Świat muzyki

Źródła ilustracji
Okładka: (Mazur tańczony na polskiej wsi) Lebrecht Music & Arts/BE&W; (Vincenzo Capirola, Lutebook,
XVI w.) Archiwum WSiP; (harfa) D. Skutin/Shutterstock.com; (trąbka sygnałowa) J. Rosano/
Shutterstock.com; (skrzypce i nuty) Ingram Publishing/ThETA
Strona tytułowa: (skrzypce i nuty) Ingram Publishing/ThETA
Tekst główny: s. 5 (Grupa byków i koni, fragment malowidła paleolitycznego z jaskini w Lascaux)
Chatin/Gamma/BE&W; s. 8 (Harfiarz, malowidło ścienne z grobowca w Tebach) Giraudon/The Bridgeman
Art. Library/BE&W; s. 17 (Katedra Notre Dame w Paryżu) Z. Błażejczyk/WSiP; s. 30 (Matka
Boska z Dzieciątkiem z kościoła w Krużlowej) PAP/J. Bednarczyk

Spis treści
Spis treści
ród³a muzyki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
Prehistoria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
Staro¿ytnoœæ – Muzyka i wszechœwiat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
Bogowie i muzyka starożytności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
Nasze śródziemnomorskie korzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Œredniowiecze – Tysi¹clecie, które uwi³o nam gniazdo . . . . . . . . . . . . . . . . 13
Najpierw był śpiew... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
... potem organy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
Królestwo chorału . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
A poza chorałem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
Śpiewający teatr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
Turniej na zamku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
Rybałt – wesołek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
Magiczny motyw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
Pierwszy hymn królewski: Gaude, Mater Polonia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
Bogurodzica – królowa pieśni polskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
Kalendarz epoki: ŚREDNIOWIECZE (V – XV w.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
Renesans – Odrodzenie zapomnianego piêkna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
Niderlandy i Włochy prym wiodą... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
... i Polska też na przedzie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
Nasz pierwszy kompozytor narodowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
„Na polską nutę” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
O żołnierzach, miłości i swawolach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
Kalendarz epoki: RENESANS (ok. 1450 – ok. 1600) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
Barok – Ozdobna sztuka przepychu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
Jej Wysokość Opera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
Muzyka instrumentalna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
Ślązak – angielskim kompozytorem narodowym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
Jan Sebastian Bach – geniusz wszech czasów (i tytularny nadworny
kompozytor króla polskiego) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
Polski barok . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
„Poloneza czas zacząć...”, czyli polskie tańce narodowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64
Kalendarz epoki: BAROK (ok. 1600 – ok. 1750) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
3

Spis treści
Klasycyzm – Prostota i wdziêk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
Trzej panowie z Wiednia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
„Papa” Haydn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
Wolfgang Amadeusz Mozart – cudowne dziecko muzyki . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
Ludwik van Beethoven – wielki symfonik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
Nasz klasycyzm i preromantyzm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
Złoty okres pieśni polskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
Najważniejszy Mazurek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
Kalendarz epoki: KLASYCYZM (ok. 1750 – ok. 1820) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
Romantyzm – W poszukiwaniu wolnoœci i to¿samoœci . . . . . . . . . . . . . . . . 93
Szkoły narodowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94
Muzyka programowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
Romantyczni ulubieńcy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97
Narodziny operetki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
Polska wielka trójka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
Fryderyk Chopin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103
Przeboje Stanisława Moniuszki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106
Oskar Kolberg – „ojciec” nauki o kulturze ludowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111
Kalendarz epoki: ROMANTYZM I NEOROMANTYZM (ok. 1820 – ok. 1900) . . 115
Wiek XX – Muzyka wspó³czesna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119
Idzie nowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119
Malowanie dźwiękiem i nastrojem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120
Eksperymenty i nowe prądy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123
Muzyka elektroniczna i konkretna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125
Klasyk XX wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126
Nowość na scenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127
Muzyka ciała . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129
Muzyka w filmie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132
Portrety muzyki polskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133
Karol Szymanowski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134
Witold Lutosławski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135
Krzysztof Penderecki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136
Henryk Mikołaj Górecki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137
Wojenko, wojenko... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138
Co to jest jazz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144
Pop music . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150
W kręgu rocka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154
Nowy folklor miejski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158
Kalendarz epoki: WIEK XX . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163
S³owniczek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167
Tabele muzyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182
Spis utworów zamieszczonych w podrêczniku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192

Średniowiecze
Źródła muzyki
Czym jest dla Ciebie muzyka
Spotykasz ją codziennie przy różnych okazjach i w różnych
sytuacjach życiowych. Czy towarzyszy Ci ona jako przyjaciel,
czy też jest uprzykrzonym natrętem A może w ogóle jej nie
zauważasz
Muzyka jest różna, tak jak różni są ludzie i ich potrzeby, przeżycia,
jak różne były cywilizacje, jak różne są kultury. Jest przy tym
uniwersalna, bo potrafi przemówić do wszystkich. Chopinowskiego
poloneza sprzed blisko 200 lat słucha dziś z przyjemnością
japoński elektronik i gra go z wdziękiem córka amerykańskiego
farmera. Z kolei my, Europejczycy, przyjeżdżamy z różnych
krajów na festiwal muzyki cerkiewnej, by posłuchać śpiewów
bizantyńskich powstałych półtora tysiąca lat temu. Muzyka jest
niezwykle zróżnicowana, czasami bardzo odległa historycznie
i geograficznie, a mimo to zawsze natrafi na życzliwego lub wręcz
zachwyconego słuchacza.
Pod koniec ubiegłego stulecia głośno było na świecie o listach
wysyłanych w kosmos, „listach do przyszłości”. Szacowni Ziemianie
umieszczali na statkach kosmicznych informacje o sobie
oraz o swojej planecie i wysyłali je w przestrzeń kosmiczną.
Z nadzieją, że może kiedyś ktoś w odległych galaktykach dowie
się o istnieniu homo sapiens na planecie nazywanej Ziemią.
Jeden z tych listów, wysłany przez Amerykanów w latach 70,
XX wieku, który już prawdopodobnie opuścił Układ Słoneczny,
został nagrany na płycie. Trzy czwarte treści tego dwugodzinnego
nagrania stanowiła muzyka. Wyboru dokonano z całej znanej nam
obecnie światowej literatury muzycznej, poczynając od utworów
sprzed 2000 lat aż po współczesność. Autorzy tego niezwykłego
listu wyszli z założenia, że pewne twory ludzkiego umysłu mają
wartość uniwersalną, wszechogarniającą, powszechną nawet do
tego stopnia, wykraczają poza nasz ziemski krąg odbiorczy.
Przyjrzyjmy się zatem bliżej tej Miss Universum.
Grupa byków
i koni. Fragment
malowid³a
paleolitycznego
z jaskini
w Lascaux
5

