Chemia. Po prostu

SZKOŁY 

PONADGIMNAZJALNE 

zakres podstawowy 

Po prostu 

Chemia 

Podręcznik

SPIS TREŚCI 3 

Jak korzystać z podręcznika ...........................4 

Regulamin szkolnej pracowni chemicznej ......6 

1 O szkolnej pracowni chemicznej 

i zasadach bezpiecznej pracy ....................7 

1. Mineralne skarby 

Ziemi 

2 O alotropii węgla i innych pierwiastków ....15 

3 O tlenku krzemu(IV) – popularnym 

minerale skorupy ziemskiej ....................23 

4 O skałach wapiennych i ich znaczeniu 

dla gospodarki .......................................29 

5 O solach bezwodnych i uwodnionych ......38 

6 O cemencie, wyrobach ceramicznych 

i szkle ...................................................44 

7 Przegląd wiadomości: Mineralne 

skarby Ziemi .........................................53 

2. Chemia 

w rolnictwie 

8 O glebie jako bogactwie naturalnym ........61 

9 O składnikach pokarmowych roślin ........68 

10 O problemach związanych 

z degradacją gleb ...................................74 

11 Przegląd wiadomości: Chemia 

w rolnictwie ..........................................81 

3. Chemia a nasze 

zdrowie 

12 O chemicznych składnikach żywności .....91 

13 O reakcjach zachodzących podczas 

przygotowywania żywności ....................99 

14 O wodzie i napojach dnia 

codziennego ........................................106 

15 O chemicznych regulatorach 

nastroju...............................................116 

16 O substancjach użytecznych w walce 

z chorobami ........................................124 


a nasze zdrowie ...................................132 

4. Chemia opakowań 

i odzieży 

18 O opakowaniach i materiałach, 

z których są wykonane .........................141 

19 O substancjach, z których 

jest wytwarzana odzież .........................149 

20 O surowcach gromadzonych 

na składowiskach odpadów ..................160 


opakowań i odzieży .............................169 

5. Chemia środków 

czystości 

22 O mydle – najważniejszym sojuszniku 

w walce z brudem ................................179 

23 O środkach do mycia i czyszczenia .......187 

24 O substancjach zawartych 

w kosmetykach ....................................194 


środków czystości ................................203 

6. Energia dzisiaj 

i jutro 

26 O węglu jako paliwie ............................213 

27 O gazie ziemnym i ropie naftowej jako 

surowcach strategicznych .....................220 

28 O produktach przemysłu 

petrochemicznego ...............................227 

29 O alternatywnych źródłach energii ........235 

30 Przegląd wiadomości: Energia 

dzisiaj i jutro........................................244 

Indeks ......................................................251 

Tabela rozpuszczalności ............................252 

Źródła fotografii i ilustracji ........................253

4 

Jak korzystać z podręcznika 

Podręcznik został podzielony na sześć działów tematycznych, które składają się z rozdziałów, 

odpowiadających lekcjom. Znajdują się w nim opisy i analizy zagadnień chemiczych związane 

z życiem codziennym człowieka we współczesnym świecie. 

Przypomnienie – najważniejsze treści z gimnazjum, 

których znajomość jest niezbędna do zrozumienia 

zagadnień znajdujących się w danym dziale 

Lista pojęć omawianych w lekcji 

Temat lekcji 

Doświadczenie, 

które może wykonać 

uczeń 

U 

U 

Doświadczenie, 

które może wykonać 

tylko nauczyciel 

Doświadczenie, które uczeń 

może wykonać przy użyciu 

techniki małej skali 

Polecenia i zadania 

do sprawdzenia 

wiadomości i umiejętności 

Rozwiązanie tego zadania wymaga 

dodatkowych informacji, które można 

znaleźć np. w internecie 

Propozycja tematu 

do zrealizowania 

metodą projektów

5 

Ważne 

treści 

Podsumowanie 

i sprawdzenie 

– przygotowane 

do każdej lekcji 

Zapamiętaj 

– zestawienie 

najważniejszych 

informacji w lekcji 

Po tej lekcji potrafisz 

– umiejętności 

z podstawy 

programowej 

Rozwiąż zadania 

– zestaw zadań 

sprawdzających 

wiadomości 

i umiejętności 

Doświadczenia 

do wykonania na lekcji 

– uzupełnione zdjęciami 

Przegląd wiadomości 

– podsumowanie działu z najważniejszymi 

informacjami przedstawionymi w formie 

schematów i tabel 

Zbadaj i opisz samodzielnie 

– doświadczenia do wykonania 

w domu przy użyciu dostępnych 

środków i sprzętu 

Zadania do działu 

– zestaw zadań podsumowujących 

wraz z punktacją

23 

Co wspólnego ma proszek 

z eutrofizacją 

22 

Napięcie powierzchniowe 

– dobre czy złe 

Gdzie mydło ma głowę, 

a gdzie ogon 

Czy dezodoranty są pożywką 

24 dla bakterii 

25 

Co szkodzi naszym 

łazienkom, a co im pomaga 

Komu, jakie kremy i dlaczego 


Środków 

czystoŚci 

5

178 Chemia Środków czystoŚci 

PRZYPOMNIENIE z nauki chemii 

w gimnazjum 

• Alkohole to pochodne węglowodorów, w których cząsteczkach co najmniej jeden atom 

wodoru został zastąpiony grupą wodorotlenową ÔOH. 

ALKOHOLE 

jednowodorotlenowe 

wielowodorotlenowe 

np. CH 3 OH 

alkohol metylowy 

(metanol) 

H 

ô 

HÔCÔOH 

ô 

H 

np. C 2 H 4 (OH) 2 

glikol etylenowy 

(etano-1,2-diol) 

H 

ô 

HÔCÔOH 

ô 

HÔCÔOH 

ô 

H 

• Kwasy karboksylowe to kwasy organiczne z grupą karboksylową ÔCOOH w cząsteczce. 

KWASY KARBOKSYLOWE 

niższe kwasy karboksylowe 

wyższe kwasy karboksylowe (kwasy tłuszczowe) 

np. HCOOH 

kwas 

mrówkowy 

HÔC ŮO 

ú OÔH 

nasycone 

np. C 15 H 31 COOH 

kwas palmitynowy 

nienasycone 

np. C 17 H 33 COOH 

kwas oleinowy 

CH 3 Ô(CH 2 ) 7 ÔCHŐCHÔ(CH 2 ) 7 ÔCOOH + Br 2 Ű CH 3 Ô(CH 2 ) 7 ÔCHÔCHÔ(CH 2 ) 7 ÔCOOH 

ô ô 

Br Br 

• Estry to związki otrzymywane w reakcji kwasów karboksylowych z alkoholami. 

• reakcja estryfikacji 

CH 3 ÔC ŮO 

ú OH 

+ C 2 H 5 ÔOH H 2 SO 4(stęż.) 

CH 3 ÔC ŮO 

ú OÔC2 H 5 

+ H 2 O 

wiązanie estrowe 

• hydroliza estrów 

HCOOC 2 H 5 

mrówczan 

etylu 

+ H 2 O 

woda 

HCOOH + C 2 H 5 OH 

kwas alkohol 

mrówkowy etylowy 

DZIAŁ 5 | LEKCJA

179 

22 O mydle 

– najważniejszym 

sojuszniku w walce 

z brudem 

• Otrzymywanie, rodzaje i właściwości mydeł 

• Napięcie powierzchniowe wody 

• Budowa mydeł i mechanizm usuwania brudu 

• Zachowanie mydła w twardej wodzie 

Współczesnemu człowiekowi trudno wyobrazić sobie życie bez mycia. Używanie środków 

czystości jest wpisane w harmonogram dnia. Podczas mycia nie zastanawiamy się, dlaczego 

brud daje się usunąć. 

OTRZYMYWANIE MYDEŁ 

Mydła to sole kwasów tłuszczowych: palmitynowego, stearynowego i oleinowego. Otrzymuje 

się je, działając na tłuszcze zasadą sodową lub zasadą potasową. 

Otrzymajmy mydło w pracowni szkolnej. 

22.1. OTRZYMYWANIE 

MYDŁA Z TŁUSZCZU 

ZWIERZĘCEGO 

• W parownicy umieszczamy łyżkę 

smalcu, 15 cm 3 stężonej zasady sodowej 

oraz 3– 4 cm 3 alkoholu etylowego. 

• Parownicę ogrzewamy około 10 min 

i mieszamy jej zawartość bagietką. 

• Następnie do kleistej masy wlewamy 

20 cm 3 nasyconego roztworu soli 

kamiennej, mieszamy i odstawiamy 

do ostygnięcia. 

• Zbieramy bagietką z powierzchni otrzymany produkt i przenosimy na szalkę Petriego. 

• Badamy jego zapach i rozpuszczalność w wodzie. 

Obserwacje i wnioski: otrzymany produkt ma charakterystyczny zapach i po intensywnym 

wymieszaniu z wodą tworzy pianę. Jest to mydło.

180 

Chemia Środków czystoŚci 

Przebieg reakcji zachodzącej w doświadczeniu można opisać 

następująco: 

Ů O CH 2 ÔOÔC 

ú C 15 H 31 

ZMYDLANIEM nazywamy 

reakcję tłuszczów z zasadami. 

CH 2 ÔOÔH 

CH OÔC 

Ů O ú C 15 H 31 

+ 3 NaOH Ű temp. Ů O 3 C 15 H 31 ÔC + 

ú ONa 

CH OÔH 

CH 2 ÔOÔC 

Ů O ú C 15 H 31 

CH 2 ÔOÔH 

tripalmitynian glicerolu 

(tłuszcz – ester glicerolu) 

zasada sodowa 

palmitynian sodu 

(mydło) 

glicerol 

(alkohol) 

W przemyśle wysokogatunkowe mydła wytwarza 

się najczęściej z oleju kokosowego 

lub palmowego. 

Proces ten zachodzi w dwóch etapach. 

• Zmydlanie – ogrzewanie tłuszczu z niewielką 

ilością zasady sodowej (ługu sodowego) 

do momentu sklejenia się masy. Proces 

ten trwa od 2 do 5 godzin. Następnie prowadzi 

się domydlanie, czyli dodawanie wody 

do momentu, aż masa mydlana zacznie się 

ciągnąć. 

• Wysalanie masy mydlanej – dodawanie do 

masy mydlanej solanki lub stałej soli podczas 

ciągłego mieszania zawartości. Z roztworu 

strąca się mydło, które wypływa na 

powierzchnię. Po pewnym czasie następuje 

utworzenie warstwy mydlanej i warstwy zawierającej 

glicerynę. 

