinnola di 

Fu il nonno a provvedere all’educazione del nipote nel 

seminario greco-albanese di Palermo. Nel 1838, già 

E’ difficile dire quanta parte ebbe costui in questa 22 da S. Benedetto Uilano; Gaetano Barci di anni 34, 

avvocato, fonda a Palermo « l’Oreteo » giornale di 

triste faccenda. Certo Mons. Andrea Cardamone odiava 

gli albanesi, che numerosi si erano stanziati nella Cerzeto. Per grazia sovrana ad alcuni fu commutata la 

da S. Benedetto Ullano; Giuseppe Parisi di anni 24, da 

varia letteratura, esercitando contemporaneamente la 

professione forense. Nel 1831 cessa la pubblicazione, 

abbandona la professione ed entra nella magistratura 

sua archidiocesi. Ben sapendo dell’intenzione della S. pena e dei ventuno condannati, 1’11 luglio 1844 alle 

soli ventitre anni. Ma nel 1842 ha un violento scontro 

Sede alla creazione di una diocesi greca, egli, sotto la ore 22, furono fucilati quattro, di cui due albanesi, il 

verbale col Procuratore Generale. 

parvenza di zelo religioso, esprimendo dubbi sulla cattolicità 

degli albanesi, difende in realtà meschini inter- 

di Cosenza doveva essere fucilato, ma preferì morire 

Camodeca e Franzese Giuseppe. Anche Antonio Raho 

L’incidente mette bene in risalto la figura del Crispi. 

Il Procuratore Craxi sostiene che il re di Napoli ha facoltà 

in Sicilia di imporre tasse per diritto divino; il 

essi. Il Bugliari gli aveva fatto perdere le pingui rendite precedentemente, avvelenandosi con le proprie mani. 

della Badia di S. Adriano già sua e ora sede del collegio. 

E quando il Cardamone tentò di metterlo in cattiva frontò coraggiosamente la morte, gridando all’ultimo 

Offrì pure al Camodeca del .veleno, che rifiutò e af- 

Crispi insorge con violenza, sostenendo che esse debbono 

venire soltanto dalla rappresentanza nazionale 

luce a Napoli e a Roma, il vescovo albanese gli aveva istante: « è questo il giorno più bello della mia vita! 

siciliana. Il Craxi lo richiama all’ordine, ma il giovane 

gettato contro un vero mastino in Michele Bellusci, suo Viva l’Italia! ». 

magistrato si ribella. Con parole sdegnose si dimette e 

affettuoso amico e consigliere, uno degli uomini più In quel medesimo processo, 10 venivano condannati 

a 30 anni di ferri ed altri 12 ad anni 25. Di cosferisce, 

conosce e prende contatto con la numerosa 

abbandona l’aula e la carica. A Napoli, dove si tras- 

colti del suo tempo. Nella lotta dunque fra i due, il Cardamone 

era soccombente e il sanfedismo del cardinale toro erano albanesi: Gaetano Tocci di anni 25, da S. colonia albanese, tra cui lo stesso De Rada, Angelo 

Ruffo, come gli interessi lesi dei Lopez e dei Tocci, Benedetto Ullano; Michele Candreva di anni 26, da S. Basile e Vincenzo Turella, quest’ultimo albanese di 

furono per lui una buona occasione. Certo gli assassini Benedetto Ullano; Domenico Sarri di anni 26, da S. Barile della Lucania, che in quel tempo dirigeva il 

del vescovo erano suoi amici e furono da lui protetti. Giacomo; Angelo Mazzucca di anni 19, da S. Benedetto 

Ullano; Giuseppe Pollera di anni 27; Raffaele elementi calabro-albanesi, il Crispi entrò a far parte 

giornale letterario « Omnibus». A Napoli, tramite gli 

Strano caso, i Lopez non sono che il ramo femminile ascendente 

diretto del grande patriota Domenico Mauro. Matrangolo di anni 23; Domenico Gliosci di anni 37; delle società segrete e dei Comitati Patriottici ed è precisamente 

in questi circoli, che la sua attività e le sue 

Ma i tempi si avviavano a mutamenti radicali. Il sacrificio 

del Bugliari fu una scossa formidabile per tutti i vil- 

di anni 32; Domenico Matrangolo di anni 28, tutti da concezioni a sfondo piuttosto regionalistico, si trasfor- 

Domenico Franzese di anni 74; Ferdinando Franzese 

laggi albanesi e costituì il fondamento di quel granitico Cerzeto. Sei anni di reclusione si ebbe, tra gli altri, Domenico 

Petrassi da Cerzeto. Assolti con formula dub- 

subita al contatto con i calabro-albanesi, sarà in seguito 

mano in idee unitarie. Questa trasformazione da lui 

edificio spirituale, costruito da Domenico Bellusci nel 

cuore dei suoi alunni, portando presto frutti copiosi. 

Tutta infatti la numerosa schiera dei grandi patrioti 

calabro-albanesi del ‘48 e del ‘60 uscirono da questa 

bia: Pasquale Conforti, Pietrangelo e Cesare Migliani, 

da S. Benedetto Ullano. Assolti con formula piena altri 

due albanesi: Agesilao Mosciaro e Giuseppe Tavolaro 

la guida di tutta la sua attività patriottica e lo condurrà 

ai fastigi del governo. 


Dokumentet e arkivit zbardhin materialin e çmuar 

historik qindravjeçar, me rreth 5500 faqe, që do 

të publikohet së shpejti Treqind e dy vjet më parë, në 

vitin 1702, Papa Klementi XI i drejtohet ipeshkëvit të 

Tivarit, imzot Vinçenc Zvajevikut: “Dëshiroj të përmbushësh 

një vizitë pastorale në trojet e Arbnisë. Të 

shkosh atje dhe të shikosh nga afër kryeipeshkëvitë, 

ipeshkvitë, dioqezat dhe famullitë. Pasi të keni bërë 

këtë punë dua nga ju një raport të hollësishëm për 

gjendjen e kishave të Arbnisë dhe të besimtarëve… 

dhe më në fund dua të di, a e përdor ai popull gjuhën 

e vet, të folmen arbneshe” . Duke i shkruar ipeshkëvit 

të Tivarit, Papa Klementi XI, që quhej ndryshe 

edhe Papa Albani, për shkak të origjinës shqiptare, 

kërkonte gjallërimin e jetës katolike në Shqipëri, si 

dhe ruajtjen e gjuhës së këtij vendi. Sipas Klementit 

XI, shqiptarët ishin të vendosur në ruajtjen e traditave 

të tyre. Si shqiptar, Papa Klementi XI ishte i pari 

që kishte kuptuar se shqiptarizimi i kishës katolike 

ishte mjeti më i mirë për të ruajtur fenë dhe kombin 

në këtë vend që kërcënohej gjithnjë e më shumë nga 

dyndjet osmane. 

Duke iu përgjigjur letrës së Atit të shenjtë, 

kryeipeshkëvi i Tivarit, Vinçec Zmajevik, kalon 

qytet më qytet e katund më katund duke plotësuar 

me përkushtim të thellë urdhrin e shenjtë të Papës. 

Pas ekspeditës në Arbni, ai i shkruan Papës: “… ju 

solla dheut rreth e rreth, gjithëmbarë e pashë vuajtje 

shumë o Atë i shenjtë. Qytetet e lulëzuara ishin 

vënë nën haraç, pashë kala të rrënuara, forcën tonë 

të prishur, e kisha të përlyera. Pashë pleq të vuajtur, 

meshtarë duke qarë, barinj të travajur, murtajën që 

bënte kërdinë. Zemra ime, bashkuar me mjerimin 

e popullit tim, donte të më ndahej copa.” Në fund, 

ipeshkëvi i Tivarit e mbyll kështu letrën e tij: “Konstatimet 

e mia do të ishin të pavlera sikur të mos 

ndërmerreshin hapa të menjëhershëm për t’i ardhur 

në ndihmë popullit të Arbnisë që është, në të njëjtën 

kohë, edhe populli juaj o Atë i Shenjtë!” 

Pas këtij letërkëmbimi Papa Klementi XI vendosi 

që në Mërçi të Lezhës më 14 e 15 janar, 1703 të 

mbahej kuvendi i Arbnit. Me vendim të Papa Klementit 

XI u themelua kolegji për arbëreshët e Italisë 

në Shën Mitër Koronë. Ai dha 4000 skude për një 

vend të përhershëm në Kolegjin Urban të Propagandës 

Fide në Romë, vend i cili do të mbahej nga një 

shqiptar. Me iniciativën e tij u hap katedra e gjuhës 

shqipe në Romë. Sipas Papa Klementit XI, rimëkëmbja 

e Arbnisë, domethënë ringritja e ndërgjegjes 

kombëtare mund të vinte duke ruajtur gjuhën, fenë 

dhe historinë e të parëve. Sipas Papës, këto ishin simbole 

të unitetit kombëtar. 

Ashtu si në vitin 1702, dhjetë vjet më vonë, Papa 

Klementi XI i drejtohet për bashkëpunim një intelektuali, 

studiuesi dhe historiani, z. Daniele Farlati, për 

të ndërmarrë një ekspeditë të gjerë nëpër dheun e 

të parëve të tij, nëpër Iliri. Kështu nisi puna për korpusin 

“Illyricum Sacrum”, të cilit Daniele Farlati do 

t’i kushtonte gjithë jetën e tij. Farlati, një ilirolog i 

hershëm. Me këtë vepër Farlati bëhet një nga per- 

Storia - Archeologi 

Zbulohet enciklopedia shqiptare 300-vjeçare 

- “Illyricum Sacrum” është një vepër enciklopedike me 5500 faqe, e ndarë në nëntë 

vëllime. Në të flitet për historinë e ilirëve, domethënë për historinë e shqiptarëve që 

kanë jetuar në faqen perëndimore të Ballkanit, ku shtriheshin fiset ilire. “Illyricum 

Sacrum” përmban gjithashtu harta, skica dhe ilustrime të shumta për të parët tanë, 

të cilat nuk gjenden askund veç në këtë vepër të madhe. Sipas prof. Aleksandër 

Stipçeviç, vepra “Illyricum Sacrum” është një arritje kapitale e historisë evropiane. 

Ajo ka rëndësi të dorës së parë si burim të dhënash për historinë mesjetare të 

Ballkanit Perëndimor. Vëllimi i parë ka dalë në vitin 1751, kurse i fundit në vitin 

1909. Shtatë vëllimet e para janë përgatitur nga Daniele Farlati, kurse dy vëllimet e 

fundit nga Jakobo Coleti. 

sonalitetet më të mëdha të ilirologjisë. Ai është më i 

madhi, përfaqësuesi më dinjitoz që njohim deri më 

sot. Nuk ka ilirolog tjetër që mund të konkurrojë me 

të për periudhën antike, deri në Mesjetë. Me dokumente 

dhe fakte ai argumenton prejardhjen tonë 

shumë e shumë kohë para se të vinin sllavët në Ballkan. 

Ai davarit mjegullat shekullore e saktëson kohën 

ilire, helene, romake dhe bizantine. Ai dhe vetëm ai, 

paraqet themelet e ndërlikuara mbi të cilat u ngrit 

shteti ilir dhe jeta e paraardhësve tanë. Për të kryer 

studime të tilla nuk është e lehtë. Duhet shumë kohë, 

shumë dije, dokumente e dëshmi që mund t’i gjesh 

pas një hulumtimi të gjatë e në vende të ndryshme. 

Burimet e informacionit janë gati të paarritshme. Por 

edhe kur i gjen, nuk është e lehtë t’i deshifrosh. Mendoni 

se ç’punë kolosale i është dashur Farlatit për të 

ndërtuar pa asnjë të metë mozaikun e ilirëve që jetonin 

në faqen perëndimore të Ballkanit. Nëse historiografisë 

sonë i heqim Farlatin, atëherë prejardhja jonë do të 

ishte e dyshimtë, e mangët, e cunguar. Të dhëna për 

këtë periudhë kanë paraqitur edhe studiues të tjerë, 

por roli dhe saktësia e Farlatit janë të padiskutueshme. 

Të gjithë ata që duan të flasin për ilirët dhe historinë e 

shqiptarëve, patjetër duhet të mbështeten e të citojnë 

Daniele Farlatin. Ai është institucion. Ai përfaqëson 

bankën më të madhe të të dhënave për Ilirinë. 

Në Shqipëri tri nga shtatë vëllimet e Daniele Farlatit 

Sot për sot, në Shqipëri gjenden tri vëllime të 

Daniele Farlatit, një vëllim që ndodhet në AQSH, 

një vëllim në Bibliotekën Kombëtare, dhe një vëllim 

që gjendet në Shkodër. Vëllimet e tjera nuk i kemi. 

Ato gjenden në Vatikan, në Venedik, në Kroaci, në 

Muzeun e Vjenës etj. Edhe në këto vende, kopjet e 

“Illyricum Sacrum” janë të rralla. Me një iniciativë 

të marrë nga shtëpia botuese “ARBI” në Prishtinë, 

ashtu siç u veprua me “Acta et Diplomata res Albanie 

mediae a etatis ilustrantia” të Shuflait, pritet të veprohet 

edhe me nëntë vëllimet e Farlatit e Coletit për “Illyricum 

Sacrum”. Për këtë korpus që i kalon të 5500 

faqet, do të kontribuojë Ministria e Kulturës së Kroacisë 

dhe Ministria e Kulturës së Kosovës. Natyrisht, 

Ministria e Kulturës së Unionit Serbi – Mali i Zi as që 

mendohet të kontribuojë. Po kështu, edhe Ministria 

e Kulturës së Maqedonisë, pasi në këtë vepër flitet 

për Shkupin ilirik të banuar nga shqiptarët. Kontribut 

nuk mund të japë as Ministria e Kulturës së Greqisë, 

sepse në “Illyricum Sacrum”, flitet për një të tretën e 

Greqisë të banuar nga iliro-shqiptarët. 

Ja nëntë vëllimet e “Illyricum 

Sacrum” 

Nga Volumi i parë deri tek i nënti janë dashur 150 

vjet punë e palodhur për të krijuar këtë korpus, që 

flet jo vetëm për prejardhjen e shqiptarëve, por edhe 

për historinë e ilirëve që jetonin në pjesën perëndimore 

të Ballkanit. Autor i vetëm për shtatë volumet 

e para të këtij korpusi është Daniele Farlati. Pas 

vdekjes së tij, Jakobo Koleti, përfundoi volumin e tetë 

e të nëntë të “Illyricum Sacrum”. Formati i faqeve 

të këtij korpusi është sa ai i revistave të sotme, 38 X 

25 cm. Për botimin e ri nga “ARBI” L.t.d, Prishtinë, 

një ndihmesë të madhe ka dhënë Drejtoria e 

Përgjithsme e Arkivave të Shqipërisë. Sipas z. Sinani, 

DPA, ka krijuar të gjitha lehtësitë e komunikimit me 

të gjitha institucionet që ka marrëveshje dypalëshe 

e që zotërojnë të nëntë vëllimet origjinale të “Illyricum 

Sacrum”. Pikërisht këto kopje do të shërbejnë 

si matricë e pastër për botimin fototipik. Drejtoria e 

Përgjithshme e Arkivave të Shqipërisë ka ndihmuar 

gjithashtu në përpunimin e lëndës, duke shfrytëzuar 

në mënyrë të frytshme marrëveshjet dypalëshe. Ajo 

ka afruar dhe ka nxitur bashkëpunëtorët e saj më të 

ngushtë jashtë Shqipërisë për kërkime në bibliotekat 

dhe arkivat e Vatikanit, Venedikut, Firences, Zagrebit, 

Dubrovnikut, Cetinjës etj., etj. Tani Drejtoria 

e Përgjithshme e Arkivave të Shqipërisë po nxit institucionet 

shqiptare për t’u bërë palë në botimin e 

kësaj vepre monumentale. 

Projekti për financimin e botimit 

të “Illyricum Sacrum” 

Të parët dhe të fundit që duhet të kontribuonin për 

botimin luksoz e voluminoz të “Illyricum Sacrum” 

është Ministria e Kulturës së Shqipërisë. “Deri tani, 

thotë drejtori i përgjithshëm i Arkivave të Shqipërisë, 

prof.dr.Shaban Sinani, AQSH-ja ka një praktikë të 

tërë me Ministrinë e Kulturës. E kemi vënë në dijeni 

për këtë projekt, si dhe punën e bërë deri tani. Ne 

si arkiv, kemi dhënë gjithë ndihmesën tonë për këtë 

vepër. Kemi vënë në dispozicion të shtëpisë botuese 

“ARBI” çdo informacion. Kemi shfrytëzuar gjithë 

bashkëpunëtorët tanë jashtë shtetit, si dhe lidhjet 

tona zyrtare me Arkivin e Vatikanit, të Venedikut, 

Firences e Kroacisë për botimin e plotë të “Illyricum 

Sacrum”. E gjithë kjo punë është shumë pozitive, por 

nuk është e plotë. Botimi luksoz me format origjinal 

dhe lidhje speciale, me harta, skica e ilustrime origjinale 

ka një kosto të lartë. Për të qenë bashkëbotues 

duhet kontribuar”. 

Pas këtij financimi Shqipëria ka të drejtë të marrë 

edhe kopjet e domosdoshme, jo një e dy, por aq sa 

do të derdhë buxhet. Në të kundërt, shtëpia botuese, 

duke ruajtur etikën dhe protokollin, do t’i dërgojë Tiranës 

zyrtare, ndoshta një ose dy kopje, e shumta tri, 

asnjë më shumë. Tri kopje janë fare pak edhe për një 

institucion të vetëm, siç është Biblioteka Kombëtare. 

Asnjë historian shqiptar, nuk i ka parë deri më sot 

të nëntë vëllimet e “Illyricum Sacrum”. Ata mund të 

kenë parë e mund të kenë lexuar një vëllim, atë që 

gjendet në Bibliotekën Kombëtare, por asnjëherë nuk 

i kanë parë të nëntë vëllimet e Farlatit. Ky është rasti 

më i mirë që jo vetëm historianët, por edhe studiuesit, 

intelektualët, akademikët e të tjerë t’i kenë më në 

fund të nëntë vëllimet e Farlatit. Është një rast i mirë 

që edhe presidenti i Republikës, kryeministri, ministri 

i Kulturës etj. të kenë disa kopje në institucionin 

e tyre, në mënyrë që protokolli, sipas rastit, të ketë 

ç’tu dhurojë të huajve. A do të financojë Ministria e 

Kulturës për këtë vepër 

Vështirë të thuash po, pasi në atë institucion 

ndoshta, ende nuk ia dinë vlerën. Kur mendon se 

kjo ministri ka financuar Miss-e, koncerte e parada 

mode, thua se patjetër do e financojë edhe këtë vepër. 

Mirëpo, deri tani askush nuk e ka pohuar një 

gjë të tillë. ndoshta në Prishtinë shumë shpejt “Illyricum 

Sacrum” do ta shohë dritën e botimit, e në 

Shqipëri, askush nuk do ta marrë vesh. Në Kroaci, 

për shembull, të gjitha kopjet e destinuara për këtë 

vend janë blerë nga një shtëpi botuese. Por kontributin 

dhe ndihmën që ka dhënë DPA, shtëpia botuese 

“ARBI” është e gatshme ta pranojë si bashkëbotuese, 

por ajo nuk mund ta bëjë një gjë të tillë, nëse qeveria 

shqiptare nuk kontribuon me një buxhet qoftë edhe 

modest. Preventivi i një vepre të tillë monumentale 

është mjaft i rënduar. Kontributi i institucioneve 

shqiptare mund të bëhet, edhe duke porositur, psh., 

njëqind kopje për të nëntë vëllimet. Ato mund të për- 

Ekspedita gjeologjike shqiptaro-franceze ka zbuluar 

në fshatin Goricë në zonën e Prespës vendbanimin 

më të madh të neolitit, krahasuar kjo me vendbanimet 

e identifikuara dhe të zbuluara deri tani në rrafshin 

mesdhetar dhe në atë ballkanik. Gjetjet arkeologjike të 

sapozbuluara tregojnë jo vetëm për një vendbanim të 

madh, por edhe për një vazhdimësi jete që nga neoliti 

i mesëm e deri te neoliti i vonë, ku pas kësaj periudhe 

duket se jeta është ndërprerë. Megjithatë, fal hapësirës 

ku shtrihet ky vendbanim dhe intensitetit të jetës që 

ka pasur ai, gjetjet arkeologjike kanë qenë të shumta, 

të cilat kanë ndihmuar arkeologët në datimin e këtij 

vendbanimi. Sipas arkeologëve të kësaj ekspedite, 

materialet e gjetura janë mjete pune dhe mjete të përdorimit, 

përfshi këtu edhe prodhimet prej qeramike. 

Lidhur me këto gjetje arkeologët do të ndalen dhe në 

analizën e mënyrës së prodhimit dhe mjeshtërisë së tyre. 

Megjithatë, nga përfundimet e nxjerra rezulton se ky 

vendbanim ka ekzistuar 7 mijë vjet përpara Krishtit. 

Të njëjtët burime bënë të ditur se vendbanimi eneolitik 

i zbuluar në këtë vend, shtrihet në një sipërfaqe prej 9 

hektarësh, çka do të thotë se tashmë ky vendbanim do 


Flet prof.dr. 

Shaban Sinani, 

ish-drejtori i përgjithshëm i Arkivave 

“Arkivi i Kosovës është prioritet i pandryshueshëm” 

Në mënyrë solemne, në prani të përfaqësuesve 

të arkivit slloven, kroat, turk, maqedonas 

e boshnjak, u nënshkrua në Prishtinë 

marrëveshja midis arkivit shqiptar dhe Arkivit të 

Kosovës. Kjo është marrëveshja e dytë midis dy 

arkivave. AQSH-ja ka qenë i pranishëm në Kosovë 

menjëherë pas hyrjes së trupave të NATO-s 

në këtë vend. Arkivi i Shtetit Shqiptar ka qenë 

ndër institucionet e para që ka nënshkruar një 

marrëveshje bashkëpunimi midis dy institucioneve. 

Zoti Sinani, ç’përfaqëson marrëveshja 

e dytë krahasuar me ato të periudhave të mëparshme 

Shumë më tepër! Edhe më parë, ne 

kemi bashkëpunuar intensivisht me Arkivin e 

Kosovës. Për shembull, çdo ekspozitë dokumentare 

që është hapur në Tiranë, është hapur edhe 

në Prishtinë. Kurset e kualifikimit për arkivistët 

e rinj të Kosovës, kanë qenë, ose të përbashkët, 

ose specialistët tanë kanë shkuar në Prishtinë. 

Marrëveshja e re ka pretendime të mëdha. 

AQSH-ja ka marrë kështu, të gjitha 

përgjegjësitë për t’iu ndodhur pranë Arkivit të 

Kosovës. Kjo do të thotë se ndihma ndaj Arkivit 

të Kosovës do të mbetet prioriteti ynë. Dokumentet 

e arkivit shqiptar fillojnë që nga shekulli 

VI kurse dokumentet e Arkivit të Kosovës janë 

grabitur qysh në vitin 1989. Ato janë çuar të 

gjitha në Beograd. Një gjë e tillë ka ndodhur 

edhe me arkivat e Sllovenisë, Kroacisë e Bosnjës. 

Ju s’keni si ta dini, por nga Arkivi i Kosovës 

janë grabitur edhe regjistrat e gjendjes civile, 

regjistrat demografikë, regjistrat e pronave etj., 

etj. Mendoni se ç’telash i madh i hapet shoqërisë 

dhe ekonomisë së atij vendi. Arkivat e ish-federatës 

jugosllave janë në proces gjyqësor për ndarjen 

e pasurisë arkivore. Arkivi i Kosovës nuk 

mund të hapë ende një proces gjyqësor për këtë 

qëllim, pasi nuk janë përcaktuar raportet midis 

Prishtinës dhe Beogradit. Për të gjitha këto arsye, 

si dhe për faktin që arkivistët e Prishtinës 

janë në hapat e para, ndihma ndaj këtij arkivi do 

të mbetet prioriteti ynë. 

Ç’parashikon marrëveshja e re 

Marrëveshja e re përmban shkëmbim literature 

profesionale, shkëmbim informacioni për 

fonde me interes të përbashkët, shërbim me 

fotokopje falas, shkëmbim burimesh që sigurohen 

nga arkiva të treta, shkëmbim specialistësh, 

njësim terminologjie etj. Marrëveshja e re përmban 

gjithashtu projekte për të rritur praninë e 

publikut në të dy arkivat, ekspozita, botime dhe 

promovime. Kuptohet që të gjitha këto do të 

jenë në radhë të parë përgjegjësi të AQSH-së, 

pasi, tani për tani, dihen mundësitë modeste që 

ka Arkivi i Kosovës. Kjo nënkupton edhe angazhimin 

e AQSH-së në planin ndërkombëtar, në 

dobi të Arkivit të Kosovës. 

doren nga kryeministri, nga Ministria e Kulturës, nga 

Ministria e Jashtme, nga Akademia e Shkencave dhe 

nga Biblioteka Kombëtare. Nëse qeveria shqiptare 

nuk kontribuon me buxhet, atëherë shtëpia botuese 

në Prishtinë, nuk do të pranojë asnjë institucion si 

bashkëbotues, qoftë ky edhe Arkivi i Shtetit që, faktikisht, 

ka kontribuar për plotësimin e kësaj vepre. 

“Ne, deklaron Shaban Sinani, do të kishim shumë 

dëshirë që emri i DPA-së, pra emri i një institucioni 

shqiptar të njihej si bashkëbotues. “Illyricum Sacrum” 

përfaqëson monumentin më të rëndësishëm të 

burimologjisë së historisë të vendit tonë, nga Antikiteti 

deri në Mesjetë. Një vepër e tillë konkurron çdo 

arkiv institucional. 

Zbulohet vendbanimi më i madh i neolitit ballkanik 

Arkeologët zbulojnë vendbanimin 

e 7 mijë vjet para Krishtit 

të kthehet në një vend studimi jo vetëm për arkeologët, 

por edhe studiuesit, historianët etj, të cilët do të mund 

të hedhin dritë mbi kulturën materiale dhe shpirtërore 

të banorëve të këtij vendbanimi. 

Gërmimet dhe studimet e mëtejshme nuk përjashtojnë 

as analizat tipologjike të gjetjeve arkeologjike. Një 

vendbanim kaq i madh, i pazbuluar deri më sot në rrafshin 

ballkanik do të tërheqë vëmendjen e arkeologëve 

edhe për sa u përket analizave krahasuese, në lidhje me 

marrëdhëniet që kanë pasur këta banorë me të tjerët. 

Gjithsesi shpjegimi se për çfarë arsyesh është ndërprerë 

jeta në periudhën e neolitit të vonë do të jetë një tjetër 

objekt studimi, i cili është i lidhur ngushtësisht dhe me 

faktet historike dhe lidhjes me popujt e tjerë. Në zonën 

juglindore të vendit deri tani numërohen rreth 90 

vendbanime, por pas këtij zbulimi në krye të vendbanimeve 

të zbuluara do të qëndrojë vendbanimi neolitik 

i zonës së Prespës. Në këtë zonë gjatë viteve të fundit, 

arkeologët kanë mundur të zbulojnë në mënyrë të vazhdueshme 

gjetje arkeologjikë të prehistorisë, që me sa 

duket gjurmët e deritanishme, i çuan në vendbanimin 

më të madh neolitik të Ballkanit.

pagina 7 Anno 9 n.1 Aprile 2011 Attualità 

Kalvari i shqiptarëve që nuk donin të tjetërsoheshin 

Nga Luan Rama, Tirane 

Jean Faveyrial është bërë tashmë i njohur me 

botimin në frëngjisht dhe shqip të librit të tij Historia 

e Shqipërisë, në sajë të punës së palodhur të studjuesit 

të njohur Robert Eltsi, i cili pas kërkimeve në 

selinë e Lazaristëve të “Saint-Benoît” në (Stamboll), 

Konstantinopojë, e gjeti dorëshkrimin e tij në selinë 

qëndrore të “Urdhërit të Saint Viecent de Paul” në 

Paris. Unë pata fatin të njihem me drejtuesin e arkivit 

Claude Lautissier, i cili me një përkushtim të veçantë 

më hapi dyert e arkivit për të studiuar jetën e këtij 

personaliteti të Kishës lazariste në trojet ballkanike. 

Dhe ja, në duar, një tekst i shkruar nga Faveyrial, më 

befasoi për historinë që ai tregonte dhe që hidhte dritë 

rreth përpjekjes së shqiptarëve në mesin e shekullit 

të XIX-të që të islamizuar dikur me forcë kërkonin 

tashmë të riktheheshin përsëri në fenë e origjinës: 

kristianizmin. 

Tragjedia e tri fshatrave të veriut shqiptar, (zona 

Mbishkodrës) i tregoi Perëndimit të asaj kohe këtë 

pjesë të identitetit shqiptar, të cilët njerëzit e thjeshtë 

luftonin ta ruanin si gjënë më të shenjtë, duke e paguar 

dhe me jetën e tyre. Histori rrënqethëse, e denjë 

për një film, çka dëshmon atë që pak evropianë e 

kishin kuptuar në atë kohë, kur ata gabimisht e konsideronin 

Shqipërinë si tokë të Islamit. Edhe pse me 

emra islamë, shqiptarët i ruanin ritet e kishës latine, 

festonin festën e Shëngjergjit, Shën Markut, etj, madje 

dhe festat e tyre pagane, çka ishin rrënjosur në 

identitetin shekullor të tyre. Ritet e vjetra, kanunet 

dhe besytnitë e tyre, ishin pjesë e një kulture pellazgjike 

dhe paralele të “Homeriadës” së Homerit të 

madh, të cilën do ta kërkonte gjatë udhëtimeve të tij 

në veriun shqiptar, studjuesi i madh francez Albert 

Dumont, në vitin 1871. Përse ata shqiptarë pranuan 

më mirë kalvarin se sa tjetërsimin Ja si e ka rrëfyer 

këtë ngjarje historike At Faveyrial më 1 janar tê vitit 

1870, me atë shkrimin e tij të vogël, që vështirë ta 

deshifrosh menjëherë. 

KUJTESË HISTORIKE 

“Kujtesë historike mbi familjet shqiptare të persekutuara 

dhe të syrgjynosura për shkak të fesë, më 

1845-1846”. Për këto shënime që duhej t’i plotësoja, 

m’u desh të kem një korrespondencë të gjatë 

me kolegët tanë dhe “motrat” (“suorat”) që ende janë 

gjallë, të cilat ishin dëshmitare të fakteve që do të 

tregojmë. Tani që i kam këto dokumente, po i rendis 

të gjitha. Për këtë do të përdor dhe disa fakte 

të përmëndura nga vepra e të ndjerit z. Hecquart, 

konsulli francez i Shkodrës, të cilat i referohen aktorëve 

të asaj barbarie. Sipas kolegut tim Bonnieu, 

ja cili ishte shkaku fetar që bëri të nxisë mizorinë 

e turqve. Një shqiptari, një kristiani të hershëm që 

gjëndej në Konstantinopojë në vitet 1844 apo 1845, 

i kishin thënë se një epokë e re kishte filluar për të 

dhe të krishterët e tjerë të Perandorisë otomane dhe 

se liria e ndërgjegjes ishte proklamuar. 

Këtej e tutje çdo njeri ishte i lirë të përqafonte fenë 

që donte. Por pse u përhap një lajm i tillë Kolegu ynë 

nuk thotë asgjë rreth kësaj dhe sigurisht nuk dinte gjë. 

Por nuk ishte si shkak i Kartës së “Gul-bané”-së, pasi 

ajo ishte botuar që më 1839. Por shkaku, të paktën 

në dukje ishte ky: Më 1844, një armenian skizmatik 

(ortodoks), i quajtur Ovakim dhe që na ishte bërë musliman, 

u kthye sërish në fenë kristiane. Por meqë u 

zbulua dhe u denoncua, ai nuk pranoi të rikthehej në 

musliman dhe atëherë e vranë. Nëse pas ekzekutimit, 

trupin e tij do ta hidhnin në Bosfor ky fakt nuk do të 

bënte zhurmë. Por atë e ekspozuan në mes të pazarit, 

çka ishte një fyerje e madhe për kristianët. Ky akt i 

dyfishtë fanatizmi dhe talljeje e ndyrë, e preku gjithë 

Konstantinopojën. Përfaqësuesit e opinionit publik, 

ambasadorët dhe veçanërist ambasadori i Anglisë, 

Lord Stratford Canning, i bënë kritika të forta qeverisë 

turke. Ata madje kërcënuan për ndërprerje të marrëdhënieve 

diplomatike, nëse nuk premtonin se akte të 

tilla intolerance nuk do të përsëriteshin më. 

Dhe Abdul-Mexhid premtoi dhe u angazhua se 

askush nuk do të vritej për punë feje. Por ja motivet 

për t’u çjerrë maskat këtyre njerëzve të errët. Shqiptarët 

nuk i vranë, por i internuan. Sidoqoftë, kur 

shqiptari që ishte në Stamboll u kthye në shtëpinë e 

tij, ai tregoi për atë çka flitej ato kohë për fenë. Dhe 

meqë të gjithë në shpirt janë kristianë, ata u deklaruan 

hapur se çfarë janë në të vërtetë. Një prift, i quajtur 

Antonio Markoviç, i cili njihej prej tyre, i përkrahu 

në vendimin që kishin marrë. Madje u premtoi se 

do t’i ndiqte kudo që do të shkonin. Sapo vendimi u 

muar nga shqiptarët, ky vendim iu dërgua peshkopit 

të Prizrenit, i cili më duket ishte z. Bogdanoviç. Figura 

e tij e rëndësishme nuk i bëri të heqin dorë, por 

peshkopi ua bëri të qartë pasojat e një ndërmarrje 

të tillë. E megjithatë përfaqësuesit e shqiptarëve nuk 

u tundën nga e tyrja: “Ne jemi të krishterë, - thanë 

ata. - Çfarëdo që të na bëjnë, ne do të mbetemi të 

tillë. Nëse do të shuhemi të gjithë, le të shuhemi, nëse 

duhet të vdesim, le të vdesim!” 

Kur ata i çuan tek pashai i Prizerenit, shqiptarët 

dhanë të njëjtat përgjigje. Më kot pashai i shau dhe i 

nxorri në mes të këshillit, duke i fyer me tërbim. Edhe 

pse i qëlluan me gurë, ata mbetën në fjalën e tyre 

Meqë shiheshin keq nga turqit, veprimtaria e këtyre 

shqiptarëve bëri që ata të mbështeteshin e të mbroheshin 

nga bashkëpatriotët e tyre të paditur. Shpejt, 

shumë prej tyre donin ta ndiqnin këtë shëmbull. 

Pikërisht atëherë, harbimi i turqve s’pati kufi. Auto- 

ritetet, në vend që të qetësonin gjakrat, i ndezën më 

keq ato. Guvernator i Përgjithshëm i provincës ishte 

atëherë Hafez-Pasha. Nuk e di nëse ai qëndronte në 

Shkup apo në Prizeren. Por Zoti Hecquard shkruan 

si duket pa u konsultuar me Portën e Lartë. Në fakt, 

nuk kishte pse të ndodhte kështu pasi një guvernator, 

sado i fuqishëm të ishte, nuk mund të internonte 

kaq shumë familje, për më tepër nga Evropa në Azi. 

“Sido që të jetë, të hequr me forcë nga shtëpitë e tyre, 

këto familje u çuan në Shkup”, - thotë Hecquard. Që 

andej, ku gjatë gjithë rrugës ata u keqtrajtuan nga 

shoqëruesit e tyre, familjet shqiptare i hodhën nëpër 

qeli, ku u desh të duronin torturat dhe urinë. Plot 

dhëmbshuri e besnikëri, At Markoviç i ndoqi pas dhe 

bënte gjithçka për të lehtësuar vuajtjet e tyre. Disa 

ditë më pas, pleqtë e fshatit u dërguan në gjykatë që 

çështja e tyre të shqyrtohej. Pa u trembur fare nga 

turqit, të gjithë deklaruan se ata ishin kristianë dhe 

dëshironin të vdisnin të tillë. 

Të fyer nga kjo vendosmëri, Hafez-Pasha i Skodrës 

urdhëroi që ata t’i torturonin. Por meqë nuk i theu 

dot, ai nxorri një dekret dhe i syrgjynosi në Anadoll, 

duke konfiskuar dhe pronat e tyre, të cilat u shitën 

në favor të arkës osmane, apo siç thonë të tjerë, 

kanë shkuar me siguri në arkën personale të pashait. 

“Ishte e pamundur të përshkruash trishtimin e madh 

të atyre familjeve të mjera, të cilat ranë prehë e fanatizmit 

musliman”, - shkruan konsulli Hecquart. (- 

Pleq, gra, fëmijë shkuan në këmbë drejt vëndit të 

syrgjynosjes, duke e përballuar me guxim lodhjen, 

edhe pse përtej forcave të tyre, të ndihmuar kështu 

nga apostulli i Krishtit, Markoviç, i cili u fliste për një 

të ardhme më të mirë dhe shpërblimin e përjetshëm 

për të gjitha vuajtjet e tyre”. Kështu shkruan Hecquart. 

Sipas “motrave” tona Bernardine dhe Marie, 

nuk ishte vetëm një fshat që u deklarua i krishterë, 

por tri fshatra. Sipas tyre, disa i mbajtën në burg që 

nga nëntori i vitit 1845 gjer në shkurt të vitit 1846. 

Dhe meqë torturat nuk e kishin ndryshuar qëndrimin 

e tyre, Hafez-Pasha nxorri dekretin e syrgjynosjes. 

Pra të burgosurit u vunë në rrugë: ata në këmbë dhe 

shoqëruesit e tyre në kuaj, ku gratë ishin veçmas burrave, 

dhe të trajtuar në mënyrën më barbare. 

Nga Shkupi në Selanik, udha e të syrgjynosurve 

ishte e lodhshme dhe sjellja e zaptijeve aq barbare, 

sa shumë nga malsorët vdiqën, disa në rrugë, të tjerët 

kur mbërritën në Selanik. Katër gra lindën rrugës. Në 

portat e Selanikut, një fëmijë të sapo lindur e hodhën 

në det. Ndërsa priftin, ushtarët e kishin nisur veçmas 

drejt Konstantinopojës. Një prift nga Syra, i cili sot 

është kolegu ynë dhe që quhet Leonardo Vaçandio, 

atëherë ishte në misionin tonë në Selanik. I informuar 

se një numër familjesh katolike shqiptare gjendeshin 

EkSodi shqiptar 

Nga: Lis Bukuroca, Gjermani 

Shqipërinë e kanë braktisur për shkaqe ekonomike mbi një milion qytetarë. 

Kjo domethënë se brenda vendit jetojnë pak më shumë se dy milionë shqiptarë. 

Së paku ky shtet posedon një numër gati të saktë të mërgatës. Numri më 

i madh është vendosur në shtetet fqinje: Greqi dhe Itali, pasojnë vendet perëndimore 

në Evropë, si dhe në kontinentin e largët, në SHBA dhe Kanada. Shteti 

shqiptar as nuk ka mundësi ekonomike, as dëshirë, as nuk e ka plan të bëjë 

ndonjë hap për tí kthyer këta njerëz. Jashtë vendit nuk gjenden vetëm ata që 

kërkojnë punë të rëndomta, por edhe shkrimtare e shkrimtarë, profesorë nëpër 

universitete perëndimore, gazetarë, kameramanë, sportiste e sportist, këngëtare 

e këngëtar, artiste e artistë, poete e poet dhe politikane e politikan. Këta emra 

apo më mirë këta emra e mbiemra, që i lexojmë sot, pas disa dekadave do të 

shuhen dhe fëmijët e tyre do të asimilohen, mu siç janë asimiluar edhe ata, që 

patën ikur në fillim të shekullit të kaluar. Shumë emra të mëdhenj, me të cilët ne 

mburremi sot, nuk kanë lënë pasardhës shqiptarë si vetja; jo se jo për nga fama 

profesionale apo angazhimi kombëtar, por as nga vetëdija kombëtare. Për këtë 

dukuri ka mirëpo një shpjegim shkencor: thuhet se fëmija diku rreth tridhjetë 

për qind të edukatës e merr nga familja, diku mbi tridhjetë nga shkolla dhe mbi 

tridhjetë nga shokët. Nga kjo mund të konstatohet se fëmijët tanë mbeten diku 

30 % shqiptarë, nëse martesat janë të përziera, atëherë teoretikisht kjo përqindje 

përgjysmohet. Kjo përqindje tkurret akoma më shumë, kur të martohen fëmijët 

e mërgimtarëve të sotëm. Më së largu në brezin e tretë, shkrirja në kombin tjetër 

përmbyllet. Arsyeja logjike: në vendet e huaja nuk prodhohen shqiptarët, por 

shqiptarët asimilohen! Këtë duhet ta ketë të qartë klasa politike në Shqipëri. 

Sipas mbiemrit, edhe pas disa dekadave, mund tí zbulojmë, por ata nuk do 

të ndjehen shqiptarë, siç nuk e ndjejnë veten ata në Turqi apo shqiptarë e lashtë 

në Greqi. Shteti shqiptarë nuk brengoset për shkollimin e tyre. Shkollimi dhe 

hapjet e shkollave bëhen në baza vullnetare dhe janë fakultative dhe u nënshtrohen 

tekave të njerëzve të ndryshëm! Shteti shqiptar detyrën më të madhe, që i 

ka caktuar vetes është: anulimin e vizave brenda BEE-së. Pasi tí ketë plotësuar 

këto kushte, nuk do të ketë vetëm lëvizje të lirë, por edhe një lehtësim për dyndje 

të re: bashkëngjitja familjeve, martesat, punësimi etj. Politikanët tanë atje, 

këtë ndodhi nuk e perceptojnë si alarmuese, por si progres. Ata me emigrimin 

ndjehen të lehtësuar, sepse kështu zvogëlojnë papunësinë. Kur shteti shqiptar 

të vetëdijesohet dhe të provojë kthimin e njerëzve të vet, atëherë do të kthehet 

ndonjë pensionistë, por pa fëmijë. Fëmijët atdhe do ta konsiderojnë vendlindjen 

e tyre: Greqinë, Italinë, Gjermaninë respektivisht vendin ku jetojnë, vendin ku 

linden dhe vendin ku rriten! Nëse përfundon kështu, në horizont nuk shihet asgjë 

që mund ta evitojë këtë ecuri, atëherë shumë shpejt mund ta dimë numrin përfundimtar 

të shqiptarëve, që do të mbeten brenda dhe ky numër do të jetë nën 

dy milion! Shqipëria do të bëhet më e vogël se Maqedonia e sotme. 

Dikur braktisëm vendin nga trysnia e pushtuesve, më vonë ikëm nga komunizmi, 

sot braktisim vendin nga qeveritarët e paaftë që i kemi. Kur shteti nuk është i aftë 

tí mbajë njerëzit brenda, është e njëllojtë si kur prindi nuk mund tí ushqejë dhe 

mbajë fëmijët në shtëpi. Prindi mund të arsyetohet, jo pushtetarët. Ata paguhen 

për tí ndryshuar rrethanat. Standardi i jetës nuk ndryshon, qeveritarët rrahin 

në atë han ku i kishin vendosur, të privuar nga gjithçka 

dhe ku shumë prej tyre rrezikonin të vdisnin, ai 

nxitoi t’i shikonte. Por asgjë nga sa flitej nuk ishte 

e ekzagjeruar. Dhe ja pse ai shkoi t’i tregonte për 

këtë konsullit të Francës dhe të Anglisë, miqve të tij, 

për atë çka kishte parë e kishte dëgjuar. Konsujt i 

folën guvernatorit të qytetit dhe meqë kjo ngjarje po 

bënte zhurmë në Selanik, ai nxitoi t’i hiqte që andej 

të syrgjynosurit. Njëri sipër tjetrit ata i hodhën 

në një anije që do t’i çonte në Mudania, në detin e 

Marmarasë. Duke parë këtë, shumë familje katolike, 

në kohën që prifti Vaçandio bënte lutjet e tij, shkuan 

dhe mblodhën me nxitim një sasi ushqimesh, të cilat i 

sollën në kuvertën e anijes. Por me një barbari e mizori 

të pashoqe, ekuipazhi i anijes i mori ato për vete. 

Pesë apo gjashtë ditë që këta besimtarë do të qëndronin 

në Selanik, u vizituan nga prifti Vaçandio, i 

cili i ngushëllonte dhe i ndihmoi përmes familjeve 

katolike që banonin atje. Dhe kur ata ikën, ai nxitoi 

t’i shkruante Monsinjor Hillereau-së, vikarit apostolik 

në Konstantinopojë. Ai në fakt donte t’i mbante në 

Selanik ata që ishin sëmurë, por guvernatori kundërshtoi. 

(Mund të shtojmë se Viçandio ishte nga të parët 

që shkoi te guvernatori për të mos i lënë më në atë 

gjendje, ata katolikë, të cilët ishin pa ushqime të 

mjaftueshme, flinin në tokë të zhveshur dhe ishin të 

keqtrajtuar nga gardianët). Me gjithë kundërshtimet, 

me kurajo dhe i mbështetur nga konsulli i Austrisë, 

Mikanoviç, një katolik i zellshëm, kolegu ynë hyri 

disa herë në atë han që ishte kthyer në një lloj burgu. 

Ai i mblodhi të rrëfehen dhe u kujdes për ata që po 

vdisnin, i varrosi të vdekurit dhe bekoi disa martesa 

mes tyre. Mëshira dhe kujdesi i tij u bënë të njohura 

mes katolikëve të qytetit, ku atyre të syrgjynosurve 

u sollën veshje, ushqime e shtroje për të fjetur, të 

nevojshme për atë sezon të lagësht të pranverës, çka 

dhe mbrojti jetën e disave. 

Lidhur me vuajtjet e tyre në atë kalvar, vetëm Zoti 

e di. Ata përjetuan gjithçka: urinë, etjen, keqtrajtimet. 

Më pas një djaloshi i prenë gishtat e këmbëve, 

për shkak se e kishin rrahur me shkopinj. Për një 

gotë ujë, osmallinjtë u kërkonin 1 piastër ose 25 cent. 

Dhe më pas ndaluan tu jepnin ujë, meqë ata s’kishin 

më para. 

Uria e etja bënë që fëmijët të lëshonin klithma të 

tmerrshme, aq sa marinarët nuk i duronin dot dhe 

shumë prej tyre i hodhën në det. Kështu ndodhi dhe 

me një prind që humbi dy fëmijët binjakë të moshës 

8 vjeçare. Dhe një grua në agoni, e hodhën gjithashtu 

në det, para se ajo të jepte frymën e fundit. Kur 

mbërritën në Mudania, njëmbëdhjetë prej tyre, që 

sapo kishin vdekur, i lanë në breg, në një gropë. Të 

tjerët i hipën në një anije tjetër të vogël që të mund 

t’i ngjiteshin lumit për t’i çuar në Muhaliç. Në kohën 

kur po i transportonin nga anija, një shqiptar i quajtur 

Mici, me fe ortodokse dhe që gjendej rastësisht aty, i 

njohu ata nga rrobat karakteristike që kishin veshur. 

Ai u habit shumë që po i tërhiqnin për t’i hedhur në një 

barkë tjetër, sikur të ishin trungje apo cungje drush. I 

prekur në shpirt, ai mori menjëherë barkën e tij dhe i 

çoi ata larg në Muhaliç, në atë vend tepër kënetor dhe 

shumë të pisët për shqiptarët tanë që kishin jetuar 

gjithnjë në ajrin e maleve. Por e tmerrshme ishte se i 

hodhën së bashku në një ndërtesë të vjetër, aty ku në 

kohën e kolerës vendosnin të vdekurit. Sapo i futën, 

djaloshi Mici iu afrua dhe së pari u përgatiti një supë, 

pastaj u dha paratë e tij gjersa asgjë nuk mbeti në 

kuvertën e tij Ndërkohë, në Selanik, me urdhër të pashait, 

At Antonio ishte arrestuar sapo ishte kthyer në 

kishën e tij. Por vendosmëria e kz. Mikanoviç, konsullit 

të Austrisë, arriti ta shkëpusë nga ata dhe me një 

anije ta nisë drejt Stambollit. 

Meqënëse ishte dalmat, pra një person që varej 

nga shteti austriak, ai shpresonte se zotit Sturmer, që 

atëherë ishte Internonce, si përfaqësues i Austrisë do 

t’i mbronte ata katolikë të mjerë, për të cilët, prifti 

françeskan ishte bërë një At shpirtëror. Por kjo nuk 

ndodhi dhe arsye diplomatike e penguan z. Sturmer 

të mbronte hapur kauzën fisnike të fesë dhe të 

njerëzimit. Madje, At Antonio u burgos nga turqit. 

Nuk mund ta pranojmë akuzën kundër këtij përfaqësuesi 

të Austrisë se ka gisht në aktin e padëgjuar e 

revoltues të turqve. Kolegu ynë Viçandio, që e pa 

At Antonion kur kaloi nga Muhaliç në Selanik, nuk 

ka dëgjuar për një ankesë të tillë. Madje do donim 

të supozonim se ndërhyrja e Austrisë arriti të marrë 

nga qeveria turke, në sajë të At Antonios, i cili, kur 

ishte gjetur një mëngjes para portës së hapur të burgut, 

shkoi dhe takoi shqiptarët e shtrenjtë. Ndërkohë, 

Monsinjor Hillereau kishte mësuar se të syrgjynosurit 

ishin andej nga Bursa dhe menjëherë shkoi të kërkonte 

z. Bonnieu, i cili e flet mirë gjuhën turke si dhe 

abatin Hillereau, nipin e tij. 

Me të shkuar në Bursa, ata mësuan se besimtarët 

tanë ishin në Muhaliç në një gjendje të patreguar. 

Duket se ishte zoti Sandisson, konsulli i Anglisë që 

na dha këtë lajm. Edhe pse protestant, z. Sandisson 

ka treguar gjithnjë një mirëdashje prekëse ndaj katolikëve 

shqiptarë. Duke parë se kolegu ynë, abati 

Hillereau shkoi në Muhaliç, ai dërgoi atje drogmanin 

e tij z. Gjeorgjiaki, sëpari për t’i shoqëruar dhe 

pastaj për të ditur se ç’bëhej me ata të syrgjynosur 

shqiptarë. Por po i lë fjalën kolegut tim në këtë raport 

të shkruar (jo fill pas kthimit të tij nga Muhaliç, pasi 

atë e kapën ca ethe sa gati dhe vdiq), por gjatë kohës 

së shërimit të tij. 

gjoks. Në fakt ata kanë ndryshuar gjendjen e vet materiale, por sundojnë e nuk qeverisën 

një popull, i cili ka probleme permanente për ta mbyllur muajin pa borxhe. Ata 

nuk luftojnë në mënyrë efektive as korrupsionin, as kriminalitetin si dy parakushte, që 

mund të sjellin investitorë. Zakonisht qeveritë e korruptuara, nuk mund ta luftojnë as 

korrupsionin, as krimin, si qelizat kanceroze që nuk luftojnë vetveten! 

Dallimi në mes diktaturës me karakter të fortë dhe demokracisë pa karakter është 

ky: Elita komuniste vdiq apo gjallon e varfër, mendonte se kishte zbuluar çelësin e 

universit dhe bazohej në ideale. Populli ishte i varfër, në mënyrë modeste jetonin 

edhe ata. Ata jetuan shumë më keq se sa elita e sotme. Ata nuk u lanë fëmijëve 

të tyre pasuri përrallore, siç do tú lënë sot politikanët e rinj. Flisnin për popullin 

dhe në emër të popullit dhe jetonin edhe vet me iluzione. Sot edhe këta flasin për 

popullin dhe në emër të tij, por nuk janë idealistë, por materialist tej për tej. Sot, 

këta, ëndrra i shesin qytetarëve të vet dhe përfitojnë mirë për shitjen e shpresave, 

ndërkohë praktikisht pasurohen vet! Elita demokratike ka siguruar jetën, jo aq sa 

zgjat një jetë njeriu, por me kursimet, qoftë vetjake, qoftë të të bijve, ka lekë të jetojë 

edhe pesëqind vjet. Mirëpo, meqenëse nuk mund të jetojnë si profetët e Biblës, 

atëherë do të vdesin si milionerë dhe pasuria e tyre do të shquhet edhe në arkivole, 

edhe në gurët e varreve! 

Shteti i Kosovës është shtet kosovar, sepse me kushtetutë nuk është përkufizuar si 

shtet shqiptar. Ky shtet nuk dinë sa qytetarë ka jashtë vendit. Dikur pat dëbuar shqiptarët 

Serbia e kralit, pastaj Serbia komuniste, sot nuk çanë kokën për shqiptarët 

qeveria kosovare, që drejtohet nga patriotët e djeshëm! Shtet i vërtetë nuk mund të 

konsiderohet akoma, sepse nuk përmbush dy parime kryesore: kufijtë e vet nuk i 

kontrollon dhe mungon kombi shtet formues, sepse deklarohet si shtet i qytetarëve 

akoma pa përfunduar ndërtimin! Ky shtet ka mërgatë të madhe në Zvicër, në Gjermani, 

Belgjikë dhe vende tjera. Kosova shumë herë krenohet me ndonjë emër, 

që depërton në skenën perëndimore. Këto do të jenë krenaritë e fundit, sepse në 

mërgim nuk krijohen shqiptarët, por asimilohen! Kosova e dinë mirë se çka ndodhur 

me shqiptarët në Turqi! Miliona shqiptarë janë shkrirë në turq. 

Nëpër disa shtete ka edhe shkolla, ku kuadri arsimor nuk është i specializuar dhe 

kompetent për detyrën që ushtron. Ka pasur arsimtarë dhe me shkolla të mesme, 

sepse kishin lidhje të forta me ministra të dikurshëm, ka pasur edhe njerëz që janë 

dërguar dhe filtruar pas 81, ka pasur dhe ka njerëz të profileve të ndryshme, por 

jo përkatëse. Ministria e Arsimit në Kosovë nuk ka informata për kuadrin dhe nuk 

ka ndikim. Shteti i Kosovës nuk interesohet për kuadrin dhe specializimin e tyre, 

as nuk posedon informata për ta. Kosova nuk ka fuqi ekonomike tí kthejë brenda 

qytetarët e vet, as nuk punon ta krijojë këtë fuqi dhe as nuk e ka në plan apo ndërmend 

ta bëjë këtë. Madje, edhe gëzohet kur qytetarët dalin jashtë, kështu në dy 

dekadat e ardhshme rriten hyrjet materiale dhe pastaj pushojnë për gjithmonë! Tok 

me njerëzit! Në Zvicër shqiptarët në arsim janë të organizuar më mirë, në Gjermani 

ka arsimtarë shqiptarë, që nuk e zotërojnë gjuhën shqipe dhe gjuhën e tyre të nanës, 

ua mësojnë fëmijëve. Nëse një arsimtar i anglishtes nuk e zotëron anglishten 

dhe u mëson nxënësve një dialekt të saj, do të alarmoheshin prindërit. Kur arsimtari 

i shqipes nuk e zotëron gjuhën letrare, e marrin si gjë krejtësisht normale. Madje, 

në gjuhën e tyre, disa arsimtarë nuk i kanë 36 germa, por 34 apo posedojnë edhe 

disa zanore hundore, që nuk ekzistojnë në gjuhën letrare shqipe. ( Me pak ushtrime 

fonetike dhe pasion, ato mund të tejkalohen, kur ka vullnet!) (Vijon në faqen 21)

Storia - Cultura 


Motive nga eposi i 

çuditshëm i Himarës 

Nga: Dr.Moikom Zeqo, Tirane 

Shkrimi qe botova pra disa kohesh ne faqet e gazetes 

“Koha Jone” per Himaren pati nje jehone te madhe; 

me dhjetra qene njerezit qe me telefonuan dhe me 

shkruan letra qe nga Athina, Zvicra dhe Amerika. Nder 

keto letra dua te permend ate te zonjes se nderuar, dijetares 

se shquar shqiptare Safete Sofie Juka, qe ma 

dergoi nga NewYorku Petraq Janko Pali. Nuk duhet 

te me keqkuptoje askush pse une po e bej publik kete 

fakt te interesimit, sepse ne thelb kjo gje nuk lidhet 

me mua vete, por lidhet me Himaren dhe motivet e 

cuditeshme te Eposit te saj Magjik. Guxoj te them se 

ekziston nje epos i lashte dhe i ri i Himares, perfaqesuar 

nga legjendat dhe mitet, nga kenget popullore te 

pashtershme, nga heraldika folklorike e gjuhes shqipe, 

qe perfaqeson mrekullisht shpirtin shqiptar, te paepur 

ne te gjithe shekujt. Per mua si njeri i letrave eshte i 

neveritshem cdo lloj nacionalizmi romantik i semure. 

Ne epoken globale te hapjes se kufijve e te respektimit 

te te drejtave njerezore ne te gjitha pikepamjet cdo proces 

konservativ dhe dogmatik do te ishte me nje kahje 

perjashtuese, ku ne te vertete realiteti ka nje karakter 

ekumenik te bashkejetesave te ndersjellta te njerezve 

te ndryshem, madje qe flasin edhe gjuhe te ndryshme, 

qofte edhe ne zonen e Himares. Por mungesa e diturise, 

mungesa e leximit te historise ne te gjithe pasurine 

e saj te skajshme dhe te pamohueshme, do te ish 

ne te vertete jo vetem thjesht nje prove demoniake e injorances, 

por nuk do t’i sherbente aspak te ardhmes, e 

cila nuk eshte vetem nje nocion politik dhe ekonomik, 

por gjithnje e me shume nje nocion kulturor. Pa kete 

nocion kulturor nuk do te kishte kuptim asgje. 

Nuk do ta kisha te veshtire qe te shkruaja nje liber 

per Himaren pikerisht si nje monument ekumenik, 

emancipues dhe dliresues per te gjithe pa perjashtim. 

