Bliżej sztuki

Bliżej 

sztuki

Na okładce wykorzystano zdjęcie: Antonio Canova Głowa Heleny 

© Mimmo Jodice/Corbis

Spis treci 

Przedmowa • 7 

Widzie wiat… • 8 

Tajemnice sztuki • 11 

Krótkie przypomnienie wiadomoci • 11 

Barwa • 11 

Plama barwna, faktura • 12 

Walor i modelunek wiatocieniowy • 13 

Przestrze w obrazie • 13 

Kompozycja • 14 

Antyk • 16 

Sztuka staroytnej Grecji • 16 

Architektura • 17 

Rzeba • 24 

Poczet wielkich artystów – Fidiasz • 26 

Ceramika i malarstwo • 29 

Sztuka staroytnego Rzymu • 32 


Rzeba • 37 

Malarstwo • 39 


Okolicznoci powstania i forma dziea sztuki • 41 

Styl epoki i styl szkoy. Styl artysty • 44 

Materia i technika a forma dziea sztuki • 45 

Sztuka redniowieczna • 50 

Sztuka romaska • 50 


Rzeba • 53 


Sztuka gotycka • 59 


Rzeba • 65 

Poczet wielkich artystów – Wit Stwosz • 68 


3

Spis treci 


O kolorze i malowaniu obrazów • 72 

Sztuka nowoytna • 75 

Odrodzenie • 75 


MIASTO • 80 

Rzeba • 81 

Poczet wielkich artystów – Micha Anio • 82 


WOCHY • 84 

Poczet wielkich artystów – Leonardo da Vinci • 87 

Poczet wielkich artystów – Rafael • 89 

NIDERLANDY • 91 

NIEMCY • 93 

POLSKA • 94 

Manieryzm • 96 

Barok • 98 


Rzeba • 103 

Poczet wielkich artystów – Gianlorenzo Bernini • 104 


WOCHY • 106 

Poczet wielkich artystów – Caravaggio • 107 

HISZPANIA • 108 

Poczet wielkich artystów – Diego Velázquez • 109 

FLANDRIA I HOLANDIA • 111 

Poczet wielkich artystów – Peter Paul Rubens • 111 

Poczet wielkich artystów – Rembrandt • 113 

POLSKA • 116 

Rokoko • 117 

Klasycyzm • 118 


Rzeba • 122 


Poczet wielkich artystów – Jacques Louis David • 123 

Romantyzm • 127 

Poczet wielkich artystów – Francisco Goya • 128 

Poczet wielkich artystów – Eugène Delacroix • 130 

4

Spis treci 

Poczet wielkich artystów – Piotr Michaowski • 132 

Realizm • 133 

Poczet wielkich artystów – Gustave Courbet • 134 

Polskie malarstwo historyczne • 139 


O fotograi • 141 

Róne rodzaje fotograi • 141 

Fotograa jako sztuka • 142 

Sztuka nowoczesna • 145 

Impresjonizm • 145 

Postimpresjonizm • 148 

Poczet wielkich artystów – Vincent van Gogh • 149 

Poczet wielkich artystów – Paul Cézanne • 150 

Rzeba XIX wieku • 153 

Poczet wielkich artystów – Auguste Rodin • 153 

Secesja i malarze polscy przeomu XIX i XX wieku • 155 

Poczet wielkich artystów – Stanisaw Wyspiaski • 157 

Malarstwo 1. poowy XX wieku • 161 

Poczet wielkich artystów – Pablo Picasso • 166 

Poczet wielkich artystów – Stanisaw Ignacy Witkiewicz • 169 

Rzeba 1. poowy XX wieku • 178 

Architektura – sze najsawniejszych budowli 

stulecia 1850–1950 • 183 


Awangarda i sztuka tradycyjna • 188 

Reklama i plakat • 190 

Promocja sztuki wspóczesnej • 192 

Sztuka wspóczesna • 194 

Malarstwo po II wojnie wiatowej • 194 

Action painting i op-art • 194 

Poczet wielkich artystów – Jackson Pollock • 195 

Neoguracja • 197 

Poczet wielkich artystów – Francis Bacon • 198 

Hiperrealizm • 199 

Tendencja zerowa • 200 

Czy to koniec malarstwa • 201 

5

Spis treci 

Rzeba po II wojnie wiatowej • 202 

Rzeba organiczna • 202 

Poczet wielkich artystów – Henry Moore • 203 

Rzeba ekspresyjna • 204 

Sztuka polska po II wojnie wiatowej • 205 

Malarze starszej generacji • 205 

Poczet wielkich artystów – Tadeusz Kantor • 207 

Rzeba • 211 

Poczet wielkich artystów – Magdalena Abakanowicz • 213 

Nowy wiat sztuki • 216 

Pop-art • 216 

Happening • 217 

Konceptualizm • 219 

Asambla • 221 

Environment i instalacje • 222 

Performance • 223 

Poczet wielkich artystów – Joseph Beuys • 226 