Źródła muzyki
Prehistoria
Kiedy, gdzie i w jaki sposób narodziła się muzyka Prawdy
o powstaniu muzyki nie zna nikt. Wiadomo tylko, że sztuka ta
istnieje od wielu tysięcy lat i gdzieś – kiedyś musiała mieć swoje
początki. Owo „gdzieś – kiedyś” spędzało sen z oczu wielu uczonym
i muzykom, zwłaszcza od XIX wieku. Zaczęto więc snuć
różne przypuszczenia, a nawet budować naukowe hipotezy na
temat powstania muzyki. Hipotezy te – czyli domysły poparte
wiedzą naukową, obserwacją przyrody i zjawisk społecznych
oraz logicznym wywodem – ukazywały różne, czasami odległe
od siebie źródła muzyki.
Niektóre hipotezy mówiły, że muzyka wywodzi się ze śpiewu ptaków
naśladowanego potem przez ludzi. Inne, że z naśladownictwa
głosów zwierząt podczas polowań lub z dźwięków wydawanych
przez człowieka w celach porozumiewawczych, ostrzegawczych,
sygnalizacyjnych. Była też hipoteza mówiąca o tzw. prakrzyku,
który człowiek wydawał w stanach pobudzenia emocjonalnego.
Wiele hipotez wywodziło muzykę z procesów pracy
i z zabiegów magicznych, z rytmu ruchów ciała ludzkiego. Byli też
i tacy badacze pradawnych kultur, którzy twierdzili, że ówczesny
człowiek postrzegał niebo jako kamienne sklepienie, kamienny
dach nad światem. A świat ten jawił mu się jako coś na wzór jaskini,
coś zamkniętego. I po to posiadł sztukę wytwarzania i łączenia
dźwięków, by ów świat-jaskinię, całe swoje łowieckie terytorium,
napełnić echem. Echem pomocnym w łowach.
W każdej z tych hipotez jest cząstka prawdy, ale nie prawda cała.
Muzyka jest bowiem związana zarówno z ruchem motorycznym
ludzkiego ciała, który jest wymierny i sprawdzalny, tak jak od -
głosy przyrody, z którymi muzyka ma zauważalną łączność – jak
i z zupełnie niewymiernymi, jednostkowymi i niedookreślonymi
zjawiskami, jakimi są uczucia i wyobraźnia ludzka. Stąd płynie
wniosek, że istnieje wiele różnych praźródeł muzyki, równoważnych
i wspólnie uzupełniających się. A zatem żadna hipoteza,
wskazująca tylko na jedno źródło jako „rodzica muzyki”, nie może
być w pełni prawdziwa.

Starożytność
Starożytność
Muzyka i wszechświat
Bogowie i muzyka staro¿ytnoœci
Według różnych mitologii muzyka pochodzi od bogów. Wiemy,
że muzyka w połączeniu z tańcem i słowem towarzyszyła w starożytności
obrzędom kultowym i magicznym. Pobudzała emocje
uczestników takich obrzędów, czasami wręcz wprowadzała w
trans. Towarzyszyła też pracy, zabawom, ceremoniom i uroczystościom,
walkom i wojnom, podczas których również używano jej
do wzbudzenia określonych stanów emocjonalnych. Towarzyszyła
człowiekowi – i towarzyszy nadal – od narodzin do śmierci.
Wiemy, że wszystkie znane nam dziś kraje starożytne miały własną
kulturę muzyczną: od Chin i Japonii, poprzez Indie, kraje basenu
Morza Śródziemnego po Amerykę prekolumbijską i Australię.
W kulturze starożytnych Chin (przejętej później też przez Japonię)
uznawano muzykę za jedną z głównych sił, które porządkowały
wszechświat. Początki tej kultury archeologowie datują na czwarte tysiąclecie
przed narodzeniem Chrystusa, czyli przed naszą erą (p.n.e.).
Dzisiaj kultura chińska liczy sobie ponad 6 tysięcy lat i – w odróżnieniu
od wielu innych kultur starożytnych – istnieje nadal.
Ponieważ Chińczycy uznawali prawa jedności kosmosu (dzięki
którym panował ład w społeczeństwie) – postrzegali muzykę jako
jeden z elementów łączących człowieka z wielkim kosmosem,
z całym otaczającym wszechświatem. Dlatego na przykład każdy
instrument muzyczny podporządkowany był jednej ze stron
świata, jednej porze roku czy jednemu zjawisku przyrodniczemu
(np. bęben = północ – zima – woda). O tym, że władcy Chin przywiązywali
duże znaczenie do muzyki, świadczy fakt utworzenia
w II wieku p.n.e. cesarskiego biura muzyki (działającego przy
cesarskim biurze miar i wag), które było odpowiedzialne za tworzenie
i wykonywanie muzyki w całym państwie, tam też dokonywano
pomiarów dźwięku według tzw. Żółtego Dzwonu.
Muzyk graj¹cy
na aulosie, fragment
etruskiego
malowid³a
œciennego
z Grobowca
Lampartów
w Tarquinii,
475 r. p.n.e.
7