Cdo grindje arkaike, cdo fundementalizem fetar, cdo 

keqkuptim i politizuar do te na bente nje dem te pallogaritshem 

dhe do te ishte nje shembull keqndjelles 

sipas nje fryme te Nemesis, qe i ka syte e mbyllura 

dhe nuk di te dalloje te verteten nga genjeshtra, humanzimin 

planetar por dhe allkanik nga nacionalizmat 

e vjeteruar, kelthites dhe te gjemshem ballkanike. 

Eposi i Himares nis me vete jeten njerezore ne Himare. 

Mrekullite natyrore te Himares kane perbere 

statusin e nje mjedisi te pashembullt ndoshta ne krejt 

brigjet ballkanike te Adriatikut dhe te Jonit. Shume te 

verteta jane te fshehura dhe jane pjese e kancelarive 

te botes, kryesisht te bregut italik, por edhe te spanjolleve 

dhe anzhuineve te Evropes Perendimore per 

Himaren. Keto dokumente mbushin biblioteka te tera. 

Por pertej kureshtise dhe studimit te specialisteve te 

thuget, te gjitheve u intereson nje njohje sa me e sakte 

e se kaluares, pa te cilen do te kishim nje te tashme te 

vajtueshme, apo dhe nje te ardhme fataliste ngjyre gri. 

Nese politika shqiptare do te ktheje syte drejt Himares 

atehere ceshtja e shpopullimit te kesaj kryevepre natyrore, 

te ikjes se banoreve ne emigracion neper bote, do 

te ishte kushti i pare ekzistencial i nje ringjalljeje. 

Nje projekt vizionar strukturuar per Himaren, do 

ta kthente ate te pakten ne nje purgator turistik, per 

te mos perdorur fjalen apologjike parajse. Ne kete 

kuptim populli i Himares do te kish nje kontakt te ri 

te shumfishte me tere qytetaret e botes, stinet do te 

kishin karakterin e festave te vecanta dhe masive te 

Diellit, te ullinjve dhe detit, te polifonise piluriote, e 

cila mbase eshte ftillezuar nga kohet babilonike, polifoni 

qe tek popuj te tjere, pothuaj ka vdekur, kurse ne 

Himare ka nje karakter shperthyes, te brendshem, te 

pertejkohshem, te kapercimit te hapesirave dhe marrezive 

idioteske te politikave te paemancipuara. Himara 

mund te konsiderohet si vendi tipologjik kunder 

ksenofobise. Eshte e habitshme qe keto vitet e fundit 

kane mundur te depertojne ide ksenofobiste te huaja 

ne Himare. Ky ksenofobizem e mbyll karakterin e 

hapur te Himares. Plotfuqishmeria e Himares eshte ne 

karakterin e saj te hapur. Ksenofobizmi ka nje karakter 

primitiv qe nuk i takon absolutisht te ardhmes. Karakteri 

i hapur i Himares perkon me konceptet e reja te 

globalizmit boteror, kurse ksenofobizmi ballkanik ka 

kahjen e nje te kaluare te erret. Himara nuk eshte e 

hapur vetem per Jugun, nuk eshte e hapur vetem per 

Veriun, por Himara eshte e hapur siodmos per Evropen 

Perendimore, me brigjet italike, pa perjashtuar 

edhe Lindjen. Ne shume pikepamje karakteri i hapur 

i Himares, te kujton tipologjine e ishujve dhe bregdetit 

dalmatin, kryesisht te Kroacise. Himara dhe brigjet 

dalmate kane te perbashket detin dhe kryesisht lidhjet 

me Italine, historikisht dhe kulturalisht me Venedikun. 

Nje tipologji nderlidhese e brigjeve dalmatine dhe Himares 

prej shume shekujsh e ka ftillesen ne raportet 

shekullore te bregdetit shqiptar me Venedikun ne antikitet, 

por sidomos ne mesjete. 

Kjo duket ne stilin e shtepive te ashtuquajtura dalmato 

venedikase, ne rikonstruktimet e keshtjellave si dhe 

ne reliefet ne luanin e Shen Markut, qe eshte emblema 

venedikase ne te gjithe koherat. Por kjo karakteristike 

venedikase e krijuar historikisht nuk e ka mohuar por e 

ka perforcuar identitetin e shqiptareve te Himares dhe 

ka qene nje nga format hapese me te plleshme dhe me 

te shumanshme te Himares ne Evropen Perendimore. 

Pa mohuar dhe dimensionin kulturor grek te nderthurrjeve 

mesjetare, kryesisht ne lidhje me ishullin e madh 

te Korfuzit, i cili deri ne kohen e Napolon Bonapartit 

ishte pjese perberese e Republikes se Venedikut. Qe 

Napoloni, i cili shenoi vdekjen e Republikes se Venedikut 

si nje entitet e vetvete. Pra ndikimet venedikase tek 

shqiptaret e Himares qene gati te njejta ne nje kuptim 

edhe te greket e Korfuzit. Venediku me lidhjet e tij te 

kryehershme me Kostandinopojen ka qene nje qender 

shumeetnike, globale, tejet e hapur, ku ka qelluar edhe 

riti i kishes lindore ortodokse madje dhe i botimeve te 

ungjijve ne greqisht, apo dhe i veprave hagjeografike 

per shenjtoret shqiptare, te porositura per shembull 

nga tregtaret e qytetit te Elbasanit dhe te shtypura tipografikisht 

ne Venedik. Kjo qe thashe ka lidhje edhe 

me artin afreskor dhe ikonografik. 

Kjo ka lidhje me nje teme te jashtezakonshme te historise 

se artit, qe lidhet me te ashtuquajturen shkolle 

ikonografike “kreto-venedikase”.Une jam marre nje 

jete te tere me ikonografne shqiptare dhe kam botuar 

libra shkencore per Onufrin, gjeniun e shekullit XVI 

dhe per ikonografe te tjere shqiptare. Mund te them 

qe ndikimi ikonografik i shkolles kreto-venedikase ka 

qene me i vone ne Shqiperi dhe jo aq shume zoterues. 

Kurse shkolla shqiptare e ikonografise, ka qene e madherishme 

dhe e vecante. Por une nuk dua te bej ndarje 

me thike, sepse nuk ka kufij te mbyllur ne qarkullimin 

e kulturave. Ashtu si ikonografia ka me teper karakter 

ekumenik dhe jo etnik, ashtu mund te them se dhe 

ritet e kishes perendimore dhe lindore nuk mund te 

kene boshllek dhe humnera te frikshme, ose te pakapercyeshme. 

Por nuk eshte shkencore qe ne emer te 

kishes te behen percaktime etnike. Ortodoksizmi nuk 

i perket vetem grekerve, por edhe shqiptareve, edhe 

sllaveve, edhe italianeve, madje ky ndikim mund te 

arrije deri ne Indi dhe ne Amerike. Ortodoksizmi 

nuk ka qene pasaporte etnike per te gjitha keto vende 

dhe popuj sepse vete ne thelb ne thelb nuk jane etnike 

por nderetnike. Ngaterrimi i qellimshem i ketyre 

koncepteve eshte nje marrezi dhe cdo marrezi eshte e 

pakuptimte dhe pa perspektive. 

Duke rilexuar nje veper memorialistike te Jul Cezarit, 

te quajtur “De Bello Civili” (Lufta Civile) ne librin 

e trete, kapitulli VI Cezari flet shkurtimisht per zbritjen 

e trupave te tij ndane brigjeve Palaeste, qe identifikohet 

me Palasen e Himares ne vitin 48 para eres sone 

dhe permend ne kete rast fisin e germineve. Eshte e 

merite e dekanit te arkeologjise shqiptare, te ndjerit 

Hasan Ceka, i cili qe me 1965 ka botuar nje studim 

per kete subjekt. Sipas Cekes emri i germineve lidhet 

me toponimin e fshatit Dhermi, i cili ne kohen e Cezarit 

quhej Germini. Ky fis i Kaonise ilire ka qene ne kete 

zone ne shekuj. Sipas Cekes zbulimet e shkruara historike 

permendin 14 fise te Kaonise. Me deshmine e Jul 

Cezarit u shtohet keshtu edhe nje fis me shume, pra fisi 

i 15. Gjithashtu eshte Hasan Ceka, i cili ne nje studim 

te tij, te botuar qe me 1952, duke u marre me toponimet 

ne latinisht ne librin e Marin Barletit, te botuar 

me 1508 per Gjergj Kastriot Skenderbeun, ndalet 

sidomos ne toponimin Cimere, qe lidhet me Himaren. 

Ne kohen e botimit te librit te Barletit, pra ne shek. 

XVI, mesojme nga vete teksti i Barletit se shqiptaret 

e Himares mbas vdekjes se Skenderbeut, te mbrojtur 

nga natyra malore e vendit nuk i jane neshtruar 

pushtuesve turq. Barleti deshmon se himariotet “kane 

kerkuar ndihmen e spanjolleve te Apulias ne Itali, kane 

mbi vete nje prijes dhe dallohen per nje jete qytetare”. 

Po ne librin e Barletit permendet dhe toponimi Ulixee, 

nje krahine e papercaktuar mire, qe permendet bashke 

me Himar-n, ndoshta si pasoje e mitit te Uliksit, pra te 

Odiseut, qe duhet te kete shtegtuar dhe te kete ndalur 

mbas luftes se Trojes, pikerisht ne afersi te Himares. 

Keto te dhena te Barletit u kane shpetuar vemendjes 

se studjuesve, por latinet thone: “scripta manent”, 

d.m.th. “e shkruara mbetet”. 

Kam disa kohe qe lexoj dhe rilexoj veprat e nje dijetari 

te mrekullueshem, qe ka vdekur ne Himare me 

3 qershor me 1694. Eshte fjala per Nil Katalanin (italisht 

: Nilo Catalano). Nil Katalani ka qene italian. Ka 

lindur me 1637 ne fshatin e Sicilise, te quajtur Terra 

Di Massa. Ne moshen 22 vjecare veshi petkun e murgut 

bazilian ne manastirin e famshem te Grotaferrates 

afer Romes. Ne kete manastir ne shekuj meshonin 

arbereshe. Me 1995 une e kam vizituar manastirin e 

vjecare veshi petkun e murgut bazialin ne manastirin e 

famshem te Grotaferrates e kam takuar gjithashtu prifterinj 

arbereshe si dhe dy studente shqiptare nga Vlora, 

qe kishin ardhur ketu. Ne moshen 22 vjecare veshi 

petkun e murgut bazilian ne manastirin e famshem te 

Grotaferrata. Me vone Katalani u derguar ne manastirin 

bazilian te fshatit Munxifci, ku jetonin arbereshe si 

lektor dhe mesues i rishtarise, por dhe vikar i abatit. 

Ketu ky italian i Sicilise u natyralizua mrekullisht me 

gjuhen shqipe. Librat e Bogdanit, Budit dhe te Bardhit, 

krijuan nje magji te pashtershme mbi personalitetin e 

tij. Ne moshen 48 vjec Katalani u rikthye perseri ne 

manastirin e rinise. Ai nisi te shkruaje gjuhen shqipe 

me alfabetin tone te vjeter te Veriut, alfabet i tipit latin, 

i ftillezuar qe nga Gjon Buzuku me 1555. Para vitit 

1677 ai dergohet nga Propoganda Fide ne brigjet e 

Shqiperise dhe konkretisht ne Himare. 

Aftesite e tij te medha gjuhesore, karakteri i tij erudit 

e bene Katalanin drejtuesin e misionit bazilian ne 

Himare. Ai i dashuroi si askush shqiptaret dhe gjuhen 

shqipe. Qe vete Papa i Romes, qe morri vendimin per 

ta cuar Katalanin ne Shqiperi dhe madje e emeroi si 

Kryepeshkop te Durresit me 4 janar 1693 ne Kolegjin 

e Propagandes ne Rome. Ne ceremonine solemne, 

morri pjese dhe nje nga kardinalet me te medhenj te 

kohes, i quajtur Barbarigo i Ri. Keshtu Katalani nisi 

misionin e tij te pavdkshem ne Himare. Kishte me 

vehte nje shqiptar, te quajtur Filothe Zasi, 16 vjet me 

te ri se veten. U nisen me anije nga Lece ne Himare. 

Katalani u vendos ne Dhermi “vend i shendetshem 

dhe plot ujera” sic shkruhet ne relacion. Pervec Zasit 

shqiptar ate e shoqeronte dhe nje italian nga Friuli afer 

Venedikut, i quajtur Lorenc Mariotti. Qe te tre nisen te 

predikonin ne fshatrat e bregdetit, pastaj ne Dukat, ne 

Shen Vasil, ne Nivice, ne Terbac, ne Kuc, ne Zhulat, 

qe benin pjese ne krahinen e quajtur te Himares, e 

cila ne kete lak kohor permblidhte tere Laberine, me 

gjithsej 40 qendra te banuara, sic del ne dokumentet e 

shkruara te shekujve XI - XVII. Predikimi i ketij misioni 

te cuditshem behej ne gjuhen shqipe. Ai shkroi libra 

dhe manuale ne shqip. Ai sa zbriti ne Dhermi “krijoi 

shkollen e te rinjve dhe te femijeve duke i mesuar te 

gjitheve ne shqip Doktrinen e Krishtere”. Dhermiu me 

1694 kishte 1850 shtepi. 

Shkolla shqip e Katalanit kishte 80 nxenes, gje 

shume e madhe per kohen. Shkolla e Dhermiut kish 

nxenes nga Dukati dhe Terbaci, madje kishin ardhur 

nxenes per te mesuar shqipen edhe nga Vithkuqi, 

prane Korces, 5 dite udhe larg. Pervec shkrimeve 

biblike, nxenesit mesonin edhe arithmetiken dhe disa 

shkenca te tjera. Shkolla u ngrit edhe ne Himare, drejtuar 

nga shqiptari Filothe Zasi, por turqit e demtuan 

egersisht ne nentor 1694. Himara ne ate kohe kishte 

1430 fryme. Katalani predikoi shqip edhe ne fshatin 

e Pilurit me 500 banore dhe ne fshatin Vuno me 600 

banore. Ne Vuno Katalani u semur per vdekje. Paria 

shqiptare e Himares e mbronte Katalanin nga sulmet 

e peshkopeve greke te Janines. Kjo se pari kish interes 

te ruante miqesine me italianet e viseve te Pulias pertej 

detit dhe donte ta kishte mire me Vatikanin. Eshte per 

tu habitur por edhe shqiptaret myslimane te kesaj krahine 

ishin te afruar ngushte rreth misionareve baziliane. 

Lorenci i shkruan Propogandes ne Rome se Nil 

Katalanin e semure vendosen ta dergonin ne Korfuz 

per mjekim. I hipen varkes ne Porto Palermo, por jo 

larg, i semuri vdiq ne duart e Zasit, pra qene te detyruar 

ta kthenin ne Dhermi dhe naten ta kalonin ne plazh. 

Ishte 3 qershor 1694. Nje dite me vone u ngjiten ne 

fshat, ku edhe e varrosen. Me 18 qershor 1694 pleqte 

e Himares i shkruanin Romes per kete fatkeqesi. Ne 

kete leter thuhet Katalani u semur ne Vuno me 17 maj 

dhe vdiq me 3 qershor. U varros ne kishen e Shen 

Thanasit brenda Sancta Sanctorum. Mesuesi, sic e 

quanin pleqte e Himares u varros me tere veshjet peshkopale 

dhe u bene tere shpenzimet per pershpirtjen 

d.m.th me grure te zier dhe vere, qe u shpernda si 

dhe ne mosha te tjera sipas zakonit te vendit, ashtu sic 

i perkiste nje bariu te tille shpirteror. Letra dergohet 

nga Dhermiu. Midis atyre qe kane nenshkruar eshte 

dhe protonoteri apostolik Zaharia Dimuci nga Himara, 

Dhimitri, protopape i Dhermiut si dhe Kristofor Nina 

po nga Dhermiu, i dekoruar si kavalier nga Papa dhe 

kolonel i Venedikut. 

Dokumenti ruhet ne Arkivin e Propogandes dhe 

eshte botuar per te paren here nga Nil Borgia. Nje 

studjues arberesh i shek.XVIII Pjeter Pompili Radotta, 

ne nje liber te tij historik me tre vellime flet dhe per nje 

portret ne pikture te Katalanit te vitit 1693, qe ka ne 

fund nje “elogio” ne latinisht. Nil Katalani eshte nje figure 

e madhe e kultures. Ai ka lene vepra gjuhesore te 

nje rendesie te vecante. Me 1831 Krispi shkruan se ne 

Biblioteken e Seminarit Shqiptar te Palermos gjenden 

ne doreshkrim Fjalori shqip-italisht si dhe italisht-shqip 

si dhe nje Sprove gramatikore me autor Nil Katalanin. 

Ne doreshkrimet e Katalanit Skiroi me 1918 permend 

edhe doreshkrimin e dy poezive me 8 vargje nga italishtja 

dhe doreshkrimin e kenges popullore shqiptare 

mbi Pal Golemin. Katalani eshte i pari nga folkloristet, 

qe ka mbledhur kenegn e Pal Golemit, nga me te famshmet 

ne folklorin shqiptar. Dhimiter Shuteriqi, por 

edhe Jup Kastrati i kane studjuar doreshkrimet e Katalanit 

dhe i kane vleresuar shume lart. Keta e tregojne 

Katalanin si nje dijetar te nje formati te madh. 

Studjuesi arberesh Nil Borgia ka thene se Katalani 

i hartonte vete librat ne shqip, i botonte dhe i 

shperndante falas. Nje nxenes i njohur i Katalanit, qe 

dhe Dhimiter Gjileku nga Dhermiu, qe sipas Neofit 

Radines, e shkruante ne menyre elegante gjuhen shqipe 

sepse ishte shqiptar. Ky Dhimiter e perktheu ne 

shqip Katekizmin. Ne shkollat shqipe te Himares ka 

punuar dhe nje Kostandin Onufri, i cili dergoi ne Palase 

Dr.Krisafidin, qe celi shkollen shqipe ne shtepine e 

Kapedan Lekes. Ne Dhermi kjo shkolle mbrohej nga 

ana e Kavalier Ninos. Me vone permendet ne Dhermi 

Kamil Xhovani, i cili dha mesim ne Dhermi, Himare 

etj. Por keta misionare te gjuhes shqipe u pane me sy 

te keq nga peshkopi grek i Janines, qe varej nga Fanari, 

i cili i mallkoi shkollat shqipe. Te dhenat historike 

tregojne se per tre shekuj ne fshatrat e Himares kishte 

shkolla shqipe. Keto shkolla qene te njekoheshme me 

ato, qe u hapen ne Shqiperine Veriore nga Bogdani 

dhe Budi dhe misionare te tjere katolike. Keshtu qe 

pas vdekjes se Skenderbeut dy kane qene qendrat 

koncentrike, ku mesohej gjuha shqipe ne formen e nje 

institucioni arsimor : Veriu i Shqiperise dhe Himara, 

shume shekuj me pare se sa te celej shkolla shqipe ne 

Korce, per te cilen mrekullisht kendoi Naim Frasheri. 

Himara si nje qender kryesore e arsimit shqip i ka 

bere keshtu nje nder kolosal arsimit shqip dhe kombit 

shqiptar. Perse te mos ngrihet ne Himare Muzeu Kombetar 

i arsimit shqip, qe perfshin gati tre shekuj gjate 

sundimit te urryer otoman Duhen harruar shkollat 

shqipe te Himares per arsye te injorances se sotme 

Ne revistat autoritative “Studi Orientali” dhe “Studi 

Albanesi”, nje dijetar si Nil Borgia ka botuar dokumente 

te nxjerra nga arkivat e Vatikanit shume te 

rendesishme per Himaren, qe perfshijne shekujt XII- 

XVIII. Por shkollat shqipe jane perndjekur egersisht 

dhe mallkuar, qofte nga Patriarkana e Stambollit, qofte 

nga dhespoti i Janines. Nje histori e nxjerre nga dokumentet 

e jep akademiku Dhimiter Shuteriqi “kur erdhi 

dhespoti i Janines dhe pa nxenesit ne shkolle dhe degjoi 

meshen nga prifti Kostandin Onufri, ju versul dhe 

e kapi nga mjekra brenda ne kishe te Dhermiut”. Kjo 

e vertete historike duhet mohuar Nese nje italian si 

Nil Katalani u be nje misionar dhe dijetar i shqipes, 

mos valle ne duhet ta perdhosim varrin e tij ne kishen 

e Shen Thanasit ne Dhermi A nuk eshte ky varr nje 

monument i jashtezakonshem A nuk duhet nderuar 

pafundesisht Mos valle duhet te sillemi si ksenofobe 

ndaj ketij italiani, i cili qe me i qyteteruar dhe me humanist 

se sa shume njerez, qe jetojne sot 

Miku im, dijetari mesjetarolog, i ndjeri Theofan 

Popa gjithe jeten ja kushtoi nje vepre te tij me rendesi 

epokale. Ai mblodhi tere mbishkrimet e kishave 

te Shqiperise duke i pajisur me shenime historike e 

shkencore. Theofan Popa ka meriten e padiskutueshme 

te mbledhjes se mbishkrimeve kishtare dhe 

ne zonen Himare-Delvine. Cfare mesojme nga keto 

mbishkrime Nje pllake ne murin verilindor te kishes 

se shen Sergit dhe Bakut ne Himare mban vitin 786, 

pra i perket shek.VIII. Nje mbishkrim ne manastirin e 

lindjes se Shen Merise ne Dhermi flet per nje lutje ndaj 

Perendise, nga nje i quajtur Guzi ne emer te gruas dhe 

femijeve te tij me 1756. Ne kishen e Shen Thanasit ne 

Dhermi eshte nje mbishkrim i vitit 1671 ku permenden 

emrat e banoreve : Deda, Nikolle Leka, Dhimo 

Theodori, Nikolle Deda dhe bijve te tyre Gjini dhe 

Kokali. Duket qarte se keta jane emra shqiptaresh. Nje 

tjeter mbishkrim i vitit 1751 permend emrat e prifterinjve 

Ilia Leka nga Dhermiu dhe Anton Stara Gjika, qe 

kane qene ne kishen e Ipandise ne Himare. Ne kembanen 

e kishes se Shen Thanasit ne Piqerras, eshte 

dhe nje mbishkrim ku thuhet “Dhurate me shpenzimet 

e kryeqindesit, kapedan Dhimiter Gjikes, bere ne Napoli 

me 1763. Ne kishen e Shen Spiridonit ne Vuno te 

Himares me 1873 pikturon nje lutje nje grua e quajtur 

Lule Dhima. Vetem grate shqiptare deri me sot ne bote 

jane quajtur Lule. Ne Manastirin e Shen Merise mbi 

Athali te Himares me 1795 eshte bere ne afresk nje 

poezi e cuditeshme, ku flitet per varrin e Aleksandrit te 

Madh te Maqedonise. 

Kjo poezi eshte ne greqisht dhe une e kam botuar 

nje here tjeter te botuar ne shqip, por ajo qe eshte 

e rendesishme eshte qe jo rastesisht sillet ne kujtese 

nga ana e banoreve te Himares, figura e Aleksandrit te 

Madh te Maqedonise. Ne nje gur te murosur ne porten 

jugore te kishes ne Qiparo te Himares eshte gdhendur 

“1796 Usta Koti”. Eshte emri i kryemjeshtrit, qe 

e ndertoi kishen dhe viti i ndertimit. Ne nje ikone ne 

Qeparo te Himares eshte nje mbishkrim i vitit 1798, 

i nje te quajturi Gjike Pasi. Por ajo me e cuditeshmja 

dhe me e befasishmja eshte nje ngjarje e perjetesuar 

ne mbishkrimin e nje kembane ne kete zone. Mbishkrimi 

ne greqisht i kembanes thote : “Ne kujtim te 

ushtareve vullnetare shqiptare (stratioton alvaniton- ne 

origjinal, shenimi im M.Z), te Mbretit te dy Sicilive, qe 

rane ne beteje nga katundi Lukove, Muzine, me 1813, 

bere prej meje Raponci”. Ky mbishkrim i shkruar me 

germa te perziera latine dhe greke dokumenton faktin 

historik te njohur per repartet e Himares, qe kane 

sherbyer ne ushtrine e Ferdinandit te Napolit, Mbretit 

te dy Sicilive. Nje tjeter mbishkrim i cuditshem eshte 

nje kupe prej argjendi ne kishen e Manastirit mbi 

Piqerras, ku shkruhet frengjisht “Ecole s-t Catherine”, 

pra “Shkolla e Shen Katerines”. Ky fakt i fundit shpreh 

poliglosine, shumesine e gjuheve te huaja dhe te kulturave 

evropiane ne zonen e Himares. 

(Vijon në faqen 17)


Nga: Prof. Dr. Fedhon Meksi 

Në fillim të shekullit XIX, në vigjilje të përpjekjeve 

të Ali Pashë Tepelenës për t’u shkëputur nga 

Perandoria Osmane si dhe të shpërthimit të Revolucionit 

Grek, shqiptarët dhe grekët mendonin se do të 

luftonin të bashkuar. 

Madje edhe për të ardhmen ata parashikonin një 

shtet të përbashkët, veçse, ndërsa grekët kërkonin 

një shtet panhelenik, ku të sundonin ata, shqiptarët 

ishin për një shtet të madh të pavarur shqiptaro-grek 

nën Ali Pashën ose nën shqiptarët. Partizanët më të 

zjarrtë të këtij projekti ambicioz ishin këshilltarët e 

afërt të Aliut, iluministi nga Përmeti, Kostandin Duka 

dhe Aleko Miço, Mantho Ikonomi etj. Vangjel Zhapa 

i përqafoi këto ide dhe mbeti ithtar i tyre gjatë gjithë 

jetës. “Ai që kishte shërbyer që shumë i ri tek Ali Pasha 

dhe i kishte mbetur atij besnik deri në fund, ishte, 

me sa duket, në krye të herës, për një shtet shqiptarogrek, 

ku shqiptarët të loznin rolin e madh që lozte 

Aliu” (Dh. Shuteriqi, “Gjurmime letrare”, 1974, f. 

220). Gjatë studimeve në gjimnazin “Zosimea”, ku 

përvetësoi greqishten e vjetër dhe të re, V. Zhapa 

u magjeps nga kultura, arti, letërsia dhe qytetaria 

helene, për rigjallërimin, studimin dhe përhapjen e 

të cilave ai dedikoi një pjesë të konsiderueshme të 

aktivitetit dhe sidomos të pasurisë së tij. 

Gjatë Revolucionit Grek luftoi me trimëri kundër 

turqve në vijën e parë të frontit, aty ku luftimet zhvilloheshin 

trup me trup. Edhe pse luftoi nga dita e 

parë deri në të fundit (1821-1830) dhe u plagos pesë 

herë, pushtetarët grek të kohës e shpërblyen vetëm 

me medaljen e argjendtë dhe me një copë tokë të 

rreshkur, diku në periferi të Greqisë. Me zemër të 

thyer largohet për në Rumani, ku vetëm pas 10-15 

vjetësh u bë njeriu më i pasur i atij vendi, pa harruar 

asnjëherë padrejtësinë që i bënë grekët. Nuk rreshti 

kurrë së kërkuari medaljet dhe gradat që meritonte, 

derisa më vitin 1843 Mbreti Oton u detyrua të dekretonte 

dhënien e gradës së kapitenit të falangës. I pakënaqur 

edhe nga kjo gradë, ai u dërgoi letrën e fundit 

autoriteteve greke. Tashmë milioner, kërkonte “vetëm 

gradat dhe medaljet që meritonte dhe jo shpërblime e 

lehtësi të tjera për t’u bërë barrë atdheut (Greqisë)” 

(Q. Hila, “Vangjel Zhapa”, faqe 65). 

Ishte viti 1845, kishte kaluar shumë kohë, por 

grekët nuk kishin harruar se Vangjel Zhapa kishte 

qenë përkrahës i zjarrtë i idesë për një shtet të madh 

shqiptaro-grek, ku do të udhëhiqnin shqiptarët. Letra 

e përmendur më sipër nuk do të kishte përgjigje, 

kurse Vangjel Zhapa do të ngelte vetëm një kapiten 

falange në lirim. Pjesa më e madhe e intelektualëve 

shqiptarë të viteve ’30-’60 të shekullit XIX fillimisht 

ranë plotësisht në kurthin e “panhelenizmit”. Naum 

Veqilharxhi (1797-1854) kishte mendimin e ndritur 

që të zgjonte ndërgjegjen kombëtare të popullit 

shqiptar me anë të përhapjes së kulturës në gjuhën 

amtare, veçse ai e shihte zgjidhjen politike të çlirimit 

të Shqipërisë “nëpërmjet një shteti të përbashkët 

greko-shqiptar, ku shqiptarët do të fitonin të drejta të 

barabarta me grekët vetëm kur të afirmoheshin mirë 

me kulturën dhe zhvillimin e tyre të gjithanshëm” 

(Dh. Shuteriqi, “Gjurmime letrare”, f. 226). 

Edhe intelektualë të tjerë shqiptarë, që më pas u 

shquan si veprimtarë të Rilindjes Kombëtare Shqiptare, 

si Thimi Mitko (1820-1890), Jani Vreto 

(1822-1900), Eftim Brandi (1817-1882) si dhe Anastas 

Byku (1829-1878) ishin “infektuar” nga teoria 

pellazgjike dhe pjella e saj “panhelenizmi”. Të 

gjithë ata harronin se shqiptarët banonin jo vetëm 

në jug, po edhe ne veri të Shqipërisë, madje më të 

shumtë ishin në veri sesa në jug dhe vazhduan të 

propagandonin deri rreth viteve ’70 shtetin dualist në 

formën e federatës në mes shqiptarëve të jugut dhe 

grekëve. Panhelenizmi i Vangjel Zhapës nuk vihet në 

diskutim. Pikërisht “Pellazgos” do të quhej gazeta e 

parë shqiptare në Lamia të Greqisë (1859-1861) që 

botohej nga Anastas Byku, por që në të vërtetë ishte 

në pronësi të Vangjel Zhapës. Në letrën që Vangjel 

Zhapa u drejton autoriteteve greke më 1845, me anë 

të të cilës evidenton sakrificat e tij dhe ankohet për 

vlerësimin e pamjaftueshëm nga autoritetet greke, ai 

e quan Greqinë si “atdheun e tij”. Veçse në testamentin 

përpiluar 15 vjet më vonë, e konsideron vendlindjen 

e tij “atdheu i veçantë”, duke shtuar “vendi i 

shenjtë i takimit me Zotin”. 

Vangjel Zhapa, si edhe bashkëkohësit e tij ortodoksë, 

ishin viktima të propagandës panheleniste, të dëshpërimit 

dhe pesimizmit që u krijua pas shkatërrimit të 

shtetit të Aliut dhe bashkë me të edhe të ëndrrave që 

u thurën nga të gjithë shqiptarët gjatë asaj periudhe 

dhe veçanërisht të dobësisë së Lëvizjes së Rilindjes, 

që deri ne fillim te viteve ’70, la një “zbrazëtirë” në 

drejtim të aktivitetit patriotik. Historiografia e periudhës 

komuniste ka ndërhyrë brutalisht në faktet dhe 

të vërtetat historike. Si në letërsi, kinematografi etj., 

edhe në histori janë krijuar personazhe të ngjyrosura 

vetëm bardh e zi, patriotë ose tradhtarë, heronj ose 

armiq. Për të krijuar këto personazhe, pjesërisht të 

sajuar, janë eliminuar ose anashkaluar shumë fakte 

historike dhe dokumente për disa dhe janë ngarkuar 

më tej disa të tjerë. Pas viteve ’30 të shekullit XIX 

Vangjel Zhapa ka qenë panhelenist, ashtu si edhe 

Naum Veqilharxhi, Jani Vreto ose Thimi Mitko etj., 

veçse të paktën ai mbështeste idenë, mbase utopike, 

të një shteti të përbashkët shqiptaro-grek që do të 

Cultura 

Vangjel Zhapa, shqiptari që ndërtoi perlat e Athinës 

P 

Zhapa, jetëshkrimi i shqiptarit 

që ngjalli Lojërat Olimpike 

ara mesit të shekullit të XIX, sipas dëshirës të kushërinjve 

Zhapa, në bazë të projekteve të ardhura nga Bukureshti 

dhe Athina, muratorët dhe teknikët më të mirë të Vilajetit të 

Janinës, ndërtuan në qendër të Labovës së Madhe tri ndërtesa 

jo të zakonshme për nga madhështia dhe bukuria e tyre. Ato do 

të ishin banesat e kushërinjve Zhapa dhe pasardhësve të tyre, 

si dhe shkolla e famshme e Labovës, ku kanë mësuar breza 

të tërë labovitësh, një pjesë e të cilëve i vazhduan studimet në 

Janinë dhe gjetkë. Të tria këto ndërtesa u dogjën gjatë Luftës 

së Dytë Botërore, por ndërsa shkollën e ndërtuan vetë labovitët 

fill pas lufte, shtëpitë e fisit Zhapa vazhdojnë të jenë edhe sot 

gërmadha. Vite më vonë shkolla e Labovës u kthye në shtëpi 

kulture, muze dhe më pas, për çudi të labovitëve, dhe jo vetëm, 

u shit! Shkolla e famshme e Labovës, dhurata kryesore që i 

bëri Vangjel Zhapa Labovës dhe labovitëve, në oborrin e së 

cilës ai dëshironte të varrosej, u shit sikur të ishte një shtëpi e 

zakonshme fshati. Ky ishte shpërblimi që disa banorë të sotëm 

të Labovës, sigurisht të ardhur dhe të panjohur me historinë 

e lavdishme të fshatit tonë, i bënë bamirësit të madh Vangjel 

Zhapa. Për më tepër, shkolla e Labovës është e para shkollë 

në Shqipëri, ku mësohej gjuha shqipe që në vitin 1860, duke 

u bërë në këtë mënyrë simbol i përpjekjeve të labovitëve për 

mësimin e gjuhës sonë amtare dhe që ndihmoi fuqishëm për 

ruajtjen e identitetit dhe dinjitetit kombëtar në kohët e vështira 

të sundimit osman. Restaurimi i pallateve-kështjella të Vangjel 

dhe Konstandin Zhapës dhe i shkollës sonë, ndërtuar me dhurimet 

e Vangjel Zhapës, ashtu si edhe shumë shkolla të tjera 

në jug të Shqipërisë, do të ishte jo vetëm një akt falënderimi 

dhe mirënjohjeje i labovitëve të sotëm dhe gjithë shqiptarëve, 

kudo që janë, në drejtim të bashkëfshatarëve tanë bamirës, por 

gjithashtu do të shënonte një hap të rëndësishëm në drejtim të 

ringjalljes së Labovës edhe si një qendër kulturore, arsimore, 

muzeore, turistike, klimaterike dhe jo vetëm. 

JETA 

Vangjel Zhapa lindi më 23 gusht 1800. I ati quhej Vasil 

Zhapa, kurse e ëma Sotira Meksi, të dy nga Labova e Madhe. 

U rrit në fshat, ku u njoh sidomos nga e ëma, me mjeshtërinë 

punimit të tokës, ndërkohë që njohuritë e para arsimore i morri 

nga prifti i fshatit që kryente, si zakonisht në ato kohë edhe rolin 

e mësuesit. Mbasi mbushi moshën 13 vjeç, si shumë labovitë, 

u largua nga fshati për në Janinë, ku u lidh me mjekun popullor 

Petro Meksi, kushëri i së ëmës, i cili shërbente në gardën 

e Ali Pashë Tepelenës. Në të vërtetë, njohuritë mbi kultivimin 

dhe përdorimin e bimëve mjekësore i kishte marrë nga e ëma, 

kurse Petro Meksi e stërviti për të ushtruar me sukses mjekësinë 

popullore. 

Vangjeli në Janinë kreu gjimnazin “Zosimea”, që e pajisi 

përveç të tjerash edhe me njohuri të mjaftueshme në gjuhën 

frënge dhe italiane. Ashtu si dhe shumë labovitë të tjerë 

shërbeu për disa vjet në ushtrinë e Ali Pashë Tepelenës. Në 

ato kohë Janina, kryeqendra e Vilajetit me të njëjtin emër që 

sundohej nga Ali Pashë Tepelena, përjetonte periudhën më të 

shkëlqyer të historisë së saj. Aty sundonte ligji i shtetit të Aliut, 

që kishte siguruar qetësi, prosperitet dhe marrëdhënie normale 

në mes shqiptarëve, grekëve, vllehve dhe turqve, që popullonin 

këtë vilajet. Në fillim të viteve ’20 të shekullit XIX, shpërtheu 

Revolucioni Grek, ku morën pjesë mijëra shqiptarë, ndër ta 

edhe Vangjel Zhapa, që u dallua veçanërisht në luftimet trup 

me trup në vijën e parë të frontin. Ai gjithashtu mjekonte bashkëluftëtarët 

e plagosur gjatë luftimeve, duke punuar si kirurg. 

Kur lufta mbaroi, autoritetet greke e shpërblyen me medaljen 

e argjendtë dhe me disa toka në periferi të Greqisë, të cilat ai 

i konsideronte të pamjaftueshme në krahasim me heroizmat, 

sakrificat dhe pesë plagët e marra gjatë luftimeve me turqit. Për 

këtë arsye braktisi Greqinë e ngushtë, tërë male të thata, dhe 

mosmirënjohëse, për fushat pa fund dhe pjellore të Rumanisë, 

ku prej kohësh kishte një koloni të madhe shqiptare. Sidoqoftë 

ai iku nga Greqia me zemër të thyer. 

Për 15 vjet nuk rreshti së kërkuari gradat dhe medaljet që 

meritonte. Në Rumani punoi në fillim si bujk, duke ushtruar 

njëkohësisht dhe profesionin e mjekut popullor. I pajisur me 

mësimet e së ëmës, të Petro Meksit dhe me praktikën në terren 

me të plagosurit gjatë Revolucionit Grek, shpejt u bë mjeku 

popullor më i kërkuari në Rumani. Sipas të thënave mbreti i Rumanisë 

i dhuroi Vangjel Zhapës një mulli për shërbimet e kryera. 

Mulliri ishte i vetmi në një fushë pa fund që mbillej me grurë, 

por krahas kësaj ishte zgjuarsia, prakticiteti dhe largpamësia e 

Vangjel Zhapës, që e bëri pronar të gjithë asaj fushe të begatë! 

Më pas e ndihmoi dhe fati: një shoqëri anglo-persiane zbuloi 

se nëntoka në pronësi të Zhapës ishte naftëmbajtëse. Vangjel 

Zhapa nuk pranoi tua shiste tokën anglezëve dhe u bë një nga 

aksionerët kryesorë të kësaj shoqërie e më pas, me të ardhurat 

e realizuara nga shfrytëzimi i puseve, u pasurua së tepërmi. Me 

këto të ardhura bleu toka, pyje, mullinj të tjerë, hotele, fabrika, 

si dhe një pjesë të madhe të aksioneve të shoqërisë rumune 

të lundrimit. Si nismëtar e novator që ishte, falë edhe njohurive 

agronomike të përvetësuara gjatë studimeve të kryera në këtë 

fushë në Paris nga mesi i viteve ’30, Vangjel Zhapa zbatoi me 

sukses metodat e reja të kohës në bujqësi, duke rritur në këtë 

mënyrë dukshëm rendimentet e kulturave bujqësore. Vangjel 

Zhapa përgjithësoi përvojën e tij dhe e përhapi atë nëpërmjet 

botimit të disa librave mbi reformën agrare, për shndërrimin e 

fshatarëve në pronarë të tokës, për bujqësinë intensive dhe 

ekonominë bujqësore. Ky njeri energjik dhe me njohuri të thella, 

jo vetën në bujqësi, por edhe në ekonominë në përgjithësi, 

u emërua “këshilltar” në oborrin e mbretit të Rumanisë. Pasuria 

e tij shtohej në mënyrë marramendëse. Fshatari nga Labova 

dhe mjeku popullor u shndërrua në një latifondist me të ardhura 

financiare të pallogaritshme. 

Veçse, ai shquhej nga të tjerët edhe për kulturën, klasën 

dhe sjelljen elegante, mënyrën evropiane të jetës që bënte dhe 

shoqërinë e tij të zgjedhur që përfshinte edhe princa e mbretër. 

Rezidenca e tij afër Bukureshtit përmendej, jo vetëm si vend 

i darkave madhështore që shtroheshin, dhe i shampanjës e 

verave franceze nga më cilësoret që shërbeheshin pa kursim, 

por edhe për bibliotekën madhështore, unike në Rumani, me 

libra të blera kryesisht në Paris. Pasuria e pafund që grumbulloi 

ia shtoi edhe më shumë fisnikërinë, duke i ngjallur gjithashtu 

pasionin për të ndihmuar të varfrit kudo që të ishin dhe për të 

dhënë donacione në përmasa të mëdha dhe të zgjedhura me 

shumë kujdes. Në Rumani ai vuri në dispozicion shuma të konsiderueshme 

të hollash për hartimin dhe botimin e Fjalorit dhe 

Gramatikës të gjuhës letrare rumune dhe përkthimin e veprave 

të klasikëve grekë dhe romakë si dhe për ndërtimin në Bukuresht 

të Akademisë, Universitetit dhe të një teatri madhështor 

të tipit helen. 

Në Greqi ai ndërtoi pallatin “Zappeion” të Athinës, që shërben 

edhe sot për ekspozita, Universitetin, Akademinë, Konservatorin, 

Bibliotekën Kombëtare, që janë edhe sot godinat 

më madhështore të kryeqytetit grek. Me këmbënguljen dhe 

financimin e Vangjel Zhapës u organizuan në Athinë, më vitin 

1859 Lojërat Olimpike nën shembullin e Lojërave Olimpike 

të lashtësisë, të cilat u përsëritën edhe më 1870. Këto lojëra, 

në të cilat garonin vetëm atletë grekë, ngjanin më tepër me 

kampionatet kombëtare të atletikës, hipizmit etj. Sidoqoftë këto 

lojëra, që përmenden edhe sot në të gjithë botën me emrin 

“Lojërat Olimpike të Zhapës”, konsiderohen si “përpjekje për 

të përtëritur Lojërat Olimpike të antikitetit”. Përpjekja e parë ka 

filluar në Paris më 1796, fill pasi u zbuluan rrënojat e Olimpit 

të lashtë në Greqi. Ndër tentativat e tjera përmenden Lojërat e 

Rondo në Dophine, Francë (1832), Lojërat Skandinave (1834- 

1836), Festivalet Olimpike Britanike (1849), kanadeze (1851) 

dhe sikurse e përmendëm, Lojërat Olimpike të Zhapës (1859- 

1870). 

Sot pranohet njëzëri që Lojërat Olimpike moderne u konceptuan 

nga Baroni Pierre de Coubertin (Pier dë Kuberten) dhe filluan 

me lojërat e Athinës më 1896, që u quajtën Lojërat e para 

Olimpike moderne. Këto lojëra, ndryshe nga lojërat e lashtësisë 

dhe lojërat përgatitore, zhvillohen nën flamurin me pesë rrathë, 

që përfaqësojnë sportistët e pesë kontinenteve, të frymëzuar 

nga vlerat e olimpizmit dhe parimet kryesore të tij, sipas një 

filozofie të veçantë për jetën, ku vlerësohen dhe kombinohen 

në një të tërë cilësitë e trupit, të vullnetit dhe të shpirtit të gjithë 

sportistëve pa dallim race, seksi, klase shoqërore etj. Labova 

për Vangjel Zhapën ishte “atdheu i tij i veçantë”. Edhe pse jetonte 

prej kohësh shumë larg nga vendlindja, ai duket se nuk 

qe shkëputur shpirtërisht nga Labova dhe labovitët. Nga Rumania 

hartoi një program të plotë për rilindjen e Labovës, sipas të 

cilit u ndërtua shkolla, e njëjtë me shkollat më të mira të Greqisë, 

së bashku me konviktin. Përbri shkollës u ndërtua punishtja 

e avlëmendit, ku, në drejtimin e dy mësueseve të huaja, 

vajzat labovite mësuan, përveç endjes në avlëmend, edhe 

punë dore, qëndisje, rrobaqepësi etj. Sipas programit u ngrit 

gjithashtu qendra e shërbimit shëndetësor dhe farmaceutik, që 

u shërbente falas nxënësve dhe familjeve të varfra. Mjekët, që 

paguheshin nga fondet e Zhapës, u shërbyen labovitëve deri 

në vitin 1945. Sipas planit të Zhapës, u sistemuan gjithashtu 

ujërat e bollshme të fshatit, u ndërtuan gjashtë çezma, si dhe u 

shtruan me kalldrëm rrugët që vazhdonin deri afër Gjirokastrës. 

Të gjitha familjet e varfra të Labovës ndihmoheshin financiarisht 

çdo vit, ndërsa shumë vajza të varfra martoheshin me fondet 

e caktuara nga Zhapa. Në Bankën Kombëtare të Greqisë 

u depozitua një shumë e konsiderueshme parash, interesat e 

të cilave u përdorën për arsimimin e të rinjve nga vendlindja 

e tij në shkollat bujqësore të Evropës, si dhe për botimin e 

broshurave të thjeshta për kultivimin e bimëve dhe të drurëve 

frutorë. 

Vangjel Zhapa ndërtoi në Rumani, në Stamboll dhe në fshatrat 

e krahinës së Rrëzës disa objekte kulti (dy kisha, një manastir 

dhe një xhami). Të ngjashme me shkollën e Labovës, u 

ngritën dhe u mbajtën me fondet e Zhapës, të tjera shkolla në 

rrethin e Gjirokastrës, Tepelenës, Përmetit etj. Vangjel Zhapa 

vdiq më vitin 1865, por ndihmat për Labovën nuk reshtën, 

ngaqë ishin të përcaktuara me hollësi dhe saktësi në testamentin 

e tij, që u përpilua më 1860. Në testament fillimisht janë 

caktuar pagat e anëtarëve të Epitropisë të Labovës, që do të 

kujdeseshin për ndarjen e drejtë dhe të paanshme të të hollave. 

Procedurat e zgjedhjes së anëtarëve të Epitropisë së Labovës 

janë përcaktuar tekstualisht: “Çdo 2 shkurt të mblidhen në 

Labovë, që është vendi i shenjtë i takimit me Zotin, të gjithë 

ata që kanë mbushur moshën 25 vjeç dhe që nuk janë akuzuar 

për vepra kriminale, për të zgjedhur epitropët, të cilët, pasi të 

jenë zgjedhur me shumice votash, t’i japin komunitetit një dokument 

të nënshkruar për pasurinë e tyre deri në momentin e 

zgjedhjes”. Në testament ishin caktuar burimet financiare që 

duheshin për shtimin e numrit të klasave sipas rritjes së numrit 

të nxënësve, për pajisjen e vazhdueshme të shkollës me orenditë 

e nevojshme dhe mjetet e tjera didaktike, që do të ishin të 

njëjta me ato të shkollave më të mira të Greqisë, dhe veçanërisht 

për pajisjen e bibliotekës me libra, për plotësimin e fondeve 

të saj me libra të rinj, si dhe për rrogat e mësuesve. 

Në testamentin e V. Zhapës përmenden edhe burimet financiare 

për mirëmbajtjen e kishave (në Labovë kishte rreth 7-8 

kisha), për rrogat e priftërinjve, psaltëve, si dhe për ndihmën 

e përvitshme për të vobektit e tre fshatrave (Labovë e Madhe, 

Çeta e Vogël dhe Tërbuq). Në testament shprehet edhe 

dëshira e fundit e Vangjel Zhapës. Ai kërkonte që, katër vjet pas 

vdekjes, të zhvarrosej dhe të rivarrosej përfundimisht: kafka e 

kokës në Kopshtin e pallatit Zhapa (“Zappeion”) në Athinë, 

kurse eshtrat e trupit në oborrin e shkollës në Labovë (Qiriako 

Hila, Testamenti në “Vangjel Zhapa”, faqe 52-63) 

Biografët e Vangjel Zhapës pa të drejtë e konsiderojnë 

sëmundjen e tij, që iu shfaq më vitin 1863, si sëmundje të karakterit 

psikik, meqenëse i errësonte me ndërprerje vetëdijen. 

Një sëmundje e tillë duhet të ketë qenë me origjine kardiake, 

si rezultat i çrregullimeve të sistemit elektrik të zemrës (bllok 

komplet atroventikular) me sinkopa. Vangjel Zhapa vdiq më 

19 qershor 1865, u varros përkohësisht në Rumani dhe pas 

22 vjetësh u zhvarros. Sipas dëshirës së tij, kafka u varros në 

Athinë kurse eshtrat e trupit u transportuan dhe u varrosën me 

madhështi në “Atdheun e tij të veçantë, në vendin e shenjtë të 

takimit me Zotin”. Dëshira e tij e shkruar në testament ishte që 

ato të varroseshin në oborrin e shkollës, por në të vërtetë ato u 

varrosën në varrezat e kishës. Sikurse dihet, kompleksi madhështor 

i varreve të kushërinjve Zhapa u shkatërrua barbarisht 

gjatë çmendurisë të viteve 1967-1968. 

drejtohej nga shqiptarët. Ky fakt plotëson figurën e 

këtij shqiptari trim dhe krenar, që kishte besim dhe 

adhuronte popullin e vet, i cili vërtet pjesërisht kishte 

bashkëjetuar dhe bashkëqeverisur me pushtuesin, 

por sipas Zhapës, kishte të mundur t’i mbizotëronte 

grekët e rinj, tashmë të harruar nga bota dhe të tulatur 

nga pushtimi i gjatë turk. 

Në vitin 1854 në Jena të Gjermanisë botohet “Studime 

shqiptare” me autor Johannes Georg von Hahn-in 

e madh, mikun e shqiptarëve. Hahn-i shpjegoi me anë 

të gjuhës shqipe shumë toponime ilire dhe vërtetoi se 

mjaft emra vendesh të viseve shqiptare ishin vazhdim 

i drejtpërdrejtë i emërtimeve ilire. Ai në këtë mënyrë 

arriti në përfundimin se shqipja është vazhduese e 

njërit prej dialekteve të vjetra të ilirishtes. Vepra e 

Hahn-it, që vërtetonte autoktoninë e shqiptarëve, ishte 

e shkruar në gjermanisht dhe nuk do të bënte pjesë në 

bibliotekën e Vangjel Zhapës; si rrjedhojë ai nuk do 

të njihej me konkluzionet e albanologut të madhe në 

lidhje me autoktoninë e shqiptarëve. 

Vangjel Zhapa, në mes shqipes 

dhe greqishtes 

Edhe pse i larguar prej kohësh nga Shqipëria, 

Vangjel Zhapa ka dhënë një ndihmë të jashtëzakonshme 

për botimin e librave në gjuhën shqipe, ngritjen 

e shkollave ku mësohej edhe shqip dhe për futjen e 

mësimit të gjuhës shqipe në shkollat greke. Vangjel 

Zhapën, tashmë milioner, e gjejmë në disa dokumente 

që vërtetojnë se gjatë viteve ’40 të shekullit 

XIX, qëndronte shumë pranë Naum Veqilharxhit në 

Rumani dhe kishte “diskutuar me javë të tëra në lidhje 

me alfabetin e tij” (A. Buda “Studime historike”, 

1965, nr. 2, f. 60). Nikolla Naço (1843-1913), atdhetar 

dhe veprimtar i dalluar i Rilindjes sonë, që 

jetonte në Rumani, ka dëshmuar se “Vangjel Zhapa 

daroviti 25.000 florinta për gjuhën shqipe dhe punoi 

bashkë me të pavdekshmin Naum Veqilharxhi për 

të shkruar gjuhën shqipe dhe për të shtypur shumë 

kartëra, por që foleja e shejtanit, Patrikana, e ndoqi 

dhe e vrau me të pabesë”. 

Librat e Naum Veqilharxhit, që panë dritë nëpërmjet 

donacioneve të Zhapës, janë “Evetari”, që në 

fakt është abetarja e parë e gjuhës shqipe (1844) 

dhe “Fare i ri Evetar shqip” (1845), nëpërmjet të 

cilëve gjuha shqipe u vu mbi baza shkencore. Këto 

abetare të Naum Veqilharxhit, të shtypura me paratë 

e Vangjel Zhapës, luajtën një rol të rëndësishëm në 

Rilindjen Shqiptare, pasi hodhën hapat e para të arsimit 

në gjuhën shqipe. Historiografia shqiptare, duke 

mos njohur dokumentet ose duke i anashkaluar ato, 

mban për këtë rast një qëndrim të kundërt: “Naum 

Veqilharxhi iu drejtua pasanikëve shqiptarë në Rumani, 

Vangjel Zhapës nga Labova etj., që të jepnin 

përkrahjen e tyre për të shtypur libra shkollorë në 

gjuhën amtare të hartuar prej tij dhe për të hapur 

shkolla shqip. Por Vangjel Zhapa doli kundër orientimit 

të pavarur të veprimtarisë arsimore shqiptare” 

(“Historia e popullit shqiptar”, vëll. II, f. 105). Sipas 

dokumenteve të shumta, Vangjel Zhapa, edhe pas 

vdekjes së Naum Veqilharxhit, vazhdoi të ishte aktiv 

në drejtim të problemeve të shumta lidhur me Shqipërinë, 

shqiptarët, gjuhën shqipe dhe futjen e saj në 

shkolla. Në frymën e Naum Veqilharxhit u shtrua në 

mënyrë propagandistike se “në qoftë se nuk e mësojmë 

një popull në gjuhën e tij amtare, nuk është e 

mundur ta edukojmë atë”. 

“Për të arritur këtë qëllim, ishte hartuar një program 

i gjerë veprimtarish, që do të realizohej kryesisht 

me mbështetjen financiare të Vangjel Zhapës, i 

cili prej kohësh kishte dhuruar të holla për mbajtjen 

e shkollave në fshatrat e rretheve të Gjirokastrës, Tepelenës, 

Përmetit etj.” (A. Buda, Studime historike, 

1965, nr. 2, f. 60). Sipas programit të hartuar nga 

Anastas Byku dhe Vangjel Zhapa, parashikohej botimi 

në shkallë të gjerë i librave shkollorë në gjuhën shqipe, 

hapja e shkollave fillore shqipe në çdo fshat për 

vajza dhe djem, ndërtimi i gjimnazeve në Gjirokastër, 

Berat, Përmet dhe i dy shkollave të mesme për vajza 

në Labovë. Në libra do të përdorej alfabeti i A. Bykut. 

Ata do të mbështeteshin mbi botimet shkollore 

greke (“Pellazgos” 25.05.1860 dhe 24.12.1860). 

Ndërkohë Vangjel Zhapa i kishte ofruar A. Bykut 

postin e drejtuesit ose inspektorit të shkollave të tij në 

Labovë dhe gjetkë. 

(Vijon numrin e ardhshëm)

Arbëreshe dhe shqiptarë 

në dyert e Romës 

Ky është shkrimi i parafundit i këtij cikli për arbëreshët 

në “Illyria” dhe pjesa e dytë e një botimi 

që pata në “Gazeta Shqiptare” në mes të muajit 

shkurt. Titullohej “Në dyert e Romës ka rrënjë shqiptare. 

Në pak radhë po përmbledh thelbin e tij. 

Bashkëkombësit tanë të vjetër gjenden jo vetëm në 

hapësirat e tyre tradicionale, në Kalabri, Siçili, Pulia 

dhe Molise, por dukshëm edhe përreth kryeqytetit 

italian. Vendndodhja e tyre nuk janë vetëm tre qyteza 

(sidomos në Pianiano, rrethinat e Viterbos), por 

edhe në Grotaferrata. Kjo e fundit është e vendosur 

në shpatullën e butë të një kodre me klimë shumë 

të shëndetshme dhe ku e gjithë Roma shtrihet “nën 

këmbë. Mjaft nga vip-at e kryeqytetit italian aty kanë 

ndërtuar vilat, shtëpitë e dyta. Kjo është një traditë 

mbi dy mijëvjeçare e aristokracisë romane, që kur 

bënte histori perandoria e tyre e madhe. Ajo që në 

Grotaferrata është e veçantë për ne shqiptarët ka të 

bëjë me praninë në këtë qytet të një institucioni fetar 

shumë të rëndësishëm. Emri i tij në gjuhën italiane 

shkruhet Monastero di Santa Maria. Pra është një 

manastir. Ka pamjen e një kompleksi me të paktën 

tetë godina të stilit mesjetar dhe është i rrethuar me 

mure të lartë si të jetë një kështjellë. Në të jetojnë 

një duzinë me murgj dhe të gjithë i drejton arkimandriti 

Emiliano Fabrikatore (Emiliano Fabbricatore). 

Ai është një arbëresh nga Shën Sofia dhe i gëzohet 

shumë përkatësisë etnike shqiptare. Në pjesën e parë 

të shkrimit për Grotaferratën bëja fjalë edhe për 

një arkimandrit tjetër arbëresh, Marko Peta (Marco 

Petta). Ishte nga Hora e Arbëreshëve (Piana degli 

Albanesi), qyteza më e madhe e bashkëkombësve 

tanë në Siçili. Ai tashmë ka ndërruar jetë. Përveç 

një periudhe kur drejtoi manastirin Marko Peta për 

shumë kohë ka qenë edhe drejtori i bibliotekës së 

tij. Pikërisht këtu, tek fama e kësaj biblioteke, është 

i zëshëm edhe një mjedis i specializuar për restaurimin 

e librave shumë të vjetër, midis tyre edhe i mbi 

njëmijë hartave, skicave, studimeve gjeometrike dhe 

blloqeve të shënimeve të Leondardo Da Vinçit. Në 

këtë bibliotekë nuk mungon edhe një seksion shqiptar. 

Ky të befason për pasurinë e madhe të librave 

në gjuhën tonë. 