Land art (sztuka ziemi) • 227 

Sztuka wideo, multimedia • 228 

Sztuka publiczna • 229 

Architektura wspóczesna • 232 


Teatr • 239 

Film • 242 

Sprawd si • 250 

Indeks terminów plastycznych • 256

Przedmowa 

Now jedno Europy – jeli chcemy by bya ona 

trwaa – winnimy budowa na tych duchowych 

wartociach, które j niegdy uksztatoway, 

z uwzgldnieniem bogactwa i rónorodnoci kultur 

poszczególnych narodów. 

Jan Pawe II Homilia w sejmie RP, 1999 

Podrcznik, który autor i wydawca przygotowali dla Was na czas nauki 

w gimnazjum, mówi o sztuce, pokazuje i objania wiele cennych dzie europejskich 

artystów: architektów, malarzy, rzebiarzy. Jest to tylko czstka sztuki 

wiatowej, ale czstka nam najblisza. Z podziwem spogldamy na wielkie 

kultury innych kontynentów i ich dzieje: kultur chisk i japosk, kultur 

Indii, Meksyku, narodów poudniowej Ameryki, i by moe niektórzy z Was 

w przyszoci zainteresuj si nimi bliej. Teraz jednak w ksice napisanej 

dla polskiej modziey pierwszestwo naley si sztuce naszego kontynentu, 

sztuce Europy, z któr Polska, chlubica si korzeniami tkwicymi w kulturze 

ródziemnomorskiej, pozostaje w Unii. Poprowadzimy Was przez jej dzieje 

od antycznych róde a po sztuk nam wspóczesn. Tej ostatniej powicimy 

szczególn uwag, ona bowiem wyraa ducha naszych czasów, wspóczesne 

rozumienie wartoci dziea i powoania artysty. W pejzau kulturowym, który 

nas otacza, sztuka wspóczesna jest najbliej nas. Zarazem pamita trzeba, 

e sama tego pejzau nie tworzy. Wana jest suma wartoci materialnych i duchowych 

– tych, które zastajemy jako dziedzictwo po pokoleniach minionych 

oraz tych, które powstaj w naszym pokoleniu i przy naszym udziale. 

Wasza ksika o sztuce skada si z nastpujcych czci: Antyk, Sztuka 

redniowieczna, Sztuka nowoytna, Sztuka nowoczesna i Sztuka wspóczesna. 

Oprócz Tajemnic sztuki, wprowadzonych w odpowiednich miejscach tekstu, 

znajdziecie tu – w rubryce Poczet wielkich artystów – krótkie informacje o tych 

twórcach, którzy w swoich epokach odegrali w sztuce szczególnie donios 

rol i których imiona oraz dziea powinnicie koniecznie zapamita. 

A teraz przeczytajcie raz jeszcze uwanie motto do tej przedmowy. Jaka 

pynie z niego nauka Tylko jedna, ale znaczca: jeli jedno Europy mamy 

budowa na uksztatowanych przez ni wartociach duchowych, stoi przed 

nami zadanie poznania tych wartoci – a sztuka do nich naley. Temu celowi 

suy równie ten podrcznik. 

Stanisaw Krzysztof Stopczyk

Widzie wiat... 

Przed Wami pierwsza, tak obszerna ksika o sztuce, ju za chwil j zaczynamy. 

Jak w kadej ksice o sztuce, tekstom napisanym przez autora towarzysz 

ilustracje. A moe odwrotnie – to teksty towarzysz ilustracjom, bo dla nich, 

ukazujcych wielkie dziea sztuki, powstay Tak jest z pewnoci. Dlatego 

troszczymy si o ich los, o to, czy pozostan w Waszej pamici i wzbogac na 

trwae Wasz wyobrani, oywi Wasz gotowo na widzenie otaczajcego 

nas wiata. 

Bo patrze i widzie to wcale nie to samo. 

Patrzymy codziennie na tysice rzeczy: w domu, w pracy, w szkole, na 

ulicy, na wycieczce, na wystawie czy w muzeum. Ile z nich tak naprawd widzimy, 

zapamitujemy Bardzo niewiele! Czy moglibycie dokadnie opisa z pamici 

którykolwiek dom sporód tych, które mijacie codziennie w drodze do 

szkoy, a nawet wiele sporód rzeczy, które znajduj si w Waszym mieszkaniu 

i na które spogldalicie ju setki razy Dotyczy to nie tylko Was. Poprocie 

dla zabawy kogokolwiek z Waszej rodziny, aby opisa ze szczegóami na przykad 

obraz wiszcy na cianie, wzór na tapecie, obiciach mebli czy serwecie. 