Starożytność
Harfiarz, malowid³o
œcienne z grobowca
w Tebach (Egipt)
Również w kulturze starożytnych Indii (której początki sięgają
trzeciego tysiąclecia p.n.e.) muzyka zajmowała pozycję najwyższą.
Śpiewany dźwięk był jedną z oznak „oddechu życia” istniejącego
w całym kosmosie, oddechu regulującego porządek wszechświata.
(Chińczycy i Hindusi, żyjący spadkobiercy starożytnych kultur
Chin i Indii, to dzisiaj dwa najliczniejsze narody świata.)
Nieistniejąca już kultura Mezopotamii (ziem leżących w dorzeczu
Eufratu i Tygrysu – dzisiejszy Irak), swymi początkami sięgająca
czwartego tysiąclecia p.n.e., czasów sumeryjskich, jest jedną z najstarszych
kultur świata. Z niej pochodzi – przejęte później w innych
kulturach – pojęcie harmonii sfer. Zakładało ono, że poruszające się
po niebie planety wydają dźwięki, które w sumie tworzą muzykę
doskonałą, rozbrzmiewającą w całym kosmosie.
Muzyka starożytnego Egiptu (którego kultura
rozwijała się już prawdopodobnie od IV tysiąclecia
p.n.e.) związana była przede wszystkim
z religią. Konkretne instrumenty czy dźwięki łączono
z danym bóstwem. Dźwięk miał znaczenie
symboliczne, bo był „głosem bogów”.
Ogólnie możemy powiedzieć, że muzyka świata
starożytnego związana była z wierzeniami i obrzędami,
że łączono ją z bogami oraz kosmosem
i przypisywano jej znaczenie symboliczne.
Z epoki starożytnej przejęło średniowiecze – a potem
i epoka nowożytna – wszystkie podstawowe rodzaje
instrumentów muzycznych. Z instrumentów perkusyjnych,
wybijających rytm, przeszły do następnych
epok m.in. bębny, bębenki, gongi, talerze, grzechotki,
tarła. Z melodycznych strunowych – liry, harfy, cytry, lutnie, kitary,
a protoplastą tych wszystkich instrumentów strunowych w czasach
prehistorycznych (przed starożytnością) był prawdopodobnie łuk
myśliwski. Z instrumentów dętych przejęliśmy z kultur starożytnych
rogi, trąby (wywodzące się z prehistorycznego wydrążonego rogu
naturalnego), różnego typu piszczałki, flety, oboje, trąbki, klarnety
(w Egipcie robione z trzciny), a także prototypy organów.
Instrumenty starożytne były oczywiście w następnych epokach modyfikowane,
udoskonalane, ale istota i pomysł wydobywania dźwięku na
ogół pozostawały bez zmian. Możemy więc uznać, że to starożytność
wyposażyła następne epoki w podstawowe instrumentarium.
8

Starożytność
Nasze œródziemnomorskie korzenie
Nasza, polska i europejska, kultura muzyczna wywodzi się w prostej
linii od starożytnych kultur śródziemnomorskich, z których chyba największy
wpływ na średniowieczną i nowożytną Europę miała sztuka
i nauka starożytnej Grecji. Starogrecka zaś kultura muzyczna rozwijała
się pod wpływem jeszcze starszych kultur starożytnych Egiptu,
Krety, Palestyny czy graniczących z nią miast-państw fenickich,
a więc kultur krajów usytuowanych wokół Morza Śródziemnego.
Greckim filozofom i uczonym – takim jak Platon, Pitagoras czy
Arystoteles (i jego uczeń Arystoksenos) – zawdzięczamy podstawy
wiedzy o muzyce, o zależnościach fizycznych dźwięku muzycznego,
o skalach i interwałach, o leczniczych i wychowawczych możliwościach
muzyki. To właśnie od Arystotelesa, który przypisywał
muzyce właściwości oczyszczania duchowego, przyjęliśmy słynne
określenie „katharsis” („oczyszczenie”), używane dziś w dużo
szerszym, pozamuzycznym znaczeniu.
Do dnia dzisiejszego, przez całą nowożyt ną historię muzyki (i całej
sztuki) europejskiej przewijają się wątki antyku, a zwłaszcza mity
greckie. Poczynając od renesansu, który po surowym i ascetycznym
średniowieczu zwrócił uwagę na radość życia, piękno ludzkiego ciała
i przywrócił za interesowanie starożytnością, tworzono utwory
muzyczne (pieśni, opery, ballady, operetki, poematy symfoniczne),
których bohaterami byli bogowie greckiego Olimpu czy herosi
z mitów Greków i Rzymian.
Również ze starożytności wywodzi się
Biblia, której Stary Testament stał się dla
muzyki – zwłaszcza pieśni – bogatym
źródłem inspiracji. Szczególne tu znaczenie
miały Psalmy króla Dawida, chyba
najbardziej „umuzycznionej” postaci
Starego Testamentu.
Z kolei Nowy Testament i cała religia
chrześcijańska przez dwa tysiące lat swojego
istnienia spowodowały, że wiele najpiękniejszych
oraz najbardziej głębokich
artystycznie i duchowo dzieł muzycznych
kultury europejskiej narodziło się z ich
inspiracji.
Kobieta graj¹ca
na kitarze,
fragment
malowid³a
œciennego w Pompejach,
I w. p.n.e.
9

Starożytność
Jednym z zaledwie kilku zachowanych do dziś zapisów melodycznych utworów
starożytności jest grecki skolion Seikilosa. Skolion był to rodzaj pieśni biesiadnej,
śpiewanej na zmianę przez tych, którzy wznosili toasty. Skolion po grecku
znaczy „zygzak”. Goście usadowieni byli na przemian po obu stronach stołu
i lira, towarzysząca śpiewaniu skoliona, przechodziła zygzakiem od kończącego
śpiew do zaczynającego po przeciwnej stronie stołu.
Muzykujemy
Pieśń Seikilosa
Umiarkowanie
muzyka i słowa: Seikilos z Tracji (I w. p.n.e.)
słowa polskie: Wacław Panek
opracowanie: Izabela Wilczak
10

Starożytność
1. Gdy żyjesz, to raduj się.
Smutki odrzucaj na bok, gdzieś w cień,
bo życia dość szybko nadchodzi kres.
Dojrzyj wreszcie wokół, że świat piękny jest.
2. Dionizos, nasz wielki bóg,
daje ci pełny nektaru róg.
O tym, że mija życie nie myśl już.
Ciesz się i z nami w gaju tańcz, pośród wzgórz.
3. Posłuchaj, jak brzmi nasz śpiew,
ten śpiew, co niesie radosny zew.
Trwa święto muzyki wśród greckich gór,
gdy wszyscy tworzymy dionizyjski chór.
Zaśpiewajcie z towarzyszeniem instrumentów perkusyjnych tę pieśń biesiadną
starożytnego poety i kompozytora Seikilosa, który żył w Tracji (na Bałkanach),
ponad dwa tysiące lat temu. (Z Tracji też podobno pochodził Orfeusz – znany
Wam z mitów greckich poeta i śpiewak.)
11