Ryc. 22.1. Końcowy etap tradycyjnego sposobu 

wytwarzania mydła 

Mydło produkowane tradycyjnie jest poddawane gotowaniu tak długo, dopóki nie zakończy 

się proces zmydlania (w przeciwieństwie do produkcji przemysłowej, w której mydło jest produkowane 

za pomocą gorącej pary wodnej). Po ostudzeniu mydło jest ręcznie cięte na odpowiedniej 

wielkości kawałki, stemplowane (ryc. 22.1) i odkładane na 9-miesięczny proces dojrzewania. 

Mydło niepocięte może być składowane przez 10 lat bez utraty jakości. 

Obecnie coraz częściej produkuje się też mydła w wyniku bezpośredniej reakcji zasad z kwasami 

tłuszczowymi (stearynowym, palmitynowym, oleinowym) otrzymanymi z rafinacji ropy 

naftowej: 

C 15 H 31 COOH + NaOH Ű C 15 H 31 COONa + H 2 O 

kwas palmitynowy 


Reakcję zobojętniania kwasu tłuszczowego można przeprowadzić, używając również innych 

wodorotlenków, np. wodorotlenków potasu, cynku, magnezu i wapnia. Otrzymane w ten sposób 

mydła różnią się konsystencją i rozpuszczalnością w wodzie. 

DZIAŁ 5 | LEKCJA 22

O mydle – najważniejszym sojuszniku w walce z brudem 

181 

• rozpuszczalne w wodzie 

MYDŁA 

W zależności od zachowania się w wodzie rozróżnia się mydła: 

• nierozpuszczalne w wodzie 

sodowe (palmitynian sodu, 

stearynian sodu) – białe i twarde; 

po dodaniu olejków zapachowych, 

środków natłuszczających 

i barwiących, a niekiedy 

wyciągów z ziół produkuje się 

z nich mydła toaletowe 

cynkowe, magnezowe, wapniowe, 

litowe, glinowe – do produkcji 

smarów, impregnacji tkanin, 

zagęszczania paliw, do wyrobu 

lakierów, leków, kosmetyków 

potasowe (palmitynian 

potasu, stearynian potasu) 

– szare, miękkie, 

maziste, dobrze się pienią; 

do produkcji szarego mydła 

używanego do prania 

WŁAŚCIWOŚCI MYDEŁ 

Mydła sodowe i potasowe podczas rozpuszczania się w wodzie dysocjują na jony. Dysocjację 

palmitynianu sodu można zilustrować równaniem: 

C 15 H 31 COONa Ű H 2 O C 15 H 31 COO – + Na + 

Roztwory mydeł mają odczyn zasadowy. Potwierdź doświadczalnie tę informację. 

22.2. BADANIE ODCZYNU 

ROZTWORU MYDŁA 

• Zwilż wodą uniwersalny papierek wskaźnikowy i oceń 

jego barwę. 

• Papierek połóż na kostce mydła toaletowego i sprawdź, 

jaki przybrał kolor. 

Obserwacje i wnioski: w obecności mydła papierek wskaźnikowy przyjął zielononiebieskie 

zabarwienie. Świadczy to o obecności jonów wodorotlenkowych w roztworze mydła. 

Rozpuszczalne mydła reagują z wodą zgodnie z równaniem: 

C 15 H 31 COO – + Na + + H 2 O Ű C 15 H 31 COOH + Na + + OH –

182 


Mydła toaletowe mają odczyn zasadowy, natomiast skóra 

człowieka ma odczyn lekko kwasowy. Mycie takim mydłem 

może powodować przesuszenie i podrażnienie skóry. 

Z tego powodu dermatolodzy odradzają używanie ich 

osobom o skórze wrażliwej i bardzo suchej. Nie zaleca się 

także mycia nimi twarzy oraz stosowania tego rodzaju mydeł 

do częstego mycia rąk. Większość dostępnych mydeł 

tylko wyglądem i sposobem działania przypomina tradycyjne 

mydło. Są to łagodnie działające środki myjące 

o pH poniżej 7, które nie wysuszają i nie niszczą skóry, 

a dzięki substancjom nawilżającym pielęgnują ją. 

Gliceryna, lanolina lub oleje roślinne oraz kremy i miód – 

zostawiają na skórze cienką warstwę chroniącą przed nadmiernym 

wysu szeniem. Takimi „mydłami bez mydła” są 

np. kostki dermatologiczne i płynne mydła dermatologiczne 

(ryc. 22.2). 

NAPIĘCIE POWIERZCHNIOWE WODY 

Właściwości powierzchni wody wpływają na sposób działania 

mydła jako środka ułatwiającego usuwanie brudu. 

Niewielkie przedmioty położone delikatnie na wodzie nie 

toną (ryc. 22.3). Mydło zmienia właściwości granicy woda–powietrze 

i niszczy napięcie powierzchniowe wody. 

Rycina 22.4 pokazuje, że cząsteczki wody znajdujące się 

na powierzchni są otoczone mniejszą liczbą cząsteczek 

wody niż te, które są w głębi. Wskutek tego na powierzchni 

cieczy tworzy się swoista błonka. Jej wytrzymałość jest 

określana przez napięcie powierzchniowe. Krople wody 

są kuliste i kiedy spadną np. na tłustą powierzchnię, nie 

zwilżają jej, ale zachowują swój kształt. Tak samo dzieje 

się, gdy woda styka się z powierzchnią skóry, liści, płatków 

kwiatów itd. (ryc. 22.5). 

suchość skóry 

po dwóch tygodniach stosowania 

żel dermatologiczny o pH 5,5 

mydło toaletowe 

Ryc. 22.2. Badania potwierdzają, że żele 

dermatologiczne i mydła o pH 5,5 

powodują mniej podrażnień skóry 

w porównaniu z tradycyjnymi mydłami 

toaletowymi 

Ryc. 22.3.Spinacze unoszą się na wodzie 

dzięki jej napięciu powierzchniowemu 

Ryc. 22.4. Schemat ilustrujący 

mechanizm napięcia powierzchniowego 

Ryc. 22.5. Krople wody nie zwilżają liścia 



183 

BUDOWA MYDEŁ I MECHANIZM USUWANIA BRUDU 

Czysta woda nie zwilża tkaniny. Jeżeli kroplę wody dotknie się bagietką zwilżoną roztworem 

mydła, to rozpłynie się ona i woda wniknie we włókna tkaniny (ryc. 22.6). Obserwacja ta jest 

podstawą wyjaś nienia mechanizmu usuwania brudu. 

kropla czystej wody nie zwilża tkaniny 

kropla wody z roztworem mydła zwilża tkaninę 

siła napięcia powierzchniowego 

Ryc. 22.6. Schemat tłumaczący wpływ mydła na zwilżanie tkanin wodą 

Mydła to związki jonowe. Budowa anionu mydła, np. C 15 H 31 COO – , określa zdolność mydła do 

usuwania brudu. Anion składa się z fragmentu o budowie polarnej (takiej, jaką ma cząsteczka 

wody) i fragmentu o budowie niepolarnej (takiej, jaką ma najczęściej brud) (ryc. 22.7). Polarna 

część anionu mydła „lubi” polarną wodę i unika kontaktu z niepolarnym brudem. Niepolarny 

fragment zachowuje się odmiennie – „lubi” brud i unika kontaktu z wodą. 

CH 3 ÔCH 2 ÔCH 2 ÔCH 2 ÔCH 2 ÔCH 2 ÔCH 2 ÔCH 2 ÔCH 2 ÔCH 2 ÔCH 2 ÔCH 2 ÔCH 2 ÔCH 2 ÔCH 2 ÔC ŮO ú 

O – 

Ryc. 22.7. Model anionu mydła 

fragment niepolarny (hydrofobowy) 

fragment polarny 

(hydrofilowy) 

Po wprowadzeniu mydła do wody niepolarne 

części anionu dążą do zmniejszenia kontaktu 

z wodą, rozmieszczając się przy jej powierzchni 

w taki sposób, aby kierować się ku powietrzu. 

Dlatego gromadzenie anionów mydła na 

powierzchni wody zmniejsza jej napięcie powierzchniowe 

(ryc. 22.8). 

Po umieszczeniu tkaniny zanieczyszczonej 

olejem albo inną substancją niepolarną w wodzie 

z mydłem niepolarne fragmenty jonu mydła 

wnikają w niepolarny brud i tworzą wokół 

powietrze 

woda 

Ryc. 22.8. Aniony mydła ustawione na granicy wody 

i powietrza

184 


powietrze 

brud 

brud 

woda 

Ryc. 22.9. Brud otoczony anionami mydła zostaje 

oderwany od materiału 

woda 

woda 

Ryc. 22.10. Tworzenie się piany – polarny fragment anionu 

pozostaje w wodzie 

niego otoczkę (ryc. 22.9). Mieszanie i tarcie ułatwia odrywanie brudu od tkaniny. Ujemny ładunek 

fragmentów polarnych jonów mydła uniemożliwia ich ponowne łączenie. Powstaje 

trwała emulsja brudu i wody, którą można łatwo usunąć, płucząc oczyszczaną tkaninę w czystej 

wodzie. Usuwanie brudu polega więc na tworzeniu emulsji złożonej z wody i cząstek 

brudu. 

Mieszanie i napowietrzanie wspomagają działanie mydlanej kąpieli, ponieważ pęcherzyki 

powietrza dostają się pod powierzchnię wody. Tworzy się wówczas trwała piana. Aniony mydła 

ustawiają się tak, że ich polarne części pozostają w wodzie, a niepolarne zwracają się 

w stronę powietrza i tworzą wokół pęcherzyków otoczki takie same jak wokół brudu. Aniony 

mydła stabilizują więc pianę, uniemożliwiając pękanie baniek mydlanych (ryc. 22.10). Lekkie, 

utrwalone otoczkami jonów mydła, pęcherzyki powietrza wynoszą na powierzchnię brud 

i w ten sposób przyspieszają jego usuwanie. 

Usuwanie brudu w czasie mycia rąk odbywa się podobnie. Przekonaj się o tym, 

wykonując doświadczenie. 

22.3. BADANIE EMULGUJĄCYCH 

WŁAŚCIWOŚCI MYDŁA 

• Do dwóch probówek wlej olej i taką samą objętość wody. 

• Do pierwszej probówki wrzuć wiórki zestruganego mydła (a). 