Przekonacie si, jak niewiele si zapamituje, jeli patrzeniu nie towarzyszy 

ch zobaczenia, poznania. 

Otaczajce nas przedmioty dostrzegamy i zapamitujemy zwykle wtedy, 

gdy czego specjalnie szukamy, albo gdy na wystawie sklepu „wpadnie nam 

w oko” rzecz, któr chcielibymy mie albo o której marzymy. Inne najczciej 

umykaj naszej uwadze. 

A tymczasem kada rzecz stworzona przez przyrod albo czowieka moe 

by ciekawa, jeli chce si j zobaczy, jeli przyjrze si jej uwanie! Odkrywanie 

jej odmiennoci – tego, co odrónia j od innych rzeczy – moe by 

niezwykle emocjonujce. Dopiero wtedy moemy powiedzie, czy rzecz, któr 

zobaczylimy, podoba nam si, czy nie, a nawet zda sobie spraw, dlaczego 

j tak oceniamy. 

Jeli nasze zaciekawienie moe wzbudzi kady twór natury i kade dzie- 

o ludzkich rk i umysu, có dopiero mówi o dzieach sztuki, stworzonych 

wanie po to, by nas zaciekawi, poruszy nas albo zachwyci! 

Do takiego sposobu patrzenia, aby zobaczy, pozna, oceni, mona doj 

drog wicze, na przykad przez wybranie sobie codziennie jednej rzeczy 

z otaczajcego nas wiata – fragmentu ywej przyrody albo dziea czowieka, 

interesujcej budowli albo obrazu – i dooenie stara, aby rzecz t jak najwierniej 

zapamita. 

8

Widziewiat 

1. Jan van Eyck (czytaj: fan ajk) Zalubiny Arnolnich, 1434 

Oto jeden z wielu synnych obrazów, które poznasz w tej ksice. Teraz powiemy o nim jedynie 

to, e przedstawia zalubiny pewnego kupca przed prawie szeciuset laty wedle obyczaju, jaki 

wówczas panowa. Przyjrzyj si temu dzieu bardzo uwanie, najpierw caoci, potem szczegó- 

om, powicajc na to kilka minut. Staraj si zapamita jak najwicej z przedstawionych tu 

postaci i rzeczy, z kolorystyki caoci, a nastpnie, kiedy uznasz, e zapamitae ju wszystko, 

odwró stron i przeczytaj pytania. 

9

Widzie wiat 

Zdolno skupienia si, oceniania i zapamitywania ksztaci równie 

zbieractwo. Zbieracze, kolekcjonerzy nale do ludzi najbardziej uwanych. 

Zbieranie czegokolwiek: reprodukcji obrazów z czasopism, znaczków pocztowych, 

kamieni, muszli, suchych lici, korzeni itd. polega na wybieraniu pewnych 

rzeczy sporód innych, to za wymaga dokadnego poznania zarówno 

tych przedmiotów, które przyjmujemy do kolekcji, jak i tych, które odrzucamy. 

Kolekcja ronie, a my przy okazji nabieramy wprawy w takim patrzeniu, 

aby zobaczy, pozna, oceni i zapamita. 

Teraz moemy ju wyruszy na szlak sztuki europejskiej. Przedtem jednak 

spróbujcie odpowiedzie na postawione niej pytania. Ale bez podgldania 

poprzedniej strony! To tylko zabawa, a odpowiedzi nie bd poddane 

adnej ocenie, poza… Wasz wasn. 

• Ile osób znajduje si w pokoju 

• Jakie kolory wystpujce w duych plamach dominuj w obrazie i gdzie one 

wystpuj Wymie trzy. 

• Czy w pokoju znajduj si jakie zwierzta Jeli tak – jakie Opisz je 

i okrel ich miejsce w obrazie. 

• Z której strony pada dzienne wiato owietlajce wntrze 

• Czy w pomieszczeniu widzimy jakie owoce Jakie to owoce 

• Ile par obuwia widzimy na pododze pokoju 

• Na osi obrazu wisi na cianie jaki przedmiot. Powiedz, co to za przedmiot 

i dlaczego tak sdzisz. 

Jeli na które z pyta nie potrasz odpowiedzie, postaw znak zapytania 

i dopiero potem raz jeszcze obejrzyj obraz. 

Na koniec oce swoje umiejtnoci takiego 

patrzenia, aby zobaczy i zapamita. 

A teraz przedstawiamy wizerunek 

psa stojcego u nóg swego pana. To niewielki 

fragment duego obrazu przedstawionego 

w tej ksice. Odszukaj to dzieo. 