Starożytność
Do naszych czasów zachowały się zabytki literackie, plastyczne czy
architektoniczne epoki starożytnej. Dzięki temu możemy dziś czytać
Biblię czy dzieła Homera, podziwiać piękno starożytnej architektury
czy rzeźb. Z muzyki, niestety, w zasadzie nie przetrwały zapisy antycznych
utworów (z wyjątkiem kilku), a z wykopalisk wydobyto niewiele
instrumentów starożytnych (i to tylko te wykonane z trwałych
materiałów jak kamień, róg, kość, metal czy trwałe odmiany drewna).
O tym, co śpiewali, co i jak tańczyli lub na jakich instrumentach
grali ludzie antyku, wiemy ze źródeł pośrednich:
z kronik, z traktatów filozoficznych, ze sztuk
Hymn delficki ku czci Apolla teatralnych, dzieł poetyckich, płaskorzeźb czy
fresków.
Pos³uchajmy
Muzykujemy
Umiarkowanie
Prośba poety
muzyka i słowa: Mesomedes z Krety (II w. n.e.)
słowa polskie i opracowanie: Wacław Panek
Zaśpiewaj Muzo miła ma, poprowadź mnie do pieśni.
Płynący z twojego gaju powiew poezji niech porwie moją myśl.
W dawnych rękopisach odnaleziono kilka utworów przypisywanych greckiemu
poecie i pisarzowi, Mesomedesowi z Krety (II w. n.e.). Są one dziś najważniejszymi
zabytkami muzyki starożytnej Grecji. Kitarod (czyli grający na kitarze)
Mesomedes był związany z dworem cesarza rzymskiego Hadriana (uwielbiającego
sztukę grecką), który rządził Imperium Rzymskim w latach 117 –138 n.e.
Oto Prośba poety (znana też jako Inwokacja do Muzy – czyli błaganie Muzy
poetów o zesłanie natchnienia) we współczesnym opracowaniu z możliwością
towarzyszenia gitary. Zaśpiewajcie tę pieśń, to może i Wam poetycka Muza ześle
pomysł na nowy wiersz lub piosenkę
12

Średniowiecze – Europa
Średniowiecze
Tysiąclecie,
które uwiło nam gniazdo
Jeśli całą kulturę antyczną basenu Morza Śródziemnego potraktujemy
jako drzewo rodowe nowożytnej cywilizacji europejskiej,
to średniowiecze możemy nazwać umownie gniazdem,
które uwili na nim nasi pradziadowie. Budowane przez całe
tysiąclecie – mniej więcej od V do XV wieku n.e. – średniowiecze
zwróciło się ku nowym ideom chrystianizmu i z nich
czerpało materiał do konstrukcji swych podstaw. Wymoszczone
nowymi ideami chrześcijaństwa oraz wspomnieniem starożytnych
pogańskich kultur Europy i Bliskiego Wschodu, pozwoliło
potem na wykluwanie się kolejnych piskląt: renesansu, baroku,
klasycyzmu, romantyzmu i wreszcie nienazwanej dotąd jednym
słowem mieszanki stylów, prądów i kierunków w sztuce, jaką
przyniosło XX stulecie.
Kiedy rozmawiamy dziś o sztuce i jej historii, przywykliśmy
jednym tchem wymieniać nazwy średniowiecze, barok czy romantyzm,
traktując na równych prawach okresy rozwoju sztuki trwające
zarówno sto, jak i tysiąc lat. Przyjrzyjmy się jednak baczniej
owemu gniazdu, które kształtowało podstawowe elementy kultu ry
muzycznej naszej ery. Przekonamy się wówczas, że mimo rozkwitu
i wszechwładzy Kościoła, którego ideologii podporządko wany był
także rozwój sztuki profesjonalnej, sztuka wczesnochrze ścijańska,
w tym także i muzyka, bliższa była starożytności niż, na przykład,
szczytowym osiągnięciom dojrzałego czy późnego średniowiecza.
W pierwszych wiekach chrześcijaństwa sztuka nie była jeszcze
na wskroś przesiąknięta tak charakterystyczną dla późniejszych
wieków średnich metafizycznością, uduchowieniem.
Zasadnicza różnica między starożytnością a średniowieczem
polegała na zmianie społecznej roli sztuki. Otóż w starożytności,
nastawionej na zmysłowe odczuwanie świata i piękna, sztu ka
pełniła głównie funkcje estetyczne, a w uduchowionym średnio-
Fidel, fragment
miniatury z XIV w.
13

Średniowiecze – Europa
Znaki zapytania
wieczu, gardzącym życiem doczesnym, dzieło sztuki prze stało
pełnić funkcje estetyczne, nabrało zaś znaczenia pozaestetycznego:
na usługach Kościoła muzyka czy malarstwo stały się instrumentem
wychowania, mającego zbliżyć narodom europejskim
nową, abstrakcyjną (a więc trudną wówczas do zrozumienia)
doktrynę chrześcijańską. Muzyka stała się jednym ze środków
pobudzających i pogłębiających doznania religijne.
Czy słuchając muzyki w kościele lub też uczestnicząc w śpiewie religijnym,
odczuwacie większe emocje niż podczas modlitwy tylko słownej
Jak możecie określić swoje uczucia podczas słuchania muzyki religijnej
Jakie dziś widzicie związki między muzyką i religią w Waszym życiu codziennym
i najbliższym otoczeniu
Pos³uchajmy
14
Najpierw by³ œpiew...
Kościół rzymskokatolicki wprowadził muzykę do swoich ob rzędów
nieco później niż Kościół wschodniochrześcijański w Bizancjum.
Fakt ten sprawił, że europejska muzyka religijna uległa początkowo
wyraźnym wpływom Bliskiego Wschodu. Muzyka li turgiczna
Kościoła rzymskiego przejęła więc formę psalmu czy antyfony
z obrzędów hebrajskich, litanię – z religii pogańskich. Opierała
swoje melodie na śpiewach starogreckich
(do III wieku język grecki panował także
w liturgii Kościoła rzymskokatolic kiego),
na hebrajskich śpiewach synagogalnych, na
śpiewach sy ryjskich czy armeńskich, a także
na formie hymnu przejętej ze Wschodu.
We wczesnym średniowieczu chrześcijańska
Europa pozostawała w kręgu wokalnej
muzyki jednogłosowej.
Od IV wieku zabroniono używania w kościele instrumentów muzycznych.
Euzebiusz, biskup Cezarei, głosił wówczas: „Chwalimy
Boga żywym psałterzem. Bo harmonia całego ludu chrześcijańskiego
jest Bogu milsza niż jakiekolwiek instrumenty. Cytarą
Anonim: Stichira na cześć męczenników
Konstantynopola
Utwór ten wykonuje zespół wokalny,
wokalno-instrumentalny
czy instrumentalny