Në shkrimin “Në dyert e Romës ka rrënjë shqiptare” 

citoja edhe gazetën dy gjuheshe, të përmuajshmen 

“Rrënjët-Le Radici. Botues dhe kryeredaktor 

i saj është Hasan Aliaj, bashkëkombës i emigruar në 

Itali pas viteve nëntëdhjetë. Arkimandriti arbëresh 

Emiliano Fabrikatore herë pas here e ndihmon financiarisht 

këtë botim, përherë duke e këputur këtë 

shpenzim prej pagës së vet. Rrënjët-Le Radici” ka në 

letër një tirazh prej dy mijë kopjesh dhe në formatin 

elektronik të dërgueshëm në disa qindra adresa. Ajo 

boton histori të vyer të kombit tonë dhe bën të njohur 

frymën tonë perëndimore. Në asnjë rresht nuk merret 

me politikë apo punë partish. Paketa të saj në 

dhjetëra kopje shkojnë që nga Australia dhe Zelanda 

e Re deri në Argjentinë, nga Greqia deri në Norvegji 

e Danimarkë. Nuk mungojnë në Kanada dhe sigurisht 

hyjnë edhe aty, në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, 

në Nju Jork. Grotaferrata gëlon nga arbëreshët 

dhe shqiptarët. Mjafton të jesh i vëmendshëm ndaj 

pranisë së tyre, sepse këtu ata nuk janë të potershëm. 

Bashkërisht të gjithë nuk mblidhen kurrë. Kalojnë 

jetë të mënjanë. Kjo ndodh jo vetëm sepse si të gjithë 

bashkëkombësit e trashëgojnë të paprekur këtë defekt 

moskolektiviteti, por edhe sepse janë tashmë të 

integruar në mënyrën e jetesës së vendasve, edhe ajo 

jo aq shumë me frymëzim të bashkuari. Ndonjëherë 

këta bashkëkombës ndihen mes italianëve si qytetarë 

të mëdhenj, pse jo edhe zotërinj. Janë evropianizuar 

për fat të mirë. Megjithatë ndihen jo të italianizuar. 

Kanë mbetur shqiptarë. Ndoshta ua mbron identitetin 

shpirti i tyre individualist dhe protagonist. Ky u gufon 

përherë, edhe pse në mënyrë më të butë e më të 

përmbajtur nga sa kjo gjë do t’u ndodhte në vendin 

e tyre. 

Grotaferrata përherë ka pasur shqiptarë, por deri 

në dekadën e dytë të shekullit të shkuar ata qenë fare 

të paktë, një masë modeste që nuk ndikonte në jetën 

e qytetit. Ndryshimi i madh ndodhi në vitet tridhjetë 

kur ata vërshyen nga viset tradicionale arbëreshe. 

Mjaftonte një murg në Manastir që pas tij të vinin 

njëri pas tjetrit e gjithë anëtarët e familjes. Kështu 

prej Padre Marko Petës në Grotaferrata prej kohësh 

ka ngritur shtëpinë e vet edhe i nipi. Të pasuar nga 

breza të rinj ardhës në qytet ka pothuaj dyzetë familje 

arbëreshe. Duke qenë se nuk janë pak, pra përbëjnë 

një bashkësi me ndikim, jo vetëm ka arbëreshë që 

në zgjedhjet lokale kandidojnë për këshilltarë (në një 

rast qe dëshmitar i rastësishëm edhe autori i këtyre 

radhëve dhe për sa e njihte personin garues ai nuk qe 

ndonjë model i mirë përfaqësimi), por edhe për kryetar 

bashkie. Ky ka qenë një rast i vetëm, por mjaft 

kuptimplotë për të provuar se komuniteti arbëresh 

bashkë me atë shqiptar, sidomos ai i pasvitit 1990, 

më e pakta gjithsej mbi njëqind familje, e mbajnë 

të gjallë shpresën që një ditë kjo pakicë të mund të 

ndihet zëshëm në historinë e Grotaferratës. Provën 

e parë të këtij protagonizmi e kreu një grua, një nga 

dy motrat Elmo, bijë e një studiuesi arbëresh, autor i 

shumë librave me dashuri për rrënjët e tij shqiptare. 

Ajo është mjeke në një spital të shendetit mendor në 

Romë. Nuk fitoi për shkak të votuesve ende të paktë, 

por gjithkund la një përshtypje të hirshme. Sepse 

Grottaferrata 

bashkësia shqiptare në Grotaferrata ka për vendasit 

një histori të mbushur me mbresa të mira në një rast, 

vitin e shkuar, u bëra dëshmitar se si një kandidat 

italian, dikur kryetar bashkie i qytetit dhe i ndezur 

në dëshirë ta ripërsëriste mandatin, e mbajti Hasan 

Aliajn të gozhduar në një bisedë mikluese për një orë 

të tërë. Lutej për votat e shqiptarëve. 

Valët e pandërprera të arbëreshëve u bënë më 

të shpeshta menjëherë pas Luftës së Dytë Botërore. 

Pikërisht këtë çast mbërritën në qytetin me Romën 

tek këmbët edhe shumë të ikur nga Shqipëria. Qenë 

kundërshtarë të regjimit politik që u vendos në Tiranë. 

Ishin çaste kur u përhapën fjalë se në portin e 

Barit pati zbarkuar edhe Ernest Koliqi, ish-ministër 

i arsimit gjatë pushtimit fashist të Shqipërisë. Kishte 

sjellë me vete jo plaçka gardërobe, por vetëm valixhe 

dhe arka me libra, një superbibliotekë të tërë. Deri sa 

do t’i shuhej jeta në Romë, për shumë vite themelues 

e drejtues i Institutit të Studimeve Albanologjike në 

Universitetin “La Sapienza”, ai do ta bënte pa pushuar 

rrugën për në Grotaferrata. Atje jetonte i kunati 

i tij, njeriu i ditur shkodran, prifti katolik Petro Vunçani, 

një nga jetët më të dhimbshme në emigracion. 

Ky do t’i mbyllte sytë në 17 mars 2002 i pajisur 

vetëm me një leje qëndrimi në Itali, pa marrë një 

pasaportë vendase, edhe pse kishte dekada jete aty. 

Shqiptari i madh me vendim të tij nuk e ndërroi kurrë 

shtetësinë. Mbeti qytetar i Shqipërisë. 

Ndërkohë në Grotaferrata do të vazhdonte jetën 

e saj e bija e Koliqit. Qe e martuar me një italian 

dhe një ditë të vitit të shkuar Hasan Aliaj e takoi në 

një tregtore të qytetit. Kishte biseduar me të edhe 

njëherë tjetër më parë, ku qe gjallë Padre Vunçani. 

Përveç bashkëpunimit me gazetën “Rrënjët-Le Radici, 

këtë herë të dytë botuesi i të përmuajshmes iu lut 

ta ndihmonte në gjetjen e bibliotekës së të atit. E bija 

e gjendur në vështirësi për ti dhënë një përgjigje të 

gëzueshme në fillim pati ngritur supet dhe më pas 

me një shqipe shumë të pastër dhe elegante kishte 

shpjeguar se tashmë ai thesar gjendej tek shtëpia e 

të vëllait, prej vitesh me banesë në veri të Italisë, në 

Milano. Mirëpo, vazhdoi ajo, i vëllai pati ndërruar 

jetë dhe ndihej e gjithëfuqishme e shoqja italiane. 

Ndoshta edhe i ka braktisur librat, tha një çast, jo pa 

dëshpërim, e bija e njeriut që më shumë se një ishministër 

i qeverisë bashkëpunuese me regjimin fashist 

në fund të vitit 1944 qe bërë lajm duke zbarkuar 

në Bari me valixhet dhe arkat e shumta me libra. Pas 

vdekjes së Ernest Koliqit për ta siguruar atë bibliotekë 

të famshme e tanimë të shndërruar në legjendë qe 

përpjekur shumë edhe Manastiri, veçanërisht të dy 

drejtuesit e saj arkimandritë, arbëreshët Marko Peta 

dhe Emiliano Fabrikatore. Siç ishte rregulli i bashkësisë 

së tyre fetare në fillim u qenë drejtuar pasardhësve 

të Koliqit duke shprehur dëshirën që ato libra 

të rrallë të mund ti bëheshin dhuratë bibliotekës së 

Manastirit, strehë e duhur për thesarin e një dijetari, 

rast i bekuar që të ruheshin në mënyrë të sigurt dhe 

kështu të mirëpërdoreshin nga brezat e ardhshëm. 

Më pas dy arkimandritët arbëreshë ofruan edhe 

mjete financiare për ta blerë. Megjithatë nuk ja dolën 

dot. Biblioteka mbeti në anonimat, si të qe arratisur 

nëpër një natë të turbullt e me mjegull apo prej dikujt 

rrëmbyer fshehtas e mbajtur peng. 

Botuesi i gazetës “Rrënjët-Le Radici” nëpër faqet 

e saj nuk shpreh vetëm këtë merak ngulmues. Ai ka 

edhe një tjetër brengë për të cilën nuk e kursen të 

përmuajshmen e tij, por po ashtu në një kërkim të 

papushuar vetjak edhe kohë fizike. Sipas tij Grotaferrata 

mban të fshehur një nga provat e qytetërimit të 

vjetër shqiptar, një dokument për të cilin vlerësimi me 

fjalën “thesar” duket se është fare pak. Hasan Aliaj 

ngul këmbë se Mitat Frashëri ka lënë një dëshmi me 

rëndësi të jashtëzakonshme sipas të cilës në thellësitë 

e mistereve të bibliotekës së Manastirit San Nilo, në 

pjesën e saj të librave shumë të rrallë dhe ku është 

mjaft e vështirë të depërtosh, gjendet një dokument i 

cili e provon të shkruajturin shqip një shekull më parë 

nga sa i njohuri “Meshari” i Gjon Buzukut, viti 1555, e 

mban deri tani përparësinë. Këtë dëshmi të rrallë Mitat 

Frashëri e ka publikuar me një shkrim të tij të vitit 

1928, botuar në revistën “Dituria. Ai thotë saktësisht 

“S’ka dyshim që hazardi (rastësia, shënimi ynë) që i 

shërbeu kaq lumturisht z. Jorga në një zbulim të një 

dokumenti të hershëm do të na ndihmojë që të gjejmë 

gjurmë të rrojtjes sonë edhe më të vjetra akoma. Do të 

shënoj këtu, duke përfituar nga rasti që më jep ky artikull 

dhe duke shpresuar se një tjatër do të jetë mbase 

më i lumtur se unë, ekzistencën e një dokumenti më 

të moçëm akoma. (Vijon numrin e ardhshëm) 

Attualità 

Nga: Ylli Polovina 


Arbëresh e albanesi alle 

porte di Roma 

Abazia san Nilo 

Il seguente è il penultimo articolo di questo ciclo 

sugli arbëresh presenti in Illyria e la seconda parte 

di una pubblicazione sul Giornale Albanese divulgato 

a metà febbraio. Si intitolava “Radici albanesi alle 

porte di Roma”. In poche righe concentrerò il suo 

principale concetto. 

I nostri antichi connazionali si trovano non solo 

presso i loro spazi tradizionali, in Calabria, Sicilia, 

Puglia e Molise, ma evidentemente anche intorno alla 

capitale italiana. I loro centri abitativi non vengono 

ricondotti unicamente a tre città (in particolare Pianiano, 

comune di Viterbo), ma anche a Grottaferrata. 

Quest’ultima si trova sulla morbida spalla di una collina 

dal clima salutare, con tutta Roma ai piedi. Molti 

dei vips della capitale italiana vi hanno costruito ville, 

seconde case. Si tratta di una tradizione antica di più 

di duemila anni dell’aristocrazia romana, da quando 

il loro grande impero romano produceva la storia. 

Ciò che costituisce particolarità a Grottaferrata per 

noi albanesi è la presenza in città di un’importante 

istituzione religiosa. In italiano viene indicato come 

il Monastero di Santa Maria. Un monastero quindi. 

L’aspetto è quello di un complesso costituito da almeno 

otto edifici dallo stile medievale ed è circondato da 

alte mura, come un castello. Vi abitano all’interno una 

dozzina di monaci guidati dall’archimandrita Emiliano 

Fabbricatore. Egli è un arbëresh di Santa Sofia ed 

è felice della sua appartenenza etnica albanese. Nella 

prima parte dell’articolo su Grottaferrata nominavo 

anche un altro archimandrita arbëresh, Marco Petta. 

‘archimandrita originario di Piana degli Albanesi, la 

più grande città dei nostri connazionali in Sicilia. Egli 

è stato chiamato dal Signore. Oltre a un periodo in 

cui diresse l’abbazia, Marco Petta ha svolto per molto 

tempo il ruolo di direttore della sua antica biblioteca. 

Proprio qui, nella fama della biblioteca, è d’obbligo 

citare anche ‘area specializzata nel restauro di libri 

molto antichi, tra cui anche più di mille mappe, schizzi, 

studi geometrici e blocchi d’appunti di Leonardo 

da Vinci. Non manca all’interno della biblioteca anche 

una sezione in albanese, sorprendente per la rara 

ricchezza di libri nela nostra lingua. 

Nell’articolo “Radici albanesi alle porte di Roma” 

citavo anche il giornale bilingue, il mensile “Rrënjët- 

Le Radici”. Il suo editore e caporedattore è Hasan 

Aliaj, connazionale emigrato in Italia dopo gli anni 

novanta. L’archimandrita albanese Emiliano Fabbricatore 

ha contribuito economicamente in diverse 

occasioni alla pubblicazione, ogni volta detraendo la 

spesa dalla propria paga. Rrënjët-Le Radici conta più 

di due mila copie pubblicate e centinaia di indirizzi 

e-mail che ricevono il suo formato elettronico. Il giornale 

pubblica preziose storie della nostra nazione e 

rende noto il nostro spirito occidentale. Alcuna riga 

tratta argomenti politici o questioni di partito. Pacchi 

contenenti decine di copie raggiungono l’Australia e 

la Nuova Zelanda, arrivando fino in Argentina, dalla 

Grecia fino in Norvegia e Danimarca. Non mancano 

in Canada e certamente fanno il loro ingresso anche lì, 

negli Stati Uniti, a New York. Grottaferrata pupula di 

arbëresh e di albanesi. Basta prestare attenzione alla 

loro presenza, poiché non risultano rumorosi. Assieme 

non si riuniscono mai. Trascorrono una vita ritirata. 

Ciò non è solo risultato del difetto ereditario ricevuto 

intatto, assieme agli altri connazionali, di mancanza 

dello spirito comunitario, ma anche dell’ormai avvenuta 

integrazione nella rete sociale della popolazione, 

anch’essa non particolarmente indirizzata alla collettività. 

Questi connazionali si sentono a volte tra gli 

italiani come dei notevoli cittadini, perché no anche 

signori. Per fortuna sono diventati europei. Eppure 

non si sentono italiani. Sono rimasti albanesi. Forse la 

loro identità viene protetta dallo spirito individualista 

e protagonista. Esso torna sempre in superficie, seppure 

con modalità più miti e contenute rispetto a ciò 

che sarebbe avvenuto nel loro paese. 

Grottaferrata ha sempre ospitato albanesi, ma fino 

alla seconda decade del secolo scorso la loro presenza 

era minima, un numero modesto che non influenzava 

la vità cittadina. Il grande cambiamento avvenne 

negli anni trenta, quando giunsero in massa dalle 

famiglie tradizionali arbëresh. Bastava un monaco nel 

Monastero perché uno dopo l’altro arrivassero tutti i 

membri della sua famiglia. Così per via di Padre Marco 

Peta a Grottaferrata da tempo ha messo radici il 

nipote. Seguite da nuove generazioni emigrate in città 

si contano più di quaranta famiglie di arbëresh. Non 

essendo un numero di poco conto, trattandosi di una 

comunità influente, è possibile non solo che alcuni arbëresh 

si candidino come consiglieri (di un episodio 

è testimone casuale anche l’autore di queste righe e 

per quanto conoscesse il candidato non lo riteneva il 

migliore esempio di rappresentanza), e anche sindaci. 

Quest’ultimo è stato un unico caso, ma significativo 

nel suo voler dimostrare come abbiano, la comunità 

arbëresh assieme a quella albanese, in particolare le 

file giunte in seguito al 1990, almeno cento famiglie, 

mantenuta viva la speranza che un giorno la voce 

della sua minoranza risuoni potente nella storia di 

Grottaferrata. La prima prova di questo protagonismo 

la diede una donna, una delle due sorelle Elmo, figlia 

di uno studioso arbëresh, autore di diversi libri intrisi 

di amore per la sua radice albanese. Essa è medico in 

un ospedale psichiatrico a Roma. Non vinse a causa 

del numero ristretto di elettori, ma fece un’ottima impressione. 

Poiché la comunità albanese a Grottaferrata 

ha per gli abitanti del luogo un passato colmo 

di buone impressioni: in un caso, l’anno scorso, fui 

testimone di come un candidato italiano, una volta 

sindaco della città e acceso dal desiderio di ripetere 

nuovamente il mandato, tenne inchiodato Hasan Aliaj 

in una conversazione suadente per un’ora intera. 

Chiedeva i voti degli albanesi. 

Le ondate ininterrotte degli arbëresh divennero più 

frequenti dopo la Seconda Guerra Mondiale. Proprio 

in quell’occasione arrivarono nella città con Roma ai 

piedi molti emigrati albanesi. Si trattava di oppositori 

al regime politico regnante a Tirana. Erano i giorni in 

cui si bisbigliava che nel porto di Bari fosse sbarcato 

anche Ernest Koliqi, ex-ministro dell’istruzione durante 

l’invasione fascista in Albania. L’uomo aveva 

portato con sé non il suo guardaroba, ma solo valigie 

e casse di libri, un’intera superbiblioteca. Fino 

all’ultimo respiro esalato a Roma, per molti anni il 

fondatore e direttore dell’Istituto degli Studi Albanologici 

dell’Università della Sapienza avrebbe percorso 

senza sosta la via verso Grottaferrata. Lì viveva suo 

cognato, un erudito uomo di Scutari, il prete cattolico 

Petro Vunçani, una delle vite più sofferte in 

immigrazione. L’uomo avrebbe chiuso gli occhi il 

17 marzo 2002 munito solo di un permesso di soggiorno 

italiano, senza un passaporto con la nuova cittadinanza, 

nonostante decenni di vità nel paese. Il 

grande albanese aveva scelto di non cambiare mai 

cittadinanza. Rimase cittadino albanese. 

Nel frattempo a Grottaferrata avrebbe proseguito 

la sua vita la figlia di Koliqi. La donna aveva sposato 

un italiano e in un’occasione, l’anno scorso, Hasan 

Aliaj l’aveva incontrata in un mercato. Aveva avuto 

l’opportunità di conversare con lei in precedenza, 

quando Padre Vunçani era ancora in vita. Oltre alla 

collaborazione con il giornale “Rrënjët-Le Radici”, 

questa volta l’editore del mensile la pregò di assisterlo 

nella ricerca della biblioteca del padre. La figlia, in 

difficoltà nel volergli dare una risposta soddisfacente 

aveva in un primo momento alzato le spalle e poi, in 

un albanese pulito ed elegante gli aveva spiegato che il 

tesoro si trovava ormai a casa del fratello, da anni trasferito 

nel nord Italia, a Milano. Però, aveva proseguito, 

il fratello era passato a miglior vita e la moglie aveva 

preso il pieno potere. Forse ha perfino abbandonato i 

libri, disse in un momento, non senza disperazione, la 

figlia dell’uomo che aveva fatto scalpore non tanto per 

l’essere un ex ministro di un governo collaboratore con 

il regime fascista quanto per essere sbarcato a Bari alla 

fine del 1944 carico di valigie e casse piene di libri. 

Dopo la morte di Ernest Koliqi, per garantire la conservazione 

di quella famosa biblioteca ormai trasformata in 

leggenda aveva combattuto molto anche l’Abbazia, in 

particolare le sue due guide archimandrite, gli arbëresh 

Marco Peta ed Emiliano Fabbricatore. Come richiedeva 

la regola della loro comunità religiosa, si erano inizialmente 

rivolti agli eredi di Koliqi esprimendo il desiderio 

che quei libri rari venissero regalati alla biblioteca 

dell’Abbazia, necessario asilo del tesoro di un intelletuale, 

una fortuita occasione perché fossero conservati 

al sicuro e resi disponibili alle generazioni future. In 

seguito i due archimandriti arbëresh avevano mostrato 

la disponibilità di acquistarli. Eppure non ci riuscirono. 

La biblioteca rimase nell’anonimato, come se fosse 

evasa in una notte turbolenta e nebbiosa o da qualcuno 

sottratta di nascosto e trasformata in ostaggio. 

L’editore del giornale “Rrënjët-Le Radici” non 

esprime tra le sue pagine solo questa preoccupazione 

incalzante. Egli ha un altro rammarico da cui non risparmia 

il suo mensile, così come la sua personale ricerca 

senza sosta e tempo. A suo avviso Grottaferrata 

conserva nascosta una delle prove dell’antica civiltà 

albanese, un documento per cui la parola “tesoro” 

sembrerebbe insufficiente. Hasan Aliaj sostiene che 

Mitat Frashëri ha lasciato una testimonianza dal valore 

inestimabile secondo cui, nelle profondità dei misteri 

della biblioteca dell’Abbazia di San Nilo, nel reparto 

dei libri rari dov’è davvero difficile riuscire a entrare, 

si trova un documento che data la scrittura albanese un 

secolo prima del famoso “Meshari” di Gjon Buzuku, 

del 1555, a cui appartiene fin’ora il primato. Questa 

rara testimonianza Mitat Frashëri l’ha resa nota in un 

suo articolo del 1928, pubblicato sulla rivista “Dituria” 

(“La Sapienza”). Egli scrive esattamente “Non c’è 

dubbio che l’azzardo che soccorse così fortunatamente 

il sig. Jorga nella scoperta di un antico documento ci 

aiuterà a trovare tracce della nostra esistenza ancora 

più datata. Segnerò quì, approfittando dall’occasione 

che mi offre quest’articolo e sperando che un altro 

possa essere forse più fortunato di me, l’esistenza di 

un documento ancora più antico. 



Attualità 

Nga: Pilo Zyba, Greqi 

Nuk e di në mund të quhen të mjatushme 19 vjet 

jetë mes lëvizjeve, këngës, mënyrës së jetesës, 

mikpritjes apo vdekjes, për të dhënë mundësinë të 

hedhësh në letër tingujt e të ngresh në këmbë nga 

rrënojat një kulture që udhëtoi mes shekujve. Udhëtoi 

mes sëpatës e gërshërës së pa mëshirshme 

në lufte për mbrojtjen e gjuhës dhe veshjes së saj 

kombëtare. Nga njëra anë donin ti prisnin gjuhën 

“Formën e komunikimit e shprehjes së ndjenjave” 

dhe nga ana tjetër, ti ndërronin kostumin e veshjes, 

që kishte të bënte me paraqitjen e saj në ambjentin 

e jashtëm e më tej. Si mund të gjelbëronte ajo kur 

pranvera nuk hynte kurrë në degët, filizat e sythet e 

saj. Si mund të ruante ajo “kostumin e blertë” për ta 

përcjellur përpara epokave, jetesën dhe mbi jetesës 

E megjithatë ajo mbijetoi, lartësoi vlerat e saj deri në 

pabesushmëri. 

Po..po! Kjo është e vërteta! Këtë vërtetim e dëgjoj 

si muzikë të ëmbël dhe në një fjalë të vetme të dëgjuar 

në një mbrëmje, në një pagëzim apo në rrugë. Lexues 

të nderuar, duhet të jetoni për pak kohë pranë me 

ta, për të kuptuar të përgjithshmen, kalërimin nëpër 

shekuj të qënies së tyre… Dëgjoja ato vite të 1990- 

ës qoftë dhe një fjalë të vetme, të përgjysmuar, dhe 

mbyllesha në dhomën time të vogël e bisedoja me 

veten. Mërrja ato fjalë ëngjëllore “natënë e mire” të 

asaj plake, që mosha i kishte hedhur miellin e bardhë 

të mirësisë, ndërsa vitet kishin krijuar hendeqet e 

përrënjtë e rrudhave, nga mund të lexoje rrjedhën e 

të gjithë jetës së saj. Të mos e fsheh, më dukej vetja si 

emigrant në lagjen e përtej fshatit ku linda. Ajo, fjalët 

i thoshte si një fëmijë motak, që porsa ka nisur të mësojë 

gjuhën e prindërve. Për mua kjo nuk ishte pak. 

Ato bëlbëzime të ëmbla Arvanitase mes pasigurisë 

e sigurisë, shqiptimin e ngatërruar e të pa sigurtë, 

ecur mes luftes e vdekjes. Ato ishin për veshët e mi 

një daulle e madhe, për studjuesit e gjuhës, këngës, 

veshjes, që dalin te lokali më i afërt i lagjes, rrufiksin 

kafen, e shkarravisin gjuhën e tingujve e fjalëve, 

festivaleve e katedrave. Me gjithë kulturën, natyrën 

dhe talentin e të shkruarit, i mbyllur në dhomë, bisedoja 

me veten. Pesha e lapsit më dukej kaq e rëndë 

sa e ndjeja të vështirë të hidhja në fushën e bardhë 

të letrës farën e mendimit, për të folur për botën e 

tyre të brëndshme, këngën. U deshën plot 19 vjet të 

bluhet në mullirin tim të talentit, për të nxjerrë për 

ju, miellin e pastër të shpirtit të tyre për të ushqyer 

kureshtjen dhe dashurinë tuaj për ta. 

Jemi lodhur e stërlodhur me historinë, nga kanë 

ardhur Arvanitasit, kur kanë ardhur, pse kanë ardhur 

etj. Janë Arvanitas apo Grekë, Italianë apo Arbëreshë 

Ç’far kanë shkruar historianët! E pra mua 

nuk më duhet asnjëri prej tyre. Kam përpara historinë 

të shpalosur katërcipërisht. Nisur nga një këndvështrim 

tjetër, do mundohem të bind të gjithë ata, që 

hedhin baltën e harresës mbi ta. Për të bërë këtë, do 

shrytëzoj dy këmbët e një ure të madhe, në të cilën 

kaloi jeta e Arvanitasve, për tu shpëtuar rrjedhës së 

lumenjve të shpifjeve, dallgëve të fyerjeve, mjegullës 

së harresës. Dhe këto dy këmbë me të cilat ajo erdhi 

deri në ditët tona, janë kënga dhe veshja popullore. 

E para, e lindur dhe trashëguar gojë më gojë. E dyta, 

pesha e traditës që e vishte kombin me një kostum të 

veçantë që e dallonte nga të tjerët. Mendoj se këto dy 

dritare janë të mjaftushme, për të pare rrugën e gjatë 

të këtij kombi, që fitoi mbi katakombet.Dhe dritarja 

tjetër, ajo që tregonte të veçantën, historinë e tij pa 

folur, vetëm me prezëncën e saj. Përpara se të filloj e 

tu flas, për thellësinë shpirtërore, që e ushqyen me 

dashuri, pagëzime, dasma e vdekje, do shpreh një 

pakënaqësi që më pengon në rrjedhën e mendimeve. 

Janë të shumta këngët Arvanitase për të cilat po 

shkruaj. Por, më përpara do qëndrojmë te e veçanta. 

Kam mbledhur gjatë lëvizjeve të mia nëpër greqi, 

këngë dashurie, dasmash, ninulla të ndryshme, por 

këngë trimërie e lufte nuk kam gjetur, ose janë aq sa 

nëmërohen me gishtat e njërës dorë. Pse 

Arvanitasit që bënë luftën në Greqi, nuk i kënduan 

kësaj vepre të cilën e ngritën me gjakJanë vetëm 

tre – katër këngë, për tre katër myslymanë si ajo e 

Osman Takës. Dhe kjo me qëllime të caktuara.(jo se 

nuk e meritojnë)Po të tjerat Këtu mendoj se duhet 

ushtruar kujdes dhe vëmëndje. Që nga viti 19oo ato 

filluan të ndalohen. Nuk u lejuan të këndoheshin. 

Me kalimin e kohës u harruan apo u greqizuan, aq 

më keq. Ndodhi ajo që grekët dëshironin. Ata hoqën 

një armë të fuqishme të arvanitasve, për të thënë 

më von: “Ja ku janë Arvanitasit, ka trimëri e trima 

pa këngë”Ata që luftuan ishin grekë dhe këngët në 

greqisht i kanë! S’ka rëndësi se sa here lidhin besë, 

thonë, “besa – besë”, apo levend, lërë – vend për 

më të fortin, trimin, kjo në gjuhën e arvanitasve. Po 

këtë rrugë ndoqën dhe për gjuhën dhe zakonet por 

aty ndeshën veshtirësi, pasi ajo ishte pengesa e fundit 

drejt çfarosjes e harrimit. Nuk ja arritën, se nëna 

kur këndonte ninullën mbi djep ata nuk ishin aty që 

ta dëgjonin e ndalonin. Gjuha u mbrujt bashkë me 

këngën dhe të dyja mbajtën njëra tjetrën. Kur plagosej 

gjuha, luftonte kënga, dhe, atje ku kënga mundohej 

të vritej, gjuha lëshonte ilaçin e shërimit e të 

mbijetesës. Dhe ashtu dorë për dorë erdhën deri në 

kohën tone. Diku të plagosura diku të gjymtuara, flasin 

e na kujtojnë rrugën e bërë. Për të mos u zgjatur 

më shumë me analizat e mia, po u citoj fjalët e saj. 

Të këngës apo të shpirtit kuptojeni vetë. Ato janë aq 

të shumta e të ndërlidhura mes tyre sa duken si një 

e vetme. 

Ja njëra prej tyre: 

Arvanites këngë thoni, 

Gjuhën të mos e harroni. 

NJË UDHËTIM NË BOTËN 

SHPIRTËRORE TË TYRE 

Mendoj, se nuk ka nevojë as për analiza e as për 

sqarime.Gurra e këngës e ka aq të pastër ujin e burimit 

të saj, sa është e tepërt, që ta shprehim me fjalë 

e analiza. 

Pas kësaj një këngë tjetër Thotë: 

Po të dija të këndoja, 

Gjithë të bukurat do zgjoja. 

Kush mund të flasi më thjesht e më bukur Po të 

dija të këndoja, do zgjoja tingujt e fjalët e bukura të 

gjuhës së lashtë, të gjyshërve, stërgjyshëve… Nuk 

janë të lidhura këto dy këngë , si vetë shpirti i Arvanitasve 

me gjuhën. Te e para, këndoni këngën për të 

mos harruar gjuhën. Te e dyta, lëvroni gjuhën për të 

mbajtur gjallë këngën. Ç’duhen analizat, hamëndjet 

e historitë e gjata pa bukë Kush mund ti qëndrojë 

tundimit të këngës “Gjon…Gjon”, këtij zogu që endet 

duke kërkuar folenë e braktisur në zëmër të Ilirisë! 

Do më lejoni të bëj dhe një sqarim. Zogu Gjon, është 

Gjon Kastrioti, i cili humbi mbretërinë e tij, fëmijët. 

Ai u kthye në zog për të fluturuar e për të pare tokat 

e tij të Arbrit, zogjtë që i rrëmbyen dhe ja shpërndanë 

larg, shumë larg. Ky zog këndonte në dritaren 

e Skënderit në Stambol. I kujtonte atdheun, token, 

prindrit, deri sa një ditë ai, Skëndërbeu braktisi 

gjithçka për amanetin e zogut Gjon, babait të tij. (Ky 

është mendimi i autorit të shkrimit, Ai e ka përshtatur 

dhe në një legjendë të shkruar). 

Ja teksti i këngës: 

Gjon, Gjon, çfar kërkon, 

Bora, gjithçka po mbulon! 

E pra populli nuk bën fjalë për borën e maleve, 

por borën e robërisë që po i rrethonte. Luftën që 

po u bëhej për gjuhën dhe mohimin e meritave liridashëse. 

Përveç tekstit dhe këngës, ajo shoqërohet 

nga një klarinetë, që shpon errësirën e natës, si një 

thikë ku kërkon të mbijetojë shpirti dhe vepra e saj. 

Ajo është një thirrje për zgjim. Në fillim melankolike 

e më pas një shpatë e thekshme në kraharorin e armikut 

të heshtur e tinzar. 

Vëllezër lexues, 

Arvanitasit kanë bërë luftë të dyfishtë për mbijetesë. 

Ata kanë luftuar dy armiq njëkohësisht për 

shumë shekuj me radhë. Kundër Turqisë dhe kundër 

Greqisë njëkohësisht. Këtu vlen të përmënd dhe lufta 

e vëllezërve Kosovarë kundër Serbisë dhe Turqisë, që 

ishte në të njëjtat rrethana dhe njëlloj e vështirë. Ata, 

bënin një luftë të katërfishtë, luftonin dy pushtues 

njëkohësisht dhe dy fe.Kjo nuk ka ndodhur në asnjë 

vend tjetër të botës, dhe kundër asnjë populli, por 

vetëm kundër Shqiptarëve. Pse Kjo kërkon një analize 

më vete në një shkrim të mirfilltë, analizuar me 

kujdes, ndërthurur e mbushur me fakte. Jo pa qëllim 

përmënda këto këngë, e jo ato, që janë më të thjeshta 

si, “Moj e bukura gjitone”, “Kur vajta në krua” “ Do 

ta pres gërshetin” etj. Ato i këndojnë ndjenjës së brishtë, 

dashurisë. Jo se është pa interes analiza për to, 

por, ky shkrim ka një qillim më të largët. Jo thjesht, 

atë të shprehjes së botës së brëndshme intime. 

Përsa i përket pjesës së dytë, asaj të veshjes Kombëtare 

(sa bukur e thotë populli) të veshjes Kombëtare, 

të veshjes që përfaqëson Kombin. Studjuesit 

tanë gjithnjë e kanë të pagëzur me fjalën e huaj “Ethnografi”. 

Për veshjen Kombëtare kisha vendosur të 

bëja një shkrim të veçantë, por, parë nga këndvështrimi 

i mëparshëm, si një nga këmbët që mbajti urën 

e ecjes së tyre, e pashë se ajo nuk mund të shkëputej 

nga trupi dhe qëllimi që i kisha vënë vetes. Pra, ashtu 

si janë të lidhura në të vërtetë ashtu dhe do të analizohen. 

Kam shkruar dikur për një veshje të tillë që e kam 

pare nga afër. Që në fillim të kësaj analize mund tu 

them se veshja jonë, (Arvanitase në rastin tone) është 

mahnitëse. Ajo bie në sy në tre drejtime. Është shumë 

e pasur në koloritin e saj, në kontrastin e thekësuar të 

ngjyrave dhe të formës vizuale. Kombinimi i qëndisjeve, 

mënyra dhe harmonizimi, kanë një force, që 

here here të lënë me gojë hapur për mjeshtërinë dhe 

forcën e shprehj - Kjo veshje pak e studjuar, është 

krejt e veçantë nga forma, modeli dhe prerja. 

Një veshje e tillë të imponohet që në shikimin e 

pare. Krijuesit e saj, si rrallë në botën e veshjes, kanë 

një kolorit që të mërr sytë. Po ta shikosh me vëmëndje, 

ka një kombinim të ngjyrës së kuqe me të bardhën 

e të florinjtën njëkohësisht. Njeriu që ka në trup 

një veshje të tillë, arrin deri atje sa të tjerëve tu duket 

si areal. Ai kthehet në ëndërr, në mit. Ngjet sikur 

lëviz një trup i pikturuar nga një dorë mjeshtërore. 

Këtë e shprehin dhe studjues të huaj dhe më tej 

thonë: “Në luftë ata ngjajnë si zogj legjendarë”. Një 

vëmëndje e veçantë i kushtohet kombinimit të veshjes 

me armët që ai mban me vete (nga rastet e rralla në 

botë)Ilirët, Arvanitasit në rastin tone, i stolisin armët 

aq me merak dhe dashuri sa të mahnisin me mënyrën 

e gdhëndjes së dorezave, qytave etj. Vëndi ku ato vihen 

në brez, majtas, djathtas atje ku është më e lehtë 

përdorimi i shpejtë dhe i saktë. 

Forma e prerjes e bën njeriun më fisnik, më serioz, 

e mbi të gjitha i jep pamjen e një heroi, përpara të 

cilit tundohesh dhe e ndjen veten inferior. Kjo veshje 

nga forca goditëse e ngjyrave, qëndrimit, lëvizjes i jep 

ambjentit në lëvizje e sipër ngjyra e të bën të jetosh 

në një botë ëndërrash. Nuk e di sa u ka rënë në sy 

studjuesve tanë por, në të gjitha fushat e betejës ( 

nga piktorët botërore) bie në sy një veçori e ambjentit, 

qoftë edhe të gurëve. Nën rrezet goditëse të 

diellit, gjithë fusha e betejës mërr ngjyrën e zjarrit 

që bubulon dhe flaka në çdo moment krijon figura 

të mahnitshme. Kam parsysh se kur Ata hidheshi në 

sulm me vrullin që i karaktarizonte, thirrjet e fuqishme, 

e ndiznin fushën e luftës dhe me prezencën 

e ngjyrave që të trëmbin, të kujtojnë flakët, zjarrin 

dhe gjakun. 

Të gjithë piktorët e këtyre tablove kanë një nuance 

të veçantë që është e njëjtë për të gjithë, e kuqja në 

kontrast me të bardhën, me thirrjet dhe lëvizjet. Të 

gjithë së bashku pa e kuptuar kanë dhënë të njëjtën 

tablo. Në atë tablo që Arvanitsit e kishin në mënyrën 

dhe dëshirën se si shkonin në luftë. Çudi!Cili popull 

në botë shkon në luftë i veshur me të bardha si në 

dasëm Vetëm Arvanitasit! Fakti që në varret Ilire 

gjënden dhe armë si rrallë kudo në botë, tregon se 

ata jetën dhe lufën e quanin një “dasëm” që bën 

pjesë në jetën e tyre.Sa krijuan dhe mitin e veçantë 

se arma duhet me vete dhe në varr, pasi dhe atje njeriu 

nuk mund të flërë i qetë. Ka të drejtë Pukvilli kur 

shprehet. “Vetëm me prezencën e tyre ata të bëjnë 

për vete” apo “Në fushën e betejës, valvitja e krahëve 

dhe rrobave të tyre të trëmb”. Shikoj me vëmëndje të 

madhe tablonë e rënies së Marko Boçarit. Kali i kuq, 

po i kuq flamuri që valvitet (pse ai nuk është grek). 

Të pranishmit vëllezrit e tij, me fustanellat me bardhësinë 

e tyre që ua përkund era, qielli përflaket. Dhe 

gurët e shprehin dhimbjen për të. Mbi këtë det të 

pafund fustanellash, Markua përkundet, shoqëruar 

nga duart e të gjithëve që e ngrejnë lart mbi kokat e 

tyre, atje ku kishte vëndin kapedani, trimi. 

Mos kujtoni të dashur lexues se këto piktura u 

bënë thjesht. Arvanitasit ato kohë iu imponuan botës, 

tërhoqën vëmëndjen e saj, pra ajo nuk mund të bënte 

ndryshe, veçse ti ngrinte në pjedestalin e kultures 

botërore. Shikoj këto tablo dhe mendohem këtu në 

zëmër të Arvanitasve në Poloponez. Shikoj detin dhe 

dallgët që me vine te këmbët, përplasen në brigjet e 

gurtë e ngrihen si dhjetra fstanella në një valle masive 

apo qoftë dhe në fushën e betejës. Qëndroj një çast 

dhe pyes vete: “Pse grekët, e shkurtuan, e shkurtuan 

fustanellën, sa e bënë si veshja e balerinave të Çaikovskit 

te “Liqeni i mjelmave” Pse do pyesni edhe 

juËshtë e thjeshtë! Ata nuk donin të përçmonin 

veshjen por ata që i vishnin. Një fustanellë minifund 

do ti bënte ata qesharakë në sytë e botës. Por çfar 

ndodhi Piktorët botërorë e pane nga afër luftën e 

Mesollogjit, Tripolicës, Nafplios, dhe e shprehën me 

imtësi atë në pikturat e tyre. Pra grekët në vend që të 

arrinin qëllimin e tyre u diskredituan. 

Studuesit e huaj, më tepër Italianë e Francezë, thonë 

se kjo veshje ishte shumë e kushtushme.Asgjë për 

tu habitur e çuditur. Dihet nga të gjithë që mbajtësit e 

saj, ishin njerëz puntorë, krijues dhe dashamirës të së 

ardhmes. Këtë e kuptojmë që nga Ilirët, Skëndërbeu, 

Ali Pasha. Në kohët e tyre zhvillimi ekonomik arriti 

kulme. Mehmet Pasha me reformat e tij krijoi Egjiptin 

e sotëm. Ndonse ishin gjithnjë nën presoin të luftës 

dhe shpenzimet më të mëdha shkonin atje, Ata dinin 

dhe të luftonin, dhe të jetonin e krijonin. 

Deri tani nuk fola aspak për veshjen e grave. Ashtu 

si te burrat dhe ato janë shumë të pasura nga forma 

dhe forca shprehëse. Në muzetë e Greqisë ka një fakt 

të çudiçëm, që atyre u ka shpëtuar nga syri i mëndjes 

keqdashëse. Në muze janë disa piktura apo fotografi 

me veshje arvanitase ku në to thuhet.”Veshje arvanitase 

nga Suli (Janinë) Viotia (pranë athinës) Korinth, 

Salamina (pranë athinës), Idhra (polopones) Argos 

(polopones) Athinë, Arta etj. Unë që i shikoj shtroj 

pyetjen: “Nëse në të gjitha këto vëndbanime përdorej 

veshja e tyre (Këto zona nuk paraqiten me veshje të 

tjera), nënkuptoj që arvanitasit përbënin ¾ e gjithë 

Greqisë, dhe pa u habitur fare, gjithë pjesën detare 

të saj. 

Ja dhe një fakt 

i pa njohur por 

kokëfortë. 

Kjo pikture e 

Bubulinës është 

bërë në vitin 1827 

nga Adan de 

Friedal. Kjo pikturë 

është e njëllojtë 

me veshjen e 

Zadrimës (pranë 

Shkodrës) Kam 

jetuar në ato 

zona dhe e kam 

parë me sytë e 

mi.(Megjithatë 

analistët le të japin 

mendimin e tyre). 

Atje në Zadrimë, 

ku ishte dhe zëmra e Ilirisë. Duhen më tepër fjalë 

Ja, dhe një fakt tjetër i historianit Grek Egonopulos. 

Kur bën analizën për historinë e Kretës Ai, thotë. 

“Lira,(vegël muzikore) vjen nga fjala Iliri. Kënga 

është një zog i lirë.”Bën një analizë për gjakmarrjen 

dhe krahasimin e Kretës me Veriun e Shqipërisë 

dhe, nxjerr ngjashmëritë. Me të vetmin ndryshim që 

i leverdis, “Ilirët u nisën nga Kreta”Qesharake, kur 

dihet që Ilirët zbritën poshtë në kohën e luftës Iliro 

–Romake (168 p.k. lufta e Shkodrës). 

Të tjerat nuk duan komente, nuk është as qëllimi 

i këtij shkrimi. Përsa pamë dhe analizuam, Arvanitasit 

me të dy këmbët që përmënda, lëvizën, punuan, 

luftuan dhe krijuan kulturën e tyre. Atë kulturë që 

është e veçantë jo vetëm nga ajo greke por e veçantë 

ndoshta dhe në kulturën e veshjen botërore. Kjo kulturë, 

e këngës, e veshjes nuk japin të kuptosh se ata 

mbijetuan si një komb më vete në thellësi të kombeve 

të tjerë dhe jashtë truallit të tyre ( kjo e fundit kërkon 

analizë pasi unë mendoj se jane vendas ). Unë them, 

po! Nuk janë këto që përmënda, fakte që çojnë në burimin 

e rrjedhës së kulturës së tyre dhe pastërtinë e 

ujit të tij Nuk ka dyshim! Pra historia ka shumë dritare 

nga mund të lexohen gjurmët e kulturës që nga 

e kaluar deri të ditët tona. Historia është një rrugë që 

ka dhjetra mënyra leximi për të të nxjerrë në rrjedhën 

e pastër të burimit.

Antichità 


L’enigma dei Pelasgi e degli Etruschi 

Pelasgi, un popolo antichissimo, gli antenati di tutti 

I i popoli indoeuropei, furono un popolo che seppe 

illuminare e insegnò la cultura all’Europa, di loro si 

conosce poco, o meglio dire quasi nulla. I’alfabeto di 

questo popolo misterioso si chiama Pelasgico poiché 

a quella civiltà risale, DIODORO il SICULO ci informa 

che i poeti preomerici si esprimevano proprio 

con quell’alfabeto, e dalla stessa fonte, apprendiamo 

che, almeno 10 secoli aC. Si usava quella stessa scrittura. 

Inoltre Diodoro riferisce che furono i Pelasgi 

a portare per primi l’alfabeto in Italia, nonche’ nel 

resto dell’Europa, praticando opportuni adattamenti 

e migliorie. 

Anche Plinio il Vecchio conferma le informazioni 

di Diodoro.Virgilio (Eneide, VIII, V. 62-63), scrive: 

“Si dice che i primi abitatori della nostra Italia furono 

i Pelasgi”. 

Dagli autori dell’antichita’ abbiamo appreso che 

prima dell’arrivo dei Greci, il terrotiorio dove si stabilirono 

si chiamava Pelasgia, Le varie fonti ci informano 

inoltre, che i Greci impararono dai Pelasgi non 

solo l’arte della lavorazione dei metalli, della costruzione 

delle mura, ma appresero, perfezionandolo, il 

loro modo di scrivere e facendo proprie le loro divinità.Varie 

popolazioni, specie quella pelasgica, hanno 

dato al paese il loro nome 

Pausania (Arcadia, Libro VIII, 1,4,6) 

“Gli Arcadi dicono che Pelago fu il primo a nascere 

nella terra dell’Arcadia. Dato che Pelago divenne re, (Una fantastica veduta di Dodona, forse 

il paese si chiamò Pelasgia in suo onore” 

il centro dei Pelasgi) 

Pindaro (Carminia, Fragmenta Selecta, I, 240) 

“Portando un bel dono, la Terra fece nascere per 

qualificati studiosi ritenuta anche più antica): 

primo l’essere umano nell’ARCADIA, il “DIVINO PE- divinità, come per esempio DE-MITRA (Dhe=terra 

LASGO”, molto prima della luna”. 

Mitra=utero, cioè la DEA MADRE TERRA), nonché 

La citazione di Pindaro potrebbe apparire valida AFER-DITA(Afer=vicino, Dita=Giorno, più tardi 

solo come ispirazione poetica, forse perfino mitologica, 

però malgrado cio’, scienziati posteriori hanno I Pelasgi, che furono chiamati anche “Popoli del 

chiamata Venus dai Romani, oggi Venere). 

dimostrato che la luna e’ un frammento staccato dal mare”, poiché erano abili e liberi navigatori, chiamarono 

ILIRIA (ILLYRIA per i Romani) la loro pa- 

nostro globo. Omero menziona i Pelasgi fra gli alleati 

dei Troiani, (Illiade, II, 840-843) e narra che Achille 

pregava lo “ZEUS PELASGICO DI DODONA” del popolo libero”, paese che si estendeva dal Meditria: 

LIRI (LIR=libero), che voleva dire: “Il Paese 

(Iliade, XVI, 223). Omero li menziona anche come terraneo fino al Danubio. Parole con la radice Lir 

“POPOLI di CRETA” , (Odissea, XIX, 177). la troviamo con lo stesso significato nelle seguenti 

Lo storico Eforo riferisce di un brano di Esiodo lingue: Pelasgo-illirico (liri), Etrusco (liri), Albanese 

che attesta la tradizione di un popolo dei Pelasgi in odierno (liri), Italiano (libertà), Francese (libertè), Latino 

(libertas), Inglese (liberty), Spagnolo (libertad), 

Arcadia e sviluppa la teoria che fosse un popolo di 

guerrieri diffusosi da una “patria” che aveva annesso Romeno (libertade), Portoghese (liberdade). 

e colonizzato tutte le regioni della Grecia in cui gli In italia, e precisamente nel Lazio, esiste il monte 

autori antichi fanno cenno a loro, da Dodona a Creta Liri, nonché il fiume Liri, e Fontana Liri. Questo 

alla Triade fino in Italia, dove i loro insediamenti nome è stato conservato durante i secoli nei vari 

sono ben riconoscibili ancora nel tempo degli Elleni e paesi Europei Mediterranei, molto probabilmente attraverso 

la “irradiazione” delle varie tribù illiriche, 

sono in stretta relazione con i “Tirreni”. 

La caratteristica struttura della muratura della cittadella 

di Atene ha fatto si che tutte le costruzioni Piceni, etj, Ognuno di questi nomi ha un significato 

come gli Etruschi, i Messapi, i Dauni, i Veneti, i 

in blocchi non squadrati e senza l’uso di malta abbiano 

avuto il nome, di “muratura pelasgica” esat- 

Cervello, paese di gente con cervello), MESSAPI Questa iscrizione interamente bustrofedica, dove 

nella lingua Albanese: E TRURIA(E=di, TRURIA= 

tamente come talvolta sono dette “mura ciclopiche”, varie (MES=ambiente, tribù illiriche, come centro, gli Etruschi, HAPI=aperto, i Messapi, i Dauni, paese i di Veneti, si i Piceni, possono etj, leggere continuamente le lettere “TH” e 

cioè costruite dai Pelasgi, coloro che insegnarono ai 

Ognuno gente di aperta), questi nomi DAUNI ha un (dauni, significato separati, nella lingua separatevi), Albanese: E TRURIA(E=di, “H”, per rappresentare sospiri e singhiozzi, come 

greci i metodi delle costruzioni, il modo di scrivere e 

TRURIA= VENETI Cervello, (nome derivante paese di gente dalla dea con VEND, cervello), patria, MESSAPI luogo 

per HAPI=aperto, eccellenza), paese PICENI di (PI=bere, gente aperta), KENI=avete, DAUNI (dauni, mentato separati, lamento funebre, ovviamente per la morte 

(MES=ambiente, noi faremmo oggi “AH” e “OH”, contiene un tor- 

la cultura. 

centro, 

Potremmo continuare all’infinito con citazioni sui 

separatevi), luogo con VENETI acqua abbondante). 

(nome derivante dalla dea VEND, patria, in 

di 

una 

un luogo forma 

congiunto per più sciolta 

che 

adattandola 

era stato anche 

ai tempi 

un 

nostri: 

grande eroe, 

Pelasgi, per terminare ad ogni modo e sempre che 

eccellenza), Il nome PICENI Pelasgi (PI=bere, si può riferire KENI=avete, alla parola luogo con Albanese acqua abbondante). come dimostra il ripetuto orgoglio di tutta la parentela. 

Riscriviamo ora la Stele in una forma più sciolta 

le civiltà in generale cominciano con i Pelasgi, ma 

Il nome PELLG Pelasgi (mare si può profondo), riferire alla come parola in Albanese italiano PELLG “pelago”. (mare “LUTTO, profondo), siamo in pieno lutto, 

la domanda principale che sorge a questo punto è : 

come Questa in italiano è un’iscrizione “pelago”. Questa illirica è postumata, un’iscrizione datata illirica postumata, tra il adattandola ai tempi nostri: 

angoscia, datata disgrazia tra il dappertutto, 

Esistono ancora i Pelasgi Se si, chi sono 

III-II 

III-II 

secolo 

secolo 

a.C, 

a.C, 

che attualmente 

che attualmente 

si trova 

si 

nel 

trova 

museo 

nel 

archeologico 

museo “LUTTO, siamo in pieno lutto, 

Nermin Vlora Falaski, nel suo libro “Patrimonio 

donne di Durazzo, coperte dal velo nero. 

in 

archeologico 

Albania: 

di Durazzo, in Albania: 

angoscia, disgrazia dappertutto, 

linguistico e genetico” (scritto anche in lingua italiana), 

ha decifrato iscrizioni Etrusche e Pelasgiche 

Lutto hai dato ai parenti, o parente! 

Lutto hai dato ai parenti, o parente! 

Egli 

donne 

è della 

coperte 

nostra 

dal 

stirpe, 

velo nero. 

Ah!, Oh! 

con la lingua odierna Albanese. Questo proverebbe 

Ci è stato strappato via, che disgrazia. 

Egli è della nostra stirpe, Ah!, Oh! 

che gli Albanesi (Discendenti degli Illiri) siano gli 

Ma per quale colpa, questa sciagura 

Ci è stato strappato via, che disgrazia. 

odierni discendenti dei Pelasgi, una delle più antiche 

Gelido 

Ma per 

è il 

quale 

suo trono 

colpa, 

d’oro, 

questa 

Ah! 

sciagura 

stirpi che popolò l’Europa. Qui di seguito proporremo 

Della Gelido sua è fama il suo fieri trono eravamo, d’oro, Ah! Oh! 

alcune traduzioni di Falaski: 

Lutto, Della lutto sua nel fama mondo fieri eravamo, intero, Oh! 

Dunque, in Italia esiste la località dei TOSCHI (la 

strappandolo Lutto, lutto via, nel mondo siamo stati intero, decapitati! 

Toscana), così come i Toschi abitano nella “Toskeria”, 

All’improvviso strappandolo ci via, colpì siamo questo stati lutto, decapitati! Ah! 

nell’Albania meridionale.Molti autori sostengono che 

Ahimè, All’improvviso per quale ci mai colpì colpa questo Oh! lutto, Ah! 

la parola Tosk, oppure Tok, sia il sinonimo di DHE, 

Parente 

Ahimè, 

nostro 

per quale 

egli fù, 

mai colpa Oh! 

tanto che oggi in albanese si usa indifferentemente 

Parente nostro egli fù, 

la parola DHE che quella TOK per dire “terra”. 

ma perché con questo lutto ci colpì 

ma perché con questo lutto ci colpì 

In Toscana si trova un’antichissima città, verosimilmente 

fondata dai Pelasgi, che si chiama Cortona, Sopporta il tuo dolore e piangi se ti aiuta, però affidalo alla terra Ci Ci calda, soffocano alla le le lacrime, Oh! Oh! 

Nel lutto, nella disperazione, Ah! 

Nel lutto, nella Ah! 

(Nota, in Albanese: COR=raccolti, TONA=nostri, Grazia Celeste Sopporta e al il Supremo tuo dolore Bene” e piangi se ti aiuta, però Egli Egli che che ha ha fatto fatto vivere la la nostra stirpe, 

cioè “i nostri raccolti”). Dalla vasta e fertile pianura È importante affidalo alla notare terra che calda, il linguaggio alla Grazia di questa Celeste iscrizione e al è talmente per per quale simile colpa, ora, ora, la la estingue 

della Val di Chiana si accede a una rapida collina, in all’Albanese odierno, che Supremo con difficoltà Bene” si può pensare che risalga 

Ah! 

a 

Oh! 

più di 

Ah! Oh! 

cima alla quale si trova un bellissimo castello, trasformato 

in museo archeologico. In mezzo ad un grosso da destra È importante a sinistra e notare continuando che il talvolta linguaggio da sinistra di questa a destra, cioè 

duemila anni fa. In generale, le iscrizioni più antiche si presentano Oh! formulate 

Oh! D’oro D’oro era era Lui, Lui, 

una rapida collina, in cima alla quale si trova un bellissimo castello, 

ferito in forma 

ferito da da coltello, coltello, che che disgrazia, disgrazia, 

patrimonio epigrafico, vi è anche una iscrizione particolarmente 

bella e interessante, su un sarcofago con documento che con difficoltà Durazzo si è può stato pensare inciso da che sinistra risalga verso a più destra, di ciò che 

bustrofedica, iscrizione e è spesso talmente senza simile interruzione all’Albanese tra una parola odierno, e l’altra. Però 

trasformato in museo archeologico. In mezzo ad un grosso patrimonio 

soffrì questo tanto, in silenzio, 

soffrì tanto, in silenzio, 

epigrafico, vi è anche una iscrizione particolarmente bella e interessante, su un 

senza dimostra mai proferire insulti! 

addobbi floreali. 

la duemila sua origine anni più fa. recente, In generale, quando l’alfabeto le iscrizioni latino, più molto antiche senza mai proferire insulti! 

più pratico, 

sarcofago con addobbi floreali. 

Ah! si era Oh! già 

Su questo sarcofago appare la seguente scritta: affermato si presentano e ormai formulate si scriveva da sempre destra da a sinistra verso e continuando 

talvolta da sinistra a destra, cioè in forma bus- 

Tu, Tu, parente, la vita a ci noi hai piena decapitati, di spine Oh! hai reso, Ah, Oh!” 

destra. Ah! Oh! 

Su questo sarcofago appare la seguente scritta: 

Tu, parente, ci hai decapitati, Oh! 

Andando trofedica, alla e ricerca spesso di nuove senza iscrizioni, interruzione dall’Egeo tra una all’Atlantico parola e casualmente Tu, la vita in a noi piena di spine hai reso, Ah, Oh!” 

Egitto e l’altra. ed oltre, Però non questo solo nel documento tentativo di di scoprire Durazzo il loro è stato contenuto, La ma parola anche “ZI” o “SI” (lutto) la troviamo, fra altre, 

per inciso verificare da sinistra la monogenesi verso destra, delle ciò lingue che dimostra che viene la sostenuto sua anche da eminenti 

questa breve iscrizione, ma di notevole contenuto, 

stele molto in una stele al museo archeologico di FEL- 

studiosi, origine nel più Museo recente, Archeologico quando di l’alfabeto Atene è stata latino, incontrata molto una 

antica 

più pratico, 

che contiene 

si era 

un’iscrizione 

già affermato 

bustrofedica 

e ormai 

redatta 

si scriveva 

con l’alfabeto TRE 

FELTRE dei (Italia) Pelasgi (Italia) 

sempre da sinistra verso destra. 