Jak zapewne pokazay obie powysze 

próby, nie wystarczy na dzieo sztuki 

tylko „rzuci okiem”, by je pozna 

i oceni. Pamitajcie o tym, gdy bdziecie 

oglda zamieszczone w tym podrczniku 

reprodukcje i czyta dodane do nich 

objanienia. 

10

Krótkie przypomnienie wiadomoci 

Reprodukcje dzie sztuki, które bdziecie poznawa z tego podrcznika, 

wymagaj rozumienia nie tylko tematów tych dzie (tego, co przedstawiaj) 

i treci (co przez te tematy wyraaj), ale równie ich formy, z braku miejsca 

nieomawianej szczegóowo przy objanieniach dodanych do ilustracji. 

Wszystkie podstawowe zagadnienia zwizane z form dziea sztuki: zagadnienia 

barwy i plamy barwnej, kompozycji, wiata i przestrzeni w obrazie 

(perspektywy) poznalicie ju w szkole podstawowej. A oto zwize przypomnienie 

tych wiadomoci na potrzeby tego podrcznika. 

Barwa 

Barwa jest zjawiskiem zycznym, a dokadniej – doznaniem odczuwanym 

za porednictwem zmysu wzroku, wywoanym przez wiato o okrelonym 

skadzie widmowym. Problematyka barwy, zwanej inaczej kolorem, stanowi 

szerok dziedzin wiedzy. Dla potrzeb twórczoci malarskiej rozróniamy zatem 

barwy ciepe (np. czerwon, pomaraczow) i zimne (np. niebiesk); 

podstawowe, niemoliwe do uzyskania przez zmieszanie innych barw (czerwona, 

óta, niebieska) i pochodne, powstajce 

przez mieszanie parami barw 

podstawowych: pomaraczowa – mieszanka 

czerwonej z ót, zielona – mieszanka 

niebieskiej z ót i oletowa 

– mieszanka czerwonej z niebiesk (il. 2). 

2. Koo barw 

Koo barw przedstawia wikszo barw uywanych 

przez malarzy; moecie na nim zaobserwowa 

barwy podstawowe, pochodne, dopeniajce, 

a take ciepe i zimne. 

11

Tajemnice sztuki 

Rozróniamy take barwy dopeniajce (lece naprzeciw siebie w kole 

barw). S to: czerwona i zielona, niebieska i pomaraczowa, oletowa i óta. 

Ich waciwoci jest to, e w obrazie tworz najsilniejsze kontrasty. Wywoanie 

efektu barwy dopeniajcej nie jest trudne: wystarczy wpatrywa si 

przez pewien czas w plam której z szeciu takich barw, a nastpnie przenie 

wzrok na neutralnie biae to, by w oczach zamajaczya jej barwa dopeniajca 

(jest to tzw. powidok). Jeszcze inna waciwo barw dopeniajcych polega 

na tym, e uczestnicz one w procesie tzw. amania barw, dla pogbienia 

wyrazu dziea: niewielka ilo której z barw dopeniajcych dodana do jej 

„partnerki” powoduje przygaszenie, spowanienie. Zjawisko to jest czsto wykorzystywane 

przez malarzy. 

Osobn cech barw, któr malarze szeroko uwzgldniaj przy komponowaniu 

obrazu, jest ich wzgldno: zaleno wraenia temperatury plamy 

barwnej od jej barwnego ssiedztwa. Wydaje nam si ona tym cieplejsza, 

im chodniejszy jest kolor pooony obok – i odwrotnie (patrz: barwy ciepe 

i zimne powyej). 

Rozpatrujc gotowe ju obrazy, czsto posugujemy si terminem gamy 

kolorystycznej. Gam obrazu, w którym malarz posuy si farbami z ca- 

ej palety, tzn. barwami ciepymi i zimnymi, nazywamy gam szerok. Uycie 

jedynie barw pokrewnych temperatur okrelamy jako gam wsk z rozrónieniem 

na wsk gam barw ciepych i wsk gam barw chodnych. Do oywienia 

tej ostatniej suy czsto niewielka plama barwy ciepej, tzw. akcent 

kolorystyczny. 

Plama barwna, faktura 

Zjawiska plamy barwnej w obrazie nie naley utosamia z jej rozumieniem 

w jzyku potocznym, jako bezksztatnej, czsto przypadkowej paszczyzny jakiego 

koloru na jakim tle. Plamy takie wystpuj, co prawda, w niektórych 

odmianach malarstwa abstrakcyjnego, nieprzedstawiajcego adnych form 

rzeczywistych, w szerszym jednak rozumieniu plama barwna to ksztat dowolnego 

przedmiotu na paszczynie obrazu, wyróniony odrbnym kolorem. 

Moemy powiedzie na przykad: „óta plama kwiatu” albo „czerwona plama 

kapelusza damy”. 