Średniowiecze – Europa
naszą jest całe nasze ciało, którym
dusza śpiewa hymn do Boga”. Tak
więc głos ludzki stał się wtedy jedynym
instrumentem wyrażającym
muzykę.
... potem organy
Instrument ten – wynaleziony w III
wieku p.n.e. w Aleksandrii przez
pomysłowego inżyniera Ktesibiosa,
również twórcę sikaw ki strażackiej
– znalazł się w kościołach europejskich
we wczesnym średniowieczu.
Już w V wieku z Bizancjum trafiają
do Hiszpanii pierwsze organy. W VIII wieku pojawiają się one
w Anglii oraz na dworze króla Franków, a po 870 roku papież
Jan VIII zamawia je do swej kaplicy. Dzięki temu – obok praktyki
śpiewania chorału gregoriańskiego bez akompaniamentu
instrumental nego – rozwija się także wokalno-instrumentalna
muzyka religij na oparta na potędze brzmienia kościelnych organów,
stale doskonalonych i wzbogacających liczbę swoich piszczałek
(a więc i głosów). O organach w Polsce mamy wiadomości
od XII wie ku, czasów panowania Kazimierza Sprawiedliwego.
Pierwszym znanym nam organistą był Tomasz, zamordowany
przez Tatarów w Sandomierzu podczas najazdu w 1260 roku.
Œpiewaj¹cy mnisi,
miniatura z XIII w.
Znaki zapytania
Co odczuwacie, słuchając muzyki organowej
Czy znacie najsłynniejsze polskie organy i czy możecie wymienić choć
jedną miejscowość, w której znajduje się słynny instrument
Czy w Waszej miejscowości lub najbliższej okolicy jest kościół, w którym
znajdują się zabytkowe organy
Czy wchodząc do różnych świątyń, zwracacie też uwagę na znajdujące się
tam organy
Z czym kojarzy Wam się brzmienie organów
15

Średniowiecze – Europa
Królestwo chora³u
Jan Matejko
Zaprowadzenie
chrzeœcijañstwa
z cyklu Dzieje
cywilizacji
w Polsce
Pod koniec VI wieku, za pontyfikatu papieża Grzegorza Wielkiego
(590–604), różnorodne śpiewy liturgiczne „uporządkowano”
w sposób urzędowy: papież zatwierdził do wykonywania
w Kościele określony zestaw melodii, który nazwano później
chorałem rzymskim lub chorałem gregoriańskim (nazwa
„chorał” pochodzi od słowa „chorus”, oznaczające go miejsce,
w którym sta li śpiewacy kościelni).
Od około VI do X wieku chorał gregoriański – wraz z chrystianizacją
kolejnych ludów Europy: od Franków i Germanów
do Słowian zachodnich, w tym także Polan – stale zwiększał
swoje wpływy muzyczne
i kulturowe, stając się niejako
obowiązującą na tym
kontynencie muzyką.
Muzyka gregoriańska
w dziejach całej ery nowożytnej
stanowiła niewątpliwy
fenomen. Nigdy
przedtem i nigdy potem
muzyka nie była tak bardzo
ascetyczna. Chorał
gregoriański – wykonywany
przez głosy męskie
w kościołach – wywoływał
u wiernych najwznioślejsze stany ducha prostotą i surowością swoich
melodii. Przez całe tysiąclecie chorał nie ulegał zmianom.
Dziś w mszy gregoriańskiej odnajdujemy surowe, ascetyczne
piękno, potwierdzające jej ponadczasowe war tości.
Pos³uchajmy
Anonim: Chorał gregoriański
Anonim: Exultet z Sacramentarium tynieckiego
Do najpowszechniejszych odmian głosu męskiego należą: tenor – najwyższy,
baryton – średni i bas – najniższy. Który z tych głosów śpiewa Exultet
16

Średniowiecze – Europa
Znaki zapytania
Czy zgadzacie się z opinią, że śpiew jest wyższą formą modlitwy od mowy
Dlaczego
A poza chora³em
Z IX wieku pochodzą najwcześniejsze informacje o początkach
muzyki wielo głosowej. Wówczas to ponoć pojawiła się diafonia
(zwana też „organum”), czyli dwugłosowy śpiew, w któ rym
oba głosy były prowadzone równolegle. Około XII wieku prosta
diafonia przerodziła
się w bardziej misterny
śpiew dwu głosowy,
zwany „discantus”. Do
melodii zaczerpniętej
z chorału gregoriańskiego,
stanowiącej podstawę
kompozycji (a zwanej
„cantus firmus” – czyt.:
kantus firmus), dopisywano
drugi, wyższy głos,
czyli „discantus” (czyt.:
diskantus). Pierwszym
znanym nam mistrzem
owych pieśni dwugłosowych był kompozytor francuski, kantor
katedry Notre Dame (czyt.: notr dam) w Paryżu – Leoninus (druga
połowa XII wieku ), który opracował wielki cykl pieśni na cały rok
kościelny (Magnus Liber Organi). W pół wieku później jego dzieło
rozwijał kolejny kantor tej katedry, Perotinus (zwany Wielkim),
tworząc już trzy- i czterogłosowe śpiewy kościelne. Kompozycje
Leoninusa i Perotinusa uznawane są za najwybit niejsze osiągnięcia
muzycznego gotyku.
Katedra Notre
Dame w Pary¿u
Pos³uchajmy
Anonim: Sumer is icumen in
Czy kanon ten jest utworem jednogłosowym, czy wielogłosowym
17

Średniowiecze – Europa
Muzykujemy
18

Średniowiecze – Europa
Oto najstarszy znany nam w historii muzyki europejskiej kanon, którego rękopis
znaleziono w angielskim klasztorze w Reading. Jest to też jeden z najstarszych
zapisów muzyki świeckiej, pochodzenia ludowego. Cofnijcie w wyobraźni zegar
historii o 700 lat. Przypomnijcie sobie znane Wam z różnych filmów zachowania
i stroje ludzi średniowiecza, ówczesną wspaniałą, niezniszczoną przez przemysł
przyrodę. A co potraficie powiedzieć o sztuce w okresie średniowiecza (architekturze,
rzeźbie, malarstwie)
Zaśpiewajcie kanon Sumer is icumen in. Zwróćcie uwagę, co ile taktów dołączają
kolejne głosy.
Œpiewaj¹cy teatr
Na początku drugiego tysiąclecia nowej
ery (a ściślej: na przełomie X i XI wieku)
podczas nabożeństw wielkanocnych
zaczęły się pojawiać ubrane na biało
postacie, które odgrywały krótkie
scenki u grobu Jezusa, oparte w warstwie
literackiej na dialogu zaczerpniętym
z Ewangelii według św. Mateusza.
Z czasem jednak scenki się rozrastały
i wzbogacały o gest i ruch, kostium i dekoracje,
rozbudowywały akcję sceniczną
i śpiew. Obok widowisk wielkanocnych
pojawiły się też i te związane tematycznie
ze świętami Bożego Narodzenia, a więc
na kościelną scenę zawitali pasterze,
królowie, chóry anielskie i przebrzydły
Herod, mordujący niemowlęta.
Muzyka dramatów li turgicznych,
początkowo wywodząca się z melodii
chorału gregoriańskiego, w późnym
średniowieczu łączyła już w sobie
różne nurty i style, zarówno muzy ki
religijnej, jak i świeckiej.
Jan Matejko
Zmartwychwstanie
19