• Probówki zamknij i intensywnie nimi wstrząśnij. 

• Odstaw probówki na kilka minut, po czym opisz wygląd ich 

zawartości. 

a 

b 

Obserwacje i wnioski: w probówce pierwszej (a) utworzyła się mętna, trwała emulsja oleju 

w wodzie, w probówce drugiej zaś (b) olej i woda rozdzieliły się, tworząc dwie wyraźne warstwy. 

Wynik doświadczenia potwierdza, że niepolarny olej nie miesza się z polarną wodą oraz 

że mydło umożliwia kontakt obu tych cieczy. 

ZACHOWANIE MYDŁA W TWARDEJ WODZIE 

Mydła wydają się doskonałym środkiem myjącym i piorącym. Okazuje się jednak, że ich działanie 

jest uzależnione od jakości wody. 



185 

Sprawdź, w jakiej wodzie mydło 

działa najskuteczniej. 

a b c d 

22.4. BADANIE ZACHOWANIA 

MYDŁA W WODZIE O RÓŻNYM 

SKŁADZIE 

• Do czterech probówek wlej po 2–3 cm 3 : wody 

destylowanej (a), rozcieńczonego roztworu 

chlorku wapnia (b), rozcieńczonego roztworu 

chlorku magnezu (c) i wody z kranu (d). 

• Do każdej probówki wrzuć po kilka wiórków 

zestruganego mydła. 

• Probówki zamknij korkami i intensywnie nimi 

wstrząśnij. 

a 

b 

c 

d 

Obserwacje i wnioski: w probówce (a) wytworzyła się obfita piana. W probówkach (b) i (c) 

strąciły się białe, kłaczkowate osady, a na powierzchni cieczy pojawiła się niewielka ilość piany. 

W probówce (d) utworzyły się, w zależności od jakości wody, mniej lub bardziej intensywny 

osad i trochę piany. Mydło w kontakcie z zawartościami probówek (b) i (c) strąca kłaczkowate 

osady nierozpuszczalnych stearynianów i palmitynianów. Poniższe równanie ilustruje 

jedną z zachodzących reakcji: 

2 C 15 H 31 COONa + CaCl 2 Ű (C 15 H 31 COO) 2 Ca + 2 NaCl 


mydło sodowe 

W twardej wodzie mycie i pranie są utrudnione, ponieważ mydło tworzy z jonami Ca 2+ i Mg 2+ 

nierozpuszczalne związki. Część tych jonów można usunąć z twardej wody przez jej gotowanie. 

Gotowanie ma jednak niewielki wpływ na rozpuszczalność siarczanów(VI) wapnia i magnezu. 

Usuwanie twardości pochodzącej od tych soli polega na strącaniu trudno rozpuszczalnych 

węglanów i fosforanów(V) wapnia i magnezu. Dlatego proszki i płyny do prania oraz 

zmywania zawierają sodę (węglan sodu) i rozpuszczalne w wodzie fosforany(V). 

TO CIEKAWE! 

Bańki w służbie nauki 

palmitynian wapnia 

mydło wapniowe 

Mydło tworzące bańki zmniejsza napięcie powierzchniowe wody i tworzy cienką trójwarstwową 

błonę. Naukowcy zaczęli eksperymentować z bańkami mydlanymi zaledwie dwieście lat temu. 

Każda bańka mydlana ma unikalny układ kolorów i jest przykładem tego, jak można osiągnąć 

maksymalną objętość przy minimalnej ilości materiału.

186 


Podsumowanie i sprawdzenie 

ZAPAMIĘTAJ 

• Mydła to sole wyższych kwasów tłuszczowych, m.in. kwasu palmitynowego i stearynowego. 

• Mydła na skalę przemysłową otrzymuje się w wyniku zmydlania tłuszczów NaOH lub KOH. 

• Mydła sodowe i potasowe rozpuszczają się w wodzie i ulegają dysocjacji elektrolitycznej. 

• Aniony mydeł zawierają fragmenty niepolarne oraz polarne. 

• Mydła zmniejszają napięcie powierzchniowe wody. 

• Mycie i pranie przy użyciu wody i mydła polega na emulgowaniu brudu. W czasie tych 

procesów niepolarne fragmenty anionów mydeł wnikają w niepolarny brud. 

• W twardej wodzie mydła sodowe i mydła potasowe strącają nierozpuszczalne sole kwasów 

tłuszczowych, tzw. mydła wapniowe i mydła magnezowe. 

PO TEJ LEKCJI POTRAFISZ 

• opisać sposób otrzymywania mydła; 

• napisać równanie reakcji zmydlania tłuszczów; 

• wyjaśnić emulgującą rolę mydła w procesie usuwania brudu; 

• wskazać fragmenty hydrofobowe i hydrofilowe we wzorach jonów mydeł; 

• badać i wyjaśniać zachowanie mydeł w twardej wodzie. 

ROZWIĄŻ ZADANIA 

1. Do trzech probówek zawierających roztwór wodny wodorotlenku sodu dodano kilka 

kropel fenoloftaleiny, a następnie wprowadzono: kwas octowy (do pierwszej), kwas 

palmitynowy (do drugiej) i kwas stearynowy (do trzeciej). Zawartości probówek drugiej 

i trzeciej podgrzano. Opisz wyniki wykonanych prób (barwa roztworów, pienienie się 

zawartości). Napisz równania reakcji uzasadniające opisane obserwacje. 

2. Do dwóch probówek zawierających roztwór stearynianu sodu C 17 H 35 COONa 

wprowadzono: wodę destylowaną (do pierwszej) i wodę wodociągową (do drugiej). 

Zawartość probówek wstrząsano. Wyjaśnij przyczynę różnic w ilości wytworzonej piany 

i napisz równania zachodzących reakcji w formie jonowej. Wskaż jony odpowiedzialne 

za twardość wody. Swoje rozwiązanie porównaj z danymi odczytanymi w internecie. 

ZBADAJ I OPISZ SAMODZIELNIE 

1. Porównaj zdolność mydła do usuwania brudu w czystej i słonej wodzie. W tym celu 

natłuść ręce olejem i spróbuj zmyć go mydłem najpierw w czystej wodzie, a potem 

w wodzie z dodatkiem soli kuchennej. Wyjaśnij zaobserwowane różnice. Pomocą przy 

rozwiązywaniu zagadki będzie wykonanie dodatkowego doświadczenia. Do dwóch 

talerzy nalej trochę wody i do jednego z nich dodaj łyżeczkę soli kuchennej. Następnie 

do obu naczyń nasyp odrobinę pieprzu i dotknij kostką mydła powierzchni wody 

w obu talerzach. 

2. Korzystając z techniki małej skali, zbadaj właściwości mydła malarskiego (mydła 

szarego), kupionego w sklepie z farbami i lakierami. 


187 

23 

O środkach do mycia 

i czyszczenia 

• Właściwości detergentów 

• Budowa i otrzymywanie detergentów 

• Charakterystyka środków czyszczących 

• Zasady bezpiecznego stosowania środków czyszczących 

Usuwanie brudu polega na zmniejszaniu napięcia powierzchniowego wody, dzięki czemu 

zwiększa się możliwość przemieszczania się cząsteczek wody między włókienkami tkaniny 

oraz odrywania od niej cząstek brudu. Efektywność działania mydła w twardej wodzie jest 

ograniczona i dlatego chemicy opracowali syntetyczne środki myjące, tzw. detergenty. 

WŁAŚCIWOŚCI DETERGENTÓW 

Przekonaj się o skuteczności działania detergentów. 

23.1. BADANIE 

WŁAŚCIWOŚCI 

DETERGENTÓW 

a b c d 

• Do czterech probówek wlej po 3– 4 cm 3 : 

wody destylowanej (a), rozcieńczonego 

roztworu chlorku wapnia (b), rozcieńczonego 

roztworu chlorku magnezu (c) i wody 

z kranu (d). 

• Do każdej probówki dodaj po 2–3 krople 

płynu do mycia naczyń. 

• Probówki zamknij i intensywnie nimi 

wstrząśnij. 

a 

b 

c 

d 

Obserwacje i wnioski: we wszystkich probówkach wytworzyła się obfita piana i nie strącił 

się żaden osad. Obserwacja ta stanowi ilustrację podstawowej zalety detergentów, które tworzą 

pianę tak samo skutecznie zarówno z wodą destylowaną, jak i zawierającą jony wapnia 

i jony magnezu.


DETERGENTY 

Detergenty są składnikami wielu powszechnie używanych środków czyszczących i piorących. 

• proszki i płyny do prania 

• wybielacze do tkanin 

• płyny do mycia naczyń i szkła 

• preparaty do czyszczenia urządzeń 

kuchennych i sanitarnych 

• środki do mycia podłóg i glazury 

• żele do udrożniania rur 

• środki myjące i czyszczące, np. preparaty 

do czyszczenia metali i ich stopów 

Detergenty mają wiele cennych właściwości, takich jak zdolność do: 

• zmniejszania napięcia powierzchniowego wody; 

• pienienia się również w twardej i zimnej wodzie; 

• zwilżania powierzchni różnych materiałów; 

• usuwania brudu, czyli mycia i prania także w niskiej temperaturze. 

BUDOWA I OTRZYMYWANIE DETERGENTÓW 

Detergent wykazuje cechy środka powierzchniowo czynnego, ponieważ, podobnie jak mydło, 

zawiera dwa fragmenty: niepolarny i polarny (ryc. 23.1). 

CH 3 (CH 2 ) n COO – CH 3 (CH 2 ) n OÔSO 3 

– 

anion mydła 

Ryc. 23.1. Budowa anionu mydła i anionu detergentu 

anion detergentu 

Detergent można otrzymać np. w reakcji estryfikacji alkoholu o długim łańcuchu węglowym 

i kwasu siarkowego(VI): 

CH 3 (CH 2 ) 11 OH + HOÔSO 2 ÔOH Ű CH 3 (CH 2 ) 11 OSO 2 ÔOH + H 2 O 

alkohol dodecylowy kwas siarkowy(VI) ester woda 

(alkohol laurylowy) 

Uzyskany w ten sposób ester zobojętnia się wodorotlenkiem sodu zgodnie z równaniem: 

CH 3 (CH 2 ) 11 OSO 2 ÔOH + NaOH Ű CH 3 (CH 2 ) 11 OSO 2 ÔONa + H 2 O 

Produkt tej reakcji rozpuszcza się w wodzie, dysocjując na jony podobnie jak mydło: 

CH 3 (CH 2 ) 11 OSO 2 ÔONa Ű H 2 O CH 3 (CH 2 ) 11 OSO 2 ÔO – + Na + 


O środkach do mycia i czyszczenia 

189 

Stosowane dziś detergenty mają różną budowę. Wszystkie jednak charakteryzują się obecnością 

fragmentów polarnego i niepolarnego. Działanie detergentów jest takie samo jak działanie 

mydeł. 