La nave è per noi fierezza, coraggio e libertà” 

La nave è per noi fierezza, coraggio e libertà” 

La voce verbale â o âsht (in Italiano è) si usa ancora 

nel dialetto dell’Albania settentrionale e nel Kossovo, 

mentre nel sud e nella lingua ufficiale, che è 

quella dei Toschi, si impiega la voce ësht. Le varie 

fonti ci informano che i Greci impararono dai Pelasgi 

non solo l’arte della lavorazione dei metalli, della 

La voce verbale â o âsht (in Italiano è) si usa ancora nel dialetto dell’Albania 

settentrionale e nel Kossovo, mentre nel sud e nella lingua ufficiale, che è 

quella dei Toschi, si impiega la voce ësht. Le varie fonti ci informano che i 

Greci impararono dai Pelasgi non solo l’arte della lavorazione dei metalli, della 

costruzione delle mura, ma appresero, perfezionandolo, il loro modo di scrivere 

e fecero proprie le loro divinità, come per esempio DE-MITRA (Dhe=terra 

costruzione delle mura, ma appresero, perfezionandolo, 

il loro modo di scrivere e fecero proprie le loro 

Mitra=utero, cioè la DEA MADRE TERRA), nonché AFER-DITA(Afer=vicino, 

Dita=Giorno, più tardi chiamata Venus dai Romani, oggi Venere). 

Andando alla ricerca di nuove iscrizioni, dall’Egeo 

all’Atlantico e casualmente in Egitto ed oltre, non 

solo nel tentativo di scoprire il loro contenuto, ma 

anche per verificare la monogenesi delle lingue che 

viene sostenuto da eminenti studiosi, nel Museo Archeologico 

di Atene è stata incontrata una stele molto 

antica che contiene un’iscrizione bustrofedica redatta 

con l’alfabeto dei Pelasgi ed è di contenuto funerario. 

Questa stele è stata scoperta nell’isola di Lemno e, 

in generale, viene considerata molto difficile e poco 

convincente ogni tentativo di comprendere il contenuto 

di quella scrittura. Ed è per questo che fino ad 

oggi pochi si sono seriamente impegnati a sciogliere 

quell’enigma. Cominciamo mostrando questa Stele 

di Lemno, attribuita al VI secolo a.C. (ma da alcuni 

qualificati studiosi ritenuta anche più antica): 

ed è di contenuto funerario. Questa stele è stata scoperta nell’isola di Lemno e, 

in generale, viene considerata molto difficile e poco convincente ogni tentativo 

di comprendere il contenuto di quella scrittura. Ed è per questo che fino ad 

oggi pochi si sono seriamente impegnati a sciogliere quell’enigma. Cominciamo 

mostrando questa Stele di Lemno, attribuita al VI secolo a.C. (ma da alcuni 

Questa iscrizione interamente bustrofedica, dove si possono leggere 

continuamente le lettere “TH” e “H”, per rappresentare sospiri e singhiozzi, 

come noi faremmo oggi “AH” e “OH”, contiene un tormentato lamento funebre, 

ovviamente per la morte di un congiunto che era stato anche un grande eroe, 

come dimostra il ripetuto orgoglio di tutta la parentela. Riscriviamo ora la Stele 

La parola “ZI” o “SI” (lutto) la troviamo, fra altre, anche in questa breve 

iscrizione, ma di notevole contenuto, in una stele al museo archeologico di 

Soffriamo di un lutto senza fine” 

Soffriamo di un lutto senza fine” 

Bisogna tenere sempre presente che la ricchezza linguistica dei popoli è l’unico 

archivio Bisogna documentario tenere sempre incontestabile, presente che specie la ricchezza quando mancano altre prove, ma 

è soprattutto la principale testimonianza della creatività umana. Diversi 

linguistica dei popoli è l’unico archivio documentario 

incontestabile, specie quando mancano altre prove, 

ma è soprattutto la principale testimonianza della 

creatività umana. Diversi studiosi sostengono la tesi 

della monogenesi delle lingue, particolarmente du- 

rante questi ultimi 2 secoli, allorché il progresso delle 

comunicazioni ha dato alle persone la possibilità di 

muoversi con facilità e di avere contatti anche con 

popolazioni in zone molto remote. 

Sono stati citati gli studiosi italiani Alfredo Trombetti, 

Elia Lattes e Francesco Ribrezzo i quali sono validi 

sostenitori di questa tesi, oltre che alla provenienza 

illirica dei popoli italici. Oltre agli autori Sopraccitati, 

vi sono altri studiosi , nonché tedeschi, austriaci, francesi 

ed inglesi che affermano l’origine illirica delle 

popolazioni italiche. Un particolare merito va al prof 

Zacharie Mayani, docente alla Sorbona, il quale negli 

anni 1970 ha pubblicato 3 grossi volumi, per sostenere 

che la lingua etrusca si interpreta solo attraverso 

l’albanese odierno. Per verificare la veridicità della 

sua scoperta, ha studiato l’albanese, prima a Parigi, 

quindi si è recato in Albania, per perfezionarsi. I 

tre volumi pubblicati da Mayani si intitolano: “Les 

Etrusques Commencent a Parler” , “Les Etrusques 

Parlent” e “La Fin Du Mystère Etrousque”. 

Ad ogni modo, colui che per primo ha lanciato e 

diffuso l’idea della monogenesi delle lingue fu Sir 

William Jones (1746-1794), famoso orientalista che 

alla fine della sua intensa vita conosceva 28 lingue. 

Comunque, nei nostri giorni, il sostenitore valido di 

questa tesi è il prof. Colin Renfrew dell’università di 

Cambridge, che nella sua opera “Archeaology and 

Linguistics” pubblicata nel 1989, scrive: 

“La ragione principale della pubblicazione di questo 

mio lavoro è per mettere in evidenza che gli archeologi 

di questi ultimi anni, per ricomporre il passato non 

hanno preso nella dovuta considerazione la testimonianza 

della linguistica”. 

Nel nostro globo, vi è sempre un’orizzonte, oltre 

il quale non è possibile vedere. Così, per quanto 

riguarda l’antichità, il nostro orizzonte sono i Divini 

Pelasgi. Essendo stati loro i primi inventori della 

scrittura fonetica, non possiamo negare che la vera 

cultura comincia con i Pelasgi, come d’altronde abbiamo 

appreso da vari autori dell’antichità. 

Leggiamo ora alcuni documenti epigrafici rinvenuti 

dall’Egeo all’Atlantico, dove si menzionano le parole 

Pelago-illiriche YJ, ARNO, REZE ed altre, sempre 

con lo stesso significato. Cominciamo inizialmente 

con le iscrizioni che si trovano oggi in Albania: Su 

questo stupendo tempietto della città-stato di Apollonia, 

si trova una bella iscrizione del III secolo a.C 

che narra di stelle (YJ) e di un bambino (FIMI). Leggiamolo: 

Il bimbo che è stato affidato a questo Tempio, ora è Deificato” 

Il bimbo che è stato affidato a questo Tempio, ora è 

 

Deificato” 

Dopo aver letto questa iscrizione dell’Illirica, che, senza dubbio, cor 

alla parlata odierna albanese, concentrata l’essenza del proprio signific 

Dopo aver letto questa iscrizione dell’Illirica, che, 

leggiamone Il bimbo che un’altra è stato affidato ugualmente a questo bella, Tempio, di Durazzo, ora è Deificato” che come la pre 

senza dubbio, corrisponde alla parlata odierna albanese, 

concentrata l’essenza del proprio significato, 

narra (YJNERIM, al sostantivo) e che appartiene al IIa.C: 

Dopo aver letto questa iscrizione dell’Illirica, che, senza dubbio, corr 

ora leggiamone un’altra ugualmente bella, di Durazzo, 

che come la precedente narra di Deificazione 

alla parlata odierna albanese, concentrata l’essenza del proprio significa 

leggiamone un’altra ugualmente bella, di Durazzo, che come la pre 

(YJNERIM, al sostantivo) e che appartiene al II-I 

narra di Deificazione (YJNERIM, al sostantivo) e che appartiene al II-I 

secolo a.C: 

a.C: 

Deifica (la sua anima, Signore), fa che appartenga alla Tua dimensione 

per il bene>> 

Deifica (la sua anima, Signore), fa che appartenga alla Tua dimensione” 

Deifica (la sua anima, Signore), fa che appartenga 

per il bene>> 

alla Tua dimensione” 

Erodono ci ha spiegato che, prima dell’arrivo dei 

Greci, quel territorio si chiamava PELASGIA. Ci ha 

anche raccontato che i Greci impararono dai Pelasgi 

l’arte della lavorazione dei metalli, la costruzione 

delle mura, la scrittura che raffinarono e che fino 

alla scoperta del latino, fu l’unica scrittura divulgativa. 

Ancora oggi, nei vari musei dell’albania vi sono 

epigrafi redatte con l’alfabeto greco, il cui contenuto 

si comprende tuttavia non con la lingua greca, ma 

con quella albanese, ad eccezione dei neologismi frattanto 

formatisti. Ad ogni modo, più avanti leggeremo 

interessantissime scritture. 

Ora stavamo trattando le iscrizioni che contengono 

le parole YJ (stelle) come già visto, nonché quelle con 

ARNO (Creatore) e REZE (raggi). Dato che parliamo 

della monogenesi delle lingue, ritorniamo a questa 

riva dell’Adriatico e leggiamo nel museo archeologico 

di Siena questa iscrizione che si trova su uno stupendo 

sarcofago, dove peraltro si trovano insieme tutte 

e tre le parole che intendiamo trattare (YJ, REZE 

e ARNO). Dai bassorilievi che compongono il sarcofago, 

con i personaggi in stato di meditazione e con 

la Dea VEND (Patria) al centro, si può facilmente 

dedurre che la scrittura ha contenuto cosmogonico: 

I Pelasgi, che furono chiamati anche “Popoli del mare”, poiché erano abili e 

liberi navigatori, chiamarono ILIRIA (ILLYRIA per i Romani) la loro patria: LIRI 

(LIR=libero), che voleva dire: “Il Paese del popolo libero”, paese che si


Cultura 

Ilirologu arbëresh, Akademik Aleksandër Stipçeviq: 

ETNOGJENEZA E SHQIPTARËVE NGA ILIRËT 

Nga Memet Latifi 

Anton Tomazh Linhart duke u mbështetur tek Thunmani 

shkruan se gjuha ilire jeton edhe sot. Eqrem 

Çabej, zhvleftësoi shumë argumente me të cilat mohohej 

lidhja birërore ndërmjet gjuhës shqipe dhe ilire. 

Gjuhëtari kroat Radosllav Katiçiq shprehet: Është 

normale dhe e natyrshme të konsiderohet se gjuha 

shqipe ka dalë nga ilirishtja. Shën Jeronimi, e njihte 

mirë situatën e pjesës perëndimore të Ballkanit të antikës 

sepse edhe vetë ishte i lindur ilir. Kultura e Komanit. 

Etnologjia, kostumografia dhe format muzikore 

polifone dhe homophone janë karakteristika tipike ilire. 

Shqiptarët e kanë emrin nga fisi ilir albanoi, “arbanitai” 

që janë pasardhës të fisit ilir të albanëve- shkruan 

në kumtesën e ilirologut, arkeologut, balkanologut e 

studjuesit arbëresh, Akademik Aleksandër Stipçeviq. 

1. Po e filloj me J.E.Thunman 

Me historianin gjerman J.E. Thunman, i cili para 

më se dy qindvjetësahve shkroi për prejardhjen e shqiptarëve 

në librin e tij, “Hulumtime rreth historisë së 

popujve të Europës lindore”, nisë një varg shumë i 

madh shkencëtarësh, të cilët u morën me këtë çështje 

jashtëzakonisht të rëndësishme dhe interesante të paleoballkanikës. 

A janë shqiptarët banuesit e vjetër, sipas 

kësaj me grekët, populli i vetëm në Ballkan, i cili 

nga koha parahistorike, jeton në këtë hapsirë të njejtë, 

në të cilën edhe sot jeton, ose ata në këtë hapsirë 

kanë ardhur vonë, në kohën ose edhe pas shpërnguljes 

së madhe të popujve në mesjetën e hershme Nëse 

shqiptarët janë autokton, ç’e argumenton këtë autoktoni 

dhe nëse janë të ardhur prej nga kanë ardhur 

Thunmani që atëhere duke pasë në dispozicion vetëm 

burimet historike përfundoi se shqiptarët janë banuesit 

e lashtë dhe si argument për këtë hipotezë solli dokumentet 

e shkruara, të ruajtura të mesjetës, në të cilët 

nuk hasim gjurmën më të vogël për ndonjë shpërngulje 

shqiptarësh në vendbanimin e tyre të sotëm. Ky argument 

edhe sot është i qëndrueshëm dhe në të, me të 

drejtë, mbështeten të gjithë ata që mbështesin, ose 

në të kaluarën kanë mbështetur tezën e autoktonisë së 

shqiptarëve. 

Pas Thunmanit, këtë tezë ë mbrojtën shumë hitorianë, 

filologë, e shkencëtar të tjerë. Kështu, historiani 

dhe shkrimtari slloven Anton Tomazh Linhart, në veprën 

e tij “Pasqyrë e historisë së Kranjës dhe vendeve 

tjera sllavo jugore në Austri” duke u mbështetur tek 

Thunmani shkruan se gjuha ilire jeton edhe sot, edhe 

pse jo e pastër, në mallet shqiptare, (und noch heute, 

abwohl nicht mehr rein in den Gebirgen Albanienslebt). 

Në qindvjetëshin e 19-të, tezën e autoktonisë së 

shqiptarëve e mbështesin shumë shkencëtar, ndër ta 

vend jashtëzakonisht të rëndësishëm zë konsulli austriak 

dhe njohës shembullore i të kaluarës dhe i kulturës 

shqiptare, Johan Gerog fon Hani, me veprën e tij 

të rëndësishme “Studime shqiptare I-III”. Hani, duke 

i mbështetur konkludimet e veta në njohjen e thellë të 

burimeve historike dhe të historisë së gjuhës shqipe, 

është i pari, që tezën e autoktonisë së shqiptarëve e 

vendosi në baza të shëndosha e solide shkencore. Meritë 

e tij e veçantë është se tërhoqi vëmendjen e opinionit 

shkencor kah toponimistika, si lëndë e rëndësishme për 

studimin e vazhdimësisë iliro-shqiptare. Shpjegimi i tij i 

disa emërtimeve ilire të vendeve, me ndihmën e gjuhës 

shqipe, si p.sh. Dalmacia nga delme = dele, Ulcinium 

nga ulk = ujk dhe shumë e shumë të tjerë, që deri më 

sot mbeten në fuqi. 

2. Në shekullin e XIX vazhdojnë hulumtimet 

Teoria e autoktonisë së shqiptarëve dhe e prejardhjes 

së drejtëperdrejtë nga ilirët qe e pranueshme 

në tërsi, deri në fund të shekullit të XIX-të, kur disa 

gjuhëtar, njohës të mirë të gjuhëve të vjetra ballkanike, 

nisën të theksojnë se gjuha shqipe nuk është zhvilluar 

nga ilirishtja, por nga trakishtja dhe sipas kësaj, as shqiptarët 

nuk mund të konsiderohen pasardhës të ilirëve, 

por të trakasve. Përfaqsues kryesor të kësaj teorie, 

në fillim, ishin filologët e njohur K. Pauli (1891) dhe 

H.Hirti (1898), e pas tyre edhe shumë të tjerë. Sipas 

kësaj teorie, gjuha shqipe nuk ka mundur të zhvillohet 

në zonën në të cilën ajo flitet sot, por në brendësi të 

Ballkanit, në zonën në të cilën, në kohën antike, jetonin 

trakasit dhe prej saj del se shqiptarët nga këto treva 

janë vendosur në trojet ku jetojnë sot. Për mendimet e 

këtilla si argument sillen ngjashmëritë ndërmjet gjuhës 

modo, più avanti leggeremo interessantissime scritture. 

rumune e shqipe. 

Nëse është e vërtetë kjo që, sipas kësaj teorie dëshirohet 

të argumentohet si e tillë, shtrohet pyetja: kurë 

shqiptarët nga brendia e Ballkanit u shpërngulën kah 

perëndimi Sipas të parëve (V.Parvan) kjo ngjau ne 

shekullin e III ose të IV të erës sonë, pra që në kohën 

Erodono ci ha spiegato che, prima dell’arrivo dei Greci, quel territorio si 

chiamava PELASGIA. Ci ha anche raccontato che i Greci impararono dai Pelasgi 

l’arte della lavorazione dei metalli, la costruzione delle mura, la scrittura che 

raffinarono e che fino alla scoperta del latino, fu l’unica scrittura divulgativa. 

Ancora oggi, nei vari musei dell’albania vi sono epigrafi redatte con l’alfabeto 

greco, il cui contenuto si comprende tuttavia non con la lingua greca, ma con 

quella albanese, ad eccezione dei neologismi frattanto formatisti. Ad ogni 

Ora stavamo trattando le iscrizioni che contengono le parole YJ (stelle) come 

già visto, nonché quelle con ARNO (Creatore) e REZE (raggi). Dato che 

parliamo della monogenesi delle lingue, ritorniamo a questa riva dell’Adriatico 

e leggiamo nel museo archeologico di Siena questa iscrizione che si trova su 

uno stupendo sarcofago, dove peraltro si trovano insieme tutte e tre le parole 

che intendiamo trattare (YJ, REZE e ARNO). Dai bassorilievi che compongono il 

sarcofago, con i personaggi in stato di meditazione e con la Dea VEND (Patria) 

al centro, si può facilmente dedurre che la scrittura ha contenuto cosmogonico: 

Come si sa, RESA chiamavano se stessi gli etruschi, 

Ora componiamo questa iscrizione nella sua forma dinamica 

odierna: 

Come si sa, RESA chiamavano se stessi gli etruschi, Ora componiamo questa 

iscrizione nella sua forma dinamica odierna: 

“Arno, (Creatore), poiché tu per noi sei nelle stelle, meriti la commemorazione 

di tutti i RESA (Etruschi)”. 

“Arno, (Creatore), poiché tu per noi sei nelle stelle, 

La parola “ARNO” oggi la troviamo solo nella lingua albanese con un significato 

declassato di “restauratore”, però, restaurare una cosa danneggiata, significa 

“ricrearla”, quindi l’interpretazione della parola ARNO in questa e in moltissime 

altre iscrizioni dell’Etruria penso sia valida. 

Inoltre, vi è il ben noto fiume ARNO che bagna, fra altre, la fiorente città di 

e mbretërisë romake, ndërkaq sipas të dytëve, u vendosën 

në kohën e dyndjeve të popujve në mesjetën e 

hershme (K. Juriçeku) dhe sipas të tretëve mendohet se 

tek kjo dyndje gjithsesi arrihet pas vendosjes së sllavëve 

në këto anë (A.M. Selishçev, J. Popoviq), ndonjë prap 

beson se shqiptarët atje kanë mundur të paraqiten në 

kohën turke (F. Kordinjano). Megjithate, teoria trakase 

nuk është e vetmja me të cilën përpiqet të pengohet 

autoktonia e shqiptarëve dhe prejardhja e tyre ilire. 

Linguisti bullgar Vlladimir Georgiev gjeti ngjashmëri 

ndërmjet gjihës shqipe dhe asaj dako-mizike andaj përfundon 

se shqiptarët janë shpëngulur nga vendbanimet 

e Dacisë antike. Të tjerët prap, gjithnjë duke u nisur 

nga studimet gjuhësore, arrijnë në përfundimin se shqiptarët 

rrjedhin nga simbioza gjuhësore iliro-trakase, sipas 

kësaj edhe i simbiozës etnike (N. Jokli), të tjerët tek 

shqiptarët shohin pasardhësit e trakasve të ilirizuar etj. 

3. Eqrem Çabej argumenton lidhjen e 

gjuhës iliro-shqiptare 

Mirëpo, duke studjuar këtë çështje, shumë përfundime 

në të cilat arrijnë gjuhëtarët e së kaluarës i 

mbështesin në hulumtimet e pamjaftueshme të gjuhës 

shqipe, sidomos të historisë së saj. Hulumtimet intensive 

që kohën e fundit i ndërmorrën gjuhëtarët shqiptar 

në rend të parë gjuhëtari Eqrem Çabej, zhvleftësuan 

shumë argumente me të cilat deri sot mohohej lidhja 

birërore ndërmjet gjuhës shqipe dhe ilire. Pikërisht 

njohja e pamjaftueshme e lëndës gjuhësore shqiptare 

nxiti shumë shkencëtar të përfundojnë se shqiptarët 

nuk kanë terminologji vetiake detare dhe peshkatare 

dhe këtë e merrnin si argument se shqiptarët nuk kanë 

mundësi t’i banojnë zonat bregdetare, ku kjo terminologji 

ka qënë e nevojshme, pra pranë detit. Por, 

u tregua se, ky përfundim është i pasaktë, sepse shqiptarët 

kanë terminologji shumë të pasur detare dhe 

peshkatare, për ç’gjë gjuhëtarët e moçëm, thjeshtë nuk 

dinin se ekzistonte. 

4. Radosllav Katiçiqi: gjuha shqipe 

ka dalë nga ilirishtja 

Është interesante së gjuhëtarët, natyrisht jo të gjithë, 

të cilët argumentet e veta i mbështesin gati kryesisht 

në studimin e gjuhës shqipe e të gjuhëve ballkanike, 

mohonin lidhjen ndërmjet shqiptarëve dhe ilirëve, në 

kohën më të re, gjithnjë sjellin argumente më të shumtë, 

me të cilat këtë lidhje e argumentojnë dhe kështu pikërisht 

gjuhëtarët u bënë kundërshtarët kryesor të teorisë 

së autoktonisë së preajrdhjes së shqiptarëve. Dhe, këto 

argumente vërtetë janë bindëse. Në mesin e tyre është 

p.sh. edhe e dhëna se në gjuhën shqipe janë ruajtur 

huazime nga dialekti dorik i gjuhës së vjetër greke, të 

cilat, është e qartë, i huazuan ilirët në periudhën antike 

nga kolonistët grek në trojet ilire (Apidamnos, Apollonia, 

Orikon etj), me të cilat ilirët jetuan në simbiozë 

një kohë shumë të gjatë. Sa për ilustrim po përmendim 

fjalët b l e t ë e cila ka prejardhje nga fjala greke fjala 

m o k ë n ë, mulli rottaiv dore në të cilën dallojmë fjalën 

greke etj. Emrat e shumtë të vendeve të kohës antike 

janë ruajtur në gjuhën e sotme shqipe, në ato forma në 

të cilat më shpesh mund të shpjegohen me ligjshmëritë 

fonologjike të gjuhës shqipe. Në rezultate të ngjashme 

kanë arritur gjuhëtarët duke studjuar antroponiminë 

L’enigma dei Pelasgi e degli Etruschi 

meriti la commemorazione di tutti i RESA (Etruschi)”. 

La parola “ARNO” oggi la troviamo solo nella lingua 

albanese con un significato declassato di “restauratore”, 

però, restaurare una cosa danneggiata, 

significa “ricrearla”, quindi l’interpretazione della 

parola ARNO in questa e in moltissime altre iscrizioni 

dell’Etruria penso sia valida. 

Inoltre, vi è il ben noto fiume ARNO che bagna, 

fra altre, la fiorente città di Firenze: e noi sappiamo 

che le civiltà sono sempre nate vicino a fiumi importanti. 

YJ (stelle): neanche questa parola è stata trovata 

in altre lingue, tranne che nell’albanese, pur essendo 

molto comune nei documenti epigrafici dell’antichità, 

dall’Egeo all’Atlantico. YJ, YJNOR, HYJNERON sono 

termini provenienti dal pelasgo-illirico-etrusco. Infatti, 

se ne trovano in abbondanza nelle loro iscrizioni, ma 

dhe çështje tjera gjuhësore. Kjo pati si pasojë se edhe 

gjuhtarët gjithnjë e më shumë po përqafojnë teorinë e 

prejardhjes së drejtëpërdrejtë të gjihës shqipe nga gjuha 

ilire (V.Pisani, Ë. Cimohovski etj.), ndërkaq gjuhëtari 

zagrebas Radosllav Katiçiq, qëndrimin e vet për 

këtë çështje e ka përmbyllur në fjalinë: “Është normale 

dhe e natyrshme të konsiderohet se gjuha shqipe ka 

dalë nga ilirishtja”. Ky gjuhëtar hodhi poshte prejardhjen 

trakase, sepse mendon se ngjashmëritë ndërmjet 

gjuhës shqipe e rumune nuk mjaftojnë për të nxjerrë 

përfundime për lidhjen e tyre gjenetike. 

Teorinë trakase e kundërshtoi ashpër edhe filologu 

Italian Vitore Pizani, i cili me të drejtë vëren se “ nëse 

në periudhën antike në Shqipëri është folur gjuha ilire, 

nuk shoh se si popullsia e Shqipërisë këtë gjuhë ka mundur 

ta zëvëndësojë me trakishten”, gjegjësisht, “ nëse 

pandehim se ata deri në okupimin romak kanë folur 

ilirishten, nuk shoh se si kanë mundur ta zëvëndësojnë 

gjuhën e vet me gjuhën e një populli tjetër i cili kurrë 

nuk e ka sulmuar ose okupuar Shqipërinë”. Mirëpo, 

sadoqë lënda gjuhësore dhe interpretimi i saj është me 

rëndësi të dorës së parë për studimin e problemit të 

etnogjenezës së shqiptarëve, prap duhet theksuar se 

kjo lëndë nuk është e vetmja, me të cilën përpiqet të 

ndriçohet ky problem. Me rëndësi të veçantë janë rezultatet 

e reja të hulumtimeve arkeologjike, të cilat gati 

në heshtje të plotë të burimeve historike, për periudhën 

nga shekulli i VI e deri ne shekullin e XI se çka 

ngjarë në këtë pjesë të Ballkanit, ofrojnë mbështetje më 

bindëse për ndjekjen e fatit të banorëve të vjetër gjatë 

mesjetës së hershme. Në Këto rezultatet duhet konsideruar 

edhe ata që, në kohën më të re, kanë shënuar 

shkencat tjera, p.sh. etnologjia, antropologjia etj. Me 

hulumtimin e këtij problemi kompleks sot mirren 

shumë specialistë, në rend të parë shqiptar. Për problemin 

e etnogjenezës së shqiptarëve është diskutuar në 

tubimin shkencor, i cili u organiua në Tiranë më 1969. 

Në aktet e këtij tubimi, të cilat më parë u botuan në 

gjuhën shqipe e pastaj edhe në gjuhën frengjishte me 

titull “Ilirët dhe gjeneza e shqiptarëve, (Tiranë 1971), 

hasim punime në të cilët këtë problematikë e ndriçojnë 

nga aspekti gjuhësor (E.Çabej, J. Gjinari etj). Edhe një 

konferencë e ngjashme me titullin “Konferenca kombëtare 

për gjenezën e popullit shqiptar, gjuhën dhe 

kulturën e tij”, me pjesëmarrje të shumë specialistëve 

të huaj, u mbajt në Tiranë më 1982. Këtij problemi 

pjesërisht i kushtohet edhe Kuvendi i parë i studimeve 

ilire (Tiranë 1972), poashtu me pjesëmarrje të specialistëve 

të shumtë të huaj, në mesin e të cilëve pati edhe 

nga Jugosllavia titiste. 

5. Ndihmesa e disiplinave tjera 

shkencore 

Gjithë kjo pati për pasojë, se sot problemet që lidhen 

me etnogjenezën e shqiptarëve pakrahasueshëm janë 

me të njohur se sa kanë qënë para njëzet vjetësh. Të 

shohim tani se si me ndihmenë e disiplinave shkencore 

i shkoi përdore specialistëve të hudhin shkëndija drite 

në rrethanat e kësaj pjese të Ballkanit Perëndimor, në 

kohën e mesjetës së hershme dhe se si sot, përballë 

shumë paqartësive dhe problemeve të panjohura mund 

të përcillet procesi etnogjenetik, i cili solli krijimin e 

popullit shqiptar në hapsirën gjeografike në të cilën 

jeton sot. Në kohën parahistorike, në hapsirën ku sot 

jetojnë shqiptarët, kanë jetuar fise të ndryshme ilire, 

në mesin e të cilëve edhe një, i cili për problematikën 

tonë, është me rëndësi të veçantë, emrin e të cilit nuk 

e ka ruajtur gjeografi grek Ptolomeu në qindjvetorin e 

dytë të erës sonë. 

Ky është fisi Albanoi me kryeqytetin Albanopolis. Dimë 

se ky fis është ne pjesën qëndrore të Shqipërisë së sotme 

dhe se Albanopolisi, sigurisht ka qënë në Zgjerdhesh në 

afërsi të Krujës, ku janë zbuluar relikte monumentale 

të fortifikimeve, ndërtimeve etj. Në kohën e sundimit të 

gjatë romak në disa krahina, sidomos nëpër qytete dhe 

në rrethinën e tyre është krijuar një lloj simbioze, më 

parë greko-ilire e më vonë edhe iliro-romake. Në qytetet 

e mëdha siç kanë qënë: Apollonia, Scodra, Dyrrachiumi, 

Lissusi e të tjerë, në kohën romake vijnë kolonistë italic, 

të cilët imponojnë gjuhën e vet latine, si gjuhë të administratës 

, ushtrisë dhe në përgjithësi në jetën publike. Ata 

me veti sjellin teknologji, më të përparuar për ndërtimin e 

enëve të baltës, për përpunimin e metalit, ndërtojnë rrugë 

të shkëlqyera, nëpër të cilat, bashkë me ushtrinë do të 

vijnë nga Italia dhe nga krahinat tjera të Perëndorisë romake 

prodhime të ndryshme kulturore, si dhe ide të reja 

e religjione të reja. Prodhimi serik i mallit të konsumit të 

përgjithshëm, do të sjellë stagnimin dhe rënjen e kulturës 

tradicionale materiale vendase dhe në bazë të pranisë së 

punëtorive romake, në qytetet e vendbanimet ilire, ka nxitur 

shumë hulumtues të sotëm, ta mbiçmojnë intensitetin 

e romanizimit. Fakti se ilirët as në jug, as në pjesët tjera 

të Ballkanit nuk kanë hartuar alphabet kombëtar dhe se 

mbishkrimet varrore e në objekte tjera i kanë shkruar 

kryesisht në gjuhën latine ose greke dhe më shumë i ka 

kontribuar sjelljes së përfundimeve të pasakta për romanizimin 

e krahinave ilire. 

Në të vërtetë, anasit e vjetër të Ilirisë Jugore, 

përkundër ndikimit në një kohëzgjatjeje shumëshekullore 

të bashkëjetesës që kanë ushtruar kolonistët grekë, 

pastaj romakë, vazhduan ta jetojnë jetën e vet, ta flasin 

gjuhën popullore, të besojnë në hyjnitë e veta të moçme, 

të shërohen me ilaçe të moçme popullore etj. Ndërkaq, 

romakët nuk kanë qënë gjithaq të interesuar patjetër 

të denacionalizojnë vendin që kanë okupuar, andaj në 

ato vende kanë pasur qëndrim tolerant ndaj vendasve, 

ndaj kulturës së tyre, gjuhës e religjionit. Pikërisht në 

Ilirinë e Jugut, për këtë kemi argumente bindëse: jashtë 

vendbanimeve urbane, kazamateve ushtarake, qendrave 

xehëtare dhe vendkruqëzimeve të mëdha nuk gjejmë 

mbishkrime në gjuhën latine. Në brendësi, populli, pa u 

penguar nga ardhësi-ardhacakët, vazhdoi ta jetojë jetën 

e vet e ta flaës gjuhën e vet. Sa i përket gjuhës, kemi argumente 

pikërisht nga antika e vonë, për më tepër Shën 

Jeronimi, i cili sigurisht e njihte mirë situatën e pjesës 

perëndimore të Ballkanit në kapërcyell të antikës sepse 

edhe vetë ishte i lindur ilir, shënon në shekullin e V, në 

jetëshkrimin e vet për shën Hilarionin, se në rrethinën e 

Epidaurumit (Cavtatit të sotëm), flitet në gjuhën e vendit 

e këtë gjuhë të vendit e përmendë edhe një herë në komentet 

e veta të Isaisë si “gentilis barbarusque sermo”. 

6. Emrat e përdorur ilir 

Fundin e antikës dhe dyndjen e popujve dhe dyndjen 

e popujve, krahinat e ilirëve të jugut e pritën me popullsi 

romane e me vendëse të romanizuar ose gjysëm të 

romanizuar në qendrat urbane e me popullsi autoktone 

në brendësi. Sidomos, kjo popullsi e paromanizuar qe 

e pranishme në vendkalimet malore, vështirë të arritshme, 

të cilat kurrë nuk kanë qënë të nënshtruara procesit 

të romanizimit. Megjithëkëtë, edhe ajo shtresë e 

popullsisë vendase që u romanizua nëpër qytete ose në 

afërsinë e tyre, nuk e kishte harruar prejardhjen e vet, 

siç mundet bukur mirë të argumentohet me faktin se 

me këmbëngultësi, fëmijve të vet i vënë emra të vjetër 

ilir, si p.sh. Pletor, Gentius, Tata, Anula dhe shumë 

e shumë të tjerë, të cilët i lexojmë nëpër monumentet 

mbivarrore të shkruar në gjuhën latine ose greke. 

Përveç tjerash në këto monumente, jo rrallë hasim të 

latuar heronj vendës të veshur me rroba popullore, nga 

e cila mund të shihet mirë se me çfarë këmbëngulje 

ilirët ruanin tiparet kombëtare dhe identitetin e vet nacional. 

Ndarja e mbretërisë në qindvjetëshin e katërt të erës 

sonë në ate të lindjes dhe të perëndimit, e cila ilirët 

e jugut i mbërtheu në përbërje të perandorisë lindore 

romake, si dhe shtegëtimet afatshkurte të gotëve e hunëve 

në qindvjetëshin e pestë nuk sollën kurrfarë ndryshimesh 

të rëndësishme etnike. Ndryshime të këtilla 

nuk ndodhën as në periudhën e dyndjes së popujve 

as shtegëtimeve të avarëve e sllavëve, sepse e kemi të 

njohur dhe të ditur nga burimet historike, se kjo zonë 

ilire, në këtë kohë, nuk u gjet në sulmin kryesor të valës 

migracionale avaro-sllave. Shprishje më të mëdha etnike 

nxiti përqëndrimi i mëvonshëm i sllavëve si pasojë 

e invazionit bullgar nga gjysma e dytë e shkullit të IX 

deri në fillim të shekullit të XI dhe ate pikërisht në jug 

të Shqipërisë së sotme, si dhe zgjërimi i elemntit sllav 

oggi si usano solo nella lingua albanese. Da questo si 

può dedurre che le varie forme di YJ potrebbero essere 

di origine proto-indoeuropea. E si può arrivare a 

questa conclusione prendendo in considerazione tutte 

le altre lingue indo-europee che non chiamano “YJE” 

le stelle, bensì: Sanscrito (Astra), Italiano (Astri:stelle), 

Spagnolo(Estrella:estreja), Portoghese (Estrema), Inglese 

(Stars), Greco (Astro-Asteri), Romeno (Stea e 

Vedeta), Persiano (Setareh), Tedesco (Stern). 

Nella Penisola Iberica si trovano iscrizioni molto 

simili a quelle dell’Illiria e dell’Etruria, incise con 

l’alfabeto pelagico-fenicio e si interpretano sempre 

attraverso l’albanese. Abbiamo menzionato le iscrizioni 

con la parola YJE e derivate. Ora, per rimanere 

nel tema, tra le altre iscrizioni del Portogallo del Sud, 

scoperte ai primi del XVIII secolo e finora mai deciimportanti. 

YJ (stelle): neanche questa parola è stata trovata in alt 

në Shqipërinë Veriore. Burimet shumë më të mangëta 

tranne che nell’albanese, pur essendo molto comune nei documenti 

historike 

dell’antichità, 

nga mesjeta 

dall’Egeo 

e 

all’Atlantico. 

hershme, që 

YJ, 

kanë 

YJNOR, 

të bëjnë 

HYJNERON 

me 

sono 

zonën e krahinave jugore ilire, vështirë mund të na ndihmojnë 

për rekonstruimin e gjithë asaj që ka ngjarë me 

provenienti dal pelasgo-illirico-etrusco. Infatti, se ne trovano in ab 

nelle loro iscrizioni, ma oggi si usano solo nella lingua albanese. Da 

popullsinë e vjetër banuese, por që për etnogjenezën 

può dedurre che le varie forme di YJ potrebbero essere di origin 

e shqiptarëve ka rëndësi shumë të madhe. Sa ka qënë 

indoeuropea. E si può arrivare a questa conclusione prend 

numri i ardhacakëve, në rend të parë atyre sllavë, 

considerazione tutte le altre lingue indo-europee che non chiamano 

në atë zonë dhe a kanë pasur sukses tia imponojnë 

stelle, bensì: Sanscrito(Astra), Italiano(Astri:stelle), Spagnolo(Estrella 

vendësve gjuhën e kulturën e vet deri në atë masë, sa 

Portoghese(Estrema), Inglese(Stars), Greco(Astro-Asteri), Romen 

që ta ndryshojë përbërjen etnike të popullsisë, ashtu siç 

Vedeta), Persiano (Setareh), Tedesco (Stern). 

ka ngjarë kjo në zonat tjera të Ballkanit perëndimor 

(Vijon në numrin e ardhshëm 

Nella Penisola Iberica si trovano iscrizioni molto simili a quelle de 

dell’Etruria, incise con l’alfabeto pelagico-fenicio e si interpretano 

attraverso l’albanese. Abbiamo menzionato le iscrizioni con la paro 

derivate. Ora, per rimanere nel tema, tra le altre iscrizioni del Porto 

frate, Sud, scoperte vediamo ai questa primi del epigrafe XVIII secolo che e appare finora mai sulla decifrate, stele vediam 

epigrafe che appare sulla stele n.22: 

n.22: 

L’ho dedicato alle divinità quando ero ancora in vita” 

L’ho dedicato alle divinità quando ero ancora in vita”

Storia 


Nga: Vepror Hasani 

Perikli Ikonomi-Shlimani shqiptar, një 

jetë në kërkim të orakullit 

të Dodonës 

Jo rrallë herë ai ndihej i nervozuar . “Çështë kjo heshtje 

e madhe që na mbulon të gjithëve”, pyeste veten herë pas 

herë. Në raste të tilla, Perikli Ikonomit i lindte dëshira 

të ngrihej dhe të shkonte në Tiranë, të trokistë në zyrat 

e qeverisë dhe t’i pyeste të gjithë: “Ju lutem më thoni, 

çështë gjithë kjo heshtje…”! “Përse nuk flitet për malin 

e Tomorit… më thoni përse” ! Në raste të tilla Perikli 

Ikonomit i dukej sikur ishte atje dhe vazhdonte të ngrinte 

zërin: “Nëse Olimpi, mali i përmendur i Greqisë së vjetër, 

ka rëndësi historike sot, ca më shumë Tomori i Shqipërisë 

duhet të jetë më i përmenduri si selija parahistorike e 

Perëndive të vjetra të stërgjyshëve tanë Pellazgo-Illyrianë 

dhe duhet të ketë një rëndësi historike më shkëlqyese për 

kohën e vjetër…” 

“Tomori për Shqipërinë e lirë është monument i madh 

kombëtar…”! Perikliut i pëlqente veçanërisht të theksonte 

shprehjen “shqipëri e lire”, ndoshta për t’u thënë pushtetarëve, 

përse keni frikë, kur jetoni në një vend të lire, 

ose me këtë fjalë ai kishte parasysh Shqipërinë brenda 

kufijve të sotëm. Duke menduar se ishte gjithnjë atje në 

zyrat e Tiranës, vazhdonte të mendonte ato që douheshin 

thënë: “A nuk e dini ju se shënimet historike të Herodotit, 

Hesiodit, Pliniusit, Pindarit, Plutarkut, Dionys Perigjitiut, 

Athanas Stagjiritit, Didymosit, Eustathit dhe shënimet 

gjeografike të Strabonit, Skymnos Hiosit, të Meletios e 

Barthelemyt e largojnë nga Janina vetiu Dodonën dhe e 

sjellin këtej në veri të Toskërisë…d.m.th. në Tomorin e 

Shqipërisë së lire”! “Nuk e dini…”! “Unë i kam studiuar 

këto libra, i kam studiuar për 8 vjet me radhë dhe e 

di çfarë them, por, po të studiohen mirë ato shënime si 

edhe shënimet e gojëdhënat si mjet argumentesh, atëherë 

mund të merret vesh më mirë e vërteta përkatëse, që deri 

sot ende nuk është ndriçuar plotësisht…”. 

Në të vërtetë, që të gjitha këto, Perikliu vetëm sa i 

mendonte, sepse realisht nuk kishte patur ndonjëherë 

ndërmend që të shkonte në Tiranë. Megjithatë pas dëshpërimeve 

të tilla, gjente mundësinë të ngushëllohej: “Mali 

Tomorr e ka trashëguar vetë emrin e tij dhe sa nuk e thotë 

që unë jam Tomori i Zotit të Pellazgëve… besa sikur të 

kish pasur gojë do të gjëmonte fort kundër atyre që e përbuzin 

dhe kërkojnë t’i humbasin vleftën e madhe historike…”, 

përfundonte kështu mllefin e tij kundër heshtjes 

Perikli Ikonomi. Megjithatë nëse Henrik Shliman mbeti 

njeriu që zbuloi Trojën, PerikliIkonomi do të mbetet “studiuesi 

i heshtur” që punoi çdo ditë, çdo javë, çdo muaj, 

çdo vit, për të gjetur vendlindjen e orakullit më të vjetër 

të Dodonës 

Dodona dimërkeqe - dimri në malin 

Tomorr 

Ai nuk e duronte dot heshtjen dhe sërish nervozohej: 

“Si nuk u shkon mendja vallë, vazhdonte të pyeste veten, 

Perikli Ikonomi se Dodona dimërkeqe është mali i Tomorit. 

Dodonën dimërkeqe nuk e kam thënë unë, por 

Homeri në librat e tij. Ja çfarë thotë ai te Iliada, (XVI. 

234): Aqilehti, …i çoi aso kohe një përshëndetje Zeusit të 

Dodonës pelazgjike e i thotë në formë lutje: “O Zot, mbret 

Dodonas pelazgjik që banon në ato vende të largëta e sundon 

mbi Dodonën dimërkeqe…”. A nuk është ky mali i 

Tomorrit A nuk bën atje një dimër i keq dhe i ashpër Ne 

që të gjithë e dimë që është kështu!. Fjala greke e Homerit 

“dhisqimeros”, që në shqip do të thotë “dimërkeqe” zë 

plotësisht vend kur flitet për klimën e ftohtë që ka vetë 

mali Tomor dhe rrethinat e tij”. Pas kësaj Perikli Ikonomi 

ishte gati t’i tregonte çdo bashkëbiseduesi çdo gjë mbi 

malin Tomor. “Atje bën një dimër i keq, tregonte ai. 

Dëbora e mban malin të mbuluar pothuajse gjithë vitin. 

Mbi atë mal fryn një erë e ftohtë si akullimë. Është 

një tmerr i vërtetë. Atje gjen dëborë të pashkrirë kurrë 

ndonjëherë. Dëbora është shekullore. Banorët e atjeshëm 

thonë se mali ushton e gjëmon herë pas herë. Ushtima e 

tij është e tmerrshme dhe përhapet si jehonë, madje thonë 

se ai gjëmon edhe për së kthjellti. Në këto raste dridhet 

i gjithë vendi. Kjo është arsyeja që në atë vend njerëzit 

betohen: “Për atë Mal që vret në të kthjellët”. Atëherë si 

mund të thuhet se Dodona Pelazgjike ndodhet në Janinë, 

kur atje në atë vend, nuk e gjen një dimër tëtillë! 

Fushëza e Sellopisë - fusha 

pjellore e Myzeqesë 

Kishte kohë që e kishtë përfunduar studimin e tij, në 

atë kohë ishte 44 vjeç, kurse tashmë po i kalonte të 50-tat 

dhe prapë asgjë nuk dëgjonte për malin e Tomorrit. Në 

ditë të tilla heshtjesh të pafund ai i kthehej sërish orakullit 

të Dodonës. Citonte përmendësh thënie të historishkruesve 

të vjetër: “Hesiodi, thoshte P.Ikonomi, në librin e 

tij ( VII, 16) dhe Straboni në librin ( VII, 19) e përmendin 

qytetin Sella të Sellopisë si vend të tempullit të Dodonës 

dhe tregojnë, se Sellopija është vend me plot dhera (ara) 

pjellore në drithra, me plotë livadhe të mira për kullotje, 

ka tufa të mëdha dhenësh e me shumicë, ka tufa qesh e 

lopësh nga ata që i përdredhin ose i heqin zvarrë këmbët, 

kur ecin; këtu banojnë dhe burra të pasur shumë me dhen 

(d.m.th. dhenarë të pasur në bagëti) dhe të pasur në gjë të 

trashë (qe e lopë) dhe në kullotje (mushara). 

Thonë se më të parët e këtij vendi kanë qenë loparë 

(vuvotë) “sipas skolastiut Traqin. Sofokl. 1174 të Hesiodit” 

përmendin, se Dodona qytet gjendet në anët e 

tejme, larg në kufijt e fundit të Epirit (Toskërisë), “d.m.th. 

nga ana e këtejme”. “Atëherë , ngrinte zërin Ikonomi, si 

mund të mos mendosh që bëhet fjalë për fushën pjellore 

të Myzeqesë dhe jo për fushën e Janinës. Fusha e Janinës, 

të gjithë ata që e kanë parë e dinë mirë që është një fushëz 

e vogël, fort e ngushtë, krejt një luginë që nuk i përshtatet 

as thënies së Hesiodit, as të Dionisyt, as të Ttheusiatit dhe 

as të Strabonit, të cilët flasin për një fushë me gjerësi e 

pjellori të famshme në drithëra, për kullota bagëtish, për 

livadhe dhe ara të shumta e për fushë me tufë bagëtish, 

për fushë me tufa delesh dhe lopësh. Fusha e Janinës nuk 

e kishte këtë mundësi as për dhenarë me tufa dhenësh 

të shumta e as për gjithë të tjerat që përmend Hesiodi, 

Straboni e të tjerë. 

Por më thoni, kush nuk e di që krijimi i dy kolonive 

greke, njëra në Apoloni (Pojan) dhe tjetra Epidamna 

ose Durrachim (Durrës) nuk erdhi si rezultat i pjellorisë 

Dodona e vjetër 

pelazgjike jo në Janinë, 

por në malin e Tomorrit 

së famshme të Fushës së Myzeqesë. Nga këto dy qytete 

tregtia me vendet e jashtme filloi që nga shek 6-të para 

Krishtit. Kush mund të kundërshtojë thënien e Hesiodit, 

kur ai shkruan: “ka tufa qesh e lopësh nga ata që i përdredhin 

ose i heqin zvarrë këmbët, kur ecin” A nuk bëhet 

fjalë vallë për buajtë e Myzeqesë. A nuk e dimë të gjithë 

që buajtë e Myzeqesë i përkasin një race të vjetër! A 

nuk keni dëgjuar që në fshatin Sheqishtë nën gërmadhat 

e fshatit Navoselë, pranë Fierit është gjetur një statujë 

bualli prej guri arduazi të errët! Por mund t’u them edhe “Gjeografi Meletios në librin e tij (faqe 274-275), kujtonte 

Dodona e vjetër pelazgjike jo në Janinë, por në malin e Tomorrit 

diçka tjetër: Sipas Tuqidhidhit Myzeqeja në shek V para 

Krishtit përmendej Taulantija, ndërsa Straboni te libri i 

tij (fq:8 kr I) e sjell me emrin Talarija, fis të Mollosëve, 

që banojnë pranë këtij mali; rreth këtij vendi janë dhera 

nga Vepror Hasani 

moçalishte; mali Tomorr në rrëzët e tij ka shumë burime. 

Me këtë dua të them se Taulantija- Talarja- dhe më vonë 

Lalarija kanë qënë fis i vjetër”, përfundonte argumentet e 

tij Perikli Ikonomi 

Perikli Qytet Ikonomi-Shlimani Sella i Sellopisë – Sulova shqiptar, rrjedh një një burim jetë me ujë të në ftohtë, kërkim ekziston edhe të një faltore orakullit e të Dodonës 

e Tomorrit 

Perikli Ikonomi kishte kaluar të 60-at, por përsëri 

ndjente vetëm heshtje, askush nuk fliste për Dodonën 

Nuk ka asnjë dyshim se kur gjeografi Meletos përmend 

emrin pelje e ka patur fjalën për tri plakat fatthënëse. Por 

mbi Tomor gjendet edhe një fshat tjetër që ka emrin, 

Mrakull, apo Mbrakull që do të thotë (mbë)Orakull, (te) 

Orakulli ose shkoj mbë Orakull. Edhe në këtë fshat janë 

gjetur statuja të stilit primitiv. Po, mali i Tomorrit është 

vendi ku lindën perënditë pelazgjike, fliste me siguri Per- 

Jo pelazgjike. rrallë Ndaj herë sërish i ai kthehej ndihej studimit i dhe nervozuar sërish argumentonte 

me heshtjen e vet.: 

shenjtë. Jo, nuk kam asnjë dyshim që Lubesha është 

. askush “Çështë prej fshatarëve kjo heshtje nuk i prêt lisat e pasi madhe i quajnë që të na mbulon të gjithëve”, pyeste 

veten “Studiesit herë dhe historianët pas herë. e vjetër Në thonë raste se Dodona të tilla, Lopesia”, Perikli ishte gati Ikonomit të ngrinte zerin i Perikli lindte Ikonomi dëshira të ngrihej dhe të shkonte në 

gjendet pranë qytetit Sella (Sella dhe Ella janë i njëti 

(peleas), fatthënëseve të orakullit të Dodonës. 

Tiranë, qytet), por edhe të pranë trokistë qytetit Dodona, në zyrat Hesiodi (libër e qeverisë VII, dhe Lisat t’i pyeste e Janinës-vëgjejt të gjithë: “Ju lutem më thoni, çështë gjithë kjo 

16) dhe Straboni (libër VII, 19) përmendin qytetin Sella 

e malit Tomorr 

heshtje…”! të Sellopisë si vend të tempullit “Përse të Dodonës. nuk flitet Të njëjtën për gjë malin Perikli e Ikonomi Tomorit… kishte filluar të më plakej, thoni kishte kaluar përse” të ! Në raste të tilla Perikli 

thotë edhe Homeri te Iliada (XVI. 234), kur Akili i çoi 80-at, por përsëri kishte dëshirë të gjendej edhe një herë 

Ikonomit aso kohe një përshëndetje i dukej Zeusit sikur të Dodonës ishte pelazgjike atje dhe te lisat vazhdonte e Tomorrit e të sillte të ndërmend ngrinte kohën zërin: e Dodonës, “Nëse Olimpi, mali i përmendur i 

e i thotë në formë lutje: “O Zot, mbret Dodonas pelazgjik ku siç thoshte Ikonomi: “Titus Libius (libër VII, 3) nënvizonte, 

se banorët e rrethit të Dodonës në fillim hanin lënde 

Greqisë së vjetër, ka rëndësi historike sot, ca më shumë Tomori i Shqipërisë duhet të jetë më i 

që banon në ato vende të largëta e sundon mbi Dodonën 

përmenduri dimërkeqe, rreth si teje banojnë selija Selijtë….”. parahistorike e lisash Perëndive e vallangjidhash të e pastaj vjetra nga priftërinjtë të stërgjyshëve e tempullit 

ikli Ikonomi 

tanë Pellazgo-Illyrianë dhe 

Po ku ndodhet Sella Studiues të rinj janë përpjekur mësuan të lërojnë tokën e të mbjellin drithra. Gjeografi 

duhet që qytetin të Sella ketë ta identifikojnë një rëndësi me fshatin Sul historike të Janinës më Meletios shkëlqyese (faqe 214) shkruante për se pranë kohën Dodonës e vjetër…” 

ishte pyll 

së bashku me fshatin Lopçi, ndërsa malin Ksirovuno apo 

Uliçka me malin e Tomorrit, por nuk kanë mundur t’ia 

dalin dot mbanë. As gërmimet arkeologjike nuk e kanë 

ndodhë ndryshe. Qyteti Sella i Dodonës është Sulova e 

Skraparit dhe Sellopia është fusha eMyzeqesë. 

Të gjithë rrugët të çojnë atje. Z. Mollossit (faqe: 122, 

vol: I) thotë, “se qyteti Enissa dhe Ella kanë qënë qytete të 

Orestiadhës së Epirit” (Toskërisë). Që Orestët kanë banuar 

që nga kohët e lashta në gjithë rrethin e Tomorrit dhe 

Beratit kjo nuk ka asnjë dyshim. Kjo krahinë e mori këtë 

emër nga Oresti, biri i Agamemnonit (njëri nga prijësit e 

luftës së Trojës), ai pasi vrau nënë e tij u detyrua të fshihej 

në krahinën e Beratit, çka bëri që kjo hapësirë të merrte 

dhe emrin Orestiadhë. 

Këtë të vërtetë na e thotë edhe Straboni (lib VII, kr. 

VII, 8) Pra, qyteti Sella apo Ella ka qënë këtej, në kufi 

veriorë të Toskërisë, ndaj edhe Dodona është këtej dhe 

jo andej nga Janina. Po çfarë përfaqëson sot Sulova e Skraparit, 

i thoshte vetëvetes Perikli Ikonomi. “Emri i saj 

ka qënë Sul, ndërsa prpashtesën “-ova” e ka marrë nga 

turqishtja që do të thotë “vend”, pra vend i Sulejve, ose i 

Selejve. Ky fshat ndodhet në anën veriore, pranë Tomorrit 

dhe ka të gjitha të dhënat për ekzistencën e një qyteti të 

vjetër. Pranë tij, mbi malin Gorica, gjendet një kështjellë 

e vjetër. 

Në këtë vend ka ekzistuar edhe një faltore tepër e 

vjetër, por që të shkosh sot atje është e pamundur. Një 

urë që shërbente si kalim për atje, është gremisur prej 

vitesh, ndërsa vendi mbetet i thepisur. Aty gjendet edhe 

një shkemb me shumë dhoma në brendësi të tij dhe me 

një rrugë të thellë të nëndheshme që nuk dihet ku të çon. 

Nuk është çudi që kjo shpellë të jetë shpella e Sellopisë së 

Orestiadhës, ashtu siç e ka përshkruar Z. Mollossi te libri 

i tij (faqe 12. kr. I). Në këtë vend ekziston edhe një burim 

i thellë. E pra, ky është qyteti Sella i Dodonës, ndërsa 

qyteti Dodona mbetet të jetë Qyteza. Ajo ndodhet pranë 

me Sulovën. Edhe aty gjendet një kështjellë e vjetër me 

gurë të mëdhenj si arka. Një vend i tillë përmendet edhe 

nga Straboni”, përfundonte gjykimin e vet “studiuesi i 

heshtur” Perikli Ikonomi. 

Lopessia e Janinës-Lubesha 

e Skraparit 

Perikli Ikonomi kishte kaluar të 70-at, megjithatë mendja 

e tij rrinte vetëm te orakulli i Dodonës. Ai kishte studiuar 

në gjimnazin “Zosimea” të Janinës, njihte mirë greqishten 

e vjetër dhe të re, italishten, frëngjishten dhe anglishten. 

Kishte lexuar çdo studiues të huaj që flistë për Dodonën. 

Dhe gjithnjë e më shumë bindej se Dodona ishte në malin 

e Tomorrit. Shpesh kujtonte fshatin Lubeshë të Skraparit: 

Perikliu, tregon lopessët ishin nga Selijt që banonin pranë 

Dodonës dhe vendi i tyre quhej Lopessia. Me këtë thënie, 

ai (Meletosi) nuk ka bërë asgjë tjetër veçse ka vërtetuar që 

Lopesia është Lubesha e Skraparit. Ky fshat herë thirret me 

emrin Lubesha dhe herë me emrin Lobesha, por nëse do ta 

shkruanim greqisht do të ishte pa asnjë mëdyshje, Lopessia. 

Në rrokjen -ssia ku gjenden dy “ss” i përgjigjen natyrshëm 

shkronjës shqipe “sh,”(Lobesha-Lopessia). Ky fshat i Skraparit 

shtrihet në anën perëndimore të malit Tomorr, pranë tij 

vjetër, por edhe një shpellë ku thuhet se brenda saj rritet një 

mollë. Nga ujërat e burimeve krijohet një lumë i vogël. 