Znamy kilka sposobów budowania obrazu z plam koloru: plamy wyodrbnione 

konturem, plamy bezporednio ssiadujce z sob, wyróniane odrbnym 

kolorem i plamy luno, swobodnie rozmieszczone na obrazie. 

Odrbnym zagadnieniem zwizanym z powierzchni obrazu jest tzw. 

faktura – sposób pooenia farby na podoe, zalenie od jej konsystencji, 

rzadkiej lub gstej, sposobu uycia pdzla, no i, naturalnie, upodoba malarza. 

12


Faktura moe by róna: gadka i wzburzona, misista – nakadana grubymi 

warstwami farby (tzw. impasty). 

Walor i modelunek wiatocieniowy 

Walor (inaczej jasno) to stopie odbijania wiata od paszczyzny. Barwy 

jasne to barwy o sabym walorze (np. jasnoóta, jasnobkitna) – odbijaj one 

wicej wiata ni barwy ciemne, o walorze mocnym (np. brzowa, oletowa). 

Równie ta sama barwa moe wystpowa w rónych walorach, w rónym nasyceniu 

danego koloru. 

Stopniowanie waloru to agodne przechodzenie na malowanym przedmiocie 

od waloru sabego do mocnego, zalenie od ustawienia tego przedmiotu 

wzgldem róda wiata. Dziaanie to wywouje wraenie przestrzennoci 

tego przedmiotu na obrazie. W malarstwie okrelamy je jako modelunek 

wiatocieniowy, w rysunku oówkiem – jako cieniowanie. 

Przestrze w obrazie 

Modelunek wiatocieniowy jest jednym ze sposobów uzyskiwania na dwuwymiarowym 

obrazie wraenia trzeciego wymiaru przedstawianego wiata. 

W malarstwie dawnym modelunek idzie w parze z zastosowaniem perspektywy 

linearnej. Polega ona na zaoeniu, e wszystkie linie biegnce od naszego 

oka do obrazu zbiegaj si w jednym punkcie poziomej linii horyzontu. 

Skrzyowanie si wizki tych linii z liniami równolegymi do linii horyzontu 

tworzy siatk – wpisane w ni przedmioty uzyskuj plastyczno (np. szecian 

widziany z przodu jako kwadrat, umieszczony w siatce perspektywy linearnej 

ukae trzy swoje ciany) oraz, w miar oddalania si od naszego oka, malej, 

co pozostaje w zgodzie z codziennym dowiadczeniem. 

Rozróniamy kilka rodzajów perspektywy linearnej: abi – gdy linia 

horyzontu poprowadzona jest bardzo nisko, z lotu ptaka – gdy linia ta poprowadzona 

jest wysoko; równoleg – gdy przedmiot malowany ustawiony 

jest równolegle do paszczyzny obrazu; w takim przypadku moemy wyróni 

perspektyw centraln – gdy punkt zbiegu linii prowadzcych do obrazu 

mieci si porodku linii horyzontu, boczn – gdy ten punkt jest przesunity 

w lewo albo w prawo; ukon – gdy malowany obiekt jest ustawiony pod ktem 

do powierzchni obrazu i w zwizku z tym moemy wyznaczy dwa punkty 

zbiegu, znajdujce si po obu stronach obrazu, na linii horyzontu przeduonej 

poza jego paszczyzn (il. 3). 

Perspektywa malarska to taka, w której wykorzystuje si zjawisko 

przestrzennego dziaania barw: dowiadczenie „wychodzenia” barw ciepych 

13

Tajemnice sztuki 

a 

b 

c 

d 

3. Rodzaje perspektywy 

a) centralna, b) ukona, c) z lotu ptaka, d) abia. 

do przodu i „cofania si” barw chodnych. Z kolei w perspektywie powietrznej 

stosuje si zasad, równie popart codziennym dowiadczeniem, 

e barwy ogldanego motywu w miar jego oddalania si od oka patrzcego 

zmieniaj koloryt. Dzieje si tak wskutek coraz szerszej warstwy atmosfery 

dzielcej ogldany obiekt od naszego oka (np. las na pierwszym planie jest 

zielony, na horyzoncie – bkitny). 

Kompozycja 

Componere to w jzyku aciskim „ukada”. Zatem kompozycja to uoenie 

elementów obrazu lub rzeby w taki sposób, by tworzyy razem przemylan, 

estetycznie wartociow cao. Konkretnych rozwiza kompozycyjnych jest 

wiele – tyle, ile obrazów. Istnieje jednak kilka zasad staych, które tu przypominamy. 

14


Zasad gówn jest równowaga – takie rozmieszczenie elementów formy 

po obu stronach osi obrazu (wyobraonej linii pionowej dzielcej obraz na 

dwie poowy), by nie powstao wraenie przecienia jednej z nich ze wzgldu 

na wielko albo barw pooonych plam – kolory gorce i ciemne s optycznie 

cisze ni chodne i jasne. 