Średniowiecze – Europa
Turniej na zamku
Pos³uchajmy
Rozkwitała też muzyka na rycerskich
i królewskich dworach. Pieśniarze
dworscy (zwani początkowo trubadurami,
a później truwerami), ubierają cy
swe utwory w wytworne szaty rycerskiej
liryki miłosnej, sławili panią
dworu. Dla tej samej kobiety śpiewał
rycerz trubadur po powrocie z długiej
wyprawy lub ten, który chciał wykorzystać
nieobecność pana dworu.
R. de Vaqueiras: Kalenda maya
Kto bierze udział w wykonaniu tego utworu: chór,
orkiestra, soliści czy mały zespół instrumentalny
Minnesänger Walter von
Vogelweide (zm. ok. 1230),
najwybitniejszy twórca
niemieckiej poezji rycerskiej
W Waszej klasie też może się odbyć turniej trubadurów. Każdy z uczestników
turnieju może zaśpiewać lub zagrać znaną sobie piosenkę miłosną. Wybrane przez
Was klasowe jury oceni te wykonania i wskaże osobę, która otrzyma tytuł Śpiewającego
Rycerza (lub Damy) Roku. Zamkowy turniej pieśni miłosnych można też
rozpocząć od odegrania na flecie z towarzyszeniem bębenka baskijskiego (tamburynu)
autentycznej dwunastowiecznej francuskiej pieśni miłosnej z Prowansji:
Muzykujemy
20

Średniowiecze – Europa
21

Średniowiecze – Polska
Ryba³t – weso³ek
Weso³ek – artysta
uniwersalny,
drzeworyt,
XV w.
W czasie, gdy na dworach rycerskich rozbrzmiewa ły śpiewy, którym
towarzyszyły dźwięki harfy czy lutni, po miejskich jarmarkach i po
wsiach wędrowali śpiewający rybałci – wesołkowie, którzy swoją
sztuką umilali życie mieszczanom i chłopom,
tworząc inny, plebejski wątek muzyki świeckiej.
Rybałt (zwany też komediantem, igrcem, żonglerem,
skomorochem czy wesołkiem) był to nie
tylko poeta i śpiewak, ale też muzykant, tancerz,
błazen, akrobata, kuglarz i niedźwiednik
w jednej osobie. Należał on do ludzi stojących
najniżej na drabinie społecznej tuż obok włóczęgi
czy żebraka lub zbira.
Ten tak nisko notowany plebejski artysta uniwersalny
uprawiał praktycznie wszystkie gatunki
muzyczno-literacko-taneczne: od pieśni tanecznej
i satyrycznej, ballad i chansons po legendy
o świętych i epos bohaterski. Śpiewał najczęściej
w swoim języku narodowym (rzadko po łacinie),
grał na piszczałkach, bębenkach, gęślach
czy lirze, tańczył i błaznował. Rejestrował w swych pieśniach
i wierszach najważniejsze wydarzenia bliższych i dalszych okolic,
bajał o nich swojej jarmarcznej publiczności w karczmach czy
podczas różnych uroczystości w domach mieszczańskich.
Pos³uchajmy
Anonim: Breve regnum (Krótkie panowanie)
Od średniowiecza poczynając, zabawiali się też żacy na europejskich uniwersytetach
podczas corocznego swego święta zwanego juwenaliami. Na kilka dni
„przejmowali” władzę nad miastem, a żakowskim igrcom nie było końca…
Posłuchajcie wesołej, łacińskiej pieśni żaków krakowskich z XV wieku zatytułowanej
Krótkie panowanie śpiewanej w średniowieczu podczas juwenaliów
w królewskim mieście Krakowie, gdzie powstała pierwsza polska uczelnia. Jest
ta pieśń też śpiewana do dziś przy okazji różnych uroczystości studenckich.
Jakie głosy i odgłosy usłyszeliście w nagraniu tego utworu Czy grał zespół
muzyki dawnej, czy muzyki współczesnej (np. gitarowy lub orkiestrowy)
22

Średniowiecze – Polska
Magiczny motyw
Oj, chmielu, chmielu to najstarsza, znana nam dziś pieśń polska.
Jest to też najstarszy utwór w historii całej kultury polskiej,
który przetrwał do XX wieku. Pochodzi on jeszcze z czasów
pogańskich, przed przyjęciem przez Polskę chrztu w 966 roku.
Pieśń o chmielu śpiewano – w różnych odmianach regionalnych
– na całym obszarze Polski od początku istnienia naszego państwa
do dziś. Bez przesady możemy ją
więc nazwać „przebojem tysiąclecia”. I to
przebojem nie tylko jako piosenka, ale również
jako temat melodyczny. Do melodii
Anonim: Oj, chmielu, chmielu
tej sięgali bowiem kompozytorzy w całej
naszej historii. Improwizował na temat Chmielu na koncercie
w Wiedniu dziewiętnastoletni Fryderyk Chopin, improwizują
dzisiejsi jazzmani... Zatem przebój i śpiewany, i instrumentalny,
słowem przebój nad przeboje – uniwersalny.
Pos³uchajmy
Zagrajcie melodię tej pieśni na dowolnych instrumentach i zaśpiewajcie ją
zespołowo.
Muzykujemy
23