Tek vendi i quajtur “Vokof”. Pranë me Lubeshën, 

me lisa e me vëgjej ( greqisht: dhryes qe figji). Pausanias 

(lib. A.14) thotë se në Epir është mali i Tomorr më të tjera 

parje (sehire) të bukua si dhe hierorja e Zeusit në Dodonë 

“Tomori thënë këtë gjë. Arsyeja për Shqipërinë është e thejshtë: vendi e lirë ku ka qënë është ashtu monument dhe vëgjeu i shenjtë i madh i Perëndisë. kombëtar…”! Perikliut i pëlqente veçanërisht 

Dodona shikonte detin, kurse nga vendet e pretendura Të gjitha këto thënie duket se flasin për vëgjejt e malit 

të deti theksonte nuk duket. Edhe P.Aravantinoi shprehjen pasi studioi “shqipëri shënimet e Tomorr. lire”, Vëgjeu ndoshta është një farë për pishe t’u e butë thënë me kokërra pushtetarëve, të përse keni frikë, kur 

e historianëve të tjerë, të vjetër, pati mendimin Tomori 

duhej në të ishte një mali vend i Ksirovunit të lire, dhe Kastrica ose qytet me këtë vogla, fjalë quhen edhe ai fistiqe. kishte Vëgjejt parasysh e butë sot për sot Shqipërinë janë brenda kufijve të sotëm. 

rrumbullkata, të mëdha, të cilat brenda tyre kanë kokërra 

jetoni 

i Dodonës, por në epilogun e boroshurës së tij (Janinë shumë të rrallë në këtë rreth, por vëgjej të egër ka mjaft, të 

Duke 

1859) pohon 

menduar 

se, “nuk ka argumenta 

se ishte 

të plota 

gjithnjë 

dhe se vendi 

atje 

quajtur 

në 

dhe 

zyrat 

me emrin 

e 

pishë, 

Tiranës, 

ashtu siç ka patur 

vazhdonte 

dhe ka mjaft 

të mendonte ato që douheshin 

thënë: 

i Dodonës nuk 

“A 

dihet 

nuk 

se në 

e 

ç’krahinë 

dini ju 

është”. 

se 

S’kishte 

shënimet 

si të arra 

historike 

ku më të famshmet 

të Herodotit, 

mbahen ato të Lubeshës 

Hesiodit, 

(Lopes- 

Pliniusit, Pindarit, Plutarkut, 

sia). Thënia e Gjeografit Meletios (faq 9 kr. lib) për pyll me 

lisa e më vëgji (figji) pranë Dodonës i përshtatet mjaft mirë 

pyjeve me lisa, lajthi, e vëgjej rreth Tomorit dhe mbi faqe të 

tij. Veç kësaj fjalët vëgje dhe figji, kanë afrim të madh rrokimi, 

ku greqisht bën “figji”. Sigurisht që në atë kohë banorët 

e Dodonës do të ushqeheshin me vëgje. Përveç sa më 

sipër, kërkuesi i njohur Carlo de Simone, nënvizon se në 

botën mikenase nuk njihet konsultimi orakullar i një lisi të 

shenjtë. Ai provon se gërmimet arkeologjike nuk dëshmojnë 

për karakterin dhe/ose praninë mikenase në faltoren e 

Dodonës, si dhe për faktin se nuk ka pasur dru profetik në 

Greqinë klasike…”. Pra s’mbetet gjë tjetër, veçse të themi 

që historianët flasin për vegjejt e malit Tomorr 

0Burimi çudibërës-burimi i Kuçedrës 

Perikli Ikonomi po i afrohej fundit të jetës së tij, por 

sërish gjente shpesh ndjenjën e humorit. Sa herë që kujtonte 

thënien e Athanas Stragjiritit (faqe 304), ku thoshte 

se Dodona dimërkeqe (dhisqimeros) në malin Tomor, ka 

pranë lumin Dodon dhe një burim, që bën çudira… vinte 

buzën në gaz. Burimi i Dodonës, shpjegonte Stargjiriti 

kishte cilësinë, që të zbrazeshin ujërat e tij në kohë mesdite 

dhe të mbushej prapë me ujra deri në mesnatë; kjo 

farë çudije përsëritjej gjithnjë. Këtë e thotë edhe Plinusi, 

duke shtuar se në malin e Ddodonës rrjedhin 100 burime. 

“Sikur të kisha patur mundësi, mendonte Perikli Ikonomi, 

do ta kisha marrë Stragjiritin me vete dhe do të kisha çuar 

te 100 burimet me ujë të malit Tomor. 

Atje do të shikonte vetë se nga ujërat e burimeve krijohen 

dy përrenj të mëdhenj ose dy lumenj: njëri është 

lumi i Tomorricës dhe tjetri lumi i Zagorës. Por Tomori ka 

edhe dy lumenj të tjerë të mëdhenj; Osumin dhe Devollin, 

emri i këtij të fundit vjen nga fjala latine, Deo-lum- Deoli, 

prej fjalës Deus-perëndi që do të thotë “lumi i Zotit”. Prej 

gjeologëve austriak më 1917 është thënë se Tomori ka 

brenda një liqen të madh dhe uji brenda tij shkakton burime 

të shumta. Megjithatë Stragjiritin do të kisha çuar te 

burimi i Sulovës, ku të shihte një burim tepër të thellë e 

të çuditshëm, pastaj te burimi i Lubeshës që ka një ujë 

të ftohtë si akull, te burimi i Vitalenit që gjendet në krye 

të Tomorrit, te Qafa e Dhodhonit dhe që emri i tij ka një 

shpjegim: vitalis –jetë, Vitalenis- jetëdhënës, do ta çoja 

edhe te burimi me emrin “Konti”, te burimet e tjera, por 

edhe te burimi çudibërës që ne e quajmë “Burimi i Kuçedrës”. 

Atje do të shihte se ky burim herë sjell ujë dhe herë e 

ndërpret atë. Mund të të ndodhë që të jesh duke pirë ujë 

dhe atë çast të shterojë. Për këtë arsye banorët e thërresin 

me emrin Burimi i kuçedrës, sepse kur kuçedra nuk donte 

të të jepte ujë e zinte (bllokonte) atë. Ky fenomen ndodh 

edhe sot e kësaj dite. Që të gjitha këto tregojnë se Burimi 

çudibërës i Janinës është Burimi i kuçedrës në malin e 

Tomorrit, thoshte me bindje Perikli Ikonomi 

Tomure, tomuros, tomuri, pelja 

(pelea) - që të gjitha fjalë shqipe 

Tashmë Perikliu kishte zënë shtratin, kishte filluar të 

ndihej i sëmurë, por në çastet kur ndihej mirë niste të 

mendonte për fathënëset e Tomorrit. “Edhe fathënësit e 

Dodonës, tha gati me zë atë çast, 

Perikli Ikonomi, flasin për malin e Tomorit. Historishkruesit 

e vjetër shkruajnë se fathënësit e Dodonës 

quheshin Tomuri, fatthënat e tyre, Tomure dhe Tomuros, 

por kush nuk e di që të gjitha këto fjalë janë të gjuhës 

shqipe, që duan të thonë: Të mirat ose Të mirët. Prej 

këtyre fjalëve ka marë emrin dhe mali Tomor, që do të 

thotë mali i Të mirëve ose i Të mirave. Fatthënat quheshin 

edhe pelje ose pelea. Gjeografi Meletios (faqe 214) thotë: 

Pëllumba (pelje) quheshin gratë e tempullit, të cilat ishin 

barbare (me gjuhë jo greqishte) dhe dukeshin si zogj ndër 

të huajt...”. 

Ndërsa në shënimet e tij, kujtonte Perikli Ikonomi, Barthelemy 

thotë se prej dy pëllumbash të ikur nga Theba e 

Egjiptit, njëri erdhi në Dodonë të Epirit dhe tjetri qëndroi 

në Libi të Afrikës. Pëllumbi quhej me emrin Pelje, që në 

gjuhën e fiseve të vjetra të Epirit kallëzon emrin “plakë”. 

Të gjitha këto thënie të çojnë në Shqipëri. Peljet apo plakat 

përmenden edhe sot e kësaj dite në rrethinat e Tomorit, 

madje ekziston edhe legjenda e tri plakave, ku njëra prej 

plakave përfqëson datën 30 mars, e dyta 31 marsin dhe 

e treta 1 prillin. Në këto tre ditë në gjithë shqiptarët nuk 

punohej për nder të tyre, madje nuk punohet edhe sot”. 

Tomuriasa- Tomorrica e Skrapari 

Perikli Ikonomi kishte mbushur moshën 85 vjeç. Ndihej 

tepër i lodhur. Shpesh pyeste mos kishin parë të vinin 

arkeologë në malin e Tomorrit, por sërish i thoshin se 

nuk kishin parë njëri. Atëherë ai nisi t’u tregonte atyre 

që kishtë përqark se, sipas historishkruesve të vjetër, nga 

Tomure ka rjedhur fjala Tomuriase që tregon krahinën 

e malit Tomor e që nuk është gjë tjetër veçse Tomorrica 

e Skraparit (rrethina e malit Tomor). Në këtë vend asgjë 

nuk gjen mangut përsa i përket orakullit të Dodonës. Në 

faqen jugore të Tomorrit, mbi katundin Bargullas, gjen 

qafën e Dhodhonit, po në këtë fshat ekziston edhe pllaka 

e Dodonit, ku nuk mungojnë as burimet me ujë të ftohtë, 

ndërsa në majën veriore të Tomorrit gjendet çuka e Peljes 

Orakulli i vjetër Pelazgjik - mbi malin 

e Tomorri 

Ishte 23 maj i vitit 1977, Perikli Ikonomi pyeti sërish 

për arkeologët, por përsëri i thanë se nuk kishin parë 

njeri. I mbetur i trishtuar tha: “Po mirë, le të mos vijnë, 

gjithë studiuesit e vjetër e kanë thënë që orakulli i vjetër i 

Dodonës nuk ndodhet në Janinë, por në malin e Tomorrit. 

Ja çfarë thotë Homeri te Iliada: :Aqilehti, biri i Pileut 

dhe i Perëndeshës Deti, Kryetar i Lapathëve në Luftën e 

Trojës, i çoi aso kohe një përshëndetje Zeusit të Dodonës 

pelazgjike e i thotë në formë lutje: “O Zot, mbret Dodonas 

pelazgjik që banon në ato vende të largëta e sundon mbi 

Dodonën dimërkeqe, për rreth teje banojnë Selijtë, Dragomanët 

(fatthënës) këmbëzbathur e gjumëpërdheas….”. 

Pra Akili është Kryetar i lapathëve, lapëve( lebërve të 

sotëm) dhe ai i drejtohet Zeusit të Dodonës. Veç kësaj 

Plutarku ( lib. I..V,19. I.VI, 21, VII, 4 e IX, 6) thotë se 

fiset që banonin rreth Dodonës ishin Selijt, Enianët, Perrevejët 

dhe Athamanët, por Perrevejët dhe Athamanët u 

dëbuan që këtej prej Lapathëvet (stërgjyshërit e lapëve të 

sotëm). Pindari ( lib. I. IV, 84) thotë, që prej Pindit e kundrejt 

mjaft larg, afër Peonëve janë dhe malet Dodoniane, 

por Peonët janë fis ilirian, që në kohëra të vjetra banonin 

rreth liqenit të Ohrit, Dibër, Shpat, Mokërr, Golobordë e 

shtriheshin thellë brënda 

Maqedonisë e në veripërëndim të saj. Po të vazhdonim 

kështu lista e thënieve do të ishte shumë e gjatë. Megjithatë 

e vërteta është se edhe Straboni (gjeograf, libër VIII, 7 

dhe në shënime, ku bën fjalë për Thesalët dhe Epirotët) 

thotë: “Po, Dodonën edhe disa të tjerë e vënë në vend më 

të lartë nga vendet veriore të Thesprotisë (Çamërisë) dhe 

mali i Dodonës është Tomori, rrëzë të cilit gjendet faltorja 

e Zeusit; Dodona është vend i fortë… 

Ndërsa Pindari (lib. VIII, 2) dhe Straboni (lib. VI, 19) 

thonë se vendi Dodonian ka qënë më tej Pindit dhe se 

prej malit Tomor duken edhe gjëra tërheqëse në parje. Të 

njëjtën gjë thotë edhe Didymos (lib.. I. VI, 12) dhe Eustathi 

(lib VI. 14) Ata theksojnë se krahina e Dodonës gjendej më 

tej nga veriu i Thesprotiosë (çamërisë) në vend të ftohtë”. 

Sigurisht që të gjithë kanë të drejtë. Të drejtë ka edhe Herodoti 

kur thotë (libër II, 53-59) se tempull i Dodonës ka qenë 

i vetmi, më i vjetri i gjithë të tjerëve; në këtë binin konsakrime 

(afieroma) dhe popuj të Evropës nga vende veriore 

të Ilirisë.” E pra orakulli i vjetër pelazgjiknuk iDodonës nuk 

ndodhet në Janinë, por në malin e Tomorrit dhe askund 

tjetër. Ndërsa po thoshte këto fjalë, Perikli Ikonomi mbylli 

sytë për t’u ndarë përgjithmon nga jeta, por që edhe atë 

çast dukej sikur thoshte: Çështë gjithë kjo heshtje e madhe 

që na mbulon të gjithëve!!! 

(Ky shkrim bazohet tek studimi i studiesit Perikli Ikonomi: 

“Dodona Pelazgjike dhe Tomor’ i zotit të Pellazgëve


Prof. Giovanni Armillotta 

Giornali fra Albania e Italia 

PUBBLICHIAMO 

L’INTERVENTO DEL 

PROFESSOR GIOVANNI 

ARMILLOTTA DURANTE 

la fine della seconda guerra mondiale sino ai giorni paganda e Turismo della Presidenza del Consiglio ti, Mario Lariccia, Enrico Lombardi, Nicola Lo Russo 

L’EVENTO DEL 12 GIUGNO 

nostri. In seguito vinsi il II Concorso Nazionale Giornalistico 

arbëresh ‘Lidhja 2003’ parlando di «Realtà Nel corso degli anni 1940-1943 l’Ente ebbe una Montanelli, Marco Morosini, Sandro Pichi Sermolli, 

d’Albania. 

Attoma, Leandro Mazzoni, Indro Montanelli, Sestillio 

ORGANIZZATO DA ALBA- 

NIA NEWS. 

Albanese» (f. 1988 a Roma, con direttore responsabile, 

Rodolfo Valentini): rivista dell’Associazione Na- 

ormai introvabili. Ricordiamo, tra gli altri, il volume Sestieri, il padre gesuita Giuseppe Valentini, Turno 

notevole attività editoriale e pubblicò numerosi libri, Luigi Santurini, Alessandro Serra, Pellegrino Claudio 

Saluto gli illustri convenuti e il gentile pubblico, e zionale Italia-Albania – i cui presidenti furono Pier ‘Montagne d’Albania’ di Piero Ghiglione (Tirana, Verdi, Paolo Veronese, e così via. 

ringrazio l’editore e direttore editoriale Olti Buzi, il Francesco delle Sedie ed Arturo Foschi – seguìta ad 1941; forse il primo studio di carattere geografico Infine – e questo è un settore di particolare interesse 

dell’attività dell’Ente – ci fu l’edizione di nu- 

vicedirettore, Darien Levani, ed il direttore responsabile, 

Giulia Bondi, per aver offerto al mio intervento sì responsabile, Corrado Corghi). 

relazione sui ràpsodi montanari albanesi di Nicola merose serie di fotografie (frutto dei reportage per 

«Albania Socialista» (f. 1968 a Roma, con direttore sul sistema montuoso albanese) con in appendice una 

ambìta tribuna nonché platea nel corso della giornata SETTORE N. 3. Arbëreshët, e Albanesi in Italia, Lo Russo Attona. Di questo volume fu pubblicata «Drini», immagini sia in bianco e nero che a colori) e 

di studi “Porti Cittadini – Culture in crescita fra Italia che pubblicano periodici in italiano e in albanese. un’edizione in lingua albanese, per una maggiore diffusione 

nelle istituzioni culturali del paese. Citiamo, tumi dipinti da artisti albanesi e italiani. Le cartoline 

di cartoline che riproducono quadri di paesaggi e cos- 

e Albania” oggi, sabato 12 giugno 2010, in Modena Ricordiamo l’autorevole e diffuso periodico arbëresh 

presso il Centro ‘Francesco Luigi Ferrari’. Unisco al «Lidhja», f. nel 1980 e diretto dal Protopresbitero tra le altre pubblicazioni dell’Ente, ‘Guerra contro la furono diffuse in tutta l’Albania e ancora oggi sono 

mio omaggio, gli auspicî di Giuseppe Montagna di Papàs Antonio Bellushi, per continuare con gli “italiani” 

«Bota Shqipare» e «Shqiptari i Italisë» (Roma) – gua albanese “Fashizmi dhe Evropa” di Ezio Maria Le riprese fotografiche per «Drini» furono affidate 

Grecia’ di Silvio Bitocco (Tirana 1941[]), e in lin- 

particolarmente ricercate dai collezionisti. 

Paolo del Colle (Bari), e di Giovanni Nappi di Brescia 

che – per questioni indipendenti dalla propria volontà f. 1999 e 2004 e diretti da Roland Sejko – che editano Gray (1885-1969) [traduzione di ‘Dopo vent’anni il a provetti reporter, che percorsero tutto il Paese, ed 

– non hanno potuto presenziare alla manifestazione. anche articoli in lingua italiana. Altri sono «Rrënjët», fascismo e l’Europa’ (PNF, Roma 1943)], ed alcuni illustrarono con singolare efficacia la situazione di 

È un vero onore essere qui oggi fra “i pochi – i mensile di attualità e cultura italo-albanese diretto volumi di una biblioteca di cultura popolare. quegli anni delle città e dei centri minori dell’Albania, 

felicemente pochi – un manipolo di fratelli” – come da Hasan Aliaj, f. nel 2003 a Grottaferrata (Roma); Importante realizzazione del “Distaptur” fu la dei mercati, dei costumi delle varie regioni del Paese, 

ci ricorda Shakespeare nella Scena terza-Atto quarto poi: «Bollettino di Grottaferrata», «Flamuri i Arbërit», pubblicazione in due edizioni – albanese e italiano della vita quotidiana e delle realizzazioni urbanistiche 

dell’Enrico V – fratelli che il 20 marzo di due anni «Katundi ynë», «Nazione Albanese», «Rassegna di – della rivista «Drini», ‘Bollettino mensile del turismo che modificarono profondamente Tirana ed altre importanti 

comuni albanesi. 

fa dettero vita a quest’iniziativa. Ed è per me maggior 

vanto aver principiato a collaborare ben una set- 

i Arbëreshëvet», «Zgjimi», «Zjarri», ed il recentissimo aveva come scopo la conoscenza del Paese e lo svi- 

In totale si tratta di oltre 400 foto-cartoline che 

studi albanesi», «Vatra», «Ylli i Arbëreshëvet», «Zëri albanese’, organo ufficiale della DGSPT. Il periodico 

timana addietro, ed esattamente il 13 marzo, quando «Zëri i Arbërit», iniziato ad uscire nel Saluzzese (Cuneo) 

giovedì 3 giugno scorso. 

ta da Francesco Tagliarini, nato a Acquaviva Platani rilevanza, e che sarebbe auspicabile fosse opportuluppo 

del turismo in Albania. Essa fu fondata e diret- 

costituiscono un patrimonio iconografico di grande 

AlbaniaNews.it era ancora in fase sperimentale. 

Auspico che questo mio breve intervento risulti SETTORE N. 4. Italiani che pubblicano giornali in (Caltanissetta) il 15 aprile 1906 e morto a Rovereto namente valorizzato e portato alla conoscenza di un 

soddisfacente e pure compilativo, sia in funzione italiano ma in Albania, episodio collocato strettamente (Trento) il 4 gennaio 1992. Egli era funzionario del più vasto pubblico. Attualmente la collezione è curata 

delle mie modeste conoscenze, che nell’entità del al tempo in cui l’Italia e Albania formavano l’Unione Ministero della Cultura Popolare e dal 1° luglio dalla “Il Veltro Editrice” di Franco Tagliarini, figlio 

vasto oggetto in sé. 

Personale fra il 1939 e il 1943. Da non confondere, 1939, assegnato alla Presidenza del Consiglio dei del direttore. 

L’Albania e l’Italia, ebbero ed hanno in comune in questo punto, il caso dell’edizione albanese de «La Ministri d’Albania, presso la suddetta DGSPT, con le Dobbiamo ricordare anche altre testate giornalistiche. 

«Tomori», ‘Quotidiano politico di Tirana’, 

quattro settori ben definiti della stampa periodica: Gazzetta del Mezzogiorno» di Bari avviata nella prima funzioni di Consulente per il turismo in Albania. 

SETTORE N. 1. Albanesi di-e-in Italia che pubblicano 

testate in italiano, e questo dal sec. XIX, come E mi soffermerò proprio sul perioodo 1939-1943. logia, storia, arte, artigianato, folclore, caccia, pesca, fascista d’Albania’. Il quotidiano era pubblicato con 

metà degli anni Novanta a Tirana. 

«Drini», aveva come argomenti geografia, archeo- 

in seguito il sottotitolo fu modificato in: ‘Quotidiano 

«L’Albanese d’Italia», ‘Giornale Politico Morale Letteraio’ 

(1) uscito la prima volta il 23 febbraio 1848; 

* * * 

dei Balcani), nonché informazioni utili per il visitatore stampato a Tirana. Il primo numero è del 3 marzo 

flora, alpinismo (l’Albania ha tra le più belle montagne alcune pagine in italiano e altre in albanese ed era 

fondato a Napoli dal grande letterato, nazionalista Nell’ambito delle numerose iniziative assunte negli ed il turista. Putroppo mancava lo sport, scarsamente 1940 e il giornale è uscito almeno fino all’agosto 

e rivoluzionario arbëresh Jeronim de Rada (1814- anni durante i quali Italia e Albania erano in Unione sviluppato e considerato nell’epoca monarchica (2). 1943. Poi v’era il «Tomori i vogël», supplemento settimanale 

del quotidiano omonimo. 

1903), sino al quotidiano italiano ‘on line’ «AlbaniaNews.it» 

e al diario in albanese «HermesNews. urbanistico e di sviluppo economico, con legge N. a Tirana in Viale Benito Mussolini 83, oggi Rruga e Un ulteriore quotidiano pubblicato a Tirana in 

Personale – realizzazioni di carattere amministrativo, La rivista – uscita dal 1940 al 1943 – aveva sede 

org» (Ancona, diretto da Doriana Metollari). A questo 546 del 7 dicembre 1940, pubblicata a Tirana sulla Kavajës, e il capo redattore era l’albanese S. Shkupi. edizione bilingue era «Fashizëm»; diario politico con 

proposito, prossimamente il Comandante Paolo Muner, 

pubblicherà uno studio in argomento a partire ficiale del Regno Albanese) N. 192 del 19 dicembre merosi studiosi, professori universitari, giornalisti e iptare’ pubblicato nella capitale dalla S.A. Editoria 

«Fletorja Zyrtare e Mbretërisë Shqiptare» (Gazzetta Uf- 

Al periodico collaborarono nel corso degli anni nu- 

il seguente sottotitolo: ‘Organ i Partisë Fashiste Shq- 

dai giornali albanesi editi a Trieste sin dal sec. XIX. successivo, fu costituito l’Ente Editoriale “Distaptur”. religiosi albanesi ed italiani. Tra questi citiamo Vasil Albanese, e stampato nella tipografia del «Tomori». 

SETTORE N. 2. Italiani che editano testate in italiano 

in Italia sull’Albania: su ciò lo scorso 9 dicembre riservata l’esclusiva in Albania delle edizioni di tutte Koliqi, Skifter Konica, Perikli Mborja, Petraq Pep- 

italo-albanese in Albania. 

La legge istitutiva disponeva che all’Ente fosse Alarupi, Gjergj Bubani, Padre Zef Harapi, Ernest Uscì dal 1939 al 1943: in pratica fu il primo giornale 

ho scritto su AlbaniaNews.it ‘«Noi. Albanesi in Italia», 

il primo giornale italiano in lingua italiana degli litica, sociale, economica e turistica, comprese le car- 

(geografo di fama mondiale), Luigi Baldini, Fernando numero apparve nell’aprile 1940. 

le pubblicazioni aventi carattere di propaganda popo, 

Stefan Shundi. ecc.; gl’italiani: Antonio Baldacci Altro periodico era «Albania-Shqipni» il cui primo 

anni Duemila dedicato all’Albania’ (f. 2000 a Mortara, 

Pavia, con direttore responsabile, Sisto Capra), Il “Distaptur” aveva sede in Tirana ed operava ta, Daisy De Fornari, Igino Epicoco, Piero Ghiglione, sognando il tema di approfondimenti specifici sia in 

toline illustrate. 

Bernardini, Gianni Botta, Sandro Brunori, Piero Cos- 

La ricerca non pretende essere esaustiva abbi- 

ed ho limitato l’analisi di tali testate al periodo fra nell’ambito della Direzione Generale Stampa, Pro- 

Enrico Giansanti, Adriano Grande, Emiliano Guidot- 

àmbito di biblioteche albanesi che italiane. 

Geraldine - Regina ungherese sul trono albanese 

di György Réti 

Ahmed Zogu ha svolto un ruolo centrale tra le due guerre nella movimentata 

storia dell’Albania. 

Dopo aver ottenuto il sostegno di Mussolini e aver vinto gli avversari 

interni, Zogu si sentiva abbastanza forte per realizzare il suo sogno. Il 

1° settembre 1928 proclamò Regno l’Albania e se stesso “re degli albanesi”. 

Assegnandosi questo titolo ha voluto mostrare di essere sovrano 

anche di quei tanti albanesi che vivevano fuori dei confini dell’Albania. 

Dopo la conquista del trono, Zogu era fortemente intenzionato a fondare 

una dinastia, anche allo scopo di rafforzare il suo potere. A quel 

tempo, gli atti e i fatti del re donnaiolo d‘Albania erano al centro della 

stampa mondana di tutta Europa. Verso la fine del 1920, uno dei compiti 

principali degli agenti diplomatici di Zogu fu di fornire delle “candidate 

mogli” al sovrano. In quel momento il barone Frigyes Villani, ministro 

ungherese a Roma, e in Albania, ebbe il compito non del tutto diplomatico 

di segnalare candidate belle e nobili al matrimonio con Zogu. Verso 

la fine del 1937, sotto i riflettori arrivò una bella signorina ungherese. 

La giovane candidata ungherese 

La candidata era la contessa Geraldine Apponyi, nata il 6 agosto 

1915. Suo padre, il conte Lajos Apponyi, capitano degli Ussari, morì 

poco dopo la nascita della figlia. Sua madre, la milionaria americana 

Gladys Viriginia Stewart, si è risposata alla fine del 1920 con l’ufficiale 

francese Girault Gontrand. 

Geraldine e sua sorella Virginia, un anno più giovane di lei, hanno 

iniziato le scuole negli Stati Uniti per poi continuarle a Parigi. 

Nel 1997, in un’intervista alla TV ungherese, Geraldine ha ricordato 

con parole affettuose la sua cittadina di nascita, Nagyappony, oggi in territorio 

di Slovacchia, dove risiedeva nella sua giovinezza, e che ”non aveva 

mai dimenticata”. Ci sono tanti aneddoti sull’incontro tra Re Zogu e la 

giovane contessa. Uno racconta che le sue sorelle, visitando Budapest nel 

1937 hanno portato la sua foto al re. Un altro, che la fotografia era stata 

inviata a Tirana da un’amica di Geraldine. In ogni caso, avvenne che 

nel gennaio 1938, all’apertura della stagione di ballo, la bella contessa 

ungherese fu invitata a Tirana. Geraldine, 40 anni dopo, ha ricordato 

così il fatto: “......Poi ho incontrato il re e come nelle favole, vederlo e 

amarlo è stato davvero un attimo. Potrebbe sembrarvi strano, ma in una 

manciata di minuti, mi innamorai veramente di lui, e questo matrimonio, 

che sembrava di calcolo, diventò un amore vero.” 

Le nozze 

Dal fidanzamento a gennaio al matrimonio in aprile, tuttavia, ci furono 

molti problemi da risolvere. Primo tra tutti, quello religioso, poiché la 

sposa era cattolica romana mentre lo sposo era musulmano. Alla fine, 

Geraldine non si dovette convertire alla fede musulmana, ma poté mantenere 

quella cattolica. Ciononostante, la cerimonia nuziale fu celebrata 

dal Gran Muftì di Buda. La preparazione al matrimonio reale fu per 

quattro mesi uno dei temi preferiti dalla stampa europea. La notizia del 

fidanzamento venne annunciata al Parlamento albanese il 31 gennaio 

1938. In tale occasione, il reggente ungherese Miklos Horthy ed Ahmed 

Zogu si scambiarono telegrammi di congratulazioni. A Tirana, in onore 

delle nozze, venne costruito un arco trionfale di cinque metri di altezza. 

I giornali annunciarono che ambedue i sposi studiavano con diligenza la 

reciproca lingua. Zogu generosamente invitò in Albania la stretta parentela 

di Geraldine e ordinò per la sua sposa i più bei vestiti presso le più 

famose case di moda d’Europa. Le celebrazioni di nozze durarono ben 

tre giorni, con 160 invitati dell’élite albanese e una parte dell’aristocrazia 

ungherese vicina alla Famiglia Apponyi. 

Il matrimonio fu celebrato il 27 aprile1938. I testimoni per il re furono 

suo fratello, il Principe Abid, e il ministro degli Esteri italiano Galeazzo 

Ciano; per la sposa, il suo patrigno, il conte Károly Apponyi, e il barone 

Frigyes Villani. Durante la cerimonia, nei templi di culto di tutta 

l’Albania si celebrarono messe nello spirito di riconciliazione tra cristiani 

e musulmani. Cento colpi di cannone hanno festeggiato il corteo nuziale. 

Nello stesso giorno, con il patronato della coppia reale, si sono sposate 

anche 150 coppie di albanesi. La coppia reale ha ricevuto fastosi regali 

di nozze tra cui due cavalli lipizzani da Miklos Horthy, sculture artistiche 

dal re d’Italia, quattro vasi di bronzo dorato da Mussolini e una Mercedes 

da Hitler. Per celebrare l’evento sono state coniate nuove monete e sono 

stati emessi francobolli con i ritratti di Zogu e Geraldine. Durante i tre 

giorni di festeggiamenti furono serviti deliziosi piatti della cucina francese, 

austriaca, ungherese e albanese. 

Purtroppo, però, a queste celebrazioni ci fu un triste epilogo: uno degli 

aerei che riportavano a casa gli ospiti è precipitato nei dintorni di Roma. 

Sono morti i cinque membri dell’equipaggio e 13 passeggeri, tra cui il 

famoso archeologo italiano Tiro Marconi leader dei scavi in Albania e 

il ministro albanese a Roma. Geraldine prima del matrimonio, ha dichiarato: 

“Ora il destino mi ha dato molti obblighi ma mi rende felice 

sapere che d’ora in poi potrò fare bene alla gente e renderla felice.” È 

veramente triste pensare che abbia potuto avere solo un anno per mettere 

in atto questa sua promessa. Ha iniziato a studiare la lingua, la storia e 

la cultura della sua nuova Patria. Ha fondato un orfanotrofio per i bambini 

poveri. Cercava di aiutare i poveri. Ben presto rimase incinta, e il 5 

aprile 1939 cento colpi di cannone hanno segnalato la nascita del piccolo 

principe Leka I. Ma dopo appena due giorni, per la storia d’Albania e 

della famiglia reale è cominciato un nuovo capitolo. 

L’occupazione italiana e la fuga 

Come già accennato, il ministro degli Esteri italiano Ciano, genero 

di Mussolini, a quel tempo ancora fedele esecutore della sua politica, è 

stato testimone di Zogu alle sue nozze. Le celebrazioni, tuttavia, lo hanno 

interessato poco. Come mostrano le note del suo diario, in realtà scrive di 

aver fatto una “visita in loco” nel piccolo vassallato balcanico, redigendo 

un rapporto dettagliato su perché e come si dovesse annettere l’Albania il 

più presto possibile. La politica di “non interferenza” delle grandi potenze 

durante l’aggressione italiana contro l’Etiopia e il consenso di Berlino 

hanno incoraggiato l’aggressione italiana. Il governo italiano il 5 aprile 

1939 ha dichiarato un ultimatum a Zogu affinché l’Albania diventasse 

un protettorato anche de jure di Roma (come già di fatto era). Zogu non 

poteva accettare questo, ma anziché resistere scelse di fuggire: un paio 

di giorni dopo, con la moglie ungherese e il figlio neonato, ha trovato 

rifugio in Grecia. Il 7 aprile un Corpo d’Armata di 40 mila soldati italiani, 

sostenuto dall’aviazione e dall’artiglieria, ha cominciato a sbarcare 

in quattro punti strategici. L’esercito albanese demoralizzato dagli agenti 

fascisti e le masse scontente del regime di Zogu non opposero sufficiente 

resistenza, così le truppe italiane, in tre giorni, invasero l’Albania. 

Ungheria e l’occupazione italiana 

In questo periodo, gli organi di stampa ungheresi hanno dedicato ampio 

spazio a Zogu e alla moglie ungherese. Si pensava che la coppia reale 

in fuga avesse portato con sé centinaia di valigie con una parte significativa 

dei tesori d’oro albanesi. András Mihály Ronai, corrispondente del 

giornale Pesti Hirlap il 12 aprile1939, ha così descritto il regime di Zogu 

che stava affondando: 

“L’Albania è ancora un pezzo di Medioevo nella moderna Europa. Terra 

di contrasti. Non ha ancora una ferrovia, ma ha un traffico aereo regolare... 

Ha il cosiddetto parlamento, ma vive ancora in un vecchio sistema 

tribale. Ci sono capi tribali che sono stati educati all’estero, ministri e 

(continua al pagina 17)

Albania 

non ti abbandonare… 

tra la schiuma che innalza le tue onde. 

nga Jasemina Zeqiraj 

Aquila, 

che sa la direzione….PORTI con TE…. 

un grido da lontano…. 

Non rimane più niente ,semplice parola….. 

ma folto giardino del sentimento sovrano. 

Donna , 

fatti amare ! Senza il come,il dove,il perché 

lasciati conoscere e desiderare da lontano 

come fecero i tuoi figli con te. 

Come la storia, 

come la tristezza che ti amava, 

come ti scriveva le sue lettere Kadarè…. 

DONNA non ti perdere nella lotta… 

quella che prende i tuoi figli con sè!!!!! 

Nel nome del sangue degli nostri eroi 

Io voglio gridare il tuo nome “SHQIPERI”!!! 

Guardate ciò che ci ha insegnato….. 

Nostra stanca madre, non ne può più sentire parlare, 

di poteri e guerre! 

Ci ha insegnato cantare … 

la musica come Anna Oxa… 

parlare con il cuore ( Madre Teresa di Calcutta)….. 

Come la danza di Kledi Kadiu 

e la fama dei Scienziati in America….. 

Ci ha insegnato mille lingue…. 

Ci regalò la marcia in più……… 

Noi vogliamo urlare “Shqiperia”!!! 

La guerra non ci può rubare il volto, 

la paura già ci ha inciso … 

Sincera e piena di pace,madre svegliati 

E inizia a parlare di me 

Del mio AMORE per te! 

Mëmëdheu 

Mëmëdhe quhetë toka 

ku më ka rënurë koka, 

ku më ka dashur mëm’ e atë, 

ku më njeh dhe gur’ i thatë, 

ku kam pasurë shtëpinë, 

ku kam njohur perëndinë, 

stërgjyshët ku kanë qenë 

dhe varret që kanë vënë, 

ku jam rritur me thërrime, 

ku kam folur gjuhën time, 

ku kam fis e ku kam farë, 

ku kam qeshur ku kam qarë, 

ku rroj me gaz e me shpresë, 

ku kam dëshirë të vdesë. 

Mërgimtari 

Malli te djeg 

per vendin e lindjes 

per kujtimet e femijerise _ 

per canten e ngarkuar me libra 

e biblioteken e shtepise. 

Andon Zako Çajupi 

nga Aurora Kamberi, Piacenza 

Per ajrin e detit 

zemra te dhemb 

kur numeron vitet e largesise 

qesh si femij per thinjat qe te jane rit. 

Adoleshent erdhe, sot je burre 

mbi fytyre disa shenja te jane krijuar 

qe me rrudhat e ballit harmoni krijojne 

dhimbjen e madhe ta lehtesojne. 

Ah! sa deshiroje me lot nder sy 

qe ketij mergimi ti hakmeresha 

qe na t’kuri e zemren coptoje 

qe na dha vetem nje profesion sherbetor. 

Si ti, e gjithe mergimtareve 

lotet ju thane ne faqet e trishtuara 

por ne zemra ju qendron vetem nje deshire 

atdhe shpirtin mos ma lere ne megrim. 

Ali Asllani 

Hakërrim 

Poesia 

Që nga Korça gjer te Shkodra mbretëron një errësirë, 

nëpër fusha, nëpër kodra, vërshëllen një egërsirë! 

Pra, o burra, hani, pini, hani, pini or’ e ças, 

Për çakallin, nat’ e errët, është ras’ e deli ras’! 

Hani, pini dhe rrëmbeni, mbushni xhepe, mbushni arka, 

të pabrek’ ju gjeti dreka, milionier’ ju gjeti darka! 

Hani, pini e rrëmbeni, mbushni arka, mbushni xhepe, 

gjersa populli bujar t’ju përgjigjet: peqe, lepe! 

Ai rron për zotrinë tuaj, pun’ e tija, djers’ e ballit, 

ësht’ kafshit për gojën tuaj. Rroftë goja e çakallit! 

Shyqyr zotit, s’ka më mirë, lumturi dhe bukuri, 

dhe kur vjen e ju qan hallin, varni buz’ edhe turi! 

Hani, pini dhe rrëmbeni, është koha e çakenjvet; 

hani, pini e rrëmbeni, ësht’ bot e maskarenjve; 

Hani, pini, vidhni, mblidhni gjith’ aksione, monopole, 

ekselenca dhe shkëlqesa, tuti quanti come vuole! 

Nënshkrim i zotris suaj nëpër banka vlen milion, 

ju shkëlqen në kraharuar dekorata “Grand Cordon”! 

Dhe kërkoni me ballhapur (!) komb i varfër t’ju thërres’ 

gjith me emrin tingëllonjës: Ekselenca e Shkëlqes’ 

dhe të quheni përhera luftëtar’ e patriot’, 

në ka zot dhe do duroj’, posht ky zot, ky palo zot! 

Grand Kordon i zotris’sate, që në gji të kan’ vendosur, 

ësht’ pështyma e gjakosur e atdheut të veremosur; 

dhe kolltuku ku ke hipur, duke hequr nderin zvarr’, 

ësht’ trikëmbshi që përdita varet kombi në litar! 

Dhe zotrote kullurdise, diç, u bëre e pandeh, 

kundër burrit të vërtetë zë e vjell e zë e leh! 

E na tunde, na lëkunde, nëpër salla shkon e shkunde, 

mbasi dora e armikut ty me shok’ të heq për hunde. 

Rroftë miku yt i huaj, që për dita los e qesh, 

të gradoi katër shkallë, pse i the dy fjal’ në vesh! 

Koha dridhet e përdridhet, do vij’ dita që do zgjidhet 

dhe nga trasta pem’ e kalbur doemos jasht’ do hidhet! 

Koha dridhet e përdridhet, prej gradimit katër shkallë 

nuk do mbetet gjë në dorë veç se vul’ e zezë në ballë! 

Mirpo ju që s’keni pasur as nevoj’ as gjë të keqe, 

më përpara nga të gjithë, ju i thatë armikut: “Peqe!” 

Që të zinit një kolltuk, aq u ulët u përkulët, 

sa në pragun e armikut vajtët si kopil u ngulët! 

As ju hahet, as ju pihet, vetëm titulli ju kihet… 

Teksa fshat’ i varfër digjet… kryekurva nis e krihet! 

Sidomos ju dredharakë, ju me zemra aq të nxira, 

ju dinakë, ju shushunja, ju gjahtar’ në errësira! 

Ç’na pa syri, ç’na pa syri!… Hunda juaj ku nuk hyri: 

te i miri, te i ligu, te spiuni më i ndyri! 

Dallavera nëpër zyra, dallavera në pazar, 

dallavera me të huaj, dallavera me shqiptar’ 

Vetëm, vetëm dallavera, dhe në dëm të këtij vendi 

që ju rriti, që ju ngriti, që ju ngopi, që ju dendi! 

Nëse kombi vete mbarë, nesër ju veproni ndryshe, 

dylli bëhet si të duash, kukuvajk’ dhe dallëndyshe… 

kukuvajka gjith, me lajka, nesër silleni bujar, 

nënë dorë e nënë maska, shkoni jepni një kapar! 

Dhe kujtoni tash e tutje me të tilla dallavera 

kukuvajka do përtypi zog e zoga si përhera… 

Ja, ja grushti do të bjeri përmbi krye të zuzarve, 

koha është e maskarenjve, po Atdheu i shqipëtarve! 

Edhe ju të robëruar, rob në dor’ të metelikut, 

fshini sofrat e kujtdoj’, puthni këmbën e armikut! 

Që ta kesh armikun mik e pandehni mençuri, 

mjafton bërja pasanik, pasanik dhe “bej” i ri, 

dhe u bëtë pasanik, me pallate, me vetura, 

kurse burrat më fisnikë, japin shpirtin në tortura! 

Vendi qenka sofr’ e qorrit, vlen për goj’ e për lëfytë, 

bëni sikur veni vetull’, shoku-shokut kreni sytë… 

Dhe për një kërkoni pesë, po më mir’ njëzet e pesë. 

Le të rrojë batakçiu dhe i miri le të vdesë! 

Po një dit’ që nis e vrëret do mbaroj’ me bubullimë, 

ky i sotmi zër’ i errët, bëhet vetëtimë 

dhe i bije rrufeja pasuris’ dhe, kësi lloj, 

nuk ju mbetet gjë në dorë, vetëm një kafshit’ për goj’! 

A e dini që fitimi brenda katër vjet mizor’ 

nuk ësht’ yti, nuk ësht’ imi, është i kombit arbror, 

ësht’ i syrit në lot mëkuar, ësht’ i vendit djegur, pjekur, 

Ju do thoni si të doni… po e drejta dërmon hekur! 


Detyrë e shenjtë 

Nga Salim Memishi 

Të pata thënë edhe një herë 

Kam lindur në vendin ku dhe balta flet 

Këtu dhe në dimër lulet kanë erë 

Këtu dhe guri merr një jetë. 

S’dallon as kisha e as xhamia 

Kur kam një lutje të përbashkët 

Të njejta janë lutjet e mia 

Si për bajrame ashtu për pashkët. 

Nuk kam faj që jam i urtë 

Por të betohem s’e kam nga frika 

Jetoj gjatë dhe jo shkurtë 

Andaj kështu do ruhet tradita. 

Më prek nuk trembem, jam njeri 

Dhe unë jetoj sikur ju e ata 

Edhe pse në shekullin e ri 

Kohë e vjetër është harruar. 

Të më falësh por jam Shqiptar 

Ndoshta të pengon por unë krenohem 

Me një shpresë unë krahun marr 

Me të njetjën gjë në mëngjes zgjohem. 

Nuk kam armë të kundërvihem 

Nuk kam fjalë të të nëncmoj 

Është ftohtë por unë nuk ngrihem 

Për mua dielli do të rrezoj. 

Kërkesën time rrëzoi kuvendi 

Por atë ditë sikur mungoi Zoti 

Dikur u shqye por do qëndiset vendi 

Se nenet tua ndërrojnë si moti. 

E, atë që më premtoi perëndia 

Mos e prek, është e imja 

Nuk i kam dhuratë gjërat e mia 

Por më dhuron bekimet e tija. 

Mundem të shtoj se… 

Nuk u lodha gjatë historisë 

Të them më vranë e më prenë 

“Humba Gjonin e Skënderbenë 

Humba Hamz e Adem” 

Këto janë thjeshtë ca dhurata 

Për vendin tim që gjithmonë i pata. 

Unë kur cmallem për dheun tim 

Dhuratë i bëj nga një trim 

Nuk i zgjedh me metër as me kandar 

Por lehtë vijnë vullnetar. 

Shiqo burgjet, janë të stërmbushur 

Asnjëherë nuk u përlota 

E di mirë kohën e duhur 

dhe ajo ecë si ecën rrota 

Se me një valltar nuk luhet shota, 

As më nje pushkë nuk mbaron bota! 

Unë kam detyrën më të vështirë 

Më rënd se ti e ndonjë i vjetër 

Të jesh shqiptar është shumë mirë 

Por s’kupton ti e askush tjetër. 

Është detyrë e pambaruar 

Cdo ditë je nën një shtrëngim 

Të gjithë duhet respektuar 

Pa gjetur ndonjë justifikim. 

Unë, koha dhe trojet e mia 

Jemi rritur në të njejtin lis 

Degë të trupit “shqiptaria” 

Në vend të gjethit ka një plis. 

E sa mirë është të jesh aty 

Fllad e diell me rreze të lehta 

Netë me hënë si drita në sy 

Andaj ndryshe të unë është jeta. 

Këta që thonë , “Ra shqiptari” 

I ke në gjak apo farefis 

Të fala, të vijnë këtej pari 

Një lulë në ball tua qëndis. 

Lulet e mia kanë dy ngjyra 

Kanë një erë të jashtëzakonshme 

Të vie si në shpirtë hyri natyra 

Me flladin e lehtë netëve të vonshme. 

I përcjell me këngën “Rreth flamurit” 

Që kam shkruar në rrënjët e gurit 

Të thash te unë dhe guri ka jetë 

Rrënjët në gjisht e barutin përpjetë. 

Mos ke frikë, ne po kuvendojmë 

Por ky siklet po më lë mbresë 

Qetësohu pak e pastaj do shkojmë 

Ku të duash, fjalë dhe besë! 

Po të dëgjosh këshillat e mia 

Mos hip aq lart ku ngjitet dhia 

Se me dorë s’kapet perëndia 

Ai s’u flet krijesave të tia. 

Se ndoshta dikush kërkon më shumë 

Përvec dorës dëshiron dhe krahun 

E pa bërë as një sygjum 

Edhe Zotit ia luajnë shahun. 

Janë disa që kështu mendojnë 

Por tani ik, je i lirë 

Dhe thuaju atyre që po vështrojnë 

Të më lënë sa më të lirë. 

E kam këshillë nga Baba Ilir 

T’i bëj nderë cdo kalimtari 

Se trojet e mia s’kanë këtë zinxhir 

Që e ka vënë ai kufitari, 

Pra, bëju të fala nga Shqiptari!

pagina 17 Anno 9 n.1 Aprile 2011 Cultura 

ARISTIDH KOLIA - “RRËNJËT TONA JANË NË ARBËRI” 

Nga KOLEC TRABOINI 

Kanë rënë këmbanat e ka ardhur ora për ata që 

duan të dëgjojnë e kuptojnë se kultura e traditat, 

historia dhe gjuha nuk mund të kufizohen edhe më tej 

brenda kufijve të Shqipërisë, të cilin e sajuan të tjerët 

e jo ne, në vitin 1913. Duke u qorrollepsur e duke 

u sjellë si provincialë në këtë kopshtin tonë të vogël, 

ne e kemi humbur besimin prej arbërorëve që rrojnë 

pertej gardhit tonë. Sot arvanitët dhe arbëreshët e 

shohin me skepticizëm Shqipërinë dhe po i hedhin 

sytë nga Kosova me shpresë se ajo do të bëhet qendra 

arbërore e shqiptarëve të gjithë botës. Këtë e ndjente 

dhe e thoshte jo pa pikëllim edhe i paharruari Aristidh 

Kolia, kjo figure e madhërishme e kulturës arbërore, 

por na e thonë sot e kësaj dite, anipse ne bëjmë sikur 

nuk dëgjojmë, edhe veprimtarët e tjerë arvanitas e arbëresh 

si Jorgo Miha, Jorgo Jeru e At Antoni Bellusci. 

A ka ky shtet shqiptar një Akademi të dëgjojë këmbanat, 

që të mos lërë në harrim kulturën tonë përtej 

kufinjëve, një kulturë e traditë, një histori plot lavdi, 

që është po me aq vlerë sa ajo brënda kufijve, në mos 

më shumë. 

Veç bustit të De Radës si nuk u pa gjëkundi në 

këtë dhè një monument a bust për ata që dhanë aq 

shumë për kulturën arbërore jashtë kufijve të vitit 

1913. Si nuk u panë të shfaqen në dy dekada grupet 

kulturore arvanite arbërore në këtë vend. Të mos 

flasim për shkrimtarë, piktorë e artistë që janë nderi 

e krenaria e fqinjit tonë të jugut. Pse ia sharrojmë 

vetes degët që kemi nën këmbë. Me fustanellën tonë 

krenohen fqinjët duke e quajtur pjesë të etnografisë 

së tyre kombëtare. Po ne si nuk morëm një kostum aq 

të mrekullueshëm të grave arvanite e të mburremi me 

të, sepse është vertetë pjesë e kulturës tonë të mrekullueshme 

arbërore. Pasi na zvogëluan gjeografikisht të 

tjerët, pse për fajin tonë, vazhdojmë të zvogëlohemi 

shpirtërisht. 

E kryepseja: pse pra ne e kemi humbur shansin 

historik për tù bërë qendra e mbarë botës arbërorearvanite-shqiptare 

Parë në këtë sy, mund të them se diku përtej gardhit 

tonë, në Greqi, patëm fatin të njohim Aristidh 

Kolian, personalitetin më të madh arvanitas të shekullit 

XX dhe një nga njerëzit më të ndritur të kombit 

tonë. Akademikët tanë që flenë nëpër katedra duhet 

tìa kenë zili atij, por jo zili për keq, sepse ai ishte e 

mbetet pjesë e kulturës sonë arbërore, por tìa kenë 

zili për vullnetin e këmbënguljen, për sakrificën, 

sepse Aristidh Kolia në studimet e veprat e veta, vuri 

tërë dashurinë, tërë pasionin, tërë kohën, edhe jetën 

e vet duke punuar në kushtet e një terrori verbal e 

psikologjik. Por mendoj se këtu vegjeton edhe një zili 

për keq, prej atyre që kanë veshur papuçet akademike 

të Obllomovit. Lënia jashtë vëmendjes, thuajse 

në harrim e kësaj figure, duke mjaftuar me emërtimin 

“Aristidh Kolia” një rrugicë të vogël në periferi të Tiranës, 

diku fshehur pas pallatit të Brigadave a fshatin 

Sauk, është vërtetë shprehje e qëndrimit tonë cinik 

ndaj kulturës arbërore, e mendësisë sonë të vetizolimit, 

për të mos thënë frikës se mos bash për këtë 

mbeten prishaqejf diplomatët e fqinjëve. Vështirë 

është ta pranojmë të vërteten, por pa e pranuar atë 

nuk ka as dhe një shans të vetëm të gjejmë një udhë 

të drejtë në këtë mishmash kombëtar, ku flitet veç për 

politikë, ku prodhohen veç konflikte e kultura konsiderohet 

si një handikap shoqëror i bezdisshëm. 

Aristidh Kolia i madh kishte një mendësi krejt 

tjetër. Kultura, tradita, gjuha, prejardhja, historia 

ishin gjithçka në jetën e tij. Ai e shihte Shqipërinë 

me sytë e shpresës. Ai kishte udhëtuar katër herë në 

Shqipëri e një herë në Kosovë, por edhe në Kalabri 

e Siçili, gjithnjë me dëshirën e zjarrtë për ta thyer atë 

barrierë që na kishin vënë në mes nesh, në mes të 

njerëzve të një gjuhe dhe një gjaku. Ndaj është krejt e 

kuptueshme çiltërsia me të cilën e priti dyndjen e emigrantëve 

shqiptarë në Greqi me mendimin, se kjo do 

të ishte një rast ideal për të krijuar lidhjet e mungura 

në mes të krahëve të shqiponjës. 

Ai u afroi shqiptareve emigrantë një miqësi pa asnjë 

rezervë e pa asnjë kusht. Ai nuk përdori për ta asnjë 

herë fjalën emigrant. I quante me gjuhën e tij të bukur 

shqipo-arvanite “djemt”. Kush e di ç’bëjnë djemt. 

Kush e di ku janë djemt. I thërriste ashtu siç thërriste 

të birin e vet Panajotin. Me të njëjtën dashuri. 

Ishte një miqësi e dashuri që buronte prej gjakut të 

përbashkët që na rridhte në damarë e gufonte në zemrat 

tona arbërore. E më së shumti nuk ishim ne që e 

kërkonim atë, sepse edhe druheshim, por ishte ai që 

interesohej se çfarë ndodhte me emigrantët shqiptarë 

në Greqi. Që kur e takuam për herë të parë, ashtu 

do ta ruajmë në kujtesë, të gjallë e plot energji , të 

përzemërt , me fytyrë plot dritë e të qeshur, gjithmonë 

i mirë e bujar. Kush tjetër si ai! 

Geraldine - Regina ungherese sul trono albanese 

(continua al pagina 15) 

diplomatici che si formano nelle capitali europee. E ci sono capi 

che vivono in montagna, sempre armati di pistola e sempre pronti 

alla rivolta e alla ribellione ... Se si dovesse attribuire una parola 

a questo piccolo paese, questa sarebbe “vendetta” ... Ahmed Zogu 

ha tenuto il suo potere con una serie di vendette…. “ 

Prima della campagna italiana, Ciano ha promesso al Barone 

Villani di proteggere la vita di Zogu e della sua moglie ungherese. 

Come già scritto, Zogu ha preferito fuggire in Grecia. È curioso 

come il barone Villani valutò l’occupazione dell’Albania: 

“È innegabile che noi ungheresi guardiamo con commozione 

alla fine dell’indipendenza di una nazione legata a noi da 

tradizioni antiche ma vive, nazione simpatica ed amante della 

libertà, ma allo stesso tempo dobbiamo rallegrarci dello sviluppo 

potente del grande impero italiano, il quale proprio in questa parte 

dell’Europa ci può portare più vicino alla realizzazione delle nostre 

aspirazioni nazionali.” 

Gli anni di esilio 

Dopo questa storia travagliata, per la coppia reale albanese e il 

loro figlio ci fu un lungo periodo di esilio, durante il quale Geraldine 

accompagnava fedelmente suo marito spesso malato. Grecia 

e Turchia dettero loro asilo solo per un breve periodo, e la 

salvezza venne con la decisione del governo britannico: potevano 

stabilirsi in Inghilterra, con la condizione che Zogu si sarebbe astenuto 

dall’attività politica. Per questo Zogu non ha formato “un 

governo in esilio” e non poté interferire alla sanguinosa guerra 

civile in Albania. (Ma secondo le malelingue lui preferiva i casini 

di Londra all’attività politica.) Ad ogni modo trascorsero sei anni 

e mezzo nei pressi di Londra in una casa con bel giardino. 

Dopo la seconda guerra mondiale, l’Albania è stata proclamata 

repubblica popolare, dove non c’era posto per il re. Zogu 

nel gennaio 1946 ha anche formalmente rinunciato al trono 

albanese. Poi, un mese dopo, grazie all’invito del re Farouk 

d’Egitto, anch’egli di origine albanese, con la sua famiglia si trasferì 

ad Alessandria. Nel 1953, quando la monarchia egiziana 

venne rovesciata, Zogu fu costretto a letto a causa di un attacco 

di cuore, così la famiglia poté lasciare l’Egitto del colonnello 

Nasser solo due anni dopo, alla volta della Francia (prima a 

Cannes, poi a Parigi). 

Zogu trascorse gli ultimi anni della sua vita sotto le cure assidue 

della sua Geraldine. Morí il 9 aprile 1961 e fu sepolto in un 

cimitero di Parigi. Dopo la sua morte, Geraldine acquistò una 

tenuta in Spagna, dove la famiglia visse fino al 1979. Poi per la 

presunta attività di commercio di armi del figlio Leka, vennero 

espulsi dal paese. Si trasferirono allora in Sud Africa, dove abitarono 

fino alla metà del 2002. Il figlio Leka dirigeva una ditta di 

commercio a Johannesburg. 

Il ritorno in Albania 

Nel 1990, dopo la creazione del regime democratico in Albania, 

Geraldine anziana poté ancora assistere alla normalizzazione 

dei rapporti del nuovo regime con la casa reale. 

Il figlio Leka è tornato in Albania per la prima volta nel 1993. 

Ha organizzato il partito monarchico, con il desiderio di ripristinare 

la monarchia alle elezioni del giugno 1997. Tuttavia, fu 

sostenuto solo dal 33 per cento dei votanti. Secondo la decisione 

dell’Assemblea Popolare del giugno 2002, la famiglia reale 

poteva finalmente ritornare in Albania. Apponyi Geraldine nello 

stesso mese è tornata - con il figlio e con il nipote Leka II – nella 

sua seconda Patria eletta. Ma il suo soggiorno in Albania fu di 

nuovo molto breve: forse a causa del cambiamento climatico, si 

ammalò gravemente e morì il 22 ottobre 2002, in ospedale a 

Tirana. Nella cattedrale cattolica della capitale ha avuto l’addio 

eterno. È sepolta nel cimitero principale di Tirana. 

Questa è la storia strana e sconvolgente della Regina ungherese 

di Albania, cominciata come una favola, con un anno di 

“reggenza”, e finita con 63 anni di esilio. Accompagnava e accarezzava 

fedelmente suo marito Ahmed poi il figlio Leka. Tutti 

noi – albanesi e ungheresi – possiamo essere orgogliosi di lei. 

P.S. Il governo democratico dell’Albania vuole mantenere rapporti 

normali con la famiglia dell’ex-re. Questo è dimostrato dal 

fatto che nel 2006 il Parlamento albanese ha deciso di restituire 

agli eredi di Zogu uno dei palazzi reali a Tirana e la loro villa a 

Durazzo. Inoltre, il nipote Leka II è stato nominato consulente 

del Ministro degli Esteri, e in questa veste, come membro di una 

delegazione albanese, nell’aprile 2009 poté visitare l’Ungheria, 

paese della nonna Geraldine. 

(traduzione Paola Bersi) 

E kjo ndodhte se ai kishte nje vizion te madh e nuk 

i shihte shqiptarët e Shqipërisë së vitit 1913 si njerëz 

të përtej sinoreve, por vëllezer gjaku, sepse e dinte 

se kufijt ishin krijuar nga të tjerët e jo nga shqiptarët, 

se pengesat i sjellin qeveritë e politika, por jo popujt. 

Aristidh Kolia ishte si një diell që lind, kalon në zenit 

dhe perëndon, e gjatë gjithë udhës në qiell ndriçon 

për njerëzit. Kështu ndriçoi gjatë tërë jetës së tij miku 

ynë i madh e i paharruar që sot e kujtojmë me nostalgji. 

Veç perëndimi ishte tejet tragjik për diellin metaforik 

me emrin Aristidh Kolia. Ai kaloi nga Thiva ku 

lindi, përmes fshatrave arvanite të Atikisë, që i rrinë 

Athinës si kurorë, nga ishulli Salamina i Anastas Kulluriotit, 

kalonte nëpër malet e Moresë, tek Arbërshët e 

De Radës e Zef Serembes në Kalabri e Siqili të Italisë, 

ku zuri miq të mëdhej si At Antonio Bellusci me të 

cilin e lidhi një miqësi e jashtëzakoneshme. 