Moemy wyróni kompozycje statyczne, polegajce na ukadach linii 

horyzontalnych (poziomych) i wertykalnych (pionowych). Sprawiaj one 

wraenie spokoju, trwaoci, bezruchu. W kompozycjach dynamicznych 

przewaaj ukady diagonalne (skone w stosunku do podstawy), sprawiajce 

wraenie ruchu, pdu, wzlotu, spadania, chwilowoci przedstawionej sytuacji. 

Z kompozycjami statycznymi i dynamicznymi czytelnik spotka si w tym 

podrczniku wielokrotnie, podobnie jak z kompozycjami okrelanymi jako 

otwarte (gdy o obrazu nie jest zaznaczona, a caa kompozycja sprawia wra- 

enie wycinka rozleglejszej caoci) i zamknite (gdy motyw, na którym powinna 

si skupi nasza uwaga, jest silnie zwizany z osi obrazu). 

Rzadziej stosowanymi sposobami ksztatowania dziea s: kompozycja 

rytmiczna – powtarzalno w rozmaitych ukadach na paszczynie obrazu 

podobnych lub zblionych ksztatem form oraz kompozycja symetryczna 

– mówimy o niej, gdy obie poowy obrazu po dwóch stronach jego osi s takie 

same lub bardzo do siebie podobne. Kompozycja ta zazwyczaj wystpuje 

w portretach en face (czyt: fas; „z przodu”).

Terminem „antyk” okrela si ogólnie wiat staroytny rozwijajcy si w basenie 

Morza ródziemnego, a wic cywilizacj staroytnej Grecji i staroytnego 

Rzymu od koca II tysiclecia p.n.e. do V w. n.e. Ten miniony i wydawaoby 

si odlegy wiat leg u podstaw caej europejskiej kultury i sztuki, bez jego 

choby pobienej znajomoci nie bdziemy mogli zrozumie nie tylko epok 

póniejszych, ale i wspóczesnoci. Cywilizacja antyku stanowi wci istotny 

obszar, do którego niejednokrotnie – w akcie uwielbienia albo sprzeciwu – odwouj 

si twórcy kolejnych epok europejskiej kultury. 

Sztuka staroytnej Grecji 

Spójrzcie na mapk na ssiedniej stronie. Przedstawia ona cz poudniowej 

Europy z Pówyspem Bakaskim, czci Azji Mniejszej i morzami: pónocnym 

kracem Morza ródziemnego od poudnia, Morzem Joskim od zachodu 

i Morzem Egejskim z gromad rozrzuconych wysp i wysepek pomidzy Azj 

Mniejsz i Europ. Sam Pówysep Bakaski czy si wskim na ok. 20 km 

pasmem ldu z wielkim pówyspem zwanym Peloponezem. To tu w X tysicleciu 

p.n.e. rozwijaa si sztuka staroytnej Grecji, ródo kultury zwanej ródziemnomorsk, 

z której i my si wywodzimy. 

Naturalnie dzieje sztuki greckiej, podobnie jak dzieje kadej wielkiej kultury, 

nie rozpoczy si nagle. Ju w III i II tysicleciu p.n.e., kwity na póniejszych 

ziemiach Grecji i na Krecie (patrz: mapka) wielkie kultury – mykeska 

i kreteska – znane z cmentarzysk, paaców i ceramiki. 

Rdzenn (czyli „wasn”) kultur greck tworzyy plemiona napywajce na 

Peloponez ju w II tysicleciu p.n.e. – m.in. Jonowie i Dorowie (nazwy tych plemion 

utrwaliy si szczególnie dziki stylom architektury, o czym za chwil). Lud 

grecki, yjc przez dugie stulecia pod rzdami tyranów, dopiero w V w. p.n.e. pod 

przywództwem wielkiego ma stanu, Peryklesa, sam zacz sprawowa wadz. 

Takie byy narodziny greckiej (i europejskiej) demokracji. Ateny, miasto w po- 

udniowej Grecji, stay si orodkiem pastwa i jego kultury. Rozwijaa si muzyka, 

sztuka teatru, literatura, architektura i sztuki plastyczne. 

16


Religia staroytnych Greków opieraa si na wierze w wielu bogów, 

o których yciu i czynach snuto przeróne opowieci, zwane mitami. Tworz 

one starogreck mitologi. Bogów si bano i szanowano ich, skadano im oary, 

budowano witynie i wznoszono posgi. 