CHARAKTERYSTYKA ŚRODKÓW CZYSZCZĄCYCH 

Współczesne środki czyszczące zawierają, oprócz odpowiedniej kombinacji kilku 

detergentów, rozmaite dodatki, np. wybielacze i substancje zapachowe. 

Proszki do prania 

Każdy proszek do prania zawiera wiele substancji, które współdziałając, odgrywają 

rolę w procesie usuwania brudu. Istotny jest ich dobór oraz ilość, 

dlatego skład proszków do prania jest pilnie strzeżony przez ich 

producentów. 

Najważniejsze składniki proszków do prania: 

• detergenty pełnią funkcję środków powierzchniowo czynnych; 

• aktywne wypełniacze zmiękczają twardą wodę; 

• fosforany(V) zapobiegają osadzaniu się na pranych tkaninach 

nierozpuszczalnych związków wapnia; obecnie coraz częściej 

są eliminowane ze składu proszków; 

• soda (Na 2 CO 3 ) oraz krzemiany w postaci szkła wodnego zapewniają 

zasadowy odczyn kąpieli piorącej; 

• inhibitory zaszarzania utrudniają rozdrobnionym cząstkom 

brudu oraz nierozpuszczalnym w wodzie składnikom proszków 

osiadanie na pranej tkaninie; 

• dodatki specjalne m.in. zapobiegają przenoszeniu się barwników 

z tkaniny na tkaninę albo mechaceniu się tkanin (np. 

celuloza); 

• enzymy: proteaza, która „narusza” zabrudzenia białkowe, oraz lipaza i amylaza, które powodują 

biochemiczne rozkładanie zabrudzeń tłuszczowych oraz skrobiowych; 

• rozjaśniacze optyczne to substancje, które są adsorbowane z kąpieli piorącej na powierzchnię 

włókien. Cząsteczki rozjaśniaczy sprawiają, że wyprane tkaniny wydają się bielsze, niż są 

w rzeczywistości; 

• wybielacze chemiczne odpowiadają za proces usuwania barwnych plam po owocach, kawie, 

winie i herbacie. Uwalniają w wysokiej temperaturze tlen atomowy, który niszczy barwniki 

znajdujące się w plamach; 

• aktywator TAED zapewnia skuteczne działanie substancji wybielających już w niskiej 

temperaturze; 

• inhibitory piany zmniejszają ilość piany powstającej w czasie prania; 

• kompozycje zapachowe; 

• wypełniacze i nośniki poszczególnych składników proszku. 

Substancje wchodzące w skład proszków do prania sprawiają, że ich wodne roztwory, podobnie 

jak roztwory mydeł, wykazują odczyn zasadowy. Poza proszkami do prania w gospodarstwach 

domowych są stosowane preparaty czyszczące, których roztwory nie mają odczynu 

zasadowego.


O odczynie środków do mycia i prania możesz przekonać się doświadczalnie. 

23.2. BADANIE 

WŁAŚCI WOŚCI 

ŚRODKÓW 

DO MYCIA I PRANIA 

a b c 

• Do trzech probówek z wodą destylowaną 

dodaj po kilka kropli: płynu do płukania 

tkanin (a), szamponu (b) i płynu do mycia 

naczyń (c). 

• Probówki zamknij i wstrząśnij. 

• Za pomocą bagietki nanieś kroplę roztworu z każdej probówki na uniwersalny papierek 

wskaźnikowy, po czym do probówek wprowadź po kilka kropli wywaru z czerwonej kapusty. 

Obserwacje i wnioski: wszystkie preparaty po wymieszaniu z wodą tworzą pianę. Uniwersalny 

papierek wskaźnikowy w kontakcie z roztworem z probówki a nie zmienił zabarwienia, 

a z roztworami z probówek b i c przyjął barwę lekko czerwoną. Wywar z czerwonej kapusty 

zmienił zabarwienie na czerwone. Wynik doświadczenia wskazuje, że w skład preparatów 

czyszczących wchodzą środki powierzchniowo czynne i że ich roztwory wykazują odczyn słabo 

kwasowy (pH od 5 do 6). Obserwacja ta pozwala przypuszczać, że bezpośredni kontakt 

skóry z tymi preparatami nie powoduje jej wysuszenia. 

Środki do usuwania kamienia 

Oprócz preparatów czyszczących o odczynie bliskim obojętnego w gospodarstwach domowych 

są stosowane też takie, które mają odczyn silnie kwasowy. 

Przekonaj się, czy do tej grupy należy środek do usuwania kamienia. 

23.3. BADANIE WŁAŚCIWOŚCI ŚRODKÓW 

DO USUWANIA KAMIENIA 

• Do probówki wlej 3– 4 cm 3 preparatu do usuwania kamienia i dodaj 

do niej szczyptę węglanu wapnia, czyli substancji stanowiącej główny 

składnik kamienia tworzącego się na armaturze sanitarnej. 

• Zawartość probówki mieszaj bagietką i uważnie obserwuj zachodzące 

reakcje. 

Obserwacje i wnioski: węglan wapnia roztwarza się w użytym środku, czemu towarzyszy 

wydzielanie pęcherzyków gazu i pienienie się zawartości probówki. W skład badanego środka 

czyszczącego wchodzą więc kwasy. Zachodzącą reakcję można zilustrować równaniem: 

CaCO 3 + 2 H + Ű Ca 2+ + CO 2 

+ H 2 O 



191 

Większość środków czystości stosowanych w domu to substancje nieobojętne dla zdrowia 

użytkownika. Należy z nimi pracować ostrożnie, koniecznie w rękawiczkach ochronnych. 

Środki do mycia szkła 

Do ręcznego mycia naczyń stosuje się łagodne środki czyszczące, nieuszkadzające skóry dłoni. 

Najważniejszymi składnikami płynów do mycia naczyń są detergenty, enzymy, substancje 

regulujące twardość wody oraz niewielkie ilości barwników i substancji zapachowych. Skład 

chemiczny tych preparatów powinien zapewniać ich neutralność dla środowiska oraz szybką 

biodegradację. Użycie takich środków w zmywarkach skutkowałoby trudnościami ze spłukiwaniem 

piany z mytych powierzchni, dlatego w urządzeniach tych są stosowane specjalne 

detergenty niepianotwórcze, zawierające sole amonowe. 

Środki do czyszczenia metali i stopów 

Środki przeznaczone do czyszczenia wyrobów z metali i ich stopów, np. mosiądzu, usuwają 

produkty utleniania metali, przez co przywracają połysk przedmiotom. Czyszczenie przeprowadza 

się na drodze chemicznej i fizycznej (za pomocą środków ściernych i detergentów). 

Przygotuj pastę do czyszczenia srebra i zbadaj jej właściwości. 

23.4. SPORZĄDZANIE PREPARATU 

DO CZYSZCZENIA SREBER 

• W moździerzu rozdrobnij kredę szkolną. 

• Zmieszaj rozdrobnioną kredę z denaturatem, 

15 kroplami płynu do mycia naczyń i niewielką ilością 

wody amoniakalnej. Mieszanina powinna mieć 

konsystencję gęstej śmietany. 

• Otrzymaną pastę nanieś na ściereczkę i pocieraj nią pociemniałe wyroby ze srebra. 

• Opłucz oczyszczone przedmioty w wodzie z detergentem i wypoleruj czystą szmatką. 

Obserwacje i wnioski: czarny nalot pokrywający srebrne przedmioty znika podczas pocierania 

ich przygotowaną mieszaniną. 

Środki do udrożniania rur 

Środki do udrożniania rur to preparaty przeznaczone do samoczynnego czyszczenia instalacji 

sanitarnej. Udrożnianie chemiczne jest szybką i łatwą formą utrzymywania czystości, 

zwłaszcza w instalacjach, w których występują blokady z tłuszczów i odpadów kuchennych. 

Środki do udrożniania rur produkuje się w postaci płynów, żeli i granulatów. Ich podstawowym 

składnikiem jest żrący wodorotlenek sodu lub wodorotlenek potasu. Podczas kontaktu 

tej substancji z brudem zatykającym rurę tłuszcze wchodzące w jego skład ulegają zmydleniu 

i tworzą rozpuszczalne w wodzie mydła i glicerynę. Mechanizm działania tych preparatów 

przypomina więc sposób otrzymywania mydła. 

Środkami tymi należy posługiwać się ze szczególną ostrożnością ze względu na ich skład.


Wybielacze chemiczne 

Wybielacze to substancje niszczące barwne plamy. Początkowo stosowano w tym celu wyłącznie 

związki chemiczne chloru, które jednak niszczyły barwniki tkanin. Większość współczesnych 

wybielaczy nie zawiera chloru, dlatego pozwala usuwać plamy także z kolorowych tkanin 

bez ryzyka ich odbarwienia. Składnikami wybielaczy są substancje, które łatwo się 

rozkładają z wydzieleniem działającego wybielająco tlenu atomowego. 

ZASADY BEZPIECZNEGO STOSOWANIA ŚRODKÓW CZYSZCZĄCYCH 

Wiele środków czyszczących przy niewłaściwym stosowaniu może być przyczyną groźnych 

poparzeń, a nawet zatrucia, dlatego zawsze przed ich użyciem należy uważnie przeczytać informacje 

zamieszczone na opakowaniach oraz przyjrzeć się piktogramom ostrzegawczym. 

Pod żadnym pozorem nie należy mieszać środków czyszczących, gdyż może to wywołać niepożądane 

reakcje, np. połączenie preparatu do czyszczenia sanitariatów z wybielaczem powoduje 

wydzielenie trującego chloru. 

Bezpieczne posługiwanie się środkami czyszczącymi 

wymaga dbałości nie tylko o własne 

zdrowie, ale także o stan środowiska. Dlatego 

należy ograniczać użycie preparatów, w których 

skład wchodzą detergenty trudno degradowalne 

oraz zawierające dużo fosforanów(V). 