Të dy dijetarë me mendje të ndritur, karakter të 

fortë e zemër guximtare. Njëri në lindje e tjetri në 

perëndim të Arbërisë sonë. Si dy zogj shqiponje,se 

bashku fluturuan lart por edhe larg deri në Strasburg, 

për t’i thënë Europës se Arvanitët, trashigimtarët e Kollokotronit, 

Marko Boçarit, Gjergj Karaiskaqit, Laskarina 

Bubulinës e plot heronjve të tjerë të Revolucionit Grek, 

ishin gjallë, anipse të harruar, pak prej vetes e shumë 

e më shumë prej të tjerëve. Ata kështu po i kthenin 

arvanitasve krenarinë e dinjitetin, lavdinë e një historie 

të mohuar. E vërteta që mbronte Aristidh Kolia kaloi 

si hark drite edhe në qiellin e Shqipërisë dhe Kosovës 

e mbarë trojeve shqiptare në Ballkan. Kush më shumë 

e më zjarrtë se ai i mbrojti shqiptarët e Kosovës kur 

edhe në revistën e tij “Arvanion” shkruhej me gërma 

të mëdha “Edhe unë jam kosovar!”. 

Ai me guximin që tregoi shfaqi tiparet e trimave 

arvanit në histori që nuk e njihnin frikën. Ata ishin 

lindur në luftë dhe lufta i rriste e i trimëronte, siç 

thotë miku i tij, veprimtari tjetër arvantias Jorgo Miha. 

Vetëm pse mbronte shqiptarët e Kosovës në të drejtën 

e tyre për liri, u kërcënua publikisht në një emision 

televiziv nga një gazetare, sot deputete komuniste në 

parlamentin grek: “Ju akuzoj si agjent i të huajve…më 

e pakta i UÇK-së, ju akuzoj për agjenturë dhe propogandë 

të zezë, jeni armik i brendshëm.” Për këtë ngjarje 

skandaloze në median greke, ndoshta e vetmja e 

këtij lloji në mbarë Europën, në një letër që Aristidh 

Kolia i dërgoi mikut të tij arvanitas, Taso Karandis, 

botuar post mortum në revistën “Ritmi i Salaminës”, 

shkruante.: 

“Shumë miq më telefonuan për të shprehur indinjatën 

për baltën që hodhi mbi mua zonja Liana Kaneli 

gjatë emisionit televiziv në “Skaj” 5 Maj 1999, dhe 

më pyetën përse e përballova me qetësi, kur duhej të 

kundërsulmoja... Miqtë e mi, mos u mërzisni e mos 

u hidhëroni për këtë, sepse “e drejta del, vjen kur 

tì vijë ora…”. E kam dashur dhe e dua vendin tim, 

por dashuria ime nuk është me fjalë por me veprat e 

mia, të cilat do të kujtohen kur balta e zonjës…Kaneli 

të kalojë në harresën e shekullit. Kam preferuar 

gjithmonë të shkoj kundra rrymës e jo të shkoj nga 

shkon rryma dhe fryjnë erërat . Nuk jam lëpirë e nuk 

kam puthur kurrë këmbët e përmjera dhe për këtë e 

paguaj shtrenjtë dhe në mënyrë të përditëshme me 

nderin, dinjitetin dhe lirinë time...” Dhe e pagoi. E 

pagoi pa ju dridhur qërpiku sepse kishte gjak arbëror 

e karakter arvanit të pamposhtur.Me të drejtë i vëllai 

i tij, Jorgo Kolia, thotë se me Aristidh Kolian ndodhi 

ajo që thuhet në një proverb biblik: “Kush ka guximin 

të thotë të vertetën, kryqëzohet” U bë një dekadë që 

nga ajo ditë e zezë athinjote, ajo vdekje mizore, që 

na e rrëmbeu parakohe e krejt e papritur Aristidhin 

tonë. Po a thue përnjimend u shua ai diell arbëror 

Kurrsesi , sa kohë që ia ndjejmë rrezet e ngrohta që 

burojnë prej veprave të tij. Se ja kështu ka ndodhur 

edhe me Anastas Kulluriotin e Jorgo Marugën, por 

ikën vetëm fizikisht. Asgjë tjetër nuk ka ikur veç trupit 

që ju kthye dheut të krijimit. 

Nuk mund tì vihen pranga dritës. As ideve dhe 

frymës se tij që ndjejmë në çdo libër e në çdo fjalë. 

Veprat e mendimet e tij na shoqërojnë. Sot më tepër 

se dje, nesër me tepër se sot, kështu në vazhdimësi, 

sa kohë që bijtë e shqipes arbërore, shqiptarët, 

arbëreshët, arvanitët rrojnë e do të rrojnë mbi dhè. 

Aristidh Kola ishte një mendje e ndritur që e kuptonte 

se në këtë botë kish jetë por kishte edhe vdekje, por 

dinte akoma më mirë se vdekja mund të mundej me 

vepra të mëdha për njerëzit. Ai e dinte mirëfilli se 

ka një mënyrë për të rrojtur edhe pas vdekjes, çfarë 

në të vërtetë e mrekullisht ndodh. Se ja, tani për 

Aristidhin tonë dinë e flasin më shumë njerëz. Ani 

pse gazetat shqiptare në Tiranë e Prishtinë fare pak 

shkruajnë, se janë peng e robër të politikës dhe interesave 

konjukturale, por falë komunikimit të shpejtë 

e masiv elektronik, për Aristidh Kolian sot flasin e 

shkruajnë me admirim në të katër anët e globit, nga 

Europa në Amerikë, Kanada dhe Australi, kudo ku 

ka shqiptarë. 

Vepra e tij madhore “Arvanitët dhe prejardhja e 

grekëve” veç 12 botimeve në Greqi, është botuar e 

ribotuar edhe në Shqipëri, por, edhe vepra te tjera si 

“Gjuha e Perendive” tashmë i kanë në dorë shqiptarët 

në arbërishtën tonë të lashtë e të bukur. Disa njerëzve 

vdekja iu shërben për tù bërë edhe më të gjallë se të 

gjallët. Kur trupi ikën, shpirti vjen më pranë njerëzve. 

Ringjallje sipas shëmbëllesës Ungjillore. Ndaj gjithmonë 

do të themi se Aristidh Kolian e kemi gjallë 

midis nesh. Ai zjarr dashurie e krenarie që ndezi në 

mes të arvaniteve si të ishte një Promete, kurrë nuk 

mund të shuhet. Le ta mbyllim me fjalët që aq shumë 

i kish për zemër i pavdekshmi Aristidh Kolia: “Rrënjët 

tona janë në Arbëri!” 

E këto fjalë, që të kujtojnë edhe të madhin De Rada 

që i mbylli sytë duke parë detin, duhet tì kenë në 

mendje e në zemër arvanitasit edhe arbëreshët, por 

duke ditur rrethanat e mundësitë, le tì ndihmojmë 

edhe ne sado pak, që të mos i harrojnë, që njerëzit që 

kanë guximin të thonë të vertetën edhe me tej të mos 

kryqëzohen, që errësira të mposhtet përballë dritës e 

shpirti i Arbërit të rrojë përgjithmonë! 

Motive nga eposi i 

çuditshëm i Himarës 

(Vijon në faqen 17) 

Nuk po vazhdoj me tej. Kur shkova per here te pare ne fshatin Pilur, nga buron 

Eposi Magjik i Himares polifonike pashe kuoten me te larte te fshatit te rrethuar nga 

nje pyll i rralle lisash, qe s’di pse me kujtuan lisat e Dodones. Nje pyll krejt i vecante, 

gati perrallor. Mjere ata qe s’e kane pare kete pyll te cuditshem dhe lum ata qe e kane 

pare! Deget e ketij pylli jane shekujt dhe kenget, sinkretizmi i natyres dhe i historise. 

Gjate viteve kam shume kujtime nga Himara. Kujtoj ekspeditat arkeologjike nenujore 

ne Palasa dhe ne Dhermi, kujtoj kur shkova per here te pare te Shpella e Pirateve, per 

te cilen Petro Marko ka shkruar romanin e mrekullueshem, qe eshte ekranizuar. Nuk 

ka ndodhur te shkoj ne Dhermi dhe te mos ndalem e te pi nje cigare te varri i Petros. 

Sipas ritit te lashte ndez dhe nje cigare te dyte dhe e le te digjet ne heshtje mbi pllaken 

e varrit. Me c’deshire titanike per jeten do te ngrihej poetin e pavdekshem Petro Marko, 

per ta thithur kete cigare! Do te kujtonte koherat, te cilat pa kujtesa jane te zbrazta, 

boshe, te frikshme, te kota. 

Nuk duhet harruar per te folur per keshtjellen e famshme te Porto Palermos te 

ndertuar nga Ali Pashe Tepelena. Kjo keshtjelle katerkendeshe me kater kulla eshte nje 

cudi e arkitektures ushtarake dhe e kohes. Heren e fundit e vizitova keshtjellen bashke 

me Lefter Cipen. Rreth e qark saj ka disa bime te gjelbera, deget e te cilave po t’i 

kepusesh nxjerrin nje leng te bardhe si qumesht. E pyeta Lefterin si quhen keto bime, 

“Qumeshtoret e Vasiliqise” me tha ai. Thuhet se Vasiliqia u martua me Ali Pashe Tepelenen 

ne kishen prane keshtjelles. Nuk mund te kete keshtjelle me egzotike ne Shqiperi 

me nje mundesi kolosale per tu kthyer e tera ne nje qender turistike, te famshme per 

krejt Mesdheun, ku mund te vinin nga e gjithe bota. Emri i Ali Pashe Tepelenes dhe i 

femres me bukuri te madhe, Vasiliqise, perbejne emblemen magnetike e historike se 

koherave. Nje projekt i shtetit shqiptar, mundet i financuar dhe nga Banka Boterore 

do te kthente Porto Palermon ndoshta ne nje Montekarlo ne brigjet e Jonit. Kjo do ta 

ringjallte ekonomikisht me shpejtesi te pabesuar Himaren. 

Sa kohe duhet pritur per kete gje, qe kjo mundesi e rralle te kthehet ne nje realitet 

Pyes: A duhet harruar kaq gjate gjiri dhe plazhi magjik i Jales, ndoshta me i bukuri ne 

Evrope Cila krahine e Shqiperise ka pasuri kaq te pambarimta natyrore Per c’fatalitet 

paradoksal nje Himare kaq perrallore te jete kaq e varfer Kush do te thote Mea 

Culpa! Ndoshta qe te gjithe kemi faj, edhe une qe po i shkruaj kaq vone keto rrjeshta, 

sepse duhet t’i shkruaja shume me perpara. Si mund ta duam vendin tone pa dituri 

Cdo ringjallje e vertete eshte forma me sublime e diturise. Kjo nuk ka asnje dyshim. 

S’ka shume dite qe shkrova nje parafjale per librin e intelektualit poliglot nga Himara 

Janko Pali,qe do te botohet se shpejti per historine e Himares. Ai vdiq 97 vjecar. Qe 

nga Qeparoi dhe shkroi shume libra per Himaren. Dinte shume gjuhe te huaja madje 

edhe esperanton, por librat e tij postume me nje shqipe te kulluar do te botohen tani 

kur ai nuk eshte me dhe nuk do t’i shohe me syte e tij keto libra. Mbase qiejte e Himares 

kane ruajtur dhe bebezat e syve te Janko Palit per te pare pas vdekjes librat e tij 

te botuar dhe per me teper Himaren e Ringjallur. Amen!

Shumë debate ka në lidhje me përcaktimin e kombësisë. 

Duhet të ketë një regjim juridik i të drejtës kombëtare 

apo i përket etnologjisë 

Natyrisht që standartet evropiane parashtrojnë 

rregulla të veçanta, ashtu siç e përcakton edhe një 

nga partizanët e të drejtës ndërkombëtare shqiptare 

i nderuari professor Avdi Baleta. Ashtu siç përcaktohet 

që regjimet juridike tashmë liberalizojnë mundësisë 

që një qytetar europian të ketë disa shtetësi. Por 

natyrisht pa ndryshuar origjinën e tijë. Ato mund të 

shkojnë në çdo shtet por nuk mund të bëhen minoritarë 

të këtyre vendeve. Asnjë nuk i ka pranuar shqiptarët 

si pakica etnike, si pakica apo minoritete gjermane, 

italiane, rumune e më gjërë. Jo. Sepse ka një 

koncept modern mbi shtetësinë dhe mbi kombësinë. 

Përcaktimi i kombësisë nuk mund të lihet në dorë 

të prindërve. Përcaktimi i kombësisë është në radhë 

të parë me interes publik. Përkatësia kombëtare nuk 

është vlerë pasurore që mund të vihet në testament 

apo me amanet, ashtu si jeta e fëmijëve ku lind nuk 

është më pronë e prindërve të disponueshme lirisht 

që këta të bëjnë çfarë të duan me këtë. Nuk jetojmë 

Attualità 


Pëllumb Xhufi 

Mendimi juaj për tryezën e 

sotme 

Përshëndes këtë tryezë që 

mblidhet sot me insiativën e 

shoqatës Labëria dhe kjo nuk 

është një mbledhje e parë për 

një çështje të dhimbëshme, 

dhe të rëndësishme siç është 

problemi i regjistrimit të 

popullsisë në mënyrën siç i është afruar popullit shq- 

Kombi nuk mund të shitet dhe të blihet me para 

(Vijon nga faqja 1) 

Pse ndodhin këto në Shqipëri 

Shqipqëria fatkeqësisht po kalon një periudhë të 

vështirë të krizës politike. Në Shqipëri gjithshka është 

bërë informale.Por nuk mund të tolerojmë që në këtë 

Shqipëri të lulëzojë dhe tregu i zi i ndryshimit të kombësive. 

Ashtu si sllogani juaj që “kombi nuk mund të 

shitet dhe nuk mund të blihet me para”, ashtu dhe 

kombësia nuk mund të ndryshohet dhe nuk mund 

të shitet me para. Ashtu siç nuk mund të blihet dhe 

shitet me para qyteti i çdo qytetari të këtijë vendi. 

Për këto arësye do t’ju ftoja ju dhe të gjithë intelektualët 

shqiptarë që nëse ka një mendim dhe një frymë 

në bashkësi primitive të parahistorisë. Përcaktimi i 

kombësisë të posalindurve nuk i intereson vetëm 

prindërve, por i intereson të gjithë shoqërisë ashtu si 

i intereson tashmë shoqërisë shqiptare. 

Shoqërisë dhe shtetit, shtetas të cilat janë ata 

prindër, ata prindër që kanë lindur këta fëmijë. Në 

rastin konkret iinteresohet shteti shqiptar. Prandaj 

gjendjet civile nuk duhet në asnjë mënyrë të shpërdorojnë 

rregullat dhe legjislacionin shqiptar në lidhje 

me ndryshimin e kombësisë. Nuk ka asnjë arësye ligjore 

që njeriu të dijë menjëherë pas lindjes se do ti 

duhet një kombësi. Atij nuk i prish asnjë punë se ka 

një prind të një kombësie apo të një kombësie tjetër. 

iptar. Falenderoj ato struktura të shtetit shqiptar, siç 

rasti konkret i Këshillit të Lartë të Drejtësisë të cilat 

me patriotizëm dhe profesionalizëm me ndershmëri i 

janë kundërvënë një regjistrimi i cili ka marrë hapa 

antishqiptare. Falenderoj edhe Gjykatën Kushtetuese 

për veprimin e hedhjes poshtë në mënyrë spektakolare 

të marëveshjes së shitjes së detit me Greqinë. 

Po politika shqiptare në tërësi si ka vepruar në këtë 

rast 

Nuk do të kisha fjalë të mirë për politikën, e cila 

hesht, por do të bëja një padrejtësi të madhe në 

qoftëse nuk do të veçoja partitë politike dhe kjo është 

sharak i Korçës, Ikonomus (që thonë se e larguan). 

Shihet se në këto 20 vjet tranzicion qeveritë shqiptare 

nuk bëjnë gjë tjetër veçëse zbatojnë urdhërat e nacionalizmit 

grek. Ne kemi një axhendë me Greqinë të 

trashgëguar që me shtetin e Ismail Qemalit. Ne kemi 

çështjen çame, çështjen e kufirit, kemi çështjen e 

pronave të qytetarëve shqiptarë. Kemi shumë çështje 

të cvilat kanë qenë edhe në kohën e Zogut dhe në 

kohën e Enver Hoxhës dhe në kohën e Saliut të parë 

dhe tani të gjitha këto qeveria i ka fshirë fare. 

Nuk është shqetësim i qeverisë shqiptare të gjitha sa 

më lart 

që dikush do ta quante mendimin tim dhe tryezën Njeriut nuk i shkelet asnjë e drejtë në rast se nuk i Partia për Drejtësi Integrim dhe Unitet (PDIU) e Po ja, konkretisht. Tani shqetësim i qeverive 

tuaj një frymë patriotike arkaike, unë do ta quaja 

ndryshe, një frymë kushtetuese të standarteve europiane. 

Nëse duhet të shkojmë të ecim afër pa plane 

dhe pa strategji ashtu si shpesh herë ka ndodhur me 

Shqipërinë, mund të ecim vetëm. Nëse duam të ecim 

larg dhe të bëhemi pjesë e bashkimit Europian, duhet 

medoemos që të ecim së bashku dhe të jemi pjesë 

e një strategjie të përbashkët, për një qëllim të përbashët, 

i cili natyrisht një nga qëllimet kryesore, jo 

vetëm të krenarisë tonë kombëtare por edhe të çdo 

individi është kombësia. 

shënohet në dokumenta personale kombësia e tijë, 

apo se ka lidhje me kombësi të ndryshme. Prandaj 

rregullat e bashkimit Europian e shteteve moderne 

të bashkimit europian, nuk kërkojnë në letërnjoftime 

apo regjistrime të shënohet kombësia etnike. 

Por mjafton që të përcaktohet shtetësia. Të gjitha 

ato vende të cilat kanë qenë edhe shumë konservatore 

në regjistrimin e përkatësisë etnike përfshirë 

edhe shtete fqinjë, aktualisht për shkak të standarteve 

europiane, nuk e parashikojnë më këtë proçes. 

E drejta ndërkombëtare dhe dokumentat juridike 

cila është e vetmja parti politike e cila është ngritur 

kundër këtijë regjistrimi , të tjerat të majta dhe të 

djathta janë të gjitha për t’u harruar. Ato kanë heshtur 

ose jan pjesë e këtij plani anti shqiptar. 

Mendoni se opininioni qytetar është më i shëndoshë 

se ai politik 

Këtu është konstatimi dhe trishtimi i madh që ne 

jemi mbledhur dhe përfaqësojmë një opinion të shëndoshë 

dhe jemi shumë pak të jemi koshient se po të 

hysh në internet dhe të shikosh në site të ndryshme e 

shqiptare është se si të hapin shkollë në Korçë me 

folklorizëm dhe nacionalizëm grekë, apo në Himarë, 

se si të hapin varreza që tregojnë se këtu është toka 

e grekërve, dhe tani të bëjnë një regjistrim që të 

mbushë arkën bosh të Vorio Epirit. Pra arka bosh 

se nuk ka grekër në tokën arbërore, pra nuk ka Vorio 

Epir. Ndërsa me këtë lloj vedaklarimi kushedi sa 

njerëz mund të blihen dhe mbushet arka bosh pa 

grekë e Vorio Epirit. 

ndërkombëtare, dhe ligjet moderne shtetërore meren gjithë rinia temë të ditës ka pikërisht këtë. Ne, populli 

vetëm me trajtimin e problemeve të shtetësisë, si lidhje 

shqiptar jemi në një situatë parasdoksale që duhet të 

të qëndrueshme por të ndryshueshme juridike, ruajmë dhe tregojmë kujdes, vigjilencë, ndaj qever- 

dhe liritë themelore të një shtetasi në një vend. E isë sonë, ndaj politikanëve tanë. Sepse ata po na 

drejta ndërkombëtare nuk është marrë asnjëherë me sheshin interesat e vendit dhe ne duhet ti ndjekim 

vendosjen e kritereve me përcaktimin e kombësisë hap pas hapi ti denoncojmë, tu bëjmë prezent gafat, 

së individit, pasi ky është një proçes i doktrinave të sepse ata na bëjnë proçkën e radhës. Dhe kjo është 

etnologjisë. Kombësia është në lidhje të përherëshme proçka e radhës. 

e pamdryshueshme etnologjike i një njeriu me një 

komb ose grup etnik që janë shqiptarët me shumicë 

në këtë vend. 

Pse e quan proçka e radhës 

Kjo është një proçkë e parashikuar sepse është 

pika e gjashtë e një ultimatumi që shovinizmi grek 

e ka paraqitur në mënyrë zyrtare që në vitin 1992. 

Që në korrik 1992 kryeministri Micotaqis dha një 

ultimatum me gjashtë pika. Të pestë të parat janë realizuar 

dhe kjo është pika e gjashtë. E gjitha politika 

shqiptare, ku nuk është fjala vetëm për qeveritë por 

edhe për opozitën që hesht sot siç ka heshtur edhe 

dje. Është një katastrofë të mendosh që fijet e politikës 

shqiptare varen nga një pensionist grek me banin 

në Amerikë Nikola Gatojanis antishqiptar që është 

mik i të gjithë pushtetarëve shqiptarë. Politikën e bën 

Gatojanis dhe ai konsulli anadollak i pështirë dhe qe- 

Ka efekt kjo tryezë 

Sigurisht. Madje shumë. Angazhimi jonë në këtë 

takim është i jashtëzakonshëm, por në radhë të parë 

duhet ai i institucioneve. Ajo që dënohet tek neve 

dhe që e bën edhe qytetarin e thjeshtë mos besuses 

dhe të hallakatur në gjykim është se politika ndërhyn 

edhe tek sistemi i drejtësisë. Pra, politika thotë se ne 

kemi një sistem juridik të korruptuar. Pra, politika i 

kundërvihet drejtëisë edhe kur ajo ka të drejtë. Me 

këtë luftë politika u thotë ndërkombëtarëve se ne nuk 

na ecin punët mirë se kemi një sistem drejtësie të korruptuar. 

Qytetari i thjeshtë ka arësyet e tij që kërkon 

kombësi tjetër, por ligji dhe drejtësia kan orientimet 

e tyre. Unë shpreh në këtë rast një shpresë dhe një 

besim të madh që sistemi idrejtësisë në Shqipëri 

duke e treguar veten me këto raste si Marëveshja e 

Detit dhe në këtë rast çështja e regjistrimit antiligjor 

dhe antikushtetues të popullsisë, se po jep shenja të 

mira, efikase, korrektësie me ligjin, ajo po tregon se 

është një hallkë e shëndoshë e sistemit shtetëror në 

Shqipëri. Ajo ka dal mbi politikën dhe po tregohet 

objektive, koherente, zbatuese perfekte e Kushtetutës 

dhe e ligjit, ndaj duhet respketuar dhe përkrahur nga 

shoqëria civile dhe intelektualët. 

ÇREGJISTRIMI I PËRKATËSISË FETARE 

Nga: Saimir Lolja, Canada 

Një shtet bën regjistrime të popullatës për gjëra 

konkrete, të prekshme: njeriu vetë, familja, 

adresa, shtëpia, pasuria, pronësia, punësimi e biznesi. 

Këtë shteti e bën me qëllimin për të mbledhur 

taksat, për të planifikuar shërbimet dhe zhvillimet 

e ardhshme të qytetarëve të tij. Prandaj nuk 

ka kuptim që shteti të bëjë regjistrim fetar (ideor), 

sepse kishat apo xhamijat e bëjnë vetë regjistrimin 

e klientëve të tyre. Ajo që duhet të bëjë shteti për 

kishat e xhamijat është regjistrimi i pasurive të luejtshme 

e të paluejtshme të tyre, por për të njëjtin 

qëllim: tatimin e tyre. Kishat e xhamijat janë pasuri 

e shtetit shqiptar dhe si të tilla i japin llogari vetëm 

atij, i cili gjithashtu e ka për detyrë t’i vëzhgojë 

për t’i mbrojtur edhe se mos bien në grackën e 

veprimtarive armiqësore kundra shtetërore dhe 

kundra kombëtare. Besimi fetar nuk ka qenë apo 

është platformë bashkuese e përfaqsuese për shqiptarët, 

prandaj çdo vijëzim apo ngjyrim fetar është 

në dëm të shtetit dhe kombit shqiptar. Për shkak 

të paditurisë kombëtare, nxitjes nga jashtë si dhe 

edukimit të urrejtjes të edukuar nga klerikët fetarë, 

të cilat sollën luftën midis shqiptarëve të krishterë 

dhe atyre moslemanë, shqiptarët humbën para 

rreth 200 vjetëve atë që sot njihet me emrin Greqi. 

Edhe në rastin e të menduarit më të mefshtë, më 

të cekët e më të ngushtë, i cili pranon se “s’ka 

ndonjë gjë të keqe regjistrimi i përkatësisë fetare”, 

duket se harrohet me dashje ose pa dashje situata 

e Shqipërisë dhe nga cilët rrethohen shqiptarët. 

Së pari harrohen grekërit, të cilët janë si zombis 

(të ngriturit nga varret), të cilët kërkojnë Epirin, 

një ndarje administrative romake e më shumë se 

2000 vjetëve të shkuara. Po ashtu, nga mesi i 

shekullit XIX, grekërit psallmuan idenë e Greqisë 

së Madhe (Megalidhea) me qëllim rilindjen e 

perandorisë fetare bizantine, të tretur në mesin 

e shekullit XV. Që atëhere, me synimin për një 

Greqi të Madhe, grekërit kanë kryer luftra me tërë 

shtetet përqark, kanë pushtuar toka, kanë kryer 

masakra të panumërta, përzënie të popullsive dhe 

genocide. Frymëzimi dhe mjeti i realizimit të Greqisë 

së Madhe ka qenë e është kisha. Për grekërit, 

ashtu si edhe për vëllezërit e tyre bizantinë serbë, 

kisha është shenja e pushtimit të tokës dhe popullatës. 

Për grekërit, “grek” është kushdo që është 

i besimit fetar lindor (ortodoks). Së dyti harrohen 

levantinët shqiptarë (të spjeguar nga Faik Konica 

100 vjet më parë), të cilët shndërrohen shpejt në 

specien “shitarë” mjafton të jenë ato që s’janë. Së 

treti harrohen glasat politike shqiptare që e kanë 

bërë Shqipërinë zyrtare këto 20+ vjet një vend që 

i plaçkiten pasuritë natyrore dhe njerëzore, si dhe 

një shtet të nëpërkëmbur. 

Në Shqipërinë komunistë njerëzit dënoheshin 

deri me pushkatim nëse iu ngrihej kurthi i të menduarit 

ndryshe. Prandaj edhe pyetjet e vrazhda “I 

cilit besim fetar jeni” apo ato të perëndimuara “A 

e praktikon besimin tuaj fetar” janë të pakuptimta, 

fyese dhe armiqësore për Shqipërinë e shqiptarët. 

Tani, në Shqipëri nuk dënohet apo përndiqet njeri 

prej besimit fetar vetjak. Prandaj, s’ka ndonjë arësye 

për të regjistruar se sa vetë përndiqen apo dënohen 

për shkak të ndonjë besimi fetar. Meqenëse tani 

me Kushtetutë, shteti shqiptar është i ndarë nga 

feja, atëhere organet themelore të ruajtjes së shtetit 

shqiptar, Prokuroria e Përgjithshme dhe Gjykata 

Kushtetuese, kanë për detyrë të shpallin të pavlefshme 

çfardolloj pyetje fetare në formularin qeveritar 

të regjistrimit të popullsisë. Akoma, Prokuroria 

e Përgjithshme dhe Gjykata Kushtetuese kanë për 

detyrë të fillojnë ndjekjen ligjore për tërë ato që 

kanë organizuar, urdhëruar e porositur futjen e pyetjeve 

fetare në formularin e regjistrimit të popullsisë. 

Ndonëse do nevojitej kohë me numëruar institucionet 

e universitetet shtetërore, universitetet 

personale dhe zyrat e shoqatave jo-qeveritare në 

Shqipërinë zyrtare, si dhe gazetat e pavarura (nga 

Shqipëria), prapseprapë ato nuk kanë bëzajnë në 

lidhje me çeshtjen në fjalë. Ato nuk bëzanë edhe 

kur ishin përpjekjet për për të realizuar dhurimin e 

porositur të detit shqiptar Greqisë. Ato nuk bëzajnë 

edhe për plehrat europiane që mund të mbulojnë e 

tymosin me helme tërë Shqipërinë. Prandaj është 

mision i sejcilit që i thotë vetes shqiptar të ndikojë 

që pyetjet fetare, edhe ato të “butat”, të hiqen nga 

pyetsori. Nëse shitarët dhe mendjecekëtit nuk i 

heqin, atëhere të ndikojë (dhe t’ia thotë kujtdo që 

njeh) që në përgjigje pyetje të tilla të zhgarraviten 

(t’iu hiqet viza). Ky mision nuk është për thashethemexhijtë, 

nuk është për ato që rrijnë ulur galiç 

tek guri i derës, nuk është për vigjilentët dhe të 

emëruarit e tufëzave politike shqiptare. Shpirtin e 

vet e di sejcili vetë dhe të tjerët s’kanë punë me të. 

Nëse dikush dëshron të besojë në ndonjë rrëfim, 

le të besojë; ajo është çeshtje vetjake e brendshme 

dhe ideore, ashtu siç është shpirti i njeriut. 

Konsullit grek në KorÇë dhe 

qeverisë së tij i duhet një 

Ali Pashë Tepelene 

Nga: Keze Kozeta Zylo, 

Manhattan, New York 

Çohu Ali Pashë Tepelene të kam rixha…! 

Keshtu do te shprehej ne nje interviste 

artisti i madh i Kombit shqiptar Kadri Roshi 

dhene z.P.Tare. 

Ndersa sot ne mes te vendit tim, ne zemer 

te Shqiperise, Konsulli grek Theodhoros jep 

mesazhe krimi hapur fare, ne 20 vjetorin e 

organizates “Omonia” duke thene: “Gjyshërit 

tuaj janë grekë, beteja jonë nis me regjistrimin 

e popullit grek që është prezent këtu…Ky 

quhet Vorio Epir, në Korçë ekzistojnë dhe kanë 

ekzistuar grekët”, është shprehur Theodhoros 

Ikonomu. Eshte nje dritherime e tmerrshme qe 

te kaplon te teren, kur degjon keto fjale ogurzeza 

nga qeveria greke qe ne vendin tim dhe tuajin 

perfaqesohet nga konsulli grek Theodhoros 

Ikonomu. Thirrjet per lufte te qeverise greke 

kemi nje jete qe i degjojme, thirrjet per helenizimin 

e popullit tim dhe tuajin kemi nje jete 

qe po na rrine varur mbi supe, dhe ne nuk jemi 

ne gjendje akoma t’ju veme kufirin tek thana 

te gjithe atyre qe duan te zhdukin Kombin tim 

dhe tuajin, te gjithe atyre qe duan te zhdukin 

identitetin tone te shenjte! Ndarja e Shqiperise 

nga fuqite e medha ne shekullin e kaluar, 

te cilat e bene cope e cike, eshte nje krim qe 

akoma nuk eshte shlyer, eshte nje krim qe nacionalisti 

i terbuar grek, nje ZERVE E DYTE, 

po e perserit mu ne zemer te Kombit tim dhe 

tuajit, ngase Shqiperise po i mungon nje Ali Pashe 

Tepelene dhe nje Teute Shqiptare! 

Shqiperia ka nxjerre shume burra te shquar 

te cilet fatkeqesisht ca psudo…i kane vene ne 

shenjester duke i quajtur tradhtare dhe antishqiptare 

dhe cuditerisht ne prape heshtim… 

Por ne rastin e fjales fashiste te konsullit grek 

Ikonomus, jo me kot e permend Ali Pashe Tepelenen, 

ngase Ali Pashë Tepelena është ai 

që bashkoi një pjesë të madhe të trojeve shqiptare, 

dhe krijoi shtetin autonom shqiptar, që 

do bëhesh shëmbull i pavarësisë, eshte ai qe e 

kishte Janinen ne zap, tashme te konsullit grek 

dhe qeverise greke…! Pa me thoni sot bashkekombas 

te nderuar ku e keni Janinen, nderkohe 

konsulli grek dhe qeveria qe fshihet pas tij 

do te helenizoje gjithe Jugun e Shqiperise duke 

e quajtur Vorio Epir Hej Konsull grek, sipas 

mendimit tend fashist dhe te qeverise tende i 

bie qe te jem dhe une vorio epiriote meqense 

jam nga Jugu, Mezhgorani i Tepelenes, shume 

afer me Greqine, dhe zoteria juaj dhe qeveria 

greke me perfshin dhe mua qe qenkam vorio 

epiriote… Po te drejtohem nga zemra e botes, 

nga New Yorku se une, gjithe Shqiperia dhe 

Jugu qe e keni aq per “zemer” eshte i gjithe 

shqiptar, ndersa bashkekombasit tuaj me 

origjine greke qe jetojne ne Shqiperi i ka respektuar 

dhe respekton ndoshta dhe me shume 

se vetja ngaqe eshte tradita jone e shkelqyer e 

mikpritjes…Ndaj te them mos abuzo me miresine 

dhe mikpritjen tone te tradites se lashte dhe 

te shkelqyer! 

Nuk kane vdekur akoma ata burra dhe gra te 

mencura te Kombit tim qe t’i tregojne vendin 

konsullit grek dhe qeverise greke e cila dhe pse 

e vdekur dhe e pakallur ne varr ka akoma energji 

dhe forca te mendoje per te zaptuar trojet 

tona. E qe t’i ndalohet babezia qeverise greke 

e cila ka futur kalin e Trojes ne Korce me konsullin 

grek ne krye, i duhet nje Ali Pashe Tepelene, 

nje Bonapart Mysliman qe sic ka thene 

Aleksander Dyma, shkrimtari i famshem boteror 

ne gazeten e “L Indipendentes” se 23 tetorit 

1862 se Shqiperia eshte populli qe nxori nga 

gjiri i tij Pirron, Skenderbeun, e Ali Pashe Tepelenen”. 

Ndaj kur hordhite greke ngulmojne 

qe te helenizojne Jugun, do t’i drejtohem lutjes 

se artistit te Kombit Kadri Roshi qe ka thene: 

Çohu Ali Pashë Tepelene të kam rixha…!

Faqja19Documenti 


Documenti 

Trashegimnia ne Igumenice 

Fshati Galbaq sot Elaia 

Rrugica Came 

Nga James Pettifer, Miranda Vickers 

Rrugica Came 

Një nga përshtypjet më shokuese të Epirit bashkëkohor, 

është zbrazëtia shpirtërore e kësaj province 

veriore greke, që për shqiptarët është e njohur si 

çamëria. Pyje të tëra tashmë mbulojnë atë që dikur ka 

qenë një tokë e begatë, duke lënë thjesht ca vendbanime 

të shpërndara aty-këtu, të braktisura si rezultat i 

një historie të ashpër që ka përfshirë shqiptarët, sllavët 

dhe grekët e këtij rajoni, për shkak të etnicitetit apo 

besimeve të tyre politike.Shkretëtira që i kalon kufijtë, 

ka mbështjellë shumë fshatra që dikur kanë qenë të 

banuara nga shqiptarët etnikë, ose nga çamët, të cilët 

u detyruan të largoheshin nga shtëpitë e tyre në fund 

të Luftës së Dytë Botërore. Megjithatë, kanë mbetur ca 

dëshmi të palëvizhme të këtij rajoni dikur të populluar, 

në formën e shtëpive të shkatërruara, xhamive dhe 

ndërtesave të tjera, të cilat zgjaten që nga kodrat, apo 

nga skutat e izoluara, të fshehura nëntokë në rrethinat 

e vendbanimeve të reja. 

Këto ndërtesa të vjetra të Epirit/çamërisë përbëjnë 

një nga zonat më të rëndësishme të grumbulluara 

gjeografikisht të monumenteve historike të periudhave 

veneciane dhe otomane në Evropën Juglindore. 

Ato ekzistojnë në një rajon kompakt, që shtrihet në 

brendësi nga kufiri shqiptaro-jugor i 1913 në jug të 

Janinës dhe Artës, dhe poshtë Vonitsas dhe Prevezës 

në bregdet. Përveç teatrit të Dodonës, ekzistojnë edhe 

ca monumente nga periudha e lashtë. Rrënojat e pakta 

mbresëlënëse janë përqendruar në fortifikimet majëkodrave 

të ilirëve, të cilët më pas u bënë themelet e 

kështjellave të mëdha veneciane dhe otomane si: Kalaja 

e Rogoit dhe Karavosstar-it. Ekzistojnë edhe një 

numër i konsiderueshëm monumentesh islamike të 

gjetur në gjithë Epirin, të cilat përfshijnë, xhaminë e 

bukur dhe të palëvizshme në liqenin e Janinës, ngrehinën 

ushtarake otomane në Pende Pigada, dhe shumë 

ura të mrekullueshme në Arta dhe kudo. 

Mijëra shtëpi të thjeshta, shumica të pabanueshme, 

kanë mundur t i mbijetojnë disi historisë së dhunshme 

dhe tragjike të rajonit gjatë shekujve nëntëmbëdhjetë 

dhe fillimit të njëzetit. Gjendja e turpshme e ruajtjes 

së shumicës së kësaj pasurie nga qeveria greke duhet 

të bëhet një çështje e shqetësimit ndërkombëtar.Pavarësisht 

se vitet e fundit është bërë shumë progres 

në deklarimet për t i ruajtur këto zona në qytetet 

greke, shumë ndërtesa historike dikur të banuara 

prej shqiptarëve janë shkatërruar që nga viti 1945. 

Në fshatra, kanë nisur disa punë restauruese që në 

themelet e ndërtesave si në kështjellën e Rogoi-t, por 

pjesa më e madhe e burimeve të vlefshme ndodhet 

në zonat si Dodona, e cila mund të zërë një vend 

në kanunin e miratuar të historisë greke. Sidoqoftë, 

në këtë punë restauruese ekzistojnë ca shtrembërime 

trashanike të historisë së lashtë dhe moderne në informacionet 

që u jepen vizitorëve. Periudha ilire nuk 

përmendet kurrë, dhe natyra e përkatësisë etnike të 

drejtuesve si Mbreti Pirro, ose lihet në harresë ose 

shtrembërohet qëllimisht. Fakti që fiset lokale gjatë 

periudhës së lashtë ishin një përzierje e grekëve dhe 

folësve jo grekë gjithashtu nuk thuhet. Në periudhën 

moderne, natyra e shtrembërimeve të tilla bëhet 

edhe më negative. Kjo është veçanërisht periudha 

gjatë qeverisjes së Ali Pashë Tepelenës (1788-1823). 

Shumë monumente otomane nuk kanë informacion as 

historik dhe as kulturor të vlefshëm për të gjithë llojet 

e turistëve. Vetëm xhamitë e pakta mbijetuese janë 

cilësuar si muzeume, duke ndjekur kështu modelin e 

shpikur nga komunistët jugosllavë, pavarësisht ekzistencës 

së myslimanëve vëzhgues në shumë lokalitete. 

Varrezat myslimane janë përdhosur vazhdimisht nga 

puna e ndërtimeve moderne, veçanërisht ndërtesat 

pranë rrugëve. 

Në të njëjtën kohë shumica e punës restauruese 

është e financuar nga Bashkimi Evropian, që është në 

dijeni se fondet e BE-së, po përdoren për të nënshkruar 

projeksionin ideologjik të historisë nacionaliste 

greke. Kriza më therëse nga e gjithë kultura arkitekturore 

çame, është pasuria private (shtëpitë) e tyre. Kjo 

është natyrisht e lidhur pazgjidhshmërisht me dështimin 

e qeverisë greke për ta zgjidhur si duhet këtë, me 

pronarët e vërtetë shqiptarë çamë. Praktikat ndryshojnë 

në secilin lokalitet. Në disa raste, shtëpitë historike 

Trashëgimia çame në Greqi 

të ndërkombëtarizohet 

Trashegimnia ne Igumenice 

që u përkisnin familjeve të çamëve të zhdukur, janë 

respektuar si monumente në zonat përkatëse, dhe nuk 

është ndërhyrë në to, edhe pse mund të kenë patur 

shumë nevojë për riparim. Sidoqoftë të tjerat, shpesh 

janë përdorur në mënyrë të paligjshme për qëllime të 

papërshtatshme, si streha për kafshët e fermave. 

Kudo shtëpi të tilla janë pushtuar nga pronarë të 

paligjshëm grekë ose nga emigrantë brenda për 

brenda Greqisë. Në vende të tjera ka një numër të 

rëndësishëm shtëpish të vjetra të larta të shqiptarëve, 

ose kulla, të një cilësie arkikulturore mahnitëse, që 

kanë mbijetuar mes pyjeve dhe zonave me shkurre, 

për shkak se kanë qenë në zona të vjetra ushtarake 

afër kufirit shqiptar. Monumentet më të rëndësishme 

urbane janë Paramithia dhe Margariti, dhe në qytete 

të vogla si Perdika. Paramithia ka një kullë të madhe 

çame, që gabimisht përshkruhet nga autoritetet lokale 

greke si “veneciane”, si dhe një kështjellë otomane e 

krijuar mrekullisht, të cilën e pranojnë me vështirësi. 

Margariti ka një numër të konsiderueshëm shtëpish 

private të mëdha, përfshi dhe banesën e vjetër të pashait 

otoman. Ndërsa shtëpia e tij e re, është e mbuluar 

krejtësisht nga bimësia, saqë është e vështirë të shihet 

nga vizitorët. 

Në disa disa zona, shtëpitë e çamëve, janë pushtuar 

ilegalisht nga ca grekë lokalë, madje edhe nga kisha 

ortodokse greke, dhe ato mund të përfundojnë me 

shkatërrimin ose restaurimin e papërshtatshëm të pasurisë 

çame. Kështu ruajtja e trashëgimisë së madhe 

sociale dhe historike të çamërisë është ndërthur me 

problemin politik dhe ligjor të drejtësisë për pronarët 

e pasurive çame, dhe deklarimet për kompensim 

nga familjet e prekura nga gjenocidi i Zervas në vitet 

1943-1944 dhe përpjekjet e hershme për spastrim 

etnik. Strategjia në Epir e qeverisë pasuese greke ka 

qenë lejimi i një procesi të ngadalshëm dhe tepër 

të fshehur të erozionit të historisë dhe trashëgimisë 

çame, dhe zëvendësimi i saj me modernizmin grek. 

Një proces i ngjashëm gjithashtu prej mijëra prona në 

Greqinë veriore, që u përkasin sllavo-maqedonasve, 

të cilët u detyruan të largoheshin nga Greqia pasi 

mbështetën palën humbëse në luftën civile greke 

1944-1949. Në këto raste, Greqia shkel ligjin e 

Bashkimit Evropian dhe ligjin ndërkombëtar që aplikohet 

për pagimin e kompensimeve dhe kthimin e 

pasurisë për viktimat e luftës dhe të spastrimit etnik. 

Arsyeja kryesore për vazhdimin e gjendjes së luftës 

nga parlamenti grek dhe kufizimet e paligjshme ndaj 

minoriteteve turke dhe sllavo-maqedonase, është që 

të shmanget një zgjidhje racionale e këtyre çështjeve 

dhe të mbrohet Greqia nga deklaratat financiare për 

kompensim. Por nuk duhet të ndëshkohet vetëm 

Paramithia ne 1913 


Gra çame qe arratisen 

per ti shpetuar terrorit te 

N.Zervës,1944. 


marrë fonde për projekte trashëgimie që në shumë instanca 

në Greqinë veri-përëndimore nxit shkatërrimin 

e elementit thelbësor të kësaj pasurie. 

Është momenti që trashëgimia çame në Greqi të 

ndërkombëtarizohet siç duhet. Rruga e mundshme 

për ata që kërkojnë të ruajnë këtë trashëgimi, është 

të kërkojnë përfshirjen e organizmave ndërkombëtarë 

si UNESCO dhe Monumentet në Rrezik (Monuments 

in Danger), apo organizatës britanike Ruani pasurinë 

e Evropës (SAVE Europe s Heritage), për ta detyruar 

Gra çame qe arratisen per ti shpetuar terrorit te N.Zervës,1944. 

Greqinë të njohë problemin dhe të ndërmarrë hapat e 

duhur për ta ndrequr këtë. Shkatërrimi i këtyre ndërtesave 

po vazhdon të shtohet me një rritëm alarmues, 

dhe nëse nuk merren masa të shpejta, Evropa do të 

Greqia për neglizhencën e pasurisë arkitekturale ketë humbur një pjesëz të mahnitshme të së kaluarës 

Gra çame. çame Qeveria qe arratisen shqiptare per gjithashtu ti shpetuar ka treguar terrorit një te N.Zervës,1944. 

së saj otomane. Trashëgimia kulturore është gjithashtu 

shpërfillje të konsiderueshme për çështjet që lidhen 

me pronat e çamëve në Greqi. Vetëm pas botimit të 

një dokumenti britanik mbi statusin e pasurisë çame 

në Greqi në prill të 2002, Parlamenti shqiptar nisi të 

merrej me çështjen çame. 

Pavarësisht nga një projekt për zgjidhjen e kompensimit 

dhe kthimit të pasurisë çame të miratuar nga grupi 

parlamentar i Partisë drejtuese Socialiste në mars të 

2004, nuk ka patur asnjë përparim të mëtejshëm në 

këtë çështje. Nëse qeveria e Tiranës vazhdon të shtyjë 

zgjidhjen e kësaj çështjeje, ajo do të bëhet përgjegjëse 

për ndëshkimin e mëtejshëm të pasurisë kulturore 

dhe historike çame dhe gojëdhënave mbi Epirin që po 

shfarosen. Disa kritikë socialiste në Tiranë gjithashtu 

duhet të ngrenë zërin se kjo neglizhencë është bërë 

paralelelisht me indiferencën e treguar nga qeveria për 

ruajtjen e zonave historike otomane si Tregu i Korçës, 

brenda Shqipërisë. Është në interesin e përgjithshëm 

të vetë shqiptarëve dhe kujtdo tjetër të shqetësuar për 

ruajtjen e trashëgimisë arkitekturale të Evropës juglindore, 

për të ndalur këtë proces të erozionit arkitektural. 

Neglizhenca e trashëgimisë kulturore çame nga qeveritë 

greke dhe shqiptare, tregon shpërfilljen dhe indiferencën 

e plotë ndaj ligjit ndërkombëtar dhe të BEsë, 

si dhe ndaj drejtësisë natyrore. Greqia si anëtare 

e Bashkimit Evropian është ligjërisht e detyruar të 

respektojë të drejtat e minoritetit dhe të drejtat kulturore 

të minoritetit. Përsa i përket trashëgimisë së 

çamëve dhe minoriteteve të tjera në Greqi, duket se 

ka pak ose aspak respekt për kulturën e minoriteteve, 

kombinuar kjo edhe me politikë të sofistikuar dhe aktive 

të qeverisë e drejtuar ndaj erozionit apo asimilimit 

të plotë. Shumë ligje të BE-së asnjëherë nuk janë 

përshtatur si duhet brenda legjislacionit kombëtar në 

Athinë, dhe është një skandal që Greqia vazhdon të 

e rëndësishme në marrëdhëniet ndërkombëtare. Për 

shembull, shkatërrimi i statujave budiste nga talebanët 

në Afganistan në vitin 2001, u bë një faktor tepër i 

rëndësishëm në mobilizimin e opinionit ndërkombëtar 

kundrejt regjimit taleban, dhe në ndihmesën e një veprimi 

ushtarak humanitar të legjitimuar në këtë vend. 

Në të njëjtën mënyrë, sulmet ndaj kishave ortodokse 

në veri të Qipros, vjedhja e ikonave dhe vandalizmi 

ndaj tyre, u morën në konsideratë për ilustrimin 

dhe përqendrimin e vëmendjes ndërkombëtare mbi 

çështjen e të drejtave të njeriut atje. Politikat kulturore 

dhe orientimi ndaj të drejtave të minoriteteve i Greqisë 

moderne janë tepër të papajtueshme me anëtarësinë 

në Bashkimin Evropian dhe ligjin ndërkombëtar, 

kështu që qeveria dhe organizatat e shoqërisë civile në 

Shqipëri nuk duhet të kenë asnjë hezitim në ndjekjen 

energjike të të drejtave çame, ashtu si për të drejtat e 

të tjerëve. Nëse Greqia nuk ndryshon politikat e saj 

aktuale, BE ka përgjigje të ndryshme për ta penalizuar 

Greqinë, si ato të aplikuara në krizat e mjedisit 

për nxjerrjen në breg të foleve të breshkave në ishullin 

jonian të Zakinthos. Financimi i BE-së u ndalua deri 

sa atje nuk pati më mospërputhje me ligjin e BE-së në 

ruajtjen e jetës së egër. 

Nxitja e restaurimit të ndërtesave çame, është 

gjithashtu pjesë e një çështjeje më të njohur të çeljes 

së pasurisë otomane si pjesë normale e historisë moderne 

greko-evropiane. Ajo gjithashtu mbyll çështjen 

e njohur të përmirësimit të të drejtave të njeriut dhe 

statusit ligjor të të gjithë shqiptarëve që jetojnë në 

Greqi. Arritjet kulturore të 500 viteve të qeverisjes 

turke asnjëherë nuk ka qenë subjekt i vlerësimit në 

Greqinë moderne. Një autor që shkruante në volumin 

e referencave të besueshme “Guida Blu e Greqisë”, 

kohët e fundit ka pohuar se nuk ka patur asnjë “arkeologji 

otomane në Greqi”. Në mënyrë që të asistojmë 

në lëvizjet për të restauruar zonat më të rëndësishme 

arkitekturale, nevojitet marrja e një numri hapash të 

qartë. Duhet të hartohet një inventar i hollësishëm i 

monumenteve çame, kështu që të bëhet e qartë për komunitetin 

ndërkombëtar kulturor se çfarë ndërtesash 

duhet të ruhen. 

Nevojitet urgjentisht një regjistër qëndror kadastral 

mbi pronësinë e shtëpive para masakrave të vitit 1944. 

Duhet të krijohet një hartë e hollësishme e çamërisë, 

ku të tregohen emrat e vendeve çame dhe emrat e 

vendeve moderne greke. Gjuha shqiptare në Greqi 

është e kufizuar dhe ka nevojë për një njohje të përshtatshme 

të saj si një gjuhë minoriteti, po ashtu si përdorimi 

i gjuhës turke në Thrakë. Zhvendosja e pasurisë 

fizike çame nga grekët, ka qenë e pamundur, pasi ato 

janë delegjitimuar në predikimet kulturore ndërkombëtare, 

dhe janë zëvendësuar me versionin kanunor 

të historisë nacionaliste greke për trashëgiminë. Mbi 

të gjitha, qeveria shqiptare, organizatat kulturore dhe 

universitetet në komunitetet shqiptare në gjithë Ballkanin 

dhe në diasporë, kanë nevojë që të kuptojnë qartë 

se trashëgimia çame, nuk është një çështje që i përket 

vetëm një grupi. Ligjshmëria e vendbanimeve çame në 

veri-përëndim të Greqisë duhet të konsiderohet si primare 

për të fituar një njohje ndërkombëtare të kulturës 

shqiptare, ashtu si beteja për pavarësinë e Kosovës, 

dhe përmirësimi i të drejtave njerëzore të shqiptarëve 

në gjithë botën. 

Paramithia ne 1913

Cultura 


Nga: Alfred Papuçiu 

Të ndjekësh rrugën tënde në diasporë, duke e mbajtur 

gjithmonë zemrën të hapur për tjetrin, për fqinjin, 

shokun, mikun, motrën, vëllain, përfaqëson pa 

dyshim një sfidë të madhe. Ti je i ndërgjegjshëm se 

duke folur për diasporën, për bashkëkombasit kudo 

që janë në Evropë, në Amerikë, Australi, Amerikë 

Latine e gjetiu, bën një shërbim sado pak për 

mbajtjen gjallë të frymës kombëtare, të prejardhjes 

së qindra mijra shqiptarëve që kanë marrë rrugën 

qoftë edhe përkohësisht jashtë tokës mëmë, por që 

një ditë ose ata ose fëmijët e tyre, do të mundin të 

dinë se janë shqiptarë dhe se vinë nga Ballkani, nga 

Shqipëria apo Kosova, nga Maqedonia, Greqia, apo 

Kroacia, Rusia apo Egjipti, nga Arabia Saudite apo 

Argjentina, nga… 

Bëmë një digresion për t’u kthyer tek tema kryesore 

e këtij shkrimi. Kësaj radhe, të dashur lexues, dua të 

flas për një shqiptar të brezit të tretë, që e ka për nder 

që e ka prejardhjen nga Shqipëria, nga Dukagjini. Ai 

flokëthinjur 65 vjeçar, flet me thjeshtësi, pa u mburrur 

se gjithçka që ka grumbulluar për familjen e tij të 

madhe, përbën një histori të vërtetë e të dhimbshme, 

të shqiptarëve që menjëherë pas vdekjes së Skënderbeut 

u detyruan të lënë vatrat e tyre, për t’i shpëtuar 

invazionit të huaj. Ai e pranon kur i them thënien e 

një filozofi të shquar i cili ka theksuar jo pa qëllim 

se ngjarjet më të mëdha nuk janë orët tona më të 

zhurmshme por ato më të heshtura. Por kur i them se 

historia e familjes së tij duhet hedhur në letër, ai më 

thekson se e ka menduar një gjë të tillë, por ajo s’ka 

ndonjë gjë të veçantë, është tepër e zakonshme, si 

edhe përpiqet t’i shmanget duke theksuar se pasioni 

për profesionin e tij, arkitekt, e ka afruar me artin, me 

dëshirën për të bukurën, për historinë e shqiptarëve, 

por nuk i ka lënë kohë më tepër… 

Një miku im mjek më tha një ditë: “Ndoshta nganjëherë 

jemi shumë pranë njerëzve të mëdhenj, por 

nuk e kuptojmë filozofinë e tyre“. Këtë ndjeva kur e 

takova së fundi Frankon, shqiptarin me prejardhjen 

nga Dukagjini, erudit dhe njohës i thellë i historisë së 

popullit prej nga e ka prejardhjen, prej “Arbanasi” të 

Zarës. U njoha me të krejt rastësisht para 12 vitesh, 

diku në një vend të Evropës. E ruajtëm miqësinë tonë. 

Më ftoi disa herë në shtëpinë e tij, diku në një fshat 

të Francës. Një shtëpi e ndërtuar mbi bazat e një ish 

ferme, ku edhe tavolinën e tij të punës, mobiljet dhe 

pajisje të tjera të ndërtesës tre katëshe, i ka skalitur 

me duart e tij të arta. Ai pret atje miq e dashamirës të 

shumtë, shpesh herë rreth një gote rakije rrushi nga 

Shqipëria që ja sjellin miqtë, ose edhe me një gotë 

verë të mirë e të vjetër që ai e njeh si degustator e 

prodhues i saj. I tillë është dhe në jetë, gjithmonë me 

atë buzëqeshjen e tij karakteristike, me respektin që 

gëzon tek kolegët, tek miqtë e shumtë. Edhe unë kam 

fatin e mirë të jem një prej tyre, që herë herë i marr 

ndonjë mendim edhe për artin, historinë e popullit 

tonë, letërsinë, si edhe arkitekturën. 

Shqiptarët nga Zara dhe 

trevat e tjera të Kroacisë 

Historia e Ballkanit 

Me njohuritë e tij të thella, shpesh më ka folur për 

historinë e Ballkanit, për prejardhjen e familjes së 

tij, por nuk ka dashur që ajo të bëhej publike, pasi e 

quante diçka të zakonshme. Më së fundi ja mbusha 

mendjen dhe një pasdite më rrëfeu për orë të tëra 

këto rreshta në dhomën e tij të punës, ku ndodhet një 

bibliotekë e pasur. Aty gjen botime për “arbanasit” 

e Kroacisë, për Zarën, për historinë e shqiptarëve, të 

Ballkanit, të Shqipërisë, si edhe relike nga Zara, ku 

shqiptarët kanë fshatin e tyre me emrin “Arbanasi”, 

kishën, korin e tyre dhe ku rrugët mbajnë emrat e 

paraardhësve të Frankos. Ai është këmbëngulës për 

të arritur diçka, pasi thotë jam si malësorët shqiptarë, 

pak kokëfortë, por dua që gjithçka të jetë e përsosur...Diku, 

në shënimet e tij ka shkruar në frëngjisht: 

“Mon père était de langue maternelle albanaise” (Babai 

im gjuhën amtare e kishte shqipen)… 

Pikërisht nisur nga këto shënime, fillova punën 

time hulumtuese, gjeta shumë të dhëna historike 

për Marukët e lashtë dhe së fundi e shtyva mikun 

tim, duke u drejtuar shumë pyetje, duke i marrë orë 

të çmuara të punës së tij admiruese si arkikekt që 

kërkohet kudo, të më flasë për shqiptarët që kanë 

vendin e tyre të nderuar në bregun Dalmat. Duke u 

përqëndruar, me zërin e tij kumbues, me pamjen e 

tij krenare, filloi të më tregojë: “Familja jonë, sipas 

burimeve familjare, por edhe sipas kërkimeve që janë 

bërë nga një historian i lagjes sonë, është me origjinë 

nga krahina e Sködar(Shkodrës), me sa duket në malet 

pranë Dukagjinit. Në fakt, meqënëse një familje 

me emrin Dukagjini (që bën pjesë në grupin tonë 

familjar- u quajt më vonë Duka-,) dhe fakti se emrat 

e peshqve të detit në Zara ishin me origjinë sllave, ka 

prirje të provojë origjinën malësore të familjeve tona 

nga Dukagjini. Në fillim, emri ynë me sa duket ishte 

“MAR-UKU”. Emrat e familjeve të ndryshme u ndryshuan 

nën Austro-Hungarinë, me qëllim që t’u jepej 

atyre një tingëllim sllav, meqenëse në atë kohë favorizohej 

sllavizimi. Elementët italianë konsideroheshin 

si prishës të rendit, ose edhe si “Risorgimento” që 

predikonte pavarësinë e italianëve që ishin pjesërisht 

nën ndikimin e perandorisë austriake. 