Architektura 

Zacznijmy od greckich wity. Byy to dla Greków budowle najwaniejsze, 

najstaranniej budowane, najlepiej te – cho naturalnie nie bez szkód 

wyrzdzonych przez upyw czasu – dotrway do naszych dni. Nie mówimy tu 

o wityniach najwczeniejszych, z IX i VIII w. p.n.e., budowanych z drewna, 

lecz o póniejszych, wznoszonych z bloków kamienia, przede wszystkim z marmuru. 

Typów takich wity byo kilka, lecz 

podstawowy ksztat pozostawa ten sam, 

oparty o plan tzw. megaronu (il. 4). wityni 

wnoszono na prostoktnym podmurowaniu 

i otaczano rzdem kolumn biegncych 

dookoa jednym lub dwoma szeregami, 

megaron – w architekturze staroytnej 

Grecji prostoktny budynek z otwartym 

przedsionkiem na krótszym boku; prototyp 

wityni greckiej 

17

Antyk 

4. Plan wityni greckiej (megaronu) 

Prostoktny budynek z otwartym przedsionkiem na krótszym 

boku by najbardziej charakterystyczn budowl 

greck. Megaron by w staroytnej Grecji podstawow 

form wityni, a take domu mieszkalnego i paacu. 

czyli kolumnad, przy czym wzdu krótszych 

boków budowli rzdów kolumn byo wicej ni 

wzdu duszych. Prostoktne pomieszczenie 

w centrum wityni nazwano naosem; zazwyczaj 

mieci si w nim posg bóstwa, któremu 

powicono wityni. Kolumny dwigay belkowanie, 

zoone z architrawu, fryzu i gzymsu, maskowao ono paskie 

przykrycie budowli. Spadzisty dach agodnie opada ku bokom budynku. 

Z przodu i z tyu wityni, pomidzy gzymsem wieczcym belkowanie a gzymsami 

na krawdziach poaci dachu, tworzy si trójkt o podstawie biegncej 

kolumnada – rzd kolumn podtrzymujcych belkowanie 

(konstrukcj przykrycia budowli); stosowana 

w sztuce staroytnej, przyjta w architekturze nowo- 

ytnej odrodzenia, baroku i klasycyzmu 

naos – w architekturze staroytnej Grecji gówne 

wntrze wityni mieszczce posg bóstwa, niekiedy 

dzielone na trzy nawy 

belkowanie – w architekturze klasycznej najwysza, 

pozioma cz konstrukcji ciany spoczywajca na 

kolumnach, skada si z architrawu, fryzu i gzymsu 

architraw – w architekturze najniej pooona cz 

belkowania w postaci poziomej belki spoczywajcej 

bezporednio na kolumnach; wystpuje we wszystkich 

klasycznych porzdkach architektonicznych 

fryz – w architekturze staroytnej cz belkowania 

w formie poziomego, ozdobnego pasa obiegajcego 

wityni, czsto umieszczano w nim 

dekoracje rzebiarsk; w epoce odrodzenia pas 

z malowidami, obiegajcy pod su tem ciany sal 

paacowych 

gzyms – w architekturze dekoracyjny element w formie 

poziomego pasa wystpujcego z muru na styku 

kondygnacji i pod dachem 

fronton – w architekturze trójktny szczyt budowli, 

utworzony przez gzyms poziomy i gzymsy nachylonych 

poaci dachu; wewntrzne pole frontonu nosi 

nazw tympanonu; stosowany od staroytnoci 

w architekturze, ale take w wystroju wntrz i rzemiole 

artystycznym 

18


5. witynia Neptuna w Pestum, ok. 450 p.n.e. 

Jedna z najpikniejszych budowli w porzdku doryckim. Mona doskonale zaobserwowa 

wszystkie gówne elementy fasady: kolumny, belkowanie i tympanon. 

© Marco Cristofori/102363-Corbis 

przez ca szeroko budowli. To fronton 

(il. 5). Wewntrzne pole frontonu nosi nazw 

tympanonu – najczciej umieszczano 

na nim kompozycje rzebiarskie. 

Przyjrzyjmy si kolumnom. To one 

przede wszystkim decyduj o piknie, 

harmonii, optycznej lekkoci tych cikich 

przecie budowli, to one, wespó z belkowaniem, 

pozwalaj nam odrónia style 

(czyli tzw. porzdki) greckich wity 

(il. 6), to one wreszcie przetrway duej ni 

ich epoka, przejy je póniejsze stulecia 

w architekturze Europy, równie Polski. 