Związki fosforu przedostające się z nieoczyszczonymi 

ściekami do wód powierzchniowych 

wywołują eutrofizację (ryc. 23.1). Masowy rozwój 

glonów uniemożliwia docieranie światła 

do głębszych warstw jezior, wskutek czego organizmy 

wodne obumierają i ulegają rozkładowi. 

Powoduje to zużycie rozpuszczonego 

w wodzie tlenu i śnięcie ryb. 

Ryc. 23.1. Zakwit – masowy rozwój glonów 

TO CIEKAWE! 

Marynarska czystość 

Pierwszy proszek czyszczący wyprodukowano w 1886 roku 

i sprzedawano pod nazwą Bon Ami. Uzyskano go po dodaniu 

do mydła sproszkowanego talku, kredy, pumeksu i piasku. 

W latach trzydziestych ubiegłego wieku pojawił się uniwersalny 

detergent do czyszczenia, Spic and Span („nowiutki jak 

spod igły”). Nazwa, zaczerpnięta z języka XVI-wiecznych 

żeglarzy holenderskich, oznaczała „czyszczenie do połysku, 

odnawianie”. Również nazwa pierwszego amerykańskiego 

detergentu do prania, Tide („przypływ”), nawiązuje do 

słownictwa marynistycznego. Tide pojawił się na rynku w roku 

1946, co zbiegło się z upowszechnieniem pralek 

automatycznych. 

tara 



193 


ZAPAMIĘTAJ 

• Detergenty są składnikami prawie wszystkich preparatów czyszczących i piorących. 

• Detergenty, podobnie jak mydła, zbudowane są z fragmentu niepolarnego i polarnego. 

• Detergenty w odróżnieniu od mydeł nie tworzą z jonami twardej wody osadów; dobrze 

zwilżają powierzchnię różnych materiałów; są skuteczne nawet w niskiej temperaturze. 

• Niektóre środki czyszczące niewłaściwie stosowane mogą być źródłem poparzeń i zatruć. 

• Detergenty mogą powodować zanieczyszczenie środowiska. Z tego powodu korzystniejsze 

jest stosowanie tzw. detergentów biodegradowalnych. 


• opisać rolę detergentów jako składników preparatów do mycia, prania i czyszczenia 

(m.in. szkła, metali i biżuterii); 

• wskazać fragmenty hydrofobowe i hydrofilowe we wzorach detergentów; 

• wyjaśnić, na czym polega usuwanie brudu za pomocą detergentów; 

• stosować dostępne na rynku środki czyszczące z uwzględnieniem zasad bezpieczeństwa; 

• wyjaśnić działanie środka do udrożniania rur; 

• wytłumaczyć przyczynę eliminowania fosforanów(V) z proszków do prania (eutrofizacja). 


1. Wzór obok przedstawia jon detergentu będącego 

składnikiem preparatów do mycia przetłuszczającej 

się skóry. Przerysuj go do zeszytu i zaznacz na nim 

H 3 C(H 2 C) n 

– 

SO 3 

fragmenty: polarny i niepolarny, odpowiadające za jego aktywność powierzchniową. 

2. Wykonaj polecenia. 

a. Wyszukaj w dostępnych źródłach informacji, np. w zasobach internetu, dane na 

temat pochodzenia środków czystości w wodach rzek i jezior. 

b. Zbierz wiadomości dotyczące tego, w jaki sposób można zastąpić detergenty 

nieulegające degradacji środkami bardziej przyjaznymi dla środowiska (zielone 

środki czystości). 

c. Zaprojektuj ulotkę informacyjną dotyczącą bezpiecznego dla środowiska wykorzystania 

środków powierzchniowo czynnych. 


1. Oczyść poczerniałe srebrne przedmioty, np. biżuterię, metodą chemiczną. 

Do plastikowej miski wsyp 1/3 szklanki soli kuchennej i jedno opakowanie sody 

oczyszczonej, a potem dodawaj gorącej wody aż do rozpuszczenia składników. 

Następnie na dnie miski umieść folię aluminiową i ułóż na niej poczerniały przedmiot. 

Po kilkunastu minutach wyjmij go z kąpieli, opłucz czystą wodą i wysusz. 

2. Korzystając z techniki małej skali, zbadaj, jak detergent wpływa na mieszanie się 

oleju z wodą.

194 

24 O zawartych 

substancjach 

w kosmetykach 

• Rodzaje i funkcje kosmetyków 

• Kosmetyki zapachowe, czyszczące, pielęgnujące i upiększające 

• Emulsje 

• Konserwanty w kosmetykach 

Ludzie od zawsze korzystali z rozmaitych specyfików do upiększania się i zmieniania swojego 

wyglądu. Obecnie mamy do dyspozycji ogromną liczbę najróżniejszych kosmetyków, a do 

ich używania zachęcają nas wszechobecne reklamy. 

RODZAJE I FUNKCJE KOSMETYKÓW 

Kosmetyki to substancje lub ich mieszaniny stosowane w celu utrzymywania ciała w czystości, 

pielęgnowania go, ochrony, perfumowania albo upiększania. 

Każdy kosmetyk zawiera substancje dobrane odpowiednio do jego przeznaczenia. Są to: 

• substancje odpowiedzialne za działanie kosmetyku (nawilżające, natłuszczające, antybakteryjne, 

wybielające, złuszczające i polerujące, barwiące, chroniące skórę przed szkodliwym 

działaniem promieniowania słonecznego), 

• rozpuszczalniki składników kosmetyku (woda, alkohol, tłuszcze), 

• substancje zapewniające trwałość kosmetyku (konserwanty i przeciwutleniacze) i jego postać 

(emulgatory). 

zapachowe 

• perfumy 

• dezodoranty 

• antyperspiranty 

KOSMETYKI 

W zależności od przeznaczenia i składu kosmetyki dzieli się na: 

czyszczące 

• pasty do zębów 

• szampony do włosów 

• żele kosmetyczne 

• peelingi do skóry 

pielęgnujące 

• kremy, żele 

• balsamy 

• mleczka i śmietanki 

• olejki, pianki i toniki 

upiększające 

• szminki 

• tusze do rzęs 

• cienie do powiek 

• farby do włosów 


O substancjach zawartych w kosmetykach 

195 

KOSMETYKI ZAPACHOWE 

Perfumy 

Perfumy składają się z mieszaniny związków zapachowych (naturalnych 

bądź syntetycznych) oraz rozpuszczalnika (przeważnie etanolu). 

W zależności od ilości substancji zapachowych rozróżnia się perfumy, 

wody perfumowane i wody toaletowe. Po wylaniu ich na skórę lub 

wtarciu w nią alkohol szybko paruje pod wpływem ciepła ciała, a na 

jej powierzchni zostają substancje zapachowe i środki wzmacniające, 

które są uwalniane powoli, dając przyjemny zapach. 

Dobre perfumy mogą zawierać setki składników. Najbardziej lotne 

substancje zapachowe (parujące najszybciej) są nazywane frakcją 

górną. Jest ona odpowiedzialna za zapach w momencie nakładania 

perfum. Frakcja środkowa powoduje utrzymywanie się zapachu, gdy 

większość górnej frakcji wyparuje. Frakcja końcowa ma małą lotność. Wiele perfum kwiatowych 

i owocowych ma mdlący zapach, nawet w rozcieńczonych roztworach. W celu uniknięcia 

tego efektu do perfum są dodawane substancje, które w dużym stężeniu mają odrażający 

zapach (np. piżmo), lecz rozcieńczone zapewniają przyjemny aromat. 

Przygotuj jeden z syntetycznych związków zapachowych perfum – ester. 

24.1. OTRZYMYWANIE 

OCTANU ETYLU 

• Do probówki wlej po 2 cm 3 kwasu octowego 

i alkoholu etylowego oraz dodaj 2–3 krople 

stężonego kwasu siarkowego(VI). 

• Probówkę umieść w zlewce z wrzącą wodą (a). 

• Po kilku minutach ogrzewania w łaźni wodnej 

zawartość probówki przelej do zlewki z zimną 

wodą (b). Zbadaj zapach powstałego produktu 

i zwróć uwagę na jego zachowanie w wodzie. 

a 

b 

Obserwacje i wnioski: w probówce utworzyła się bezbarwna ciecz o przyjemnym zapachu. 

Pływa ona po powierzchni wody w zlewce. Produkt reakcji kwasu karboksylowego z alkoholem 

to ester – octan etylu: 

CH 3 COOH + C 2 H 5 OH Ű CH 3 COOC 2 H 5 + H 2 O 

octan etylu 

Wytworzony ester, a także inne substancje zapachowe, które nie zawsze są estrami, to składniki 

prawie wszystkich kosmetyków o przyciągających zapachach. 

Ekstrakcja to jedna z najważniejszych technik wyodrębniania substancji zapachowych z naturalnych 

materiałów, np. kwiatów, z użyciem lotnych rozpuszczalników, np. alkoholu etylowego. 

Po wypłukaniu przez alkohol wonnych substancji odparowuje się rozpuszczalnik 

i uzyskuje na wpół stałą masę, nazywaną absolutem.

196 


Postępując w ten sposób, przygotuj własną wodę kwiatową. 

24.2. OTRZYMYWANIE WODY KWIATOWEJ 

• Silnie pachnące kwiaty wrzuć do kolby, a następnie zalej 

alkoholem etylowym i kilkakrotnie wstrząśnij. 

• Kolbę zamknij korkiem i pozostaw na kilka dni. 

Obserwacje i wnioski: otrzymana woda kwiatowa ma przyjemny, kwiatowy zapach. Można 

przypuszczać, że intensywność tego zapachu będzie zależeć od rodzaju i ilości wziętych do 

doświadczenia kwiatów oraz użytego alkoholu. 

Inny sposób otrzymywania olejków zapachowych polega na wykorzystaniu pary wodnej, która 

porywa lotne substancje. Po umieszczeniu materiału, np. kwiatów, we wrzącej wodzie, olejek 

wyparowuje wraz z wodą. Para wodna i olejek skraplają się w chłodnicy i spływają do odbieralnika. 

Ponieważ olejek słabo rozpuszcza się w wodzie i ma od niej mniejszą gęstość, 

gromadzi się na jej powierzchni. Aby uzyskać tym sposobem kilogram olejku różanego, potrzeba 

około sześciu ton róż. W warunkach laboratoryjnych opisany proces można zrealizować 

w zestawie pokazanym na rycinie 24.1. 

rurka 

bezpieczeństwa 

wytwornica 

pary wodnej 

chłodnica 

nasadka 

odbieralnik 

kolba 

destylacyjna 

Ryc. 24.1. Zestaw do destylacji z parą wodną 

Surowcami, z których można otrzymać olejki zapachowe 

opisanym sposobem, mogą być np. kwiaty 

jaśminu, skórka pomarańczy, ziarna kminku, 

kawałki laski wanilii (obok), liście mięty, igły sosny 

albo świerka. 