Średniowiecze – Polska
Oczepiny, rysunek
L. Stroynowskiego
Pieśń chmielowa związana jest z polskim
obrzędem weselnym i śpiewano
ją przy oczepinach. Ale jeszcze do początku
XX stu lecia matka oblubienicy,
wprowadzając do domu nowożeńców,
obsypywała ich chmielem i ziarnem
zbóż. Zwyczaj ten, wraz z pieśnią,
wskazuje na magiczną rolę chmielu
w naszych wierzeniach pogańskich.
Niektórzy badacze nawet domniemywali,
że w polskiej mitologii istniało
bóstwo Chmielu, bóstwo wzrostu
i rozwoju. Obrzucanie chmielem nowożeńców mogło mieć magiczne
znaczenie życzeń płodności i rozwoju.
W czasach przedchrześcijańskich wierzono u nas też w ptaki-dusze,
zatem ziarno rzucane na młodych mogło pełnić rolę pokarmu
dla duchów przodków ukrytych w ptakach. Było ofiarą składaną
im i innym demonom dla przebłagania, by nie czynili szkody
młodej parze.
Wiadomo też, że przy różnych obrzędach pogańskich używano
piwa (wyrabianego z chmielu) jako potrawy ofiarnej oraz gęśli,
na których intonowano „magiczny motyw” śpie wany potem przez
uczestników obrzędu. W pieśni tej, która zachowała swoją archaiczną,
najstarszą, jaką znamy, budowę melodii, powtarza się jeden
motyw: g 1 -d 1 -e 1 (zaznaczony tu w nutach). Mógł więc on pełnić
rolę „chmielowego motywu magicznego”.
Zapisz na pięciolinii dźwięki występujące w pieśni Oj, chmielu,
chmielu, w kolejności od najniższego do najwyższego. Będzie
ich pięć, a ich układ ukaże Ci skalę muzyczną, na jakiej jest
zbudowana ta pieśń. Jest to pentatonika (skala pięciodźwiękowa), najstarsza
skala w muzyce polskiej.
Zagrajcie na flecie lub elektroklawiaturze kolejne dźwięki tej skali.
Zaśpiewajcie „magiczny motyw” (bez słów), wielokrotnie go powtarzając.
Przy kolejnych powtórzeniach niech dołączają się inni śpiewający. Czy przy
rosnącej grupie wykonawców i narastającej sile brzmienia zaczyna się tworzyć
wyjątkowo gorąca atmosfera Czy mimo woli przyspiesza się tempo
Co czujecie w tym momencie
Muzykujemy
24

Średniowiecze – Polska
Pierwszy hymn królewski:
Gaude, Mater Polonia
11 kwietnia 1079 roku biskup krakowski
Stanisław ze Szczepanowa (Szczepanowski)
zginął śmiercią męczeńską
z wyroku króla Bolesława II Śmiałego.
W roku 1253 został ogłoszony
świętym (później uznanym też za
świętego – patrona Polski). Odbyły się
wówczas uroczystości kanonizacyjne.
Na uroczy stości te Wincenty z Kielczy,
domini kanin i kanonik krakowski, napisał
w języku łacińskim Historię o św.
Stanisławie, do której włączona też
była pieśń Gaude, Mater Polonia (Raduj
się, matko Polsko). W 2. połowie
XIII wieku pieśń ta usamodzielniła się
i od kiedy Władysław Łokietek zjednoczył
Polskę i w roku 1320 koronowany
miniatura z XVI w.
Stanis³aw Samostrzelnik Œwiêty Stanis³aw,
został na króla – Gaude, Mater Polonia
towarzyszyła uroczystościom władców z dynastii Piastów, pełniąc
rolę pierwszego polskiego hymnu królewskiego 1 .
Twórca melodii i tekstu tej pieśni, muzyk i poeta Wincenty z Kielczy
na Opolszczyźnie (ur. przed 1200 – zm. ok. 1261), ksiądz i zakonnik
pochodzący z rodziny rycerskiej Odrowążów, to pierwszy
w dziejach znany nam z nazwiska kompozytor polski.
Wincenty z Kielczy: Gaude, Mater Polonia
Pos³uchajmy
1
Wszystkim zainteresowanym pieniami hymnicznymi, które piewali Polacy w caej
swojej historii, polecamy ksik Wacawa Panka Hymny polskie opublikowan przez
Wydawnictwo Polskie, Woomin 2008. Znajduj si w niej zapisy nutowe i omówienie
historii 20 naszych pieni hymnicznych, reprodukcje malarstwa narodowego, a take
po raz pierwszy u nas publikowany Poczet polskich orów królewskich.
Nagrania tych utworów (w tym akompaniamenty do 25 pieni) znajduj si na pycie
Polskie pieni historyczne wydanej przez WSiP S.A. w 2007 r.
25

Średniowiecze – Polska
Nasze hymny
Gaude, Mater Polonia
muzyka i słowa: Wincenty z Kielczy
opracowanie: Teofil Teodor Klonowski
26

Średniowiecze – Polska
Podany tu współczesny nam zapis muzyczny pochodzi z wieku XIX, ale oparty
jest na zapisie średniowiecznym. Warto dodać, że gdy obecnie chór wykonuje
tę pieśń, obowiązuje postawa stojąca, jak przy hymnie.
Bogurodzica
– królowa pieœni polskiej
Bogurodzica jest niewątpliwie największą chlubą i najcenniejszym
utworem polskiego śpiewnika narodowego. Znamy
ją dziś jako pierwszą pieśń hymniczną w języku polskim. Jest
najstarszą – spośród odkrytych – pieśnią bojową rycerstwa polskiego,
a jednocześnie pieśnią religijną. Od jej pojawienia się
w historii rozpo czyna się charakterystyczne dla naszych dziejów
współistnienie pieśni religijnych i wojskowych
(rycerskich, żołnierskich, chłopskich), występujących
we wspólnym nurcie pieśni patriotycznej. Anonim: Bogurodzica
Wiele ważnych w historii polskiego śpiewu
Pos³uchajmy
27

Średniowiecze – Polska
Nasze hymny
28

Średniowiecze – Polska
Po wysłuchaniu Bogurodzicy odczytajcie przedstawiony zapis nutowy:
a) śpiewając,
b) grając na instrumencie samą melodię pieśni.
narodowego pieśni wojskowych zwracało się do Boga w swym
tekście i motywach melodycznych. Również wiele pieśni, początkowo
śpiewanych tylko przy uroczystościach religijnych,
zaczęło pełnić rolę pieśni żołnierskich, bitewnych. Dlatego
Bogurodzica stała się symbolem jedności religijno-patriotycznej
w pieśniarstwie polskim.
Pierwszy znany nam rękopis tekstu Bogurodzicy pochodzi
z roku 1407. Odnaleziono go przypadkiem, tekst ten był bo wiem
zapisany na karcie przyklejonej do wewnętrznej strony okładki
księgi z łacińskimi kazaniami autorstwa Macieja z Grochowa,
wikariusza z Kcyni. Według tegoż najstarszego przekazu podano
powyżej tekst pieśni.
Znaki zapytania
Czy pamiętacie z lekcji języka polskiego, jaką rolę pełnił ten utwór w naszej
literaturze Czy pamiętacie scenę z filmu Krzyżacy, w której rycerstwo
śpiewa Bogurodzicę Czy moglibyście określić rolę tego hymnu w naszej
kulturze
29