Kur e pyeta Frankon se kur ka filluar largimi i famljes 

së tij nga Dukagjini, ai duke u menduar thellë, 

më theksoi: “Migrimi i grupeve të ndryshme familjare 

u realizua me anën e dy rrugëve të ndryshme: 

një nëpërmjet Barit (Itali) ku një prej paraardhësve 

të mi u martua me një italiane; tjetra gjatë bregdetit 

dalmat: data e mbritjes së tyre në Zara (tani quhet 

Zadar) për një pjesë të tyre është në vitin 1726, dhe 

për një pjesë tjetër në 1733. Paraardhësit e mi ikën 

nga Shqipëria në atë kohë, pasi kishin luftuar kundër 

otomanëve që pushtuan tokat tona. Në shekulllim 

e 16-të, shumica e shqiptarëve ishin Kristianë, me 

Kishën Katolike Romane që sundonte në Veri, dhe 

me Kishën ortodokse në Jug. Në fillim, vetëm një 

numër i vogël qytetesh u kthyen nga feja islamike, 

për të mbajtur pozitën e tyre ekonomike dhe privilegjet 

e tyre nga pushtuesit otomanë. Ndërsa në mëse 

100 vjet, megjithë presionet ekonomike dhe pengesat 

e shumta, pjesa e shqiptarëve që ishin kristianë e ruajtën 

fenë e tyre. Kur otomanët filluan islamizimin e 

vendit, ne u larguam nga Dukagjini…” 

Arbanasit 

Në 1726, 21 familje shqiptare ikën nga vatrat e 

tyre dhe u vendosën një kilometër në jug të Zarës. 

“Arbanasit” u vendosën rreth Zarës ku kishte përparësi 

Kisha Romane dhe kjo bëri që ata të vendoseshin 

nën mbrojtjen e “Republikës Veneciane të Dalmacisë”. 

Ata u ndihmuan të ndërtonin shtëpi dhe të 

kishin stane për bagëtitë e tyre, dhe në rastin e Zemunikut, 

disa kilometra larg Zarës, ju dhanë livadhe për 

kullotje, si dhe u pastruan tokat nga gëmushat…Në 

regjistrin e 15 gushtit 1726 përmenden mbiemrat e 

disa familjeve shqiptare që u vendosën në Zara, ndër 

të tjera : Luca d’Andrea Gezghenovich, Nicolo di 

Luca Marghievich, Prem Vuka Marghicevich, Giesh 

Prend Marghicevich, Giech Pepa Marghicevich, Prenz 

Prema Marghicevich, Petar Vuka Gianova, Niko Matessich, 

Luka Prend, Lesh Pero Marghicevich, Luka 

Lucich, etj. Tek “Zara Cristiana”, Monsinjor Bianki i 

Zarës thekson mbritjen e “Arbanasi” pranë Zarës. Ai 

shkruan se në 1726, të udhëhequr nga dy vëllezërit 

me mbiemrin PETANI, erdhën 24 familje shqiptare. 

Profesori Vjekoslav Klaic, shkruan për “Arbanasit” 

në librin e tij “Opis zemalja u kojim stanuju Hrvati 

(Raport mbi vendbanimet e banuara nga kroatët), i 

botuar në 1881. Aty ai thekson se ishin 1354 Arbanasi, 

rezidentë nga Skutari (Shkodra) që u vendosën 

aty. 

Në 1733, shtatë vjet pas migrimit të parë, grupi i 

dytë i “Arbanasi” lanë tokat e tyre amtare dhe kaluan 

në Gjirin e Kotorit, disa nga toka dhe disa nga deti, 

mbritën në Hercegovinë, ku qëndruan përkohësisht 

dhe pastaj hypën anijeve për në Zara dhe u vendosën 

në vendin e quajtur Zemunik, që ja u dha qeveria 

veneciane. Raportet e 11 marsit 1735 dëshmojnë se 

ishin rreth 28 familje dhe rreth 199 vetë. Disa nga 

emrat e tyre janë: Stjepo Gjuri, Leka Marko, Paolo 

Marussich, Mar Mazia, Paolo Prendi, Prento Stani, 

Jovan Vuci, Andrea Toma, Rado Ruço, Marko Pertu, 

Prento Markov, Stiepo Luco, etj. 

Në vitin 1756, qeveria e Venetikut bëri një 

regjistrim të tokës për familjet “Arbanasi”. Regjistri 

kishte si qëllim të nxirrte numrin e vendndodhjeve 

dhe të njerëzve që ishin në çdo familje. Në librin “Erber” 

ndodhen disa nga këto mbiemra: Duka, Petani, 

Marsan, Marsiga, Kovacevic, Marsig, Sestan, Bargela, 

Gjoka, Kalmeta, Markuz, Marusic, Nikagi, Skopelja, 

Vuk, etj. A janë këto mbiemra nga migrimi i parë apo 

i dytë Këtë nuk është e lehtë ta shpjegosh, por sipas 

Don Mijo Curkovic, janë dy teori: 

- e para, që thekson se mbiemrat e familjeve të para 

u zëvëndësuan nga mbiemrat e familjeve “Arbanasi” 

që erdhën pak më vonë. Gjithashtu, ekziston edhe 

mendimi se familjet fillestare lëvizën prej andej; 

- teoria e dytë është pak më komplekse dhe bazohet 

në faktin se emrat e fundit u ndryshuan mbi 

bazën e nofkave, mbiemri mbi të cilin personi ishte 

krishtëruar, dhe ndoshta dhe në bazë të mbiemrit të 

babait apo gjyshit të tij. Për shembull, në një dokument 

që daton në gusht 1726, theksohet se kryetari 

i popullimit të “Arbanasi” ishte Luki Andric. Në 

regjistrin e parë ishte shënuar emri i Luca d’Andrea 

Ghesghenovich, i cili duhet të jetë i njëjti Luki Andric. 

Ai vetë e ndërroi mbiemrin e tij dhe mori një 

tjetër, duke përdorur mbiemrin kristian të të atit. 

Pra, sipas përfundimit të Mijo Curkovic, në studimin 

e tij “Povijest Arbanasa kod Zadra”, 1922, mund 

të pranohet teoria se nga mbiemrat e familjeve nga 

regjistrat e parë dhe më vonë, në të vërtetë del se nuk 

janë familje të ndryshme. Në realitet janë mbiemra të 

familjeve shqiptare që i ndryshuan mbiemrat e tyre, 

duke marrë mbiemrat e tyre të vërtetë, ose të baballarëve 

dhe gjyshërve të tyre kristianë. 

Në një dokument të 15 gushtit 1726, për “arbanasit”, 

ndër të tjera thuhet: “Migrimi i parë i bë për 

shkak të persekutimit fetar dhe dhunës nga ana e otomanëve; 

është e shkruar se familjet shqiptare ranë 

dakord të largohen nga barbarizmi otoman, duke 

lënë tokat e tyre dhe çdo pasuri të tyre, duke u strehuar 

dhe marrë në mbrojtje nga Republika”. Në një 

dokument tjetër të 30 dhjetorit 1726 theksohet lidhur 

me migrimin e dytë të shqiptarëve: “këto familje u 

detyruan të ikin nga tokat e tyre, për shkak të persekutimit 

të shkaktuar nga ana e dy pashallarëve otomanë 

nga Bar (port që është quajtur edhe Antivari). 

Vetë turqit kanë njohur se persekutimi nga ana e 

Akmet Pashës ka qenë i gabuar dhe se kjo i detyroi 

“Arbanasit” të lëvizin nga tokat e tyre amtare. Sipas 

legjendës, një nga rrugët që përdornin otomanët për 

të persekutuar shqiptarët ishte rrëmbimi i grave të 

reja të krishtere. Si hakmarrje ndaj këtij veprimi 

çnderues, shqiptarët sulmonin natën otomanët ku 

ndodheshin, digjnin fshatrat e tyre dhe largoheshin 

nga vatrat e tyre, për t’i shpëtuar një persekutimi të ri 

nga ana e pushtuesve 

Sipas tregimit të Frankos, “Republika e Venetikut 

në atë kohë na kishte dhënë toka (një hektar për çdo 

njeri, pasi vendndodhja ishte e shkretë) pranë fshatit 

Zemunik, por shumë shpejt një pjesë u transferua në 

gadishull, atje ku është vendosur qyteti Zara. Në fillim, 

lagja jonë e kishte emrin e “Borgo Erizzo” (emër 

i përfaqësuesit të Venetikut). Pas Luftës së Dytë 

Botërore, ky emër u shndrua në “ARBANASI”. Në 

brigjet e Dalmacisë erdhën dhe popullata të tjera: 

“marlaki”. Ata ishin barinj që mbanin pushkën në 

krah dhe kullosnin bagëti. Një nga taktikat e luftës së 

otomanëve për të shuar revoltën e popullit, ka qenë 

dërgimi i kavalerisë së lehtë. Dhe pastaj kur ndodhnin 

përleshje me vendasit dhe vrasje, ata thoshin se 

nuk ishin ata që i kishin dërguar…” 

Franko më flet edhe për një botim shkruar nga 

një kroat i vjetër, me titull: “Povijest Arbanasa kod 

Zadra” (Historia e shqiptarëve pranë Zadarit). Libri 

është i shkruar në gjuhën kroate, por mendohet të 

përkthehet edhe në anglisht së shpejti. Sipas autorit 

të librit, shumë pak njerëz e dinë se një vendndodhje 

e vogël shqiptarësh u krijua, para tre shekujsh, në 

jug të Zadarit në Dalmaci. Kjo vendndodhje quhej 

në fillim “Borgo Erizzo”, pastaj mori emrin “Arbanasi”. 

Sot kjo vendndodhje përfshihet në qytetin e 

Zadarit, në Kroaci. Shumë banorë të Zadarit sot, pa 

asnjë dyshim janë me origjinë nga migrimi i parë 

dhe i dytë e Arbanasajve. Në shkrimet për Zadarin 

e sotëm theksohet se ai është një qytet kozmopolit. 

“Nga kohët e para popullsia ishte ilire, romake dhe 

slave. Në Mesjetë u vendos aty një komunitet i vogël 

çifutësh dhe grekë, kurse para pushtimit ottoman aty 

ishin vendosur komunitete të Arbanasve dhe serbë… 

Aty mund të dëgjosh edhe sot gjuhën zaratine dhe dialektin 

shqip të gjuhës italiane apo shqipe, si edhe në 

traditën e këngëve popullore në kishat katolike dhe 

në ceremonitë e ortodoksëve…” 

Shkrime historike dëshmojnë se “Arbanasit” i 

përkisnin arshidiogjezës së Barit (Bar, ku është i vendosur 

tanimë Mali i Zi, gjatë bregdetit të Adriatikut), 

pranë kufirit me Shqipërinë. Legjendat lokale thonë 

se ata kanë ardhur nga dy fshatra të ndryshëm: nga 

Briska dhe nga Sesta. Sipas tregimit të Frankos, nga 

mesi i vitit 1850, pushtuesit e huaj austriakë donin 

të mbanin qytetin dhe në të njëjtën kohë kërkonin të 

merrnin nderin e grave. “Arbanasit” i dërguan gratë 

dhe fëmijët në mal, në “Musapstan” (Stani i Musapit) 

dhe qëlluan mbi pushtuesit…Këtë ndeshje të ashpër 

e ndali vetëm kryepeshkopi i Zarës, i cili ndërhyri 

midis dy palëve që të ndalej gjakderdhja. “Arbanasit” 

kanë pasur gjithmonë frymën e solidaritetit, të 

ndihmës për njeri tjetrin. Ata ishin të bashkuar përballë 

të huajve. Shpesh martoheshin në rrethin e tyre, 

natyrisht jo me kushërinj të afërt… 

Rrëfimet e arbanasit Franko 

“Sipas burimeve familjare, vazhdon “arbanasi” 

Franko, në fillim, në Zara mbrritën tre vëllezër. Një 

nga këta vëllezër ishte gjyshi im nga babai (1867- 

1938). Unë i njoh shumë pak jetën dhe zakonet 

e familjes, për periudhën midis mbrritjes së tre 

vëllezërve dhe historinë e gjyshit tim. Përveç faktit 

që e quajtën degëzën e familjes sime “PERE-JAKY” 

(baba Jaku), për t’i dalluar, duke parë se kishte shumë 

Marussiçë. Në kohën e sllavizimit, sipas familjeve, ata 

ishin ose filo-kroatë (Sokolossi), ose filo-italianë (Bersaglieri). 

Gjyshi im ishte filo-italian, dhe madje bëri 

dhuratë një tokë për të ndërtuar një shkollë italiane 

në lagje. Ai merrej me të vëllanë me shitjen e bagëtisë 

me shumicë, pastaj me një punishte ku regjen lëkurët 

dhe me një dyqan shitje mishi. Ai kishte fituar namin 

se ishte i sjellshëm në lagjen e tij, sidomos ndaj 

njerëzve që kishin nevojë për ndihmë. Ai shpëtoi 

jetën e një tezeje të cilën e kishin vënë përmbri një 

muri për ta vrarë…”. Pasi e shoqja e Frankos, me 

flokët e thinjura nga vitet, por me një pamje fisnike, 

na serviri një kafe dhe çokollata të vogla (“truffes”), 

para të cilave nuk mund të përmbaheshe, megjithë 

këshillat e mjekes, Franko vazhdoi tregimin e tij: “Im 

atë ka qenë një sportist i nivelit të lartë, sidomos në 

kanotazh (vozitje), në shkallë ndërkombëtare, por 

gjithashtu si nën-kampion ushtarak italian i hedhjes 

së shtizës. Ai ishte themeluesi i seksionit socialist 

klandestin në Zara, në kohën e fashizmit…”. 

(Vijon në faqen 23)


At Bernardin Palaj: një thesar i pazbuluar 

Nga: At Viktor Demaj 

Në këtë shkrim me nderim dhe respekt të thellë, 

dua të flas për një nga person alitetet më të arrira 

të kultures shqiptare, për Át Bernardin Palajn, 

“Fratin e Kangeve” siç e quante një tjetër shkrimtar 

i madh Ernest Koliqi. “Nuk dij se kush patë thanë - 

thotë shkrimtari i vlert Ernest Koliqi - qi gjithkund në 

botë poetët këndojnë për popullin, e vetëm në Ballkan 

populli këndon për poetët. Deri tash për mue 

poeti ma i madh i Shqipnis asht populli i ynë. Kjo 

e vërtetë më vetoi para syve të mendës në Palç, në 

qelën e Fratit të Kangëve. Át Bernardini, në vetminë 

e gjatë të malit, i a ka vu veshin kangës së pashterun 

qi buron nga zemra e thellë e kombit arbnuer tue i a 

rrembye harresës”. Kështu shkruan Koliqi, ne numrin 

5-8 të revistës “Shêjzat” 1972. Po në këtë numër 

të revistës Koliqi, pohon për vlerat e dhe aftësitë e 

mëdhaja të At Palajt që i ka dëgjuar nga vet goja e Át 

Gjergj Fishtës për Át Bernardinin: “Nji ndër auktorë 

të dênjë m’u kujtue e mos m’u harrue asht pa tjeter 

Át Bernardin Palaj, për të cilin nji ditë Fishta më tha: 

Ky (Bernardini ndodhej aty pranë) ka talent të madh 

dhe e njef shqipen me themel. Mund të m’a kaloj 

edhe mue”. 

Mora shkas të hedh dy rreshta në leter të bardhë 

për këtë folklorist dhe historian të njohur por dhe të 

panjohur për arsye që tashmë dihen, i nxitur nga përgaditja 

e veprës së tij për botim. Duke lexuar dhe 

studiuar shkrimet e tij të botueme kryesisht të “Hylli 

i Dritës” më lindi kureshtja ta kërkoj dhe ta studioj 

edhe më gjerë dhe t’ia botoj veprën e tij të plotë për 

ta bërë të njohur për publikun shqiptar, që fatkeqësish 

i zhytur thellë në një subjektivizëm letrar po i 

harron kolosët e saj që shkruan dhe bënë historinë. 

Gjatë hulumtimit të shkrimeve të tij mu desh që të 

kërkoja për të, përveç në revistat e perkohshme që ka 

shkruar dhe botuar, edhe në arkivin Françeskan në 

Shkodër, si dhe Arkivin e shtetit Tiranë. Ky mund 

nuk mbeti pa fryt. Më shumë se 25 vjet krijimtari e 

këtij Frati nuk ishte e mundur që të përfshihej vetëm 

me dy vepra. Át Palajn ne jemi mësuar ta njohim si 

folklorist dhe pak si historian, vetëm nga ato studime 

që ka bërë në lidhje me Dioqesin e Pultit të shekullit 

XVII. Njohim për fat të keq vetem një të treten e 

vepres së Át Bernardin Palajt, të cilën mund ta klasifikojmë 

në katër lloje krijimi: folkloristike, historike, 

poetike, dhe krijimtari muzikore. 

Át Palaj folklorist 

Si mbledhës të folklorit Át Barnardini nuk është 

mjaftuar vetëm me marrjen nga goja e popullit dhe 

sistemimin e këngëve të kreshnikëve të ruajtura gjatë 

shekujve nëpër Malsi dhe të transmetuara brez mbas 

brezi, por është shtrirë më gjerë në këtë fushë, duke 

na folur edhe për mite dhe legjenda që gjendeshin në 

zona të thella malore, kryesisht në Dukagjin. Mbledhja e 

këtyre zakoneve, dokeve dhe traditave të bukura të jetës 

etnike dhe familjare shqiptare e kanë shtyrë të shohë, 

të ruajtura trashëgiminë, përkatsinë dhe identitetin Iliro 

- Thrak të shqiptarëve. Për të vërtetuar këtë pohim po 

marrin një pjesë studimi të tij e botuar nga Instituti i 

Studimeve Shqiptare në Tiranë, titulluar: “Studime dhe 

tekste, Dega juridike Tiranë” 1943, fq. 122-126. Ja çka 

shkruan aty për festën e gjithëmbarshme të ditës së 

verave që për të mund të kishte gjenezë ilire: 

Dita e verave “Shtëpi për shtëpi në ditët e verave, 

pjestarët e familjes bashkohen rreth zjarmit për me 

lidhë shrigat, mgjillçkat, llugjat, rrollçkat e të gjitha 

shtasët damtuese; gjarpnin mos t’i nxajë, lepurin mos 

t’u hajë laknat e bathën, e shpendin emën për emën 

e krymbat e tokës mos t’u bajnë dam ndër ara. Tri 

ditë përpara veravet duhet me mshefë shoshat, sitat, 

furkat e me çartë krojet, në mënyrë qi mos me i pam 

këto sende asnji rob i shtëpisë, pse për ndryshej nuk 

lidhet gja. Këto ditët e veravet bijnë gjithëmonë nder 

ditët e para të Marsit. Mbas darke, të gjithë pjestarët 

e shtepisë bashkohen rreth zjarrmit. I zoti i shtëpisë 

merr nji pe leshi, e lidhë për vargue nji nye e thotë 

këto fjalë: Lidhe Zot e nata mojit e dita e verave! 

Unë pak e Zoti shumë! Po lidhim shtrigat. Kështu 

përsëritë ket veprim për secilin shpirt, sëmundje, 

krymba a mandra qi don me lidhë”.(Shih revisten: 

Shêjzat 1972, nr 5-8 fq. 163). 

Studimet mbi letersinë klasike dhe moderne si 

dhe sudimet mbi veprat e albanologëve gjermanë, 

bënë që ai të kishte një kulturë solide dhe të madhe. 

Për këtë formim të tij, ja ç’ka shkruan albanologia 

Angela Cirincione: “Përveç kulturës së tij me themel 

klasik ka pasë edhe nji njohje të mirë të letersisë 

moderne. Studioi veprat e albanologëve gjermanë, 

të cilat i hapën shtegun për me zbulue hap mbas 

hapi, në çdo veprim, në çdo zakon shprehje të krahinave 

malore gjurmët trako-ilire. Në dritën e kësaj 

kulture, e pa shqiptarin e sotëm si njifarë mbetunie 

të trungut të madh të familjes indoeuropiane të quejtun 

iliro-trake, nji ndër fiset e para të njerzimit që 

banoi Europën lindore” (shih: Át Bernardin Palaj., 

Vepra 1 botim II, Shkodër Botime Françeskane 

2005, fq. XII). 

Por një ndihmesë të madhe dha edhe në mbledhjen 

e kangëve të Kreshnikëve të botuar për herë të 

parë në vitin 1937 dhe të ribotuar nga botimet françeskane 

në 2005 dhe ribotuar në vitin 2007. Ja se 

çfarë shkruan Át Palaj me bashkautor me një tjeter 

korife të dalur nga “Shkolla Franceskane” Át Donat 

Kurtin në lidhje me rëndësinë e këngëve të Kreshnikëve: 

“Kangët e vjetra, qi njifen prej malcosvet janë 

nën emnin “kangë kreshnikësh, kangë të moçme, 

kangë lahute” janë visari ma i çmueshmi I gjuhës, 

shprehja ma e gjalla e shum ndiesive bucare e përfytyrimi 

typik i fizjonomis së kombit t’onë” (shih: Át 

B Palaj dhe Át D Kurti., Visaret e Kombit, botim II, 

Shkodër Botime Françeskane 2005, fq. IX). 

Át Palaj historian 

Tani do të flasim për kontributin e Át Bernardin 

Palajt në lamin e historisë shqiptare. Ndër studimet 

e tij historike mund të cilsojmë disa që janë më të 

rëndësishme si: “Studime dhe dokumente rreth dioqezit 

të Pultit”, shkrime dhe studime dokumentesh, 

që janë të botuara në revisten “Hylli i Drites”. Por 

me mjaft interes janë edhe studimet: “Lufta shqiptare 

kunder pushtuesit turk”, (dorëshkrim e pabotuar), 

“Kryengritja e Dukagjinit që pëfshin vitet 1926- 

1928”,(dorëshkrim i pabotuar), “Ditar shenimesh”, 

(dorëshkrim e pabotuar), “A janë Shqyptaret autokton” 

(dorëshkrim i pabotuar) dhe “Ça hoqme na katolikët 

për Shqypni”, (dorëshkrim i pabotuar). 

Ndër historianët që ka nxjerrë “Shkolla franceskane” 

jemi mësuar të dëgjojmë për “Maestron” e historise 

Át Marin Sirdanin. Por siç duket nga shkrimet 

e lëna kjo fushe ka terhequr edhe Át Palajn. Shumë 

kanë shkruar për fillimet e robërimit të Shqipërisë 

nën pushtuesin e ardhur nga Azia, duke e konsideruar 

një periudhë mjaft të zymtë dhe të errët dhe 

të prapambetur për Arbërinë, një ndër këta studiues 

spikat edhe emri i “Frati të Kangëve”. Në studimin 

“Lufta Shqiptare kundër pushtuesit turk” ai trajton 

këto tema: “Gjendja e përgjithshme kishtare prej 

vjetes 1468 – 1650”, “Largimi i rregulltarve e i bujarve 

prej Shqypniet”, “Salvimet e turkut”, “Jeta e 

popullit e e klerit katolik”, “Kryngritja e katolikve”, 

dhe “Gjendja e Françeskave mrenda kësaj kohe”. Siç 

shihet nga trajtimi i çështjeve, ky dorëshkrim është 

lëndë e parë për studimin e asaj periudhe të errët 

të historisë së Shqipërisë. Mes viteve ‘20 dhe ‘30 të 

shekullit të kaluar kanë ndodhur shumë ngjarje që 

kanë lënë gjurmë të pa harruara në kujtesën e popullit 

shqiptar. E kujtojmë me nostalgji qeverisjen e 

shkurter, por demokratike të Fan Nolit të vitit 1924. 

Kjo qeveri që solli dhe ringjalli shumë shpresa të 

bashkëkohësit, nuk zgjati shumë, duke ja lënë vendin 

Ahmet Zogut që i ndihmuar nga serbët përmbysi 

qeverinë e Nolit. Të gjitha këto ngarje i gjejmë të 

renditura në formë ditari nga Át Bernardin Palaj. Ky 

ditar sjell të vërteta dhe fakte të reja për ta njohur më 

mirë atë kohë. Një studim tjetër që paraqet fakte dhe 

realitete të dhimbshme janë kujtimet e Át Bernardin 

Palajt për Revolucionin e Dukagjinit kundër qeverisë 

Zogiste. Ndër faqet e historisë anashkalohet kjo 

vuajtje e popullit të Dukagjinit që zgjati për rreth dy 

vjet. Më lart kemi thënë se Át Palaj studioi folklorin, 

zakonet, doket dhe besimet e shqiptarve sepse në ato 

ai pa tradita të lashta ilire. Pikërisht duke u nxitur nga 

kjo, ai bëri edhe një studim të shkurtët sintetik dhe 

plot ngjarje të reja në lidhje me çështjen se “A janë 

shqiptarët autoktonë”. 

Jetëshkrimi i Át Bernardin Palaj 

Át Bernardini lindi në Shkodër me 2 tetor 1894 

nga një familje e thjeshtë malsore nga Shllaku. Studimet 

i filloi në shkollën fillore të eterve françeskanë, e 

drejtuar në atë kohë nga Át Gjergj Fishta. Studimet 

gjimnazore i kreu po pranë etërve Françeskan, ndërsa 

Liceun e kreu në Salzburg e ato teologjikë e filozofike 

në Innsbruck. Gjatë studimeve ai tregoi një interes të 

veçantë për studimet shqiptare, si dhe për autorët e 

huaj që studiuan zakonet, gjuhën, doket shqiptare. 

Kryesisht e tërhiqnin albanologët gjerman-folës. Për 

disa vjet mësoi në Liceun “Illyricum”, pastaj shërbeu 

në famullitë e Toplanës, Palçit, Shalës, Bushkashit 

dhe të Rubikut. Iu kushtua poezisë, prozës, muzikës, 

duke punuar për të mirën e atdheut. Krijimtaria e 

tij është e gjerë dhe shumë e larmishme. Ajo përfshin 

shumë aspekte të zhvillimit albanologjik. Mbas 

hapjes së revistës “Hylli i Ditës” në vitet 1921-1924 

e 1930 – 1937 boton së bashku me Át Donat Kurtin 

pjesë - pjesë “Kangët e Kreshnikëve”. Ndërsa në vitin 

1937 botohet libër në vete, titulluar “Visaret e 

Kombit”. Po ashtu gjatë kësaj përiudhe boton edhe 

krijimtarinë e tij poetike në “Hyllin e Drites”: “Fragment 

- Valët e nji shpirti”, “Moskë – Alkazar”, “Vorreve 

të Famurit”, “Kuq e zi”, “Kah nata e vetme”, 

etj. Ndërsa shpirti i tij epik dhe poetik kishte prekur 

majat e krjimtarisë së tij, At Palaj fillon të mbledhë 

mitologjinë, zakonet dhe doket shqiptare, të cilat i 

boton më së parit te “Hylli i Dritës” në periudhën 

1940 - 1944. Ndër këto mund të veçojmë: “Syni i 

keq”, “Shpirti i keq”, “Ora e shpis”, “Bestytni Ilire”, 

“Orët”, “Zanat”, etj. Hovi dhe vullneti i tij nuk 

ndalen me kaq. Bën disa studime interesante dhe 

shkencore mbi kanunin e maleve, me vlerë burimore 

për studiuesit e të drejtes zakonore shqiptare, të cilat 

EkSodi shqiptar 

shua vetëm kombësia e materialistëve, dje sllav, sot 

shqiptarë! Dje pasuroheshin serbet në kurriz të shqiptarëve, 

sot pasurohen disa shqiptarë në kurriz të 

shqiptarëve! 

Në Maqedoni shqiptarët luftuan për barazi. Lufta 

shërbeu për të fituar një diskriminim të ri, me vulë 

evropiane, 20 për qind barazi. Si edhe në dy shtetet 

e para, u krijua një elitë e re e cila sundon shqiptarët 

tok me maqedonët: ajo diskriminon shqiptarët tokë 

me maqedonët, dëbon shqiptarët tok me maqedonët. 

Vështirë të gjenden maqedon në emigracion, shqiptarët 

e Maqedonisë mund të takohen kudo. Maqedonët 

do tí imponojnë fëmijëve shqiptarë mësimin e 

gjuhës maqedone nga klasa e parë. Ky vendim nuk 

mund të merret pa politikan shqiptarë! Maqedonishtja 

flitet në një gjatësi prej 100 kilometrave, shqipja 

flitet në tërë Ballkanin, mirëpo fëmijët e maqedonëve 

nuk duhet ta mësojnë shqipen. Si edhe në dy shtetet 

e para, fati i shqiptarëve edhe këtu është mërgimi dhe 

natyrisht edhe këtu do të bjerë numri dhe një ditë 

do të mbeten, aq sa ka sot në Luginën e Preshevës. 

Shqiptari në Maqedoni, në tokën e vet, trajtohet si i 

huaj edhe pse në Qeveri ka shqiptarë. 

Ekzaltimin më madh që përjetuan, nuk ishte punësimi 

dhe përmirësimi i jetës, por heqja e vizave për 

BEE: lehtësimi i imigrimit! I shpartallimit të familjeve 

shqiptare! Lugina e Preshevës është rasti tragjik i injorimit 

nga shtetet shqiptare. Presheva me mbi 30 mijë 

banorë nuk ka spital dhe shqiptarët ose vdesin në shtëpi 

ose në spitalin e Vranjës, ku duhet vazhdimisht të 

paguajnë mjekët serb, edhe pse janë të siguruar. 

Në spitalin serb duhet tí fusin infermiereve dhe 

mjekëve qindra euro në xhep, ata që nuk kanë, 

keqtrajtohen. Spital nuk ka as në Bujanoc. Për Medvegjën 

të mos flasim. Kompetencat e Bashkisë së 

Preshevës janë reduktuar aq shumë, sa ajo duket si 

një bashkësi lokale. Patenta e shoferit duhet të bëhet 


As ky shtet nuk lufton korrupsion me përkushtim, 

as krimin dhe detyrë kryesor i ka caktuar vetes integrimin 

e serbeve dhe injorimin e shqiptarëve. Mirëpo, 

ky shtet, e ka pranuar botërisht se nuk din e as nuk 

mundet të ndërtojë shtet të së drejtës dhe prandaj 

ka ftuar Eulexin! Ky shtet edhe disa vite do të ketë 

alibi.Edhe ky vend, si i pari, është në zbrazje e sipër. 

Tridhjetë mijë të rinj çdo vit paraqiten në tregun e 

punës, me mijëra, çdo vit ilegalisht braktisin vendin. 

Lexohen diku 25 mijë gazeta në ditë dhe kjo tregon 

shumë për gjendjen ekonomike të vendit. Shqiptarët 

nga ky vend, ku miklohen për çdo ditë serbët, për 

kafshatën e gojës, kanë arritur edhe në Haiti. Numri 

i emigrantëve nuk dihet, por mund të thuhet se diku 

pesëqind deri në shtatëqind mijë jetojnë jashtë shtetit. 

Pas disa dekadave disa mijëra kthehen si pensionistë 

dhe fëmijët mbeten. Nëse ai numër mund të merret 

si i saktë, atëherë domethënë se në Kosovë jetojnë 

diku një milion e treqind mijë apo në rastin ideal një 

milion e pesëqind mijë qytetarë. Nëse janë dhjetë për 

qind pakica, atëherë ky numër zbret edhe një herë 

dhe Kosova dalëngadalë, por sigurt nga numri i banorëve 

shqiptarë do tí afrohet Malit të Zi. 

Fëmijët do të asimilohen jashtë vendit, sepse 

asimilimi i vërtetë ndodh fillimisht në të gjykuar, 

pastaj edhe në gjuhë. Deri tani shteti i Kosovës ka 

dëshmuar se nuk din të luftojë as korrupsionin e as 

krimin. Lajme të mira nuk dëgjohen. Në kohën e 

kralit serb numri i shqiptarëve zvogëlohej, në kohën e 

Rankoviçit numri i shqiptarëve zvogëlohej, në kohën 

e Milosheviçit numri i shqiptarëve zvogëlohej. Numri 

i shqiptarëve brenda zvogëlohet edhe në kohën e 

politikanëve shqiptarë. Shqiptarët jetojnë keq, si në 

kohën e pushtuesve të djeshëm, madje shqiptarët në 

kohën e Titos, kryesisht në vitet e shtatëdhjeta jetonin 

më mirë se në kohën e politikanëve shqiptarë. 

Këtë, mirëpo, publikisht nuk ka guxim ta përmend 

askush! Privatisht dëgjohet shpesh! Duket se u ndrynë 

Vranjë, rreth dyzetedy kilometra larg. Gjykata 

gjendet në Vranjë. Shumë kërkesa duhet të bëhen 

atje dhe vendimet merren atje, ndërkaq në Kosovë 

krijohen komuna edhe për fshatrat serbe. Edhe ky 

truall shqiptar është në zbrazje e sipër dhe pas disa 

dekadave, do të ketë aq banorë, sa ka Vatikani sot, 

diku 370 veta! Kudo në Ballkan në shekullin XXI 

diskriminohen shqiptarët: Qeveria shqiptare vallëzon 

sipas daulles greke, Qeveria kosovare vallëzon sipas 

ansamblit perëndimor, politikanët tjerë shqiptarë në 

Ballkan kërcejnë sipas interesave të veta! Sido që të 

jetë, gjendja ekonomike e shqiptarëve nuk përmirësohet.Dallimi 

mes dëbimit të Millosheviçit, pamundësisë, 

neglizhencës dhe indiferencës së klasës politike 

shqiptare qëndron në këtë fakt: Millosheviçi ua merrte 

edhe dokumentet personale dhe i dëbonte kolektivisht. 

Qeveritarët shqiptarë lëshojnë dokumente në 

shqip dhe zvogëlimi i kombit bëhet individualisht. 

Ata këtë e vështrojnë si fat dhe nuk lodhen, edhe 

nëse kombi përgjysmohet. 

Rezultati, mirëpo, është i njëjtë: me kral apo pa 

kral, me Rankoviç apo pa Rankovic, me Tito apo pa 

Tito, me Enver apo pa Enver, me qeveri demokratike 

në Shqipëri apo pa të, me Millosheviç apo pa 

Millosheviçin, me politikanë shqiptar apo serb në 

Kosovë, me shqiptarë në qeverinë maqedone apo pa 

shqiptarë, me parti politike shqiptare në Serbi apo pa 

to, me politikanë shqiptar në Mal të Zi apo pa ta, shqiptarët 

kanë fatin e njëjtë: varfërinë ose emigrimin! 

Përgjysmimin e familjeve dhe vuajtjen nga mungesa 

e kontakteve sociale. Çdo shtet tjetër në Evropë do të 

alarmohej, kur sheh se populli dhe inteligjencia po 

lëshon vendin. Çdo shtet tjetër në Evropë do të alarmohej 

kur vëren se kombi gati në përmasa të mëdha 

po braktis vendin, mirëpo nuk brengosen qeveritarët 

shqiptarë. Nëse nuk dinë se çka duhet të bëjnë për 

ta mbajtur kombin brenda, e si ta mbajnë, nëse nuk 

botohen nga Instituti i Studimeve të larta shqiptare në 

Tiranë në librin: “Studime dhe tekste, Dega Juridike 

Tiranë 1943”. Po në këtë botim ai boton një variant 

të Kanunit të Lekë Dukagjinit mbas shqyrtimit të 

Mark Sadikut. Së bashku me përkushtimin e tij për 

studimin e etnosi të shqiptarëve ia bashkangjiti edhe 

dëshirën për të studiuar edhe historinë e Arbërisë. 

Sidomos në revistën “Hylli i Dritës” boton disa studime 

mbi Dioqezën e Pultit si dhe të disa krahinave 

të tjera të veriut, me mjaft interes dhe fakte historike 

për studiuesit e kësaj fushe. 

Fundi tragjik i jetës së tij 

Në fund të Luftës, i zhgënjyer, tashmë pas përpjekje 

të pashpresë të trupave nacionaliste dhe prendimore 

për të formuar një shtet të bazuar në lirinë 

dhe të drejtat e njeriut, duke e parë rrezikun eminent 

që po i vërsulej si një bishë e egër nga të vëtshpallurit 

shpëtimtar të Shqipërisë, i turbulluar në shpirt, i 

thotë një tjetër mikut të tij albanologut, Prof. Karl Gurakuqit: 

“Do të tërhiqem në nji famullì të maleve të 

mija të dashtuna – më tha gadi me lotë ndër sy – dhe 

aty ku mbahet gjallë fryma e shpirtit arbnuer, në kontakt 

me popullin e thjeshtë, do të vijoj punën e nisun 

tash sa e sa vjet, tue gjurmue në historinë, në folklorën 

e sidomos në Kanunin. Do të përplotësoj e do 

të sistemoj rapsodit, qi unë i kam mbledhë me kujdes 

tash sa kohë”. Sa mbresëlënëse dhe rrënqethëse kjo 

bisedë konfidenciale mes dy dijetarësh. Por fatëkëqësisht 

në moshën 51 vjeçare, puna e tij shkencore si 

dhe aktivitetiti i tij fetar u nderpre barbarisht, ku për 

asye absurde e arrrestuan në Kuvendin e Rrubikut 

me 22. 10. 1946. Pikërisht këtu në Rrubik i shkruan 

Át Jak Marlekajt një letër ku i kërkon që ta paraqesë 

para botës së lirë vuajtjen, dhe vrasjet makabre të sa 

e sa intelektualëve shqiptarë në mënyrë të padrejtë, 

vëtm për faktin se ishin pionerë të mendimit të lirë 

dhe demokratik. Në këtë letër, origjinali i së cilës 

ruhet pranë arkivit françeskan në Shkodër, Palaj 

shkruan: “I dashtuni P. Jakob, jena në gazep të Zotit. 

Thueju miqve t’ ikun andej qi t’orvaten me sa të munden 

për me na pshtue prej ketij kobit. Ka nji, ka nji, 

po na qesin faret të gjithve. Bâne të njoftun mjerimin 

t’onë ku të dijësh. Të fala B.dini, 20. IV. 1946”. 

Mbasi pësoi tortura të shumta vdiq me datë 2 Dhjetor 

1946 ndër tortura nga më çnjerëzoret. Qe varrosur 

në oborin e ish-sanatoriumit në Shkodër. 

kanë fuqi dhe dituri për ta ndryshuar gjendjen ekonomike, 

nëse nuk kanë ide e aftësi, atëherë puna më e 

madhe patriotike, që mund të bëjnë në dobi të kombit, 

natyrisht nëse e duan kombin e vet siç çirren, do 

tíshte të tërhiqen nga politika dhe tí lënë vendin 

idealistëve, atyre që nuk pasurohen vet, por që mundohen 

ta çojnë vendin para! 

Nuk mund të pranohet gjendja faktike dhe nuk 

duhet pajtuar me këtë se shqiptari ka vetëm dy alternativa: 

varfëri ose emigrim! Ka ardhur koha të luftohet 

për të tretën: jeta me dinjitet në atdhe! Qeveritarët 

e sotëm e kanë dëshmuar se nuk dinë ta bëjnë! 

Natyrisht se nuk është kënaqësi, as mburrje të jesh 

politikan në vendet me probleme të mëdha ekonomike, 

por një mund, një mundim, që kërkon angazhim 

e sakrificë, transparencë, seriozitet e empati! 

Gjendja e vështirë mund të kapërcehet vetëm me idealist, 

jo me materialist! Të shkruash një artikull mbi 

sjelljet e papërgjegjshme të politikanëve shqiptarë, 

domethënë ta hedhësh veten në depresion dhe sapo 

ta mbarosh shkrimin, të kridhesh në vaj. Ne kemi 

shkrimtarë me famë botërore, por politikan të vegjël, 

shumë të potershëm. Ne kemi humanist me famë 

botërore, por politikan picërr, shamataxhi. Ne patëm 

trima të fortë dhe kemi politikan shumë të dobët. Ne 

kemi qeveritarë të pasur dhe popull të varfër! Kemi 

shkencëtarë të njohur edhe në botë, por politikan që 

lum ato shtete që nuk i kanë! Lum ato shtete që nuk i 

kanë politikanët tanë! 

Nëse ju në atdhe keni akoma iluzione dhe nëpër 

statistika numëroni shqiptarët jashtë, harrojeni këtë! 

Pas disa dekadave do të ketë gjerman me origjinë shqiptare, 

francez e italian me origjinë shqiptare, grek, 

suedez, holandez, haitian, amerikan e kanadeze me 

origjinë shqiptare, por ata as nuk do të flasin shqip, 

as nuk do ta ndjejnë veten shqiptarë! Skena e sotme 

politike do të futet në histori me dy fakte të mëdha: 

për lirinë dhe barazinë e kufizuar dhe zvogëlimin e 

pakufizuar të kombit!

ORIGJINA E VLLEHEVE 

Nga: Andrea Llukani, Tiranë 

Vllehët quhen ndryshe Aromën, fjalë që e përkthyer 

më shqip ka kuptimin jashtë kufinjve të 

Rumanisë. Ai që ka përcaktuar këtë emërtim sigurisht 

që ka qenë një njeri mjaft i ditur. Në gjuhën 

shqipe është më mirë të thohet Aroman sipas gërmave 

të alfabeit shqip. Aromanët përfaqësojnë një 

etni, të cilët jetojnë jashtë Rumanisë. Ata i gjejmë 

në Malet e Pindit të Greqisë, në Shkup, Tiranë, Korçë, 

Durrës, Fier, Vlorë etj. Fjala Aromën nënkupton 

kombin Roman, i cili shquhet për virtyte të larta 

dhe gjuhë moderne. Faktorët e ndryshëm historikë 

e kanë detyruar këtë komb që të jetojë larg vendit 

të origjinës. Arumunët janë shfaqur si fise nomade 

blektoriale, të cilat me kalimin e kohës kanë kaluar 

në aktivitete të tjera ekonomike duke u marrë me 

bujqësi, zejtari etj. Popullsia arumune është vendosur 

në zonat rurale të Fierit, Vlorës, Përmetit, 

Kolonjës, Pogradevit, Korçës, Elbasanit, Beratit, 

Tiranës, Durrësit etj. Të dhëna rreth numrit të 

arumunëve të Shqipërisë kemi nga regjistrimi i vitit 

1950, ku janë të regjistruar 2.318 banorë. Në 

regjistrimin e vitit 1955 numri i arumunëve është 

4.249 banorë, ndërsa në regjistrimin e vitit 1989 

rezultojnë 782 banorë. Sipas një studimi të bërë 

më 25 tetor 2006, nga INSTAT në bashkëpunim 

me Drejtorinë e Minoriteteve pranë Ministrisë së 

Punëve të Jashtme rezulton se pakicat kombëtare 

arumune janë 992 banorë, të cilët përbëjnë 0.03 

% të minoriteteve aktuale që jetojnë në territorin e 

Shqipërisë. 

Vllehët janë vendosur në fshatrat e Korçës si në 

Kamenicë, Boboshticë, Mborje, Drenovë, Polenë 

etj. Popullsi vllahe ka edhe në Devoll, Kolonjë, Fier, 

Sarandë, Vlorë. Në Gjirokastër vllëhët kanë krujuar 

një fshat, i cili mban emrin “Andon Poçi”. Vllehët i 

kanë dhënë kombit shumë figura të shquara ndër të 

cilët mund të përmendim Aleksandër Moisiun, Tefta 

Tashko Koçon, Sandër Prosin, Prokop Mimën, 

Nasho Jorgaqin, Dionis Bubanin etj. Qendra kryesore 

e kulturës vllahe është Voskopoja. Historia 

e themelimit të Voskopojës e ka zanafillën që në 

vitin 1330. Sipas legjendës që qarkullon edhe sot 

e kësaj dite, nga pleqtë e moçëm thuhet: “Disa barinj 

endacakë, duke kërkuar kullota të begata për 

bagëtitë e tyre gjetën një luginë pranë fushës së 

Korçës. Në vjeshtë kur do të largoheshin me kopetë 

e tyre, ata bënë një zjarr të madh, të cilin e gjetën 

ende të ndezur kur u kthyen në pranverë. Pikërisht 

në vendin e zjarrit vendosën të ngrinin kishëzën e 

Shën e Premtes. Në fillim vetëm verën kalonin në 

atë vend, por kur u shtuan shumë dhe nuk mund të 

vërtiteshin sa andej – këtej, ata provuan të lënë një 

plak në një kolibe, me ushqimet, që i nevojiteshin 

dhe ai dimëroi për bukuri. Atëherë u vendosën 

përfundimisht”. 

Hani i cili ka vizituar disa krahina të Shqipërisë 

në vitin 1843, duke u mbështetur në një kodik të 

vjetër që kishte Voskopoja, të vitit 1765, shkruan 

se Voskopoja është ndërtuar në vitin 1383 prej një 

prijësi nga dera e Muzakajve. Hani lë të kuptohet 

se Voskopoja është ndërtuar pas rënies së Kostandinopojës 

më 1453, pasi shumë refugjatë u larguan 

dhe u vendosën në jug të Shqipërisë. Emërtimi i saj 

në shkrime të ndryshme ka dhe trajta të ndryshme, 

si Vokopolis, Moskopolis, Moskopole, Voskopojë 

dhe Vockopojë. Ka të ngjarë që prapashtesa poliv 

(gre. qytet) apo pole (slla. pole-fushë) të ketë çuar 

në emrin e sotëm. Ndërsa në popull quhej edhe 

Voskopop apo edhe Vockop. Banorët e parë mendohen 

të jenë banorët e shpërngulur fillimisht nga 

qyteti Voskop i vendosur në rrëzën e poshtme të 

fushës së Korçës, i rrënuar nga dyndjet osmane të 

shekullit XIV. Ishin këta që prenë shkurret e para 

dhe ndërtuan kishën e parë të Shën e Premtes. Shtimi 

më pas i kësaj popullsie u bë me njerëz të tjerë 

që donin tì shpëtonin islamizimit. Të ardhurit 

ishin nga Korça, Myzeqeja, Berati etj. Por ka edhe 

grupe etnike që endeshin në malet e Gramozit dhe 

të Pindit, si dhe në viset e tjera të Ballkanit me tufat 

e tyre të bagëtive, të cilët sollën edhe zanatet e leshpunuesve, 

të endjes së qilimave etj. Në shekullin e 

XVIII-të Voskopoja pati lulëzimin e saj më të madh 

me rreth 60000 banorë. Në një dokument tjetër 

të shkruar në Budapest në vitin 1905 përmendet 

se qyteti ka pasur 12000 shtëpi. Numri i madh i 

bazilikave, të cilat mund të merrnin deri në 1000 

veta brenda, dëshmon për një bashkësi të madhe 

të krishterësh. 

Një zhvillim të madh mori zejtaria dhe esnafët. 

Që nga shekulli XVIII filloi artizanati i tekstileve të 

leshta. Me pasurimin e mëtejshëm zejtarët filluan 

të merren me argjendari dhe me qëndisje. Zhvillim 

të rëndësishëm mori thurja e fijeve të arit mbi stofrat 

që vinin nga Venediku apo Kostandinopoja. Një 

veçanti e këtyre zejtarëve ishte krijimi i esnafeve 

dhe i rufeteve. Për rolin që kanë luajtur këto organizata 

në jetën ekonomiko-shoqërore dhe politike e 

arsimore, këtë e jep kodiku i Mitropolisë së Korçës 

dhe Selasforit. Nga të dhënat e kodikut të manastirit 

të Shën Prodhomit del se rufetet e bakërxhinjve, 

të këpucarëve dhe të rrobaqepësve kontribuan në 

ndërtimin e objekteve të kultit ortodoks. Fëmijët e 

vllehve voskopojarë filluan të studionin në qytete të 

Evropës, si Vjenë, Venedik, Budapest e gjetkë dhe 

ky arsimim dha rezultatet e pritura me ngritjen e 

Akademisë. Ndërtesa e Akademisë së Re të Voskopojës 

u ngrit kryesisht me ndihmën financiare të 

rufeteve të mëdha, por edhe të vogla, ku së bashku 

dhanë 312 000 aspra. Sipas kodikut të kishës së 

Shën Marisë këto organizata morën përsipër nga 

një djalë për të studiuar jashtë shtetit. 

Nga të ardhurat e rufeteve janë paguar mësuesit 

e shkollave, janë dhënë bursa për nxënësit dhe 

për akademitë e tjera në Evropë, si për shembull 

në Vjenë, Lajpsig, Venedik, Budapest, vende me 

të cilat kishin më shumë lidhje tregtare. Një nga 

këta ka qenë edhe Theodhor Kavalioti (Zhavo), i 

cili duke qenë i shkëlqyer me mësime u dërgua 

në shkollën e Janinës me shpenzimet e esnafëve 

të bakërxhinjve. Në Shqipëri rufetet kanë ekzistuar 

deri në fundin e shekullit XIX, kurse në Voskopojë 

morën fund që në shekullin XVIII. Si rezultat 

i këtyre zhvillimeve ekonomike që arriti Voskopoja 

ishte e natyrshme që të merrnin hov të madh kultura 

dhe arsimi. Tregtarët voskopojarë duke udhëtuar 

shpesh jashtë vendit, veç të mirave materiale 

sillnin edhe kulturën nga ato vende ku zhvillonin 

tregtinë. Këtë zhvillim na e vërteton pajisja e qytetit 

me një shtypshkronjë në vitin 1730. Kjo gjë u krijoi 

intelektualëve voskopojarë mundësinë për një bazë 

më të madhe materiale dhe një zhvillim të vrullshëm 

kulturor. Kjo shtypshkronjë u soll nga Venediku, ku 

mjeshtrat shqiptarë mësuan tipografinë. Shtypshkronja 

e Voskopojës ka shtypur 14 akoluthi, të cilat 

janë përdorur për nevoja liturgjike. 

Një tjetër përpjekje për emancipim më të thellë 

do të realizohej me ngritjen e Akademisë së Re në 

vitin 1750. Kjo Akademi u parapri me ngritjen e 

disa shkollave të mesme më 1744. Akademia pati 

emër shumë të madh si brenda dhe jashtë vendit 

dhe në një kohë shumë të shpejtë. Nismëtarë për 

ngritjen e saj njihen Patriku i Ohrit Joasafi, si 

dhe Theodhor Kavalioti. Sipas disa të dhënave 

nga Lambridhini thuhet se guri i themelit u vu më 

1741 dhe se ajo përfundoi më 1750. Në përurimin 

e saj erdhi vetë Mitropoliti i Korçës Niqifori, 

i shoqëruar nga gjashtë arkondë. Drejtori i parë 

ka qenë Sevet Leontiadhi nga Kosturi, i laureuar 

në filozofi e në filologji në universitetin e Padovës 

(Itali). Në drejtimin e saj ka qenë edhe dijetari i 

shquar Theodhor Kavalioti, që shërbeu si arsimtar 

në vitin 1753. Në këtë Akademi mësuan shumë 

nxënës edhe nga vise të tjera të Shqipërisë si Korça, 

Elbasani, Përmeti, Gjirokastra, por edhe nga 

Greqia dhe Maqedonia. Gjuha që është përdorur 

ka qenë greqishtja si një gjuhë ndërballkanike për 

gjithë ortodoksinë. Disa nga lëndët që jepeshin në 

këtë Akademi ishin greqishtja e vjetër dhe ajo e 

re, gramatika, letërsia, logjika, filozofia, theologjia, 

fizika, matematika etj. Didaktika që ndiqej në 

këtë shkollë luhatej ndërmjet shkencës dhe fesë, 

arsyes dhe besimit. Në rrethin e nxënësve dhe të 

pedagogëve të kësaj Akademie u bënë përpjekje që 

popullit feja tì predikohej shqip dhe për kombëtarizimin 

e Kishës Ortodokse. Kjo gjë vërtetohet me 

përkthimet e Dhiatës së Re nga Grigor Voskopojari 

dhe Theodhor Kavalioti. Mbas shkatërrimit të parë 

që pësoi më 1777 dhe më pas më 1790, duke u 

pasuar nga një shkatërrim i tretë më 1919, Voskopoja, 

kjo legjendë tashmë me të vërtetë kujtohej si 

dikur në legjendat e lashta “Na ishte njëherë…”. 

Mbas shkatërrimit që pësoi më 1919, Voskopoja 

nuk u rimëkëmb më. Ajo mbeti një nga qendrat më 

të rëndësishme të shekullit XVIII. Voskopoja pësoi 

edhe një shkatërrim tjetër gjatë Luftës së Dytë 

Botërore kur u dogj. Tani qyteti është kthyer në një 

fshat me rreth 130 shtëpi, banorët e së cilave janë 

vllehë. Në Voskopojë ekzistojnë tetë kisha të vjetra. 

Gjithashtu funksionon një shkollë tetëvjeçare dhe 

shumë rrënoja që tregojnë vetëm atë çfarë ajo ka 

qenë. 

Cultura 

Nga: Ramiz Lushaj 

Pena dhe bohemat e deputetit Bujar Leskaj, në 

faqet e këtij libri, në trajtesat dhe veprimtaritë 

e tij për çështjen kombëtare shqiptare, na sjell në 

fokusim e spektrime një simbolikë të veçantë: Simbolikën 

e Tri Qafave. 

Qafa e Morinës, që të çon drejt Kosovës, Plavë- 

Gucisë e Sanxhakut. 

Qafa e Thanës, që të çon drejt Tetovës, Shkupit e 

Preshëves. 

Qafa e Botës, që të çon drejt Çamërisë e Paramithisë. 

Europa e vitit të zi 1913, nëpër këto 

qafa epike, na i preu tragjikisht trojet e 

trupit tonë etnik në Ballkan. Më thoni: 

a ka prerje vrastare më të rëndë se 

prerja e qafës Jo. 

E pra, edhe Bujar Leskaj në faqet e 

këtij libri dokumentues, është një nga 

njerëzit më aktivë e më produktivë të 

kombit, që në rendin e realitetin e ri 

shqiptar, ballkanik dhe Euroatlantik, 

me mendime e veprime: a) kërkon 

korrigjim të kësaj padrejtësie të shek. 

XX të kësaj padrejtësie, të “prerjes së 

qafave”; b) lufton ta tejkalojmë këtë fatalitet historik 

në shek. XXI me bashkimin kombëtar në Europën e 

Bashkuar. E, për t’i kapërcyer më mirë e më shpejt 

këto “tri qafa”, që simbolika e tyre historike në kohën 

e sotme të ketë një lidhje më organike të gjymtyrëve të 

kombit shqiptar, me Tokë, ADN e Abetare të përbashkët, 

deputeti Bujar Leskaj në faqet e këtij libridëshmues 

nënvizon si “çelës” praktik trinomin: Mirëkuptim, 

Zhvillim, Integrim. 

Së pari, na jep modelin e kohës, kryesisht dy prej 

tyre: Autostradën Durrës-Prishtinë, Korridorin e Kombit 

dhe Portin e Shëngjinit me udhë-hekurudhë nga 

Prishtina në Shëngjin, si vepra që e kanë të materializuar 

trinomin e mësipërm që i lidhin qafat në shpatullat 

e vertebrën kurrizore të kombit. Këto i trajton në 

një diskutim në seancë plenare, jashtë rendit të ditës, 

në Parlament, më 2 mars 2009 (fq. 165-68); në kumtimin 

në sesionin shkencor: “Kosova-Shtet i Pavarur 

(Historia, Politika, Ekonomia), sesion i organizuar 

nën kujdesin e tij në Vlorë, në dyvjetorin e pavarësisë 

së Kosovës (fq. 280-282; 377-378), në vizitën me 

një përfaqësi të ish të përndjekurve politikë vlonjatë 

në Maqedoni e në Kosovë, në fundtetor 2008, ku 

gjatë kthimit u njohën nga afër edhe me autostradën 

Durrës-Prishtinë (fq. 375), në diskutimin në Akademinë 

e Shkencave në promovimin e librit “Korridori i 

shqiptarëve – Autostrada Durrës-Prishtinë, më 9 prill 

2009 etj. 

Së dyti, na pasqyron e reflekton filozofinë e Rugovës 

për Mirëkuptimin me dy elementët kryesorë: Mirëkuptim 

Mbarëkombëtar dhe Mirëkuptim Ndërnjerëzor. Ky 

mirëkuptim ka e merr domethënie të madhe, siç dokumentohet 

në librin e Bujar Leskajt, kur ta kuptojmë e 

ndiejmë se në çdo pëllëmbë e kilometër të trevave tona 

etnike shqiptare jemi “Njësh” në gene, hapa e politika 

të përbashkëta. 

Këtë madhështi të kohës së sotme shqiptare e gjejmë 

madhërishëm në tre shembuj nga ky libër. Shembulli 

i parë: Kryeministri i Kosovës, Hashim Thaçi, shprehet 

në Prishtinë në maj 2008: “Ne gjithmonë ndjehemi 

krenarë për Vlorën dhe unë ndjehem vlonjat” 

(fq. 351); ndërsa ish-ministri i Kulturës Bujar Leskaj 

shprehet në Vlorë në shkurt 2009: “Dhe ne vlonjatët 

ndjehemi si prishtinasit”. (fq. 377). 

Shembulli i dytë: Vlora e nderon Kryeministrin 

Thaçi me titullin “Qytetar Nderi i Vlorës”, ndërsa akademiku 

Rexhep Ferri, në tetor 2008, në kryeqytetin e 

Kosovës u thotë përfaqësuesve të ish-të përndjekurve 

politikë vlonjatë se: “Mbi 250 vajza në Prishtinë mbajnë 

emrin Vlora” (fq. 364), ashtu sikurse edhe personaliteti 

i shquar shqiptar, Arbën Xhaferri, u thotë 

në Tetovë se: “Vlorë ka kudo ku janë viset shqiptare. 

Edhe në shtëpinë time. Vajzën time e quajnë Vlora...” 

(fq. 359). 

Shembulli i tretë: Në tetor 2008, në Prishtinë, në një 

takim gjatë vizitës së ish të përndjekurve politikë, zoti 

Fahri Shaska lexon një shkresë zyrtare të Prokurorisë 

Ushtarake, e cila tregon se përse Enver Hoxha i kishte 

drejtuar Gjykatës së Lartë Ushtarake, e cila tregohet 

se përse i kishte pushkatuar Enver Hoxha më 3 korrik 

1946, në orën 5 të mëngjesit 11 shqiptarë, nga të cilët 

8 prej tyre: Teli Drini, Hivzi Golja, Tut Mëniku, Qenan 

DIbra, Xhahit Koka, Mehmet Alibeshiri, Ali kavaja e 

Sami Çeribashi, fjalën e fundit në çastin e ekzekutimit 

kishin: “Rroftë Shqipëria me Kosovën” (fq. 365). 