197 

Ryc. 24.2. Kosmetyki zapachowe mogą negatywnie wpływać na niektóre osoby 

Kosmetyki produkowane z lotnych substancji organicznych mogą wpływać na układ oddechowy 

i ośrodkowy układ nerwowy (ryc. 24.2). Perfumy są często dużym problemem dla osób 

z astmą, alergiami i chemiczną nadwrażliwością. Dlatego produkuje się tzw. kosmetyki hipoalergiczne, 

oparte na łagodnych, specjalnie dobranych komponentach. 

Dezodoranty i antyperspiranty 

Człowiek, kiedy się poci, wydziela bezwonne substancje, stanowiące pożywkę dla bakterii. 

Wskutek ich działalności składniki potu przekształcają się w substancje o przykrym zapachu. 

Do jego maskowania powszechnie stosuje się dezodoranty. 

• Dezodoranty to kompozycje substancji zapachowych. Zawierają one ponadto środki niszczące 

bakterie, a także witaminy i substancje łagodzące podrażnienia skóry (np. wyciąg z aloesu). 

Obecność naturalnej mikroflory bakteryjnej na powierzchni naskórka zabezpiecza go przed 

rozwojem grzybów. Dlatego najnowsze dezodoranty, zamiast substancji bakteriobójczych, zawierają 

związki stanowiące pożywkę dla bakterii, „smakującą” im bardziej niż składniki potu. 

Pożyteczne bakterie pozostają na skórze, a nierozłożony pot nie wydaje przykrej woni. 

• Antyperspiranty to środki powstrzymujące pocenie się, dlatego niekiedy zalicza się je do leków. 

Substancją aktywną większości antyperspirantów są sole glinu, które zwężają ujścia gruczołów 

potowych, redukując w ten sposób ilość wydzielanego potu. Dostępne na rynku preparaty różnią 

się stężeniem tych związków i dlatego nie mają takiej samej skuteczności. 

KOSMETYKI CZYSZCZĄCE 

Pasty do zębów 

Pasta do zębów jest jednym z najważniejszych kosmetyków. Głównymi jej składnikami są 

detergent i substancja ścierna. Wiele współczesnych past do zębów zawiera fluorek cyny(IV), 

składnik pomagający uniknąć próchnicy zębów. Pasty przeznaczone do zapobiegania chorobom 

dziąseł mają w składzie ponadto sól kamienną, sodę oraz nadtlenek wodoru. Skład pasty 

znajduje się na jej opakowaniu (tab. 24.1).

198 


Tabela 24.1. Składniki typowej pasty do zębów 

Wzór Składnik sumaryczny 

węglan wapnia 

– 

detergent, CH 3 (CH 2 ) 11 OSO 3 Na + 

glicerol 

guma celulozowa 

olejek eteryczny z mięty pieprzowej 

woda 

Funkcja 

substancja ścierna 

środek powierzchniowo czynny 

słodzik 

zagęszczacz 

substancja zapachowa i smakowa 

rozpuszczalnik 

Szampony 

Szampony to ciekłe produkty kosmetyczne, 

które nakłada się na wilgotne włosy i doprowadza 

do spienienia przez delikatny masaż 

skóry głowy. Środki te pozwalają na utrzymanie 

czystości włosów, pomagają poprawić 

ich wygląd, a nawet strukturę (ryc. 24.3). 

Znane są rozmaite szampony: do włosów ze 

skłonnością do łupieżu, wypadających, 

zniszczonych, farbowanych, cienkich i delikatnych, 

szampony dodające blasku, do częstego 

mycia, tzw. dwa w jednym (czyli szampon 

z odżywką). 

Ryc. 24.3. Szampony zachowują swoje właściwości myjące 

nawet w zimnej wodzie 

Składniki szamponów: 

• środki odpowiedzialne za działanie myjące i pianotwórcze (mydła sodowe i amonowe oraz 

detergenty – 30% masy szamponu); 

• stabilizatory piany; 

• substancje zagęszczające, barwniki, konserwanty, substancje zapachowe, witaminy, zioła. 

KOSMETYKI PIELĘGNUJĄCE 

Kremy, mleczka i śmietanki kosmetyczne – emulsje 

Emulsje kosmetyczne otrzymuje się podobnie jak emulsje spożywcze, np. majonez (lekcja 12). 

Kosmetyki z tej grupy to emulsje oleju w wodzie (O/W) albo wody w oleju (W/O). Określenie 

„olej” oznacza fazę nierozpuszczalną w wodzie, może to być np. mieszanina niższych węglowodorów 

lub silikonów, które nie mają nic wspólnego z powszechnym pojęciem oleju. 

Emulsje O/W rozpuszczają się w wodzie, a emulsje W/O nie rozpuszczają się w niej. 

Dzieli się je na: 

• emulsje o małej lepkości (m.in. mleczka i śmietanki), 

• emulsje o średniej lepkości (m.in. balsamy i lekkie kremy nawilżające), 

• emulsje o dużej lepkości (tłuste kremy). 



199 

Emulsje zawierają dwie niemieszające się ze sobą ciecze oraz stabilizator, nazywany emulgatorem. 

Jest on niezbędny do utrzymania trwałej emulsji. 

Emulgatory to syntetyczne albo naturalne środki powierzchniowo czynne rozpuszczalne jednocześnie 

w wodzie i oleju. Adsorbują się między nimi w taki sposób, że fragmenty polarne 

znajdują się w wodzie, a niepolarne pozostają w oleju. Dzięki temu emulgatory są „łącznikiem” 

między olejem i wodą. 

Emulgatory są wyodrębniane z oleju kokosowego albo pestek palmowych. Syntetyczne emulgatory 

to detergenty. 

Typowymi składnikami kremów są: 

• oleje mineralne i wazelina, czyli mieszaniny alkanów 

otrzymywanych z ropy naftowej; 

• tłuszcze zwierzęce (z wełny owczej – lanolina) i oleje 

roślinne (oliwa) oraz wosk pszczeli; 

Krem tłusty: 

• glicerol (gliceryna); 

wosk pszczeli, olej parafinowy, 

• substancje zapachowe; 

oliwa, boraks, woda, zapach, 

• woda i emulgatory stabilizujące emulsję. 

konserwant 

Niektóre kremy zawierają ponadto: 

• ceramidy (cząsteczki tłuszczowe, które poprawiają sprężystość naskórka); 

• hydroksykwasy (kwasy mlekowy, jabłkowy, cytrynowy), które sprawiają, że zewnętrzna warstwa 

naskórka się złuszcza; 

• witaminę C, która pobudza powstawanie włókien kolagenowych, poprawia krążenie krwi 

w skórze i przyspiesza odnowę komórek; 

• witaminę A (retinol), która przyspiesza odnowę komórkową; 

• algi zawierające mikroelementy, witaminy, białka, aminokwasy i tłuszcze. 

Mleczka do opalania 

Mleczka używane do opalania zawierają substancję organiczną, która działa jak filtr nieprzepuszczający 

do skóry szkodliwego promieniowania ultrafioletowego. Jej stężenie w mleczku 

wpływa na skuteczność ochrony skóry. Przy wartości 50 można pozostawać na słońcu 50 razy 

dłużej niż bez użycia emulsji. 

KOSMETYKI UPIĘKSZAJĄCE 

• Szminki, podobnie jak kremy, zawierają oleje (przeważnie rycynowy) i woski (m.in. pszczeli). 

Barwniki nadają im odpowiedni kolor, substancje zapachowe maskują zapach oleju, a antyoksydanty 

spowalniają jełczenie tłuszczów. Szminki zawierają też witaminy oraz składniki odżywcze, 

które nadają ustom trwały kolor oraz chronią je i pielęgnują. Nowoczesne produkty tego 

typu zawierają filtry słoneczne. 

• Tusze do rzęs są wytwarzane na bazie mydła, olejów, tłuszczów i wosków. Brązową barwę 

zawdzięczają tlenkowi żelaza(III), czarną – węglowi, zieloną – tlenkowi chromu(III), a niebieską 

– ultramarynie. Kredki do oczu mają taki sam skład. 

• Cienie do oczu produkuje się z wazeliny, tłuszczów, olejów i wosków. Do nadania barwy używa 

się pigmentów, tlenku cynku lub tlenku tytanu(IV). Są to jedne z najtrwalszych kosmetyków. 

Ich trwałość wynosi od roku do trzech lat. Kontakt z oczami przeterminowanego kosmetyku 

może doprowadzić do zaczerwienienia spojówek, swędzenia powiek, a nawet całych oczu.

200 


KOSMETYKI UPIĘKSZAJĄCE 

Głównymi składnikami kosmetyków upiększających są substancje 

niepolarne, które nie rozpuszczają się w wodzie. 

Tusze do rzęs: 

• 40% wosku 

• 50% mydła 

• 5% lanoliny 

• 5% barwników 

Cienie do powiek: 

• 60% wazeliny 

• 10% tłuszczów i wosków 

• 6% lanoliny 

• barwniki 

Szminki: 

• 40% oleju 

• 20% wosku 

• 25% środków 

zmiękczających 

• barwniki 

• Środki do upiększania włosów to przede wszystkim 

preparaty wpływające na zmianę ich koloru. 

Włosy ludzkie zbudowane są głównie z białka, 

tzw. keratyny. Cząsteczki keratyny tworzą włókna, 

na których kształt istotny wpływ mają wiązania 

wodorowe oraz tzw. mostki dwusiarczkowe. 

Jeżeli chcemy zmienić wygląd włosów i np. skręcić 

włosy proste lub wyprostować włosy kręcone, 

musimy zmodyfikować ich wewnętrzną strukturę. 

Na tym właśnie polega tzw. trwała ondulacja. 

W wyniku działania na włosy środkiem redukującym 

następuje rozerwanie mostków 

dwusiarczkowych. Początkowo sztywna struktura 

włókien keratyny staje się giętka, co umożliwia 

nadanie włosom pożądanej formy. Z kolei 

działanie na włosy wodą utlenioną powoduje 

utworzenie mostków dwusiarczkowych w nowych 

miejscach (ryc. 24.4). 

Kolor włosów zależy od zawartych w nich pigmentów, 

z których najważniejszym jest melatonina. 