Średniowiecze – Polska
Pos³uchajmy
Do dnia dzisiejszego trwają wśród uczonych spory na temat powstania
Bogurodzicy. Przeważa jednak pogląd, iż jest to orygi nalny
utwór polski, który powstał w XIV wieku. Na początku XV stulecia
pełnił już rolę pobudki rycerskiej (śpiewanej przed bi twami)
oraz hymnu rycerskiego.
Anonim: Ave Regina caelorum
Po wysłuchaniu Bogurodzicy i Ave Regina caelorum porównajcie te pieśni maryjne
(czyli sławiące Matkę Boską). W czym są podobne, a czym się różnią
Matka Boska
z Dzieci¹tkiem
z koœcio³a w Kru¿-
lowej, ok. 1400 r.
Przez cały XV wiek Bogurodzica była hymnem królewskim dynastii
Jagiellonów, pełniąc podobną rolę jak poprzednio Gaude,
Mater Polonia w końcowym okresie panowania dynastii Piastów.
Bogurodzica wpisuje się też piękną kartą do tradycji pieśni maryjnych,
szczególnie bogatej w Polsce, gdzie kult Najświętszej Marii Panny
jest od wieków bardzo rozwinięty.
Po każdym z rozdziałów omawiających daną epokę
(średniowiecze, renesans, barok, klasycyzm, romantyzm
i wiek XX) – znajdziesz Kalendarz epoki. Są
w nim ułożone chronologicznie najważniejsze wydarzenia
kulturalne (w muzyce, literaturze, plastyce,
architekturze) oraz historyczne. Sięgnięcie do tego
kalenda rza (nie tylko na lekcjach muzyki, ale i języka
polskiego lub historii) pozwoli Ci umiejscowić (w czasie)
rozwój kultury muzycznej na tle innych wydarzeń
kulturalnych i historycznych, a także dostrzec związki
między niektórymi z nich. Rozwój kul tury i myśli
ludzkiej jest bowiem procesem ciągłym, ściśle powiązanym
z różnymi dziedzinami aktywności ludzkiej
w danym okresie, a także z wydarzeniami politycznymi
i historycznymi (np. pieśni czy obrazy związane ze
słynną bitwą lub wojną, zmiana władcy wywołująca
protest lub akceptację ze strony twórców sztuki, co objawia
się w ich dziełach itp.). Warto zwrócić uwagę na
te i inne związki pomiędzy wydarzeniami danej epoki
lub określonych dziesięcioleci, by dojrzeć ówczesny
świat myśli ludzkiej w sposób bardziej „panoramiczny”
i „stereo- lub kwadrofoniczny”.
30

Kalendarz epoki ŒREDNIOWIECZE (V–XV w.)
WIEK
V
VI–IX
• 476 Upadek Cesarstwa Zachodniorzymskiego – umowna data pocz¹tków europejskiego œredniowiecza.
• Muzyka:
• 528 Cesarz Bizancjum Justynian I kodyfikuje œpiewy liturgiczne Koœcio³a wschodniochrzeœcijañskiego (bizantyñskiego)
• ok. 591 Papie¿ œw. Grzegorz I Wielki kodyfikuje œpiewy liturgiczne Koœcio³a zachodniochrzeœcijañskiego (rzymskiego); œpiew
jednog³osowy
• ok. 600 Powstaje w Rzymie Schola Cantorum (szko³a œpiewu liturgicznego)
• IX w. Pierwsze rêkopisy z opactwa benedyktynów z Limoges (Francja)
• Ok. 900 Wprowadzenie dwug³osowego œpiewu liturgicznego w Koœciele rzymskokatolickim
WIEK Muzyka polska Muzyka europejska Kultura i nauka Historia
X
XI
• Pieœñ Oj, chmielu, chmielu
– najstarszy utwór polski
• 968–70 Pocz¹tki chora³u
w Polsce (Poznañ)
• ok. 1060 Sakramentarium
tynieckie, najstarszy polski
zabytek nutowy
• Pierwsze szko³y katedralne,
nauka œpiewu chora³owego
• Rozwój chora³u
gregoriañskiego
• Pocz¹tki dramatu liturgicznego
• Troparium winchesterskie,
najstarszy zabytek muzyki
angielskiej
• Piœmiennictwo cerkiewno-
-s³owiañskie
• Styl romañski w architekturze
i plastyce
• ok. 1000 Rotunda Panny Marii
na Wawelu
• Epos francuski Pieœñ
o Rolandzie
• Filozofia scholastyczna
• Ok. 960 Pierwszy historyczny
w³adca Polski, ksi¹¿ê
Mieszko I
• 966 Chrzest Polski
• 992–1025 Boles³aw I Chrobry
Wielki ksiêciem i pierwszym
królem Polski
• 1000 Zjazd gnieŸnieñski

WIEK Muzyka polska Muzyka europejska Kultura i nauka Historia
XI
XII
XIII
• 1190 Organy na dworze Kazimierza
Sprawiedliwego
• Ryba³ci-igrce polscy (plebejscy
artyœci uniwersalni)
• ok. 1200 Dzia³alnoœæ pierwszego
znanego trubadura
polskiego, ksiêcia Henryka I
Brodatego
• prze³om X/XI w. Powstaj¹
w Kijowie melodie tzw.
znamiennego razspiewu
³¹cz¹ce œpiew bizantyñski
z ludowym rosyjskim –
podstawa tysi¹cletniej
muzyki cerkiewnej
• Trubadurzy francuscy
• ok. 1150–60 Pocz¹tek szko³y
Notre Dame – Leoninus
• Minnesingerzy niemieccy
(poeci-œpiewacy)
• Truwerzy francuscy (poeci-
-œpiewacy, kontynuatorzy
tradycji trubadurów)
• Skomorochy w Rosji
(pieœniarze-weso³kowie)
• Wprowadzenie
œpiewu trzyg³osowego
do muzyki religijnej
• Prze³om XII/XIII Szko³a
Notre Dame – Perotinus
Wielki: twórca pierwszego
utworu czterog³osowego
• Rotunda romañska
na Wawelu
• 1113 Kronika Galla
Anonima
• Pierwsze europejskie uniwersytety
w Bolonii i Pary¿u
• Pocz¹tek gotyku w architekturze
i sztukach plastycznych
(od ok. po³owy
stulecia) we Francji i krajach
zachodnioeuropejskich
• ok. 1200 Niemiecki epos
Pieϖ o Nibelungach
• ok. 1230 Miecz Szczerbiec
• 1025 Koronacja Boles³awa I,
pocz¹tek Królestwa
Polskiego
• 1058–79 Król Boles³aw II
Œmia³y w³adc¹ Polski
• 1102–38 Ksi¹¿ê Boles³aw III
Krzywousty w³adc¹ Polski
• 1138–1320 Podzia³ dzielnicowy
Polski
• 1226 Sprowadzenie
Krzy ¿aków do Polski