Së treti: Na pasqyron e reflekton filozofinë e platformën 

e Berishës për zhvillimin e integrimin kombëtar 

shqiptar në të gjitha fushat e në të gjitha drejtimet: në 

infrastrukturë, në kulturë, në arsim, energjetikë, tregti, 

tregje difuzive turistike etj. Bujar Leskaj në faqet 

e librit na flet për kulturën e turizmin, për Rrugën 

Transballkanike në Vlorë, për Rrugën e Arbrit etj. E 

rëndësishme është të veçojmë dy parashtrime të Bujar 

Leskajt në kuadrin e integrimeve euroatlantike, zhvillimeve 

kombëtare e politikës aktuale moderne. 

E para: Veprimi ndërshqiptar në të gjitha fushat. 

E dyta: Konsolidimi i këtij veprimi në të gjitha hapë- 


Simbolika e tre Qafave të prera 

sirat mbarëshqiptare (fq. 166). Së katërti: Në këtë libër 

e në jetë kemi vetë “Modelin Bujar Leskaj” . 

Kjo për dy arsye: 

E para: I ka shkelur me këmbë këto tri qafa simbolike: 

Qafë Morinën, Qafë Thanën e Qafë Botën, 

si misionar i mirëkuptimit, zhvillimit e integrimit 

mbarëkombëtar. Ende mbetet ndër më të paktët deputetë 

që, si djalë i Vlorës e përfaqësues i saj, merr pjesë 

ritualisht në çdo 27 qershor në pelegrinazhin kulturor 

e protestues ndaj gjenocidit të egër shoveno-helen të 

vitit 1944 ndaj popullsisë së pafajshme e të pambrojtur 

të shqiptarëve çamë. 

Ky pelegrinazh kombëtar në kufirin 

ndarës në Qafë Botë shënon deri në 

rreth 10 mijë pjesëmarrës, si në vitin 

2007. Atje, deputeti Leskaj shkon si 

misionar, si përfaqësues, pasi për këtë 

flasin edhe faktet: Më 25 qershor 2008 

flet gjatë në një televizion lokal të Vlorës 

për Çamërinë e pelegrinazhin tradicional 

(fq. 312-315). Më 26 qershor 2008, 

në seancë plenare të Parlamentit bën 

thirrje për të marrë pjesë në marshimin 

kulturor kombëtar në Qafë Botë (fq. 

93-94). Më 27 qershor 2008 është në 

ballë të këtij pelegrinazhi historik. Pra, 

mbetet ndër të paktët politikanë aktivë që i përkushtohen 

çështjes çame me prononcime e veprime tribunale 

e mediatike. 

E dyta: Bujar Leskaj i ka kapërcyer këto qafa historike 

edhe me integrimet kulturore e turistike kur ishte 

ministër i Kulturës, por edhe në tri vizita nga Vlora 

në Kosovë e Maqedoni në vitin 2008, me rreth 20 

gazetarë (fq. 350-356); me një përfaqësi të ish të 

përndjekurve politikë (fq. 357-375) dhe me një grup 

të rinjsh (fq. 357), me organizime të seksionit shkencor 

për Kosovën në Vlorë (17 shkurt 2009), me dhurata, 

me libra për Kosovën etj. 

Ritheksoj se për t’i kapërcyer më shpejt e më mirë 

këto “tri qafa”, që simbolika e tyre në kohën e sotme 

të ketë një lidhje më organike të gjymtyrëve të kombit 

shqiptar me Tokë, ADN e Abetare të përbashkët, 

deputeti Bujar Leskaj në fq. 94 të librit, nga foltorja e 

Parlamentit, m2 26 qershor 2008 na përcjell një thirrje 

jehonë, një mesazh aksiomë: 

“Ajo që duhet të kemi frikë NE në trajtimin e 

çështjes kombëtare është vetë frika”. 

E pra, Bujar Leskaj me atributet e kontributet e tij 

na kërkon diçka magjike: “Lirinë nga frika” kryesisht 

e veçanërisht për një gjë të madhërishme: Çështjen 

Kombëtare Shqiptare. Këtu nuk është fjala që, sipas 

legjendës së zogut në kafaz: “Të hiqemi të vdekur për 

të gëzuar lirinë” dhe as sipas rapsodëve: “Të vdesim 

në beteja duke mbetur të gjallë pas fitores së lirisë”. 

Këtu flitet për një liri të kuptueshme, të kapshme e 

të mundshme: Për “Lirinë nga frika” e kjo kërkohet, 

më së shumti, nga njerëzit e karriges e të lekut, që 

shumë prej tyre duhet të kenë më tepër gjak e nerv 

kombëtar. 

“Liria nga frika”, si një nga katër shtyllat e lirisë universale 

dhe një ndër kolonat e shqiptarisë për çështjen 

kombëtare shqiptare kërkon: 

Së pari: Sipërmarrje vitale në përgjegjësitë kombëtare. 

“Modeli Bujar Leskaj” na jep shembullin e 

ministrit të Kulturës Leskaj në organizimin e “Muajit 

të veprimtarisë Shqipëri-Kosovë”, që ishte një arritje 

e kohës, që do të shënonte kulmin e vet në 2008-ën 

me veprimtari të tilla gjatë gjithë vitit, që u shuan apo u 

çmontuan nga ministri aksidental pasardhës. 

Së dyti: Për të prodhuar ide e realitete të reja, të 

munguara apo të vonuara. “Modeli Bujar Leskaj” na 

jep shembullin e tre tureve me vizitorë nga Vlora në 

Kosovë e Maqedoni, duke kaluar nga qafat simbolike si 

në Qafë Thanë dhe Qafq Morinë, duke shëtitur qytete 

e fshatra, takime me personalitete, vizita në vende historike 

etj. E këto u bënë me nismën e nën kujdesin e 

zotit Bujar Leskaj, një shembull që i mungonte kohës, 

një shembull i rrallë për politikanë e biznesmenë, një 

shembull që mund ta ndjekin masivisht edhe të tjerët. 

Së treti: Për të investuar me fisnikëri lekë nga fondet 

apo të ardhurat e tyre. “Modeli Bujar Leskaj na jep 

shembullin e vet: si me financimin e disa veprimtarive 

etj. prej tureve nga Vlora në Kosovë, me financimin e 

një sesioni shkencor për Kosovën në Vlorë, në blerjen 

e librave për çështjen kombëtare shqiptare si për 

Kosovën, Rugovën etj. nga 100 deri në 300 copë e 

dhurimin e tyre shkollave, bibliotekave, muzeve të 

Vlorës, në mundësimin e financimin e aktivitetit për 

dhënien e 13 çmimeve për krijuesit vlonjatë etj. etj. 

Së katërti: Për të hedhur hapa nëpër gurët kilometrikë 

nëpër trevat shqiptare etnike në Ballkan nëpër historinë 

e kulturën shqiptare në mijëvjeçare, për ta njohur 

më shumë e më mirë kombin tonë të lashtë e të ri. 

Si përfundim, nënvizojmë se qytetari, studiuesi, 

pedagogu, autori i tre librave, zoti Bujar Leskaj, duhet 

këndvështruar në dy anët e së njëjtës medalje: Njëra 

anë: Bujar Leskaj në vitet e fundit ka sjellë prurje risore 

meritore për demokracinë, per kulturën, per kombin. 

Ana tjetër: Vetë Bujar Leskaj, në integritetin, vertikalitetin 

e horizontalitetin e tij është një prurje e kohës, 

është një prurje e Vlorës, është një prurje e parlamentarizmit, 

është një prurje e qeverisjes demokratike, 

është një prurje e nacionalizmit shqiptar.

pagina 23 Anno 9 n.1 Aprile 2011 Cultura 

Shqiptarët nga Zara dhe 

trevat e tjera të Kroacisë 

Luigi Maria Ugolini scopri 

la Pompei d’Albania 


“Me një grup miqsh vozitësish si ai, ata përshkruan bregdetin dalmat 

me një anije me rrema, një aventurë e madhe prej nga u shkrua libri 

“Remi sull’Adriatiko” (Rremat mbi Adriatik). Fatkeqësisht, unë nuk pata 

fatin ta lexoj këtë libër, pasi ekzemplarin që e kishte babai ja mori hua 

dikush që nuk e ktheu më kurrë… Babai, pak kohë pasi u martua, në 

1939, emigroi në Etiopi, pa asnjë para në xhep. Shumë pak kohë më 

vonë, ai krijoi një ndërmarrje të prodhimit të likerit me një bashkëpronar 

italian. Pas fillimit të luftës, atë e morën si aviator dhe pas kapitullimit të 

Italisë u burgos dhe u dërgua në një kamp të burgosurish në Kenia. Pas 

Luftës së Dytë Botërore, ai u kthye në Zara, ku u bë drejtor i një kooperative 

ushqimesh. Por regjimi komunist nuk i përshtatej mënyrës së tij 

të jetesës, dhe me rastin e një zbutje të regjimit, arriti të emigrojë në Itali, 

ku u bë tregtar. Ndërkohë, ai ishte divorcuar dhe u rimartua përsëri dhe 

pati dy fëmijë të tjerë. Tërheqja pas aventurës e çoi në Venezuela, ku 

ushtroi zanate të ndryshme: bashkëpronar i një ndërmarrjeje të punëve 

publike, pronar i një bari deri sa doli në pension. Sëmundja e rëndë e 

së shoqes e detyroi të kthehej në Zara, sepse dhe ajo e kishte origjinën 

nga ky vend. Ajo donte të vdiste atje, si edhe im atë “albanasi”. Unë jam 

i vetmi djalë nga martesa e parë e babait. Nëna ime është italiane, me 

origjinë nga Faenza. Ajo rron akoma…”. 

“Duke qenë se kam lindur në Zara tek “Arbanasi” vazhdon Franko 

tregimin e tij, trashëgova shtëpinë e tim eti, ku mendoj të kaloj pleqërinë 

time, me gruan, me të cilën kam tre fëmijë, një djalë dhe dy vajza. Pas 

mbarimit të shkollës së mesme në Itali, unë përfundova studimet për 

arkitekturë në Gjenevë, ku mora dhe diplomën, më 1969. Duke qenë si 

arkitekt i pavarur, kam pasur mundësi të punoj në Amerikë (Porto Riko), 

në Afrikë, si edhe në Evropë: Zvicër, Portugali, Itali, Angli dhe Francë. 

Djali im (1966) është valltar-koreograf, si edhe regjizor për dritat në 

teatër dhe ka dy djem; vajza ime e madhe (1969) është beqare dhe 

organizuese e kongreseve; kurse vajza e vogël (1975) ka studjuar për 

arkitekturë të mjediseve të brendshme në Gjenevë, por shumë shpejt 

ju dedikua skulpturës dhe pikturës së enëve prej porcelani. Ajo është e 

martuar dhe ka një vajzë 7 muajshe”. Dëshira e tij është që një ditë të 

vizitojë trevat e të parëve të tij në Dukagjin, si dhe të më fton të vizitoj 

shtëpinë e tij në Zara dhe trevat e shqiptarëve atje dhe në brigjet e Dalmacisë 

ku ata punojnë me nder e japin ndihmesë në prosperitetin e asaj 

zone të bukur turistike. 

Kushurinjtë shqiptarë në rajonet e Kroacisë 

Kur e dëgjoja Frankon, tek fliste shkurtimisht për familjen e tij, ndjeja 

respekt të veçantë për këtë njeri të thjeshtë që nuk donte të vinte në 

dukje madhështinë dhe rravat e jetës së njerëzve të familjes së tij, me 

emër jo vetëm në Arbanasi” të brigjeve të Dalmacisë, por edhe në Itali, 

Zvicër, Amerikë e gjetiu. Mbaja shënime, bëja pyetje por nuk e di nëse 

munda t’u jap me hollësi në këto faqe të pakta atë histori të madhe 

të “Arbanasi”. Pas një bisede tjetër të gjatë me të, do përpiqem t’u 

jap shkurtimisht, të më falin lexuesit, disa çaste shumë domethënëse të 

“arbanasi”, të familjes MAR-UKU (Marussich). Sipas Frankos, në Zemunikun 

e ulët dhe Zemunikun e lartë, rajone në Kroaci, jo shumë larg 

Zadarit, banorët vendas thonë se “ne jemi kushërinj”. Ata kanë ardhur 

nga Veriu i Shqipërisë. Arkitekti me origjinë shqiptare më tregon se një 

ditë kur ishte duke restauruar shtëpinë e tij në Zara, kishte kërkuar një 

kamion për të transportuar disa pajisje. Shoferi ishte nga Marussichët… 

“. Vendbanimi i “Arbanasve” i vendosur nga Republika e Venetikut në 

1727, në Zemunik, 14 km larg Zarës është po ashtu tepër domethënës. 

Një dokument i 12 shkurtit 1728, thekson emrat e shqiptarëve të vendosur 

aty: Gjeçi d’Andrea, Pietro di Marko, Giovanni di Vuçhia, Giovanni 

Prençi, Nicolo Giovi, Giovanni di Giovo. Sot në Zemunik ka familje 

me mbiemrin: Paleka, Sestan (Shestani i sotëm), Prenda dhe Curkovic. 

Ndoshta dhe një pjesë e “arbanasëve” janë asimiluar me kalimin e kohës, 

pasi nuk kanë mundur të zhvillojnë gjuhën e tyre amtare…Megjithatë, ata 

që kanë vdekur në Zemunik, kanë bërë rrëfime dhe kungime para se të 

vdesin tek priftërinj “arbanasë” dhe janë bërë ritet fetare tek kisha e tyre 

“Zonja Jonë Loreta”. 

Gjithashtu dokumentat dëshmojnë edhe për praninë e “Arbanasve” në 

fshatin Plloce, 5 km larg Zarës. Aty jetojnë në fshatin Malpaga (Dracevac) 

si dhe në fshatrat rrotull, të cilët u bënë dhe pronarë të tokave të 

papunuara dhe me djersën e tyre ja shndruan faqen zonave ku banojnë. 

Sipas dëshmive të shkruara, në çdo brez “Arbanasët” kanë folur gjuhën 

shqipe. Dhe sipas Don Mijo Curkovic, në librin e tij të botuar në 1922, 

“edhe sot, familja Curkovic flet shumë bukur dhe në mënyrë korrekte, 

gjuhën që flitet në Shqipëri”. Ata janë njohur se kanë pasur karakter 

të ashpër, por kanë qenë dhe mbeten “njerëz të mirë dhe me zemër 

fisnike”. Çdonjëri në fshat thotë se shkon aq mirë me fqinjët sikur janë 

nga një familje… 

Në brigjet e Dalmacisë, në Zara ndodhet dhe “San Maria di Loreto” 

një vendndodhje shumë e bukur, buzë detit. Franko thotë se venecianët 

në shekujt e kaluar shkonin aty për të marrë ujë të pijshëm për anijet e 

tyre. Është interesant se uji i pijshëm aty është në një burim që ndodhet 

shumë më ulët se niveli i detit. Ai kujton gjithashtu se 85 për qind e 

Zadarit në vitin 1943 u pushtua nga të huajt. Sllavët “qoftëlarg”, jo vetë 

populli sllav, kishin përhapur se qyteti ishte zonë strategjike. Në fakt aty 

ishin vetëm dy fabrika likeri të dëgjuar në botë që quhet “Maraskino” e 

prodhuar nga “arbanasit” duar artë. Qyteti i vjetër “Arbanasi”, është më 

i vjetër se Roma. Aty janë gjetur eshtra të njerëzve që kanë ekzistuar 3 

mijë vjet para lindjes së Krishtit. Popullsia në fillim quhej “liburne”, që 

ishin ilirë në Zara. Ata merreshin atëhere më tepër me kullotjen e bagëtive, 

por edhe për jetën e përditshme kishin edhe zanate të tjera. Ishin 

njerëz krenarë, fisnikë, të bukur dhe me karakter, si gjithë shqiptarët e 

mirë e të ndershëm, kudo që janë në botë. Nuk e njihnin as drogën, as 

kriminalitetin, as prostitucionin, që në kohët moderne disa të paudhë, 

sëbashku me ata që s’ja duan të mirën shqiptarëve, përpiqen t’i fusin 

disa të rinj të papjekur në rrugën e mbrapshtë të fitimit të të hollave pa 

djersë, pa mund… “Arbanasit” kanë bërë restaurime dhe janë nderuar 

për punën e tyre nga kushdo. Përmendet me mirënjohje Sergio Papuçi, 

për restaurimin e “Vetratës së Duomo di Arezzo”, Giovanni Marussich 

për restaurimin e “Maestra di Santa Trinita” dhe emra të tjerë të shquar 

shqiptarësh, për të cilët do flasim njëherë tjetër…Në Apenine tek “Luogo 

di Romagne” ndodhet “Bivaço Marussich” që është një vendndodhje në 

mal ku alpinistë e turistë ndalen, bisedojnë, pushojnë dhe pastaj marrin 

rrugën për më tej, në lartësira të tjera. Në jug të Dalmacisë ndodhet 

një fshat me emrin “Marussich”. Interesant është se edhe në Peloponez 

të Greqisë ndodhet një fis me mbiemrin “Maroussi” që thuhet se janë 

shqiptarë… 

Nga familja e të jatit, arkitekti Franko ka pasur një vëlla dhe katër 

motra të gjithë kanë vdekur. Por ai ka njerëz të afërm në Itali, dy arkitektë, 

një arsimtare, punonjës bankash, profesorë Universiteti në Kroaci 

e deri në Amerikë. Një i afërm i Frankos, Giovani Marussich, edhe ai 

“arbanasi”, jeton akoma, dhe profesionin fillestar e ka pasur marangoz. 

Sipas tij fjala marangoz, vjen nga “marangon” - nga gjuha veneciane. 

“Unë kam punuar me një turk, thekson Franko, dhe ai më thoshte se 

ishte “marangoz”. Dikur kam folur me një diplomat italian në Gjenevë, 

për fjalët që huazohen midis gjuhëve. Ai më thoshte se fjala “maranga” 

vjen nga Venetiku, një sëpatë e posaçme që përdorej në marinë për të 

prerë. “Marangon”- është zanatçiu që përdor marangën. Franko mendon 

se këtej e ka prejardhjen edhe fjala në shqip marangoz… Banorët 

e “Arbanasit” flasin sot më pak shqip, megjithatë ruajnë fjalë të parardhësve 

të tyre. Fjalët “bregdeti”, “pirun”, “marangon”, “kaiço” (varkë 

e vogël), “stan”, “jam i angër” (Kam uri) etj., përdoren gjerësisht në 

mjediset me shqiptarë në Zara. 

Shqipja e “Bregdetit” 

Një port i vogël në Zara quhet “Bregdet” dhe atje banonin “arbanasit”. 

Po të shohësh fjalorin e folur nga “Arbanasit” të Dr. Kruno Krstic 

gjen një ngjashmëri të çuditshme të fjalëve që fliten edhe sot në shqip 

atje. Për shembull tek fjala “bregdet” thuhet: “era po fryn pe bregdetit”; 

“faculet” që thuhet në Shkodër, “arbanasit” thonë: “e ko mbluo krenin 

me faculet”; “fjal”: “me dhan fjalën”; “fol: “un po të flas si mik mikut”; 

“flok”: “kur s’i kren flokët”; “grabit”: “vajzat kan vot në pus me grabit”; 

“kap”: “shkon me kap zogj në vishç”; “këput”: “ mos ma këput udhën”, 

“këcye”: “kërcen si liepuri”; “kopësht”: kopshti n’o mas shpie; “mbyll”: 

“mbylli syt në daçësh më flet”; “mujt”: “sot nuk munj me punua”; 

“punua”: “i ati i ti punon në gjutet”; “rush”: ko rush për me angër e 

për me bo ven”; “vogël”: “mere voglin me vete”, “Zadër”: “Arbénesh 

jan sot nji vend me Zadër”. Shpesh mblidhen së bashku dhe këndojnë 

në kor këngët e tyre në kishën shqiptare. “Arbanasi” janë katolikë dhe 

praktikues të fesë së tyre. 

Në 1729, “Arbanasit” i kërkuan autoriteteve të ndërtonin një digë 

me shpenzimet e tyre, për të krijuar një gji që do të mbronte punishtet 

e tyre nga dëmtimet që mund të vinin nga përmbytjet. Nga ana tjetër, 

ata kërkuan të ndërtonin një port për të mundur që të kishin mundësi të 

peshkonin. Autoritetet e pranuan këtë kërkesë dhe ajo u bë e ligjshme 

(dokumenti i 10 prillit 1729). Në 1735, si rezultat i vdekjes së disa 

pronarëve të tokave dhe lëvizjes së popullsisë në pjesë të ndryshme të 

Dalmacisë, shumë toka të punueshme mbetën pa zot. E njëjta gjë ndodhi 

edhe në 1739. Disa “Arbanasi” i drejtuan një kërkesë autoriteteve që 

tokat që ishin pa zot t’u ndaheshin atyre. Guvernatori mori një vendim 

duke ja u dhënë vetëm një pjesë të tokave atyre. Disa nga “Arbanasit” u 

zemëruan me këtë vendim dhe ikën në Zemunik. Ndërsa në 1749, disa 

nga “Arbanasit” punonin në Zara si muratorë. Ata ishin njerëz punëtorë 

dhe të ndershëm. Siç e kemi përmendur më sipër, “Arbanasit” ishin 

të fesë katolike romane. Kur “ Arbanasit” e parë mbritën aty, kishat e 

Shën Donat në Zara dhe ajo e Shën Ivanit, pranë tregut, ju dhanë atyre 

si vende për të ushtruar kultin e tyre. Pra Arbanasit në fillim nuk kishin 

kishën e tyre. Megjithatë, nën drejtimin dhe vizionin e Arqipeshkut Zmajevic, 

në 1734 filloi ndërtimi i një kishe për “Arbanasit”. Ajo pra u quajt 

“Zonja Jonë Loreta” dhe përfundoi pas tre vjet pune nga ana e vetë 

muratorëve dhe mjeshtrave shqiptarë. Të gjitha ritet fetare, si martesat 

dhe ceremonitë e vdekjeve janë bërë atje. 

Le të kthehemi tek historia e Giovani Marussich. Ai është “arbanasi” i 

dëgjuar në gjithë botën, pasi bën restaurimin e mbështetesve prej druri, 

të tabllove të piktorëve të mëdhenj, në Itali, në Amerikë e kudo në botë. 

Ai ka marrë pjesë në restaurimin e tabllove të piktorit të madh italian 

Cimabue. Ai ka restauruar tabllonë e Xhiotos. 

Franko erudit, por tepër i rezervuar për të folur për familjen e tij, nuk 

më flet për të birin, Yann Marussich, “arbanasin” që është kërcimtar i 

njohur në botë. Unë, në aq vend sa do të më lejojë lexuesi, do të jap 

një përmbledhje tepër të shkurtër të rrugës së këtij artisti të madh. Qysh 

nga 1989 ai ka realizuar më se 20 arritje (Performance) të shkëlqyera 

dhe koreografi. Nga 1993 deri në vitin 2000, ai ka qenë drejtor i “Teatrit 

të Uzinës” në Gjenevë. Sot ai merret sidomos me kërcimet vetjake 

dhe body-art. Spektakli i tij “Ble Provisoire” (Bluja e përkohshme) është 

paraqitur në shumë festivale në Zvicër dhe jashtë shtetit dhe ka qenë i 

ftuar nderi në edicionin 2003 në “Montpellier Danse” të Francës. “Bluja 

e përkohshme” është një vepër vizuale që merret me trupin për t’i dhënë 

bukurinë e tij fillestare: një ballë për ballë i mrekullueshëm ku spektatori 

merr përvojën intime të lëkurës dhe përbërjes së tij. Le t’ja lëmë fjalën 

për këtë vepër unikale, ekspertes së artit, Aleksandra Bodelo, e cila 

shprehet ndër të tjera për “Blunë e përkohshme”: “Yann Marussich, i 

cili që nga 1996 ka zgjedhur suprimimin e plotë të vallëzimit në veprat e 

tij, sjell me këtë konstatim si vektor unikal i kësaj “Bluje të përkohshme”. 

Nuk ka kthesa, as efekte stili. Shprehja është e qartë: kemi të bëjmë me 

tregimin e trupit në atë që ai ka më të “thjeshtë”, të përbashkët me të 

gjithë trupat e njerëzve, edhe më sekret…Kjo vepër duhet parë më tepër 

në dimensionin e saj plastik dhe visual, larg çdo pathosi”.Në fund të vitit 

të kaluar, Yann ka marrë pjesë me artin e tij në “Muzeun e Artit Modern 

dhe Bashkëkohor të Trentos dhe Roveretos”. 

Në Milano nga 19-21 shtator 2003 në Festivalin e Artit u paraqit me 

dinjitet me “première-performance”( performance ose arritja e parë). 

Në Qendrën Kulturore Zvicerane të Parisit, që është anëtare e Forumit 

të Instituteve të Huaja Kulturore, u cilësua nga shtypi i Parisit si “eksploratori 

i të gjitha zhanreve, koreografi dhe valltari Yan Marussich bën 

performance, vallëzim, art plastik dhe body-art që zgjat 3 deri 5 orë, 

por që do të deshim të vazhdojë akoma…”. Krijimi i fundit i Yann është 

vendosja trupore Autoportret në një fole thneglash. A ka kujtim më të 

bukur për mua kur shoh se “arbanasi” me prejardhje nga Zara e Kroacisë 

ka arritur shkallët më të larta të artit në Gjenevë, paçka se ai nuk flet 

shqip, paçka se jetën e tij, fëmijërinë e tij e ka kaluar në Zvicër ku jeton 

me gjithë familjen… Megjithatë, ai nuk e harron prejardhjen e tij, ashtu 

si ai shqiptari që ka marrë nënshtetësinë zvicerane, por që njëkohësisht 

ka edhe pasaportën e vendit ku ka lindur, Shqipërisë, pra gëzon dyshtetësinë 

dhe është mirënjohës ndaj vendit që e ka pranuar, por edhe 

krenar që fëmijët e tij do ta dijnë se nga kanë ardhur. Ai ruan, si edhe 

disa miq të tij pemën gjenealogjike të familjes, si edhe Franko nga Zara, 

apo shqiptarë të tjerë në Sunio, Stamboll, Nju Xhersi, Florida, Largo, 

Toronto, Gjenevë, Paris, Nju Jork, Stokolm, Bazel, e kudo në botë... 

P 

∑ 

er scoprire le radici 

dell’albero genealogico 

bisogna 

essere muniti di conoscenza 

e coraggio, cose che a noi 

albanesi non mancano. 

«Le stelle non si vergognano 

di sembrare lucciole, ma 

anche le lucciole si onorano 

di sembrare stelle». 

∑ 

. Anno 8 

. numero 2 

. Giugno 2010 

T 

∑ 

e zbuloshe rrenjet 

e trungut gjinetik 

patjeter duhet te 

jesh i paisur me dituri e kurajo, 

te cilat ne shqiptareve 

nuk na mungojne. 

«Yjet nuk e kane per turp te 

duken si xixellonja,por dhe 

xixellonjat e kane per nder 

te duken si yjet». 

∑ 

O 

vi faccio i miei migliori auguri. 

desidero informarvi che sta per compiersi un 

anno dalla felice inaugurazione del mio progetto 

“100 passi verso l’Europa” avvenuto a Pogradec, 

sul lago di Ohr, un progetto che ha conquistato 

non solo i cuori e le menti dei residenti e 

dell’intera regione, ma anche dei nostri grandi 

amici europei quali Vaclav Havel, Imre Kertezs, 



Balatzs, Doris Pack e Hannes Swoboda ecc... 

che classificarono l’evento come il migliore 

dei mezzi per il raggiungimento dell’obiettivo 

proposto dallo slogan “Riuniamo l’Europa attraverso 

la cultura”. La realizzazione di questo 

progetto ha fatto in modo che venisse proposta 

la mia candidatura per il premio “European 

Fenice (sud Albania), 1927. La tenda di Ugolini. 

Luigi Maria Ugolini scrisse nel 1932 il libro : L’acropoli di Fenice 

(=Albania antica). Egli può essere considerato uno dei più 

grandi ricercatori italiani. 

Oggi raramente si parla di lui.Ugolini non ebbe la fortuna di 

essere nato in una grande città o mafari in paesi ricchi di quel 

tempo,invece, nacque da una modesta famiglia romagnola e fu uno 

studente talmente brillante che, poco dopo la laurea, fu nominato 

capo della Missione archeologica italiana in Albania. Nel 1924 gli 

si diede l’incarico di capire meglio l’avallo della storia e le affinità 

tra l’Italia e l’Albania. 

Mussolini stesso e anche chi li stava accanto era incuriosito dal 

fatto che al sud Italia molte popolazioni parlavano lo stesso dialetto 

albanese e non quello greco. I rapporti Italia Grecia erano tesi e gli 

storici interpretavano le spedizioni archeologice come gesto intimidatorio 

alla Grecia. Siamo a metà degli anni Venti e Mussolini mira 

a trasformare il Mediterraneo nel suo “Mare Nostrum”, cercando 

l’avvallo della storia. Ugolini si laureò a Bologna al termine della 

guerra 1915-18 e proseguendo gli studi, ottenne la che lo portò 

all’Università di Roma. Per meriti speciali fu poi nominato Capo 

della Regia Scuola Archeologica Italiana. 

Coltissimo in tutti i campi e particolarmente in quello archeologico, 

scoprì tesori di civiltà antiche nelle terre dell’Albania, di Malta, 

dell’Egitto, dell’Africa Romana e dell’Europa tutta. 

Ugolini incredibilmente scopre Butrinto, chiamata la Pompei 

dell’Albania, e condurrà in seguito altre importanti ricerche a 

Malta. Egli sostenne che ci dovevano essere stati forti collegamenti 

nelle età del bronzo e del ferro tra le culture illirica e albanese 

e le civiltà pre-classiche dell’Italia meridionale. Simili argomenti 

sostenne anche per l’isola di Malta. In realtà Ugolini scopri casulamente 

costruzioni romane e da ministero fascista era assecondato 

finche personalemnte Mussolini disse che era interessato a quei 

scavi in Albania. 

Ugolini rimase per tempo come pedina dello scacchiere del regima 

fascista, ma i scavi furono veri e ha permesso di capire quando 

quella parte dell’Albania era romana. 

Il successo venne quando il grande cantiere di Butrinto, nell’ 

Albania meridionale, permise di portare alla luce i resti di un teatro, 

di una chiesa bizantina, di un pozzo sacro, del pavimento a mosaico 

del battistero, delle pitture di un palazzo romano, di una strada e 

di un molo. 

Quel posto era considerato molto importante. Era un «luogo 

sacro» della nazione italiana e apparteneva, come si sarebbe detto 

allora, alla «storia della stirpe». Grazie ad Ugolini oggi Butrinto e 

altre aree scoperte sono diventate patrimonio dell’umanità. Fu accolto 

in Italia come un eroe Ugolini quendo scopri questi siti aveva 

29 anni ma per ferite di guerra morirà pochi anni dopo(nel 1936). 

Luigi Maria Ugolini scrisse nel 1932 il libro : L’acropoli di Fenice 

(=Albania antica). Egli può essere considerato uno dei più grandi 

ricercatori italiani. Oggi continuano le ricerche di ricercatori italini 

e albanesi a Butrinto e nel resto dell’Albania 


Balatzs, Doris Pack e Hannes Swoboda etj... të 

cilët e klasifikuan atë si mjetin më të shkëlqyer 

në përmbushjen e slloganit „T’a bashkojmë 

europën nëpërmjet kulturës“. 

Për këtë projekt unë tashmë jam propozuar 

për marrjen e cmimit „European Citizen Prize“, 

cmim ky që e jep presidenti i EU Parlament në 

Mensile di attualità e cultura italo-albanese . Distribuzione gratuita in: 

. Mensile di attualità e cultura italo-albanese . 

Albania, Australia, 

Belgio, Canada, Germania, 

Direttore editoriale: Hasan Aliaj 

Grecia, Francia, Italia, 

Anno 9 = Numero 1 = Aprile 2011 

Stati Uniti e Svizzera 

Giorgio Castriota Gjergj Kastrioti Gjergj Kastrioti 

Direttore Scanderbeg editoriale: Hasan Skenderbeu Aliaj Scanderbeg 

di Sede Rembrandt operativa presso: i Hasan Rembrendit Aliaj by Rembrandt 

l nostro “Scanderbeg” di Rembrandt van Rijn esiste. 

Si trova lì, nei ricchi fondi del Museo delle Beler 

Rembrandt Harmenszoon van Rijn (1606 - 

nga Fotaq Andrea France 

ur Scanderbeg painted by the prominent paint- 

I le Arti via di Nancy, Filippo capitale dei duchi di Coridoni Lorena. Si 23, 00046 

trova lì, ancora fresco, con la sua sensibile acquaforte, “ 

kënderbeu” ynë i Rijn Rembrandit ekziston. O 1669) exists. It is over there in the rich inventory 

of the Museum of Fine Arts in Nancy, France, the 

Është atje, në fondet e pasura të Muzeut të 

con le tracce della planchette da cui fu ricavato ancora 

Grottaferrata (Roma) Tel. S Arteve të Bukura të Nansisë, kryeqendrës center of the Duchy of Lorraine. It is there, still fresh 

+39/3335912236 

visibili. E noi lo toccammo come per salutarlo, lo osservammo 

a lungo, sodisfammo la nostra sete, lo ammi- 

ravijëzimet e veta gravurore të ndjeshme, me gjurmët of the planchette from which it was made. And us, we 

së dukëve të Lorrenës. Është atje, ende i freskët, me with its sensitive etching, with still visible footprints 

rammo pieni di cenni d’affermazione Hasan.aliaj@tiscali.it 

silenziosi dei capi, ende të dukshme të planshetës nga është nxjerrë. touched it with our own hands as if greeting him, we 

alla presenza della conservatrice del Museo, la sig.ra Dhe ne, e prekëm me dorë si për ta përshëndetur, looked at him for long moments, we tasted it with thirsty 

Sophie Harent. Per di più, questo ritratto di Scanderbeg e këqyrëm çaste të gjatë, e shijuam me sy të etur, e eyes, we admired him noding in aprovement in the presence 

of the keeper of the museum Sophie Harent. This 

non risulta sconosciuto Redazione.rrenjet@yahoo.com 

agli amanti dell’arte albanesi. admiruam gjithë lëvizje pohuese e të heshtura të 

Eppure, è sorprendente sapere che la storiografia albanese 

ha definito questo ritratto del nostro Eroe sem- 

Sophie Harent. Për më tepër, ky portret i Skënderbeut artlovers. However, the big surprise is that the Albanian 

kryeve, në prani të konservatores së Muzeut, Zonjës portret of Scanderbeg is not uknown to the Albanian 

plicemente come un’opera editoriarrenjet@hotmail.it 

anonima, fantasia, proveniente 

dalle profondità dei tempi non identificata, senza Mirëpo, çudia këtu është se historiografia shqiptare e only an anonymous portrait, as a fantasy, that has come 

nuk është se është i panjohur për artdashësin shqiptar. histography has described this portrait of our hero as 

che i misteri in essa contenuti fossero decifrati, seppur ka cilësuar këtë portret të Heroit tonë thjesht si vepër from the depths of an unidentified time period, undecifered 

from the mysteries that it carries on, even though 

pubblicata Direttore ovunque, ieri responsabile: e oggi, perfino sulle cartoline Massimo anonime, fantaziste, ardhur Marciano 

nga thellësitë e kohërave 

o i poster, ultimamente anche a colori. 

e paidentifikuar, e padeshifruar nga misteret që ka it was published time after time, even it was made into 

In verità, il primo segnale utile all’identificazione mbartur, ndonëse e botuar lart e poshtë, dje dhe sot, greeting cards and posters recently in colour. 

Proprietario di queso ritratto come uno ed dei disegni editore: Rembrandt lo Marciano madje edhe kartolinë e Mediaservice 

poster, dhe kohët e fundit edhe In fact, the first sign for helping to identify this 

riscontrammo nel Catalogo regionale “Dei libri d’arte me ngjyra. 

portrait as one of the drawings of Rembrandt was 

d’antichita posseduti dal conte Cicognara” del 1821, Në fakt, sinjalin e parë për identifikimin e kësaj found in the regional catalogue “From the antique art 

di Massimo Marciano 

dove al numero 2132, il nome del ritratto “Scanderbec” gravure si vizatim nga Rembrandi e hasëm në Katalogun books in possesion of count Cicognara” [Dei libri d’arte 

risulta elencato tra i “trentaquattro persoaggi storici rajonal “Dei libri d’arte d’antichita posseduti dal conte d’antichita posseduti dal conte Cicognara] of the year 

Hanno collaborato: ed eroici Giovanni stampati da F.L.D. Ciartres”. Armillotta, Notammo nella Cicognara” Maria (katalogu i veprave Teresa të artit antik, në zotërim Carnevalli 1821, with the serial Pisani, 

number 2132, where the name of 

serie di questi personaggi – che in realtà sono trentasei, 

secondo gli studi -, nomi famosi che hanno lasciato 2132, emri i portretit “Scanderbec” figuron i radhitur historical and heroic figures stamped from the F. L. D 

të kontit Cicognara) të vitit 1821, ku në numrin rendor the portrait “Scanderbec” is found listed between “34 

Stefan impronte nella Kume, storia mondiale, quali Saimir Attila, Barbarossa, 

Timur Leng, Dioniso, Atabaliba re del Perù, Archi- 

stampuar nga F.L.D. Ciartres. “Vërejmë në serinë e këtyre It is observed in the series of these characters – 

Lojla, mes “tridhjetë e katër Moikom personazheve historikë Zeqo, 

e heroikë Ciatres”. 

mede, Pitagora, Diogene, Platone, Socrate, Sulejman, personazheve - që në faktjanë tridhjetë e gjashtë, në which from the reasech there are in fact, - all famous 

Pavli Thomas Haxhillazi, More, Gaston de Foix, Scanderbeg, Gezim Cadamosto, Llojdia, bazë të studimeve -, emra Andrea të njohur që kanë lënë Llukani 

gjurmë names that have left their marks in the history of the 

Aristotele, Nogai il Grande di Persia, Nangasaki, l’imperatore 

del Giappone, Empedocle, Faust, Saladino ecc Dionisi, Atabalipa mbreti i Perusë, Arkimedi, Pitagora, Atabalipa the king of Peru, Archimedes, Pythagoras, 

në historinë botërore, si Atila, Barbarosa, Timurlengu, world, like Attila, Barbarossa, Timur the Lame, Dionis, 

ecc. È vero che Traduttrice: la maggior parte di questi personaggi Besiana Diogjeni, Platoni, Polovina 

Sokrati, Sulejmani, Tomas Mori, Diogenes, Plato, Socrates, Suleiman, Thomas More, 

(21 ritratti) sono disegni di Claude Vignon (1593-1670), Gaston dë Fua, Scanderbec, Kadamosti, Aristoteli, Gaston de Foix, Scanderbeg, Cadamosto, Aristotle, The 

uno dei pittori francesi esponente dello stile barocco, il Nogai i madh i Persisë, Nangasaki, mbreti i Japonisë, great Nogai of Persia, Suleiman, Nangasaki the king of 

Direzione, 

più 

redazione 

famoso all’epoca di Luigi 

e 

XIII. 

amministrazione: 

Empedokli, Fausti, Saladini, 

via Cavour 

etj. etj. 

21, 00044 

Japan, Empedocles, Faust, Saladin etc. 

segue a pagina 17 segue a pagina 17 segue a pagina 18 

Frascati (Roma). Tel. 069416366, fax 0662276721, e-mail: 

L’Albania e mediaservice@massimomarciano.it 

Shqiperia Albania 

il movimento Registrazione dhe del levizja Tribunale civile and di Velletri the free n. 11/2003 'Albanët me 

libero 

e lire e 

del 25/6/2003 movement 

Famë 

e senza visto pa viza without visas 

Përkujdesja grafike: Bujar Karoshi (M&B - Botime dhe Studio Grafike) 

në Mijëvjeçarë' 

norevole Presidente della Commissione 

humë i nderuari President i Komisionit 

reatly honored president of the European 

commission, dear Jose Manuel Bar- 

Europea, gentile José Manuel Barroso, 

Europian, i dashur José Manuel Barroso. 

vi saluto amichevolmente da Valona e Tel. S00355 Unë ju përshëndes 

4 22 

miqësisht 

33 

nga Vlora 

283 / 00355 G roso I greet 69 you from 20 Valona 68 and wish 603 

pagina 2 

dhe ju uroj gjithë të mirat. 

you all the best. 

Ringraziandovi per l’appoggio a noi dato 

Shtypur Duke në ju shtypshkronjën falenderuar për mbështetjen e “Grafitec By thanking you Albania”, for the support you have Tiranë 

dhënë du t’ju informoje se po mbushet gati një given, I would like to inform you that it is has 

vit nga inaugurimi i suksesshëm i projektit tim been almost a year since the successful inauguration 

of my project, “100 steps towards Il contributo 

„100 hapa drejt Europës“ zbatuar në Pogradec, 

në liqenin e Ohrit-- një projekt ky që fitoi jo Europe”, implemented in Pogradec, a project 

vetëm zemrat dhe mendjet e banorëve të qytetit that won not only the hearts and minds of the degli albanesi al 

e të gjithë rajonit, por edhe të miqve tanë të habitants of the city and the whole region, but 

mëdhenj europian si Vaclav Havel, Imre Kertezs, 


risorgimento 

also those of our most important friends in Eu- 

italiano 

rope such as Vaclav Havel, Imre Kertezs, Heinz 

Fischer, Werner Faymann, Benita Ferrero 

Waldner, Michael Spindelegger, Peter Balatzs, 

Doris Pack and Hannes Swoboda etc, who classified 

it as the best way to fulfill our slogan “To 

unite Europe through culture”. 

For this project I have been nominated to 

receive the “European citizen prize” award, an 

pagina 4

Shperthimi i madh i energjise diellore, e ashtuquajtura “Stuhi diellore” 

do te mund te paralizonte Token ne nje periudhe trevjecare, 

ka paralajmeruar nje ekip i shkencetareve britanike. Sipas tyre, 

“stuhia” qe pritet rreth viteve 2012-2013 do te shkaktonte dem te 

rrjeteve elektrike, kolaps te sistemeve komunikuese, rrezime te aeroplaneve, 

ndersa interneti sipas te gjitha gjasave, do te nderpriste 

funksionimin. Kjo stuhi e Diellit ne Toke do mund te interpretohej 

si stuhia gjeomagnetike. Nje dukuri e tille per here te pare ne Toke 

eshte regjistruar ne vitin 1859, kur stuhia diellore shkaterroi rrjetin 

telegrafik ne Evrope dhe SHBA, por ne ate kohe nuk ekzistonte ende 

rrjeti i zhvilluar elektrik e as bota nuk ishte e varur nga energjia elektrike 

ne ate mase sa eshte sot. Katastrofa e re do te mund t’i ngjante 

pak skenave te filmit “2012”, paralajmeroi sekretari ne Ministrine 

e Mbrojtjes se Britanise, Liam Fox, duke shtuar se stuhia e diellit si 

ajo e vitit 1859 ne boten moderne do te shkaktonte kaos te plote. Per 

arsye te perseritjes se mundshme te stuhise diellore, Fox ka thirrur 

nje konference urgjente ne Londer dhe ka ftuar shkencetaret qe te 

hartojne strategjine me te cilen do te zbuteshin efektet e katastrofes. 

Ai ka thene se me 1898 ka ndodhur nje “stuhi diellore” e vogel, 

e cila ka paralizuar rrjetin elektrik ne shtetin kanadez Quebeck. 

Shkencetaret presin qe duke nisur nga viti 2012 stuhia diellore te 

preke dhe Token me fuqine e 100 milione bombave me hidrogjen. 

Stuhi te ngjashme ne vitin 1859 dhe vitin 1921 ku u shkaterruan 

shkrime telegrafike ne menyre masive, por stuhia ne vitin 2012 

pritet te jete me permasa edhe me shume shqetesuese. Por cilat 

do te ishin pasojat e kesaj tragjedie Sipas uebsajtit britanik “New 

Scientist”, se fundi shkencetaret amerikane kane leshuar nje raport 

special ku parashikohet se stuhia diellore do te ndodhe me 22 shtator 

2012. Analistet thone se kjo mund te shkaktoje nje katastrofe 

ne Toke per 90 sekonda pasi nje numer i rajoneve ne SHBA te 

zhytet ne krize dhe ne semundje. Ekonomia do te pesoje humbje 

me triliona dollare, ndersa rimekembja mund te zgjase kater 

deri ne dhjete vjet. Fuqia destruktive do te jete me e madhe se 

sa uragani Katrina. Sipas ketij raporti, me 22 shtator 2012 stuhia 

diellore do te shkaktoje qe ne mesnate ne Nju Jork te duket nje drite 

me ngjyre verbuese dhe publiku do te shohe nje lloj te rralle dhe te 

shkurter te autores, e cila mund te shihet vetem mbi Antarktik. 

Brenda 90 sekondash gjysma e rajonit lindor te SHBA-ve do te 

zhytet ne krizen e erresires. Nje vit me vone, miliona amerikane do te 

vdesin gradualisht, ndersa infrastruktura bazike e vendit do te pesoje 

kolaps. Banka Boterore do ta shpalle SHBA ne mesin e vendeve ne zhvillim, 

derisa Suedia, Norvegjia, Danimarka, Islanda, Kina dhe Japonia gjithashtu 

do te vuajne pasojat nga katastrofa te ngjashme per shkak te stuhive diellore. 

Me sistemin e energjise jane te nderlidhura sistemet e furnizimit me 

uje, supermarketet, infrastruktura logjistike, qendra e kontrollit te sistemeve, 

tregjet financiare. Kjo do te drejtoje Token drejt nje katastrofe te paparapare 

ndonjehere. Nder te tjera, ne raport theksohet se brenda nje minute e gjysme 

te pakten 130 milione banore do te mbeten pa energji elektrike, per shkak 

te shkaterrimit te 300 transformatoreve kryesore. Veshtiresite e para 

 

do te 

rrjedhin rreth furnizimit me uje te pijes per banoret qe jetojne ne ndertesa te 

larta. Po ashtu, per shkak te energjise elektrike nuk do te kete as transport 

dhe metrote gjithashtu do te nderpriten. Produktet ditore do te konsumohen 

shume shpejt, te gjithe artikutj ne supermarkete do te zbrazen brenda nje 

kohe te shpejte. Probleme do te kete me bollek. Cdo gje qe varet nga rryma, 

nuk do te funksionoje. Pa energji elektrike dhe pa uje te pijes ndihma 

 

shendetesore 

dhe emergjenca medikale nuk do te mund te vihet ne funksion. 

Alternativat e tjera per te zevendesuar energjine elektrike nuk do te mund 

te funksionojne me shume se nje muaj. Keto jane disa nga ato qe thuhen ne 

kete raport, per te cilin Majk Hap Kejd nga Agjencia evropiane per kozmos 

dhe grup te kerkimeve thote se meriton te kete nje vemendje. “Maksimumi 

diellor” Ne mund te behemi deshmitare te nje shfaqjeje gjigante fishekzjarresh 

ne vitin 2012. Dielli do te mberrije ne kulmin e ciklit te tij 11-vjecar, i 

quajtur “maksimumi diellor”, keshtu qe duhet te presim nje aktivitet te larte 

diellor. 

Disa parashikime thone se maksimumi diellor i Ciklit Diellor 24 do te 

jete edhe me energjik se ai paraardhesi, ne vitet 2002-2003. Sipas nje prej 

 

 

Sciènza 

shume skenareve te fundit te botes qe na jane paraqitur, te ushqyer edhe prej 

te famshmes Profeci Maja per fundin e botes ne vitin 2012, ky skenar ne fakt 

eshte i bazuar ne disa elemente te tij edhe tek shkenca. Per me teper, mund 

te kete nje fare lidhje reciproke ne mes ciklit diellor 11-vjecar dhe ciklet 

kohore qe jane gjetur ne kalendaret e Majave. Ndoshta ky qyteterim i lashte 

e kuptonte se magnetizmi diellor peson ndryshime ne polaritet cdo dekade 

Plus, tekste fetare (si Bibla) thone se ne do te shkojme drejt dites se gjykimit, 

e cila eshte portretizuar me shume zjarr dhe squfur. Mesa duket, ylli yne me 

i afert do te na pjeke te gjalle ne 21 dhjetor 2012! Ngjarja me e rende e motit 

hapesinor ne histori ka ndodhur ne vitin 1859. Eshte bere e njohur si Efekti 

Carrington, pasi ka marre emrin e astronomit amator, Ricard Carrington, i 

cili ishte i pari qe vuri re efektet e saj: “Dy fasha drite shume te forta” qe 

rrjedhin nga nje grup i madh pikash diellore. 

Ngjarja Carrington vazhdoi me plot tete dite moti shume te keq hapesinor. 

Pati deshmi per aurora mahnitese, madje edhe ne lartesite ekuatoriale. Rrjetet 

telegrafike te botes paten nderprerje dhe magnometrat viktoriane regjistruan 

nivele te pamatshme. Ne 11:18 te mengjesit te kthjellet te dites se enjte, 1 

shtator, 1859, 33-vjecari Richard Carrington, i pranuar gjeresisht si nje nga 

astronomet diellore me te famshem te Anglise, ndodhej ne observatorin e tij 

privat. Ashtu si zakonisht ne cdo dite me diell, teleskopi i tij po projektonte 

nje imazh 28 centimetra te gjere te diellit dhe Carrington vizatoi menjehere 

njollat diellore qe vuri re. Ate mengjes, ai po studionte gjasat per nje grup te 

madh njollash diellore. Papritmas, para syve te tij, dy rruaza drite verbuese 

u shfaqen mbi njollat, u shtuan me shpejtesi dhe u shnderruan ne forme 

veshkash. Duke kuptuar se po behej deshmitar i dickaje te paprecedente 

dhe “duke qene disi i trazuar nga kjo befasi” Carrington me vone shkruante: 


“Une renda te therrisja dike qe te shihte kete shfaqje. 

Kur u ktheva pas 60 sekondash, mbeta i shastisur kur pashe 

qe ajo kishte ndryshuar dhe qe zvogeluar”. Ai dhe deshmitari i tij 

pane njollat e bardha qe u zvogeluan deri sa u zhduken. Kishin 

kaluar vetem pese minuta. Ashtu te nesermen qe pa gdhire, qiejt 

ne te gjithe planetin shperthyen ne aurora te kuqe, jeshile dhe te 

purpurta, kaq te shndritshme, saqe gazetat mund te lexoheshin 

po aq lehte sikur te ishte dite. Ne te vertete, edhe prane lartesive 

mbi Kube, ne Bahamas, Xhamaike, El Salvador dhe Hawaii 

pulsonin aurora mbreselenese. Sistemet e telegrafit ne te gjithe 

boten u nderprene. Shkarkime e shkendija tronditen operatoret e 

telegrafeve dhe shkaktuan zjarre te letrave te telegrafit. Edhe kur 

telegrafuesit hoqen baterite qe furnizonin linjat, rryma elektrike te 

shkaktuara prej aurorave vazhdonin te lejonin transmetimin e mesazheve. 

“Ajo qe pa Carrington ishte nje shperthim magnetik i diellit”, 

shpjegon David Hathaeay, drejtues i ekipit te fizikes diellore 

ne NASA, Marshall Space Flight Center ne Huntsville, Alabama. 

Tani ne e dime se flakerimat diellore ndodhin shpesh, sidomos 

gjate maksimumit te njollave diellore. Shumica e tregojne ekzistencen 

e tyre nga leshimi i rrezeve X (regjistruar prej teleskopeve 

te rrezeve X ne hapesire) dhe zhurmave te radios (regjistruar nga 

radioteleskopet ne hapesire dhe ne Toke). Ne kohen e Carrington, 

nuk ka pasur satelite rrezesh X apo radioteleskope. Askush nuk e 

dinte se shperthimet ekzistonin deri ne ate mengjes shtatori, kur 

nje shperthim prodhoi nje super-drite, e mjaftueshme per te rivalizuar 

edhe vete diellin. “Ndodh rralle qe dikush te mund te shohe 

ndricimin e siperfaqes diellore”, thote Hathaway. “Duhet shume 

energji per te ngrohur deri siperfaqen e diellit!” Shperthimi prodhoi 

jo vetem nje rritje te drites se dukshme, por edhe re gjigante 

therrmijash te ngarkuara si dhe unazash magnetike si dhe e dergoi 

ate re direkt drejt Tokes. 

Mengjesin tjeter, kur reja mberriti, u shkri ne fushen magnetike 

te Tokes, duke shkaktuar fllusken globale te magnetizmit qe rrethon 

planetin tone, duke shkaktuar lekundje. Studiuesit e quajne 

kete nje “stuhi gjeomagnetike”. Fushat qe leviznin me shpejtesi 

te medha nxiten fushat elektrike nepermjet rrymave qe shkaktuan 

me pas nderprerjen e komunikimit permes telegrafit. “Me shume 

se 35 vjet me pare, une fillova te terheq vemendjen e komunitetit 

te fizikes hapesinore drejt shperthimit diellor te ndikimit te tij mbi 

telekomunikacionin”, thote Louis J. Lanzerotti, botues i revistes 

“Moti Hapesinor”. Ai u be i vetedijshem per efektet e stuhive gjeomagnetike 

diellore ndaj komunikacionit tokesor, kur nje shperthim i madh diellor me 

4 gusht 1972, demtoi komunikimin ne distanca te gjata neper Ilinois. Kjo 

ngjarje, ne fakt, detyroi AT & T qe te rikonfiguronte sistemin e kabllove 

transatlantike. Nje shperthim i ngjashem me 13 mars 1989, provokoi stuhi 

gjeomagnetike qe nderprene transmetimin e energjise elektrike nga Centrali 

i Québec ne Kanada, duke lene ne erresire pjesen me te madhe te krahines; 

energjia e shkaktuar prej aurores shkriu madje disa transformatore ne New 

Jersey. Ne dhjetor 2005, rreze X nga nje tjeter stuhi diellore nderprene 

komunikimin me satelitet si dhe Sistemin e Pozicionimit Global (GPS) per 

rreth 10 minuta. 

Kjo mund te mos tingelloje si gje e rende, por sic ve ne dukje Lanzerotti, 

“une nuk do te doja te isha ne nje aeroplan civil qe udhezohet per ulje 

permes GPS gjate atyre 10 minutave”. Nje tjeter shperthim si ai i Carrington 

do t’i bente te dukeshin shume te parendesishme keto ngjarje. “Fatmiresisht, 

- thote Hathaway, - ato duken te jene te rralla”. “Ne historine 160-vjecare 

te stuhive gjeomagnetike, ngjarja e Carrington eshte me e madhja”. Ndoshta 

eshte e mundur te zhytesh edhe me pas ne kohe duke ekzaminuar akullin e 

arktikut. “Therrmijat energjetike lene gjurme ne nitratet tek berthamat e akujve”, 

shpjegon ai. “Edhe ketu, ngjarja e Carrington duket te jete me e madhja 

ne 500 vite dhe pothuajse dy here me e madhe se pararendeset”. Keto 

statistika tregojne se shperthimet Carrington jane ngjarje qe ndodhin nje here 

ne peseqind vite. Megjithate, statistikat nuk jane aspak solide dhe Hathaway 

tregohet i matur duke thene se ne nuk i njohim aq mire shperthimet sa te 

perjashtojme mundesine qe te ndodhin se afermi. 

Pergatiti: Klarita Bajraktari 

 

VLOREITALIVLORE 

Kompania Hermes Lines garanton shërbime cilësore për pasagjerë e 

grupeturistësh,çdoditëtëjavësdukepërjashtuarditënediel. 

Ja disa prej qyteteve kryesore në Itali dhe stacionet ku autobusi jonë 

qëndron. 

 

 

BRINDISI BRINDISI 

BARI(AUTOGRILE) BARI(AUTOGRILE) 

BENEVENTO(AUTOGRILE) PESKARA(AUTOGRILE) 

ROME(ANANJINA) ANCONA(AUTOGRILE) 

FROSINONE(AUTOGRILE) RIMINI(AUTOGRILE) 

AREZZO(AUTOGRILE) BOLOGNA(STACIONTRENI) 

PRATO(AUTOGRILE) MILANO(CHASHINAGOBA) 

 

VLORE - ITALI - VLORE 

Kompania Hermes Lines garanton shërbime cilësore për pasagjerë e grupe 

turistësh, çdo ditë të javës duke përjashtuar ditën e diel. 

Ja disa prej qyteteve kryesore në Itali dhe stacionet ku autobusi jonë qëndron. 

BRINDISI 

BRINDISI 

BARI (AUTOGRILE) BARI (AUTOGRILE) 

BENEVENTO (AUTOGRILE) 

PESKARA(AUTOGRILE) 

ROME(ANANJINA) 

ANCONA(AUTOGRILE) 

FROSINONE(AUTOGRILE) 

RIMINI(AUTOGRILE) 

AREZZO(AUTOGRILE) 

BOLOGNA(STACION TRENI) 

PRATO(AUTOGRILE) 

MILANO(CHASHINAGOBA) 

PERUGGIA(PIAZZA PARTIZANI) TORINO(PALLATI I DREJTESISE) 

FIRENZE(SITA STACION TR) 

BERGAMO(DALMINE) 

Numrat e shoferëve të ndarë sipas linjave, të cilët në çdo kohë dhe moment do t’ju 

përgjigjen me përgjegjësi. Ata janë në shërbimin tuaj: 

TANI: 3272833785 ILIR: 3881715651 

ALBANO: 3293092492 VANGJEL: 3498396384 

ZYRA:0035533233300 

Kompania Hermes Line ju uron udhëtim të këndshëm!

Klikoni këtu - Lajme / News Albemigrant

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?