Kosmetyki do trwałej zmiany koloru zawierają 

barwniki, nadtlenek wodoru (w celu 

uaktywnienia barwników) i niekiedy amoniak 

(ułatwiający przenikanie składników preparatu 

do wnętrza włosa). 

Ryc. 24.4. Keratyna we włosach zawiera około sześć 

razy więcej mostków siarczkowych niż keratyna 

tworząca skórę 



201 

Niewielkie cząsteczki składników preparatu 

łatwo wnikają w głąb włosa, skąd trudno 

je usunąć podczas mycia (ryc. 24.5). 

W nowoczesnych kosmetykach do trwałej 

koloryzacji włosów rezygnuje się z amoniaku, 

dzięki czemu mają one przyjemniejszy 

zapach. Kosmetyki te mogą zawierać 

inne substancje wywołujące reakcje 

alergiczne. 

KONSERWANTY W KOSMETYKACH 

Kosmetyki, podobnie jak żywność, to dobre 

pożywki dla drobnoustrojów obecnych 

w otaczającym nas powietrzu i na naszym 

ciele. Po otwarciu opakowania możliwe 

jest zainfekowanie kosmetyku. Mnożące 

się wtedy bakterie zmieniają konsystencję 

produktu, jego zapach i właściwości. Z tego 

powodu do kosmetyków dodaje się specjalne 

konserwanty, np. parabeny. 

Ryc. 24.5. Aby przywrócić włosom ich naturalny kolor, 

należy poczekać, aż odrosną 

Czas przydatności kosmetyku do użytku zależy nie tylko od jego składu, ale również od sposobu 

przechowywania. Wszystkie preparaty należy chronić przed działaniem słońca i ciepła. 

Dobrze jest po otwarciu opakowania trzymać je zamknięte w chłodnym, suchym i ciemnym 

miejscu. Należy zrezygnować ze stosowania preparatów, jeżeli zmienił się ich zapach, kolor 

lub na ich powierzchni pojawił się nalot. 

TO CIEKAWE! 

Arabski destylator 

Destylacja była procesem stosowanym 

powszechnie już w starożytnej alchemii. 

Urządzenia, których wówczas używano, 

składały się z metalowej lub szklanej retorty 

i nie miały oddzielnej chłodnicy. 

Na przełomie III i IV wieku n.e. alchemicy 

stosowali różne rodzaje tzw. alembików, 

czyli specjalnych naczyń z ruchomą szyją, 

na którą nakładano pokrywę w kształcie 

czapki, stanowiącą chłodnicę (ryc. obok). 

Sztukę destylacji udoskonalili Arabowie, 

którzy jako pierwsi skonstruowali destylator 

do produkcji perfum i alkoholu.



ZAPAMIĘTAJ 

• Do nadawania zapachu wyrobom kosmetycznym używa się naturalnych środków zapachowych 

lub zapachów syntetycznych pochodzących m.in. od estrów. 

• Substancje zapachowe (olejki eteryczne) wyodrębnia się z naturalnych źródeł m.in. za 

pomocą ekstrakcji z użyciem alkoholu i destylacji z parą wodną. 

• Perfumy to alkoholowe roztwory syntetycznych i naturalnych substancji zapachowych. 

• Dezodoranty są produktami przeznaczonymi do maskowania zapachu, który powstaje 

w wyniku działania bakterii rozkładających pot. Antyperspiranty ograniczają pocenie się. 

• Pasta do zębów zawiera detergenty i substancje ścierne. 

• Detergenty są aktywnymi składnikami szamponów. 

• Emulsje zawierają dwie niemieszające się ze sobą ciecze oraz stabilizator – emulgator. 

• Włosy koloryzuje się, używając odpowiednich barwników, utlenianych nadtlenkiem wodoru. 

• Konserwanty i przeciwutleniacze wydłużają czas przydatności kosmetyków. 


• wymienić najważniejsze rodzaje kosmetyków; 

• opisać sposób otrzymywania naturalnych i sztucznych substancji zapachowych; 

• na podstawie etykiet przeanalizować skład kosmetyków; 

• wyszukać w dostępnych źródłach informacji dane na temat działania kosmetyków; 

• opisać sposób tworzenia się emulsji i podać przykład emulsji kosmetycznej stosowanej 

w życiu codziennym. 


1. Opisz przeznaczenie spotykanych w handlu szamponów, odczytaj podany na 

opakowaniu skład jednego z nich i spróbuj zidentyfikować detergent wśród wymienionych 

tam substancji. 

2. Emulsje zawierają dwie niemieszające się ze sobą ciecze oraz stabilizator nazywany 

emulgatorem. Emulgatory oznacza się w handlu kodami składającymi się z litery E 

i liczby. Korzystając np. z internetu, podaj kody oraz nazwy kilku emulgatorów. 


1. Udowodnij, że w saszetce wchodzącej w skład zestawu do koloryzacji włosów 

znajduje się żel zawierający nadtlenek wodoru. W tym celu zawartość saszetki rozcieńcz 

niewielką ilością wody w czystym słoiku. Następnie do uzyskanej mieszaniny 

wrzuć kilka kawałków surowego ziemniaka. Obserwuj przebieg zachodzących reakcji 

i zidentyfikuj przy użyciu tlącego się patyczka wydzielający się gaz. Określ rolę, jaką 

w wykonanym doświadczeniu odgrywały substancje zawarte w ziemniaku. 

2. Korzystając z techniki małej skali, otrzymaj krem i zbadaj jego właściwości. 


203 

25 

Przegląd wiadomości 

Chemia środków 

czystości 

• Porównanie mydeł i detergentów 

• Związki chemiczne w kosmetykach 

MYDŁA 

• np. stearynian sodu i palmitynian sodu 

C 17 H 35 COONa Ű H 2 O C 17 H 35 COO – + Na + 

stearynian sodu 

DETERGENTY 

• np. laurylosiarczan(VI) sodu 

CH 3 (CH 2 ) 11 OSO 2 ONa Ű H 2 O CH 3 (CH 2 ) 11 OSO 2 O – + Na + 

laurylosiarczan(VI) sodu 

• Jony mydeł i detergentów mają podobną budowę, składają się z części polarnej i niepolarnej 

Budowa 

Ů 

C O ú O – Na + 

O 

ő 

OÔSÔO – Na + 

ő 

O 

fragment niepolarny 


fragment niepolarny 


hydrofobowy 

unika kontaktu z wodą, 

„lubi” tłuszcz 

hydrofilowy 

„lubi” wodę, unika 

kontaktu 

z tłuszczem 

hydrofobowy 

unika kontaktu z wodą, 

„lubi” tłuszcz 

hydrofilowy 

„lubi” wodę, unika 

kontaktu 

z tłuszczem 

Usuwanie brudu 

brud 

jony mydeł i detergentów skupiają się na powierzchni wody 

i zmniejszają jej napięcie powierzchniowe, co sprzyja 

wnikaniu wody w pory mytego przedmiotu lub pranej tkaniny 

jony otaczają grudki brudu – zwracają się częścią niepolarną 

(hydrofobową) w jego stronę, a częścią polarną 

(hydrofilową) w stronę wody

204 


MYDŁA 

DETERGENTY 

Zachowanie się w twardej wodzie 

Zastosowanie 

• W twardej wodzie tworzą nierozpuszczalne 

sole wapnia i magnezu: 

2 C 15 H 31 COONa + CaCl 2 Ű 

palmitynian sodu chlorek 

mydło sodowe wapnia 

Ű (C 15 H 31 COO) 2 Ca + 2 NaCl 

palmitynian wapnia chlorek 

mydło wapniowe sodu 

• Pienią się: 

• najobficiej w wodzie destylowanej 

• słabiej w wodzie wodociągowej 

• Nie pienią się w wodzie twardej, ale strącają 

kłaczkowaty osad 

• mydła toaletowe 

• mydła w płynie 

• mydła przemysłowe 

• mydła lecznicze do sporządzania maści 

• płyny do dezynfekcji rąk przed zastrzykami 

• W twardej wodzie nie strącają osadów 

soli wapnia i magnezu, bo nie reagują z jonami 

wapnia i magnezu 

• Pienią się równie obficie: 

• w wodzie destylowanej 

• w wodzie wodociągowej 

• w wodzie twardej 

• proszki do prania 

• szampony samochodowe 

• środki do mycia i dezynfekcji 

• środki do mycia urządzeń sanitarnych i glazury 

• płyny do mycia naczyń i wyrobów ze szkła 

• pasty do czyszczenia metali i pielęgnacji skór 

ZWIĄZKI CHEMICZNE W KOSMETYKACH 

Nazwa 

Działanie 

Kwasy organiczne 

kwasy owocowe, czyli tzw. hydroksykwasy, 

określane skrótem AHA; w ich cząsteczkach 

występują dwie grupy funkcyjne: –OH i –COOH 

• kwas mlekowy • kwas cytrynowy 

• kwas jabłkowy • kwas winowy 

kwas salicylowy 

kwas askorbinowy – witamina C 

organizm nie potrafi syntetyzować witaminy C, musi 

być więc ona dostarczana wraz z pożywieniem lub 

zewnętrznie na skórę 

• Działają złuszczająco i nawilżająco 

na wierzchnią warstwę naskórka 

• Poprawiają elastyczność i barwę skóry 

• Likwidują przebarwienia i płytkie zmarszczki 

• Złuszcza naskórek 

• Działa bakteriostatycznie i grzybobójczo 

• Neutralizuje wolne rodniki i zabezpiecza skórę 

przed przedwczesnym starzeniem 

• Przyspiesza proces naturalnego złuszczania 

wierzchniej warstwy naskórka, dzięki czemu 

działa wybielająco i zmniejsza skłonność 

do przebarwień i piegów 


PRZEGLĄD WIADOMOŚCI CHEMIA ŚRODKÓW CZYSTOŚCI 

205 

ZWIĄZKI CHEMICZNE W KOSMETYKACH 

Nazwa 

Działanie 

Kwasy organiczne 

kwas pantotenowy – witamina B 5 

kwasy nukleinowe 

• Zapobiega przedwczesnym oznakom starzenia, 

siwieniu i wypadaniu włosów 

• Zapobiega piegom i przebarwieniom 

• Przyspieszają odnowę komórek i usprawniają 

ich metabolizm 

• Chronią przed szkodliwym działaniem promieni 

słonecznych i innych czynników zewnętrznych 

Cukry 

chityna 

cząsteczka chityny ma budowę podobną do 

cząsteczki celulozy, z tym że jedna z grup ÔOH 

w każdym fragmencie glukozy tworzącej cząsteczkę 

celulozy jest zastąpiona grupą ÔNH 2 

• Wspomaga gojenie się ran 

• Wpływa na regenerację kości 

kwas hialuronowy (HA) 

• Utrzymuje właściwą wilgotność naskórka i skóry 

właściwej 

kolagen 

• Działa nawilżająco i przeciwzmarszczkowo 

(po zastosowaniu tworzy na skórze hydrofilową 

warstwę zapobiegającą utracie wody) 

• Chroni skórę i włosy przed działaniem 

szamponów i mydeł 

Białka 

elastyna 

• Utrzymuje sprężystość oraz poprawia 

elastyczność skóry w przypadku zmian 

towarzyszących m.in. powstawaniu zmarszczek 

keratyna 

• Chroni włosy przed uszkodzeniami i działa 

wzmacniająco 


Korzystając z techniki małej skali, zbadaj właściwości różnych preparatów do mycia 

i czyszczenia. 

PROPOZYCJE TEMATÓW DO ZREALIZOWANIA METODĄ PROJEKTÓW 

Przeprowadźcie z Waszymi koleżankami i kolegami wywiady na temat rodzajów i liczby 

stosowanych kosmetyków oraz sposobów, w jakie pozbywają się opakowań po zużytych 

produktach.

KREM 

alkohol lanolinowy, alantoina, 

kwas hialuronowy, gliceryna, woda, 

parafina, panthenol, aloes, 

woski parafinowe, olej parafinowy 

ANTYPERSPIRANT 

aluminium chlorohydrate – zamyka ujścia 

gruczołów potowych; 

cetearyl alcohol – emulgator, wygładza, 

nawilża, matuje i zmiękcza skórę; 

ceteareth-33 – emulgator emulsji typu O/W, 

dimethicone – środek wstrzymujący 

powstawanie piany. 

SZAMPON 

cocamidopropyl betaine – środek powierzchniowo 

czynny, substancja aktywnie myjąca; 

wyciąg z liścia orzecha włoskiego – zawiera 

garbniki, karoteny, witaminę C, ma działanie 

barwiące, przeciwbakteryjne i przeciwzapalne; 

guar hydroksypropylowy – wzmacnia i uelastycznia 

włosy, ułatwia rozczesywanie; 

1-methylnicotinamide chloride – substancja 

witaminowa, wzmacnia mieszek włosowy. 

PASTA DO ZĘBÓW 

sorbitol – substancja o słodkim smaku, 

poprawia smak pasty do zębów; 

sodium lauryl sulfate – środek powierzchniowo 

czynny, umożliwia rozprowadzenie 

składników pasty; 

hydrated silica – środek ścierny, decyduje 

o właściwościach czyszczących pasty; 

sodium saccharin – substancja słodząca, 

poprawia smak pasty; 

sodium fluoride – zapobiega próchnicy; 

limonen – poprawia smak i zapach pasty.

Chemia w łazience 

PUDER 

W KREMIE 

celuloza, 

barwniki, woda, 

octan etylu 

Produkty przeznaczone do pielęgnacji 

ciała to mieszaniny bardzo wielu 

substancji. Ich lista znajduje się 

na każdym opakowaniu. 

Znajomość tego składu pozwala 

świadomie i bezpiecznie korzystać 

ze środków czystości. 

SZMINKA 

woski, woda, 

pigmenty, olej 

rycynowy 

MYDŁO W PŁYNIE 

sodium lauryl sulfate – środek powierzchniowo 

czynny i silnie pieniący; 

sodium chloride – stabilizator emulsji, reguluje 

lepkość mydła, wysusza skórę; 

decyl glucoside – detergent biodegradowalny, 

dobrze tolerowany przez skórę i błony śluzowe; 

glycerin – substancja nawilżająca, przenika 

warstwę rogową naskórka; 

glyceryl cocoate – emulgator o działaniu 

natłuszczającym; 

sodium benzoate – środek konserwujący, 

pełni funkcję stabilizatora, antyseptyk; 

coco glucoside – substancja powierzchniowo 

czynna, aktywnie myjąca; 

glyceryl oleate – emulgator; 

citric acid – regulator pH, zwiększa stabilność 

kosmetyku; 

olea europaea fruit extract – odżywia skórę 

i pozostawia na niej warstwę ochronną.

208 

Zadania do działu 


środków czystości 

MAKSYMALNA LICZBA PUNKTÓW – 10. 

Zadanie 1. (2 p.) 

Pranie ma na celu usunięcie brudu, który zgromadził się na odzieży w czasie jej użytkowania. 

Które stwierdzenia są prawdziwe, a które fałszywe 

1. Czysta woda nie usuwa brudu, bo ma małe napięcie powierzchniowe i dlatego dobrze zwilża tłuszcz. 

2. Pranie jest prowadzone w wodnym roztworze mydła albo detergentu. 

3. Aktywność powierzchniową wykazują związki, których jony lub cząsteczki składają się z części hydrofilowej 

(polarnej) i hydrofobowej (niepolarnej). 

4. W jonach mydeł częścią hydrofilową są łańcuchy węglowodorowe, a częścią hydrofobową grupy ÔCOO – . 

5. Użycie środka piorącego umożliwia wniknięcie wody między włókna tkaniny. 

6. Usuwanie brudu polega na tworzeniu na jego powierzchni otoczek ze środka piorącego, wiążących brud z kąpielą 

piorącą. 

7. Proszki do prania zawierają fosforany(V), które przedostają się ze ściekami do zbiorników wód powierzchniowych 

i mogą powodować ich eutrofizację. 


Dopasuj twierdzenia podane w kolumnach I i II w taki sposób, aby utworzyć prawdziwe zdania 

na temat emulsji. Jeden element z kolumny II zostanie bez pary. 

1. Emulsje to ciekłe mieszaniny 

2. W jednej cieczy, zwanej fazą ciągłą emulsji, 

zawieszone są maleńkie kropelki drugiej cieczy, 

I 

A. przez wlewanie cienkim strumieniem oleju do wody przy 

intensywnym mieszaniu. 

B. substancji wzajemnie mieszających się ze sobą, np. octu 

i wody. 

II 

3. Przykładami emulsji są C. czyli substancje zmniejszające napięcie powierzchniowe. 

4. Emulsje są stabilizowane przez emulgatory, D. nazywanej fazą rozproszoną. 

5. Emulsje otrzymuje się na przykład 

E. mleko, majonez i niektóre kosmetyki, np. kremy i mleczka 

kosmetyczne. 

F. dwóch niemieszających się ze sobą cieczy. 

DZIAŁ 5 | ZADANIA

Chemia środków czystości 

209 


W celu porównania właściwości mydeł i detergentów przeprowadzono doświadczenie, którego 

przebieg zilustrowano poniższym schematem. 

woda 

destylowana 

MgSO 4(aq) 

woda 

twarda 

I II III 

mydło toaletowe 

woda 

destylowana 

MgSO 4(aq) 

woda 

twarda 

IV V VI 

płyn do mycia naczyń 

Uzupełnij opis przeprowadzonego doświadczenia, dobierając brakujące informacje spośród 

niżej podanych. 

• I • II • III • IV • V • VI • wrażliwymi • niewrażliwymi • wykazują • nie wykazują 

Spostrzeżenia: Po zamknięciu probówek korkami i wstrząśnięciu ich zawartości intensywna 

piana pojawiła się w probówkach oznaczonych numerami . 

Biały, kłaczkowaty osad strącił się w probówkach . 

Wnioski: Mydła są środkami powierzchniowo czynnymi 

na działanie 

twardej wody. Detergenty 

właściwości środków powierzchniowo 

czynnych w wodzie twardej. Z tego powodu mydła w środkach piorących są zastępowane 

detergentami.

210 



W celu wytworzenia mydła ogrzewano tłuszcz ze stężonym roztworem wodorotlenku sodu. 

Stwierdzono, że w uzyskanym mydle na dwa jony stearynianowe C 17 H 35 COO – przypadał jeden 

jon palmitynianowy C 15 H 31 COO – . Wskaż wzór tłuszczu poddanego zmydlaniu. Napisz 

równanie reakcji, która zachodziła podczas opisanej przemiany. 

A 

CH 2 ÔOÔC Ů O 

úC 17 H 35 

CH OÔC Ů O 

úC 15 H 31 

CH 2 ÔOÔC Ů O úC 17 H 35 

B 


úC 17 H 35 

CH OÔC Ů O 

úC 17 H 35 


C 


úC 15 H 31 

CH OÔC Ů O 

úC 15 H 31 


D 


úC 15 H 31 

CH OÔC Ů O 

úC 15 H 31 



Z punktu widzenia ochrony środowiska detergenty dzieli się na łatwo i trudno degradowalne. 

Poniższe wzory przedstawiają budowę detergentów obu rodzajów. 

Detergenty łatwo degradowalne 

Detergenty trudno degradowalne 

R 

– 1 

– 

RÔOÔSO 3 Na + ú 

R SO 

– 

CHÔOÔSO 3 Na + 

3 Na + 

1 

R ů 

2 

– 

RÔCH 2 ÔSO 3 Na + ú 

– 

CHÔSO 3 Na + 

ů 

R 1 

R 2 

gdzie: –R, –R 1 , –R 2 to grupy węglowodorowe. 

Liczba atomów węgla w grupie –R jest równa 

sumie liczb atomów węgla w grupach –R 1 oraz –R 2 

i wynosi od 12 do 18 

R 2 

gdzie: –R 1 , –R 2 oznaczają grupy węglowodorowe zawierające 

od 3 do 6 atomów węgla 

R 3 

SO 3 

– 

Na + 

gdzie –R 3 oznacza grupę węglowodorową zawierającą 

od 8 do 12 atomów węgla 

Zapisz w zeszycie schemat ilustrujący zachowanie detergentu o podanym wzorze po rozpuszczeniu 

w wodzie, a następnie uzupełnij go. 

C 6 H 13 ú – CHÔOÔSO3 Na + Ű H 2 O + Na + 

C 

ů 

11 H 23 

Napisz, do jakiej grupy (łatwo czy trudno degradowalnych) należy detergent, którego wzór 

podano w schemacie. We wzorze anionu tego detergentu zaznacz i podpisz fragment polarny 

oraz fragment niepolarny. 

DZIAŁ 5 | ZADANIA

Chemia. Po prostu

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?