tympanon – w architekturze staroytnej 

wewntrzne pole frontonu obramowane 

gzymsem, czyli trójktne pole nad krótszym 

bokiem wityni, czsto pokryte dekoracj 

rzebiarsk 

kolumna – w architekturze ozdobna, mocna 

podpora, skadajca si z bazy, trzonu 

i gowicy ( kapitel), proporcje i wygld 

kolumny w architekturze staroytnej byy 

elementami skadajcymi si na system 

konstrukcyjny budowli, czyli tzw. porzdek 

architektoniczny 

19

Antyk 

tryglif – w architekturze prostoktna 

pytka podzielona pionowymi 

obkami na trzy pola, 

umieszczona we fryzie w porzdku 

doryckim 

metopa – w architekturze pytka 

z dekoracj rzebiarsk stanowica 

cz fryzu w porzdku 

doryckim 

baza – w architekturze podstawa 

kolumny lub lara w formie pro- 

lowanej pyty i wypukych lub 

wklsych piercieni 

a 

6. Trzy porzdki architektury greckiej: a) dorycki, 

b) joski, c) koryncki 

b 

Kolumna w porzdku doryckim (a) ma cikie proporcje, nie posiada 

bazy, jej trzon jest ostro obkowany (kanelowany), a jej 

gowica (kapitel) ma ksztat bardzo prosty: jak gdyby okrgej, 

spaszczonej poduszki (echinus), na której spoczywa kwadratowa 

pyta (abakus). Architraw dorycki jest gadki, natomiast fryz skada 

si z tryglifów i metop. Ten porzdek pojawi si w Grecji 

najwczeniej, ju w VII w. p.n.e. Kolumna joska (b) jest smuklejsza, 

ma podstaw zoon z co najmniej trzech piercieni, a jej 

gowica posiada po dwu stronach limakowate skrty (woluty), 

na których spoczywa paska kwadratowa pytka. Architraw joski 

jest trójczonowy, a fryz ma cig dekoracj reliefow. Najpóniej 

pojawi si porzdek koryncki (c). Kolumna koryncka róni si od 

joskiej tylko gowic, oplecion rzebionymi w kamieniu odwinitymi 

limi ozdobnego krzewu – akantu. 

c 

obkowanie (kanelura) – w architekturze 

pionowe, równolege 

rowki biegnce przez ca wysoko 

lub przez cz trzonu 

kolumny 

kapitel (gowica) – w architekturze 

najwysza, ozdobna cz 

kolumny lub lara 

woluta – w architekturze motyw 

ornamentalny w ksztacie spirali 

lub zwoju; szczególna form 

woluty s tzw. spywy wolutowe, 

wypeniajce przestrze naron 

miedzy wsz kondygnacj 

wysz a szersz – nisz 

akant – motyw dekoracyjny i ornamentalny 

o formie nawizujcej 

do ksztatu lici, kwiatów i pdów 

roliny ródziemnomorskiej 

– akantu; stosowany w sztuce od 

staroytnoci 

20


Najsynniejsze greckie witynie wzniesiono w Atenach za czasów Peryklesa. 

S one widoczne z daleka na wzgórzu zwanym Akropolem (akropolis 

to dosownie „górne miasto”). Najbardziej znan jest Partenon – witynia 

bogini Ateny Partenos, czyli Dziewicy (il. 7). Drug wityni, Erechtejon, 

dzielia Atena z bogiem morza, Posejdonem (il. 8). Na Akropolu sta take 

wielki posg Ateny ze zocon wóczni w rce (zob. il. 14). Blask tej wóczni 

w promieniach soca by, jak mówiono, drogowskazem dla eglarzy pyncych 

z Morza Egejskiego do ateskiego portu Pireus. 

Oprócz wity staroytni Grecy budowali take domy, teatry i stadiony. 

W Atenach, na stoku znanego nam ju Akropolu urzdzono teatr dla kilkunastu 

tysicy widzów. Równie synny by teatr w Epidaurze, na wybrzeu Peloponezu, 

dokd mona byo si dosta drog wodn (il. 9). Budowano te wiele stadionów 

(il. 10) przeznaczonych do zawodów sportowych, którym towarzyszyy czsto 

inne budowle, np. gimnazjony – przeznaczone do wicze gimnastycznych, 

7. Iktinos i Kallikrates, Partenon w Atenach, 448–432 p.n.e. 

Budowla wznosi si na podmurowaniu (stylobacie) o wymiarach 69,51 x 30,86 m i otoczona 

jest kolumnad zoon z 46 kolumn o wysokoci 10 m, przy czym z przodu i z ty- 

u kolumny wystpuj parzycie. Wntrze dzieli si na dwie czci: naos oraz drugie, mniejsze 

pomieszczenie, wsparte na czterech kolumnach joskich, przeznaczone na skarbiec. 

W naosie ustawiony by ogromny, 12-metrowy posg bogini Ateny Partenos, dzieo Fidiasza. Budowl 

zdobio wiele paskorzeb wykonanych przez Fidiasza i jego uczniów. Przeczytajcie o tym 

w Poczcie wielkich artystów. 

© E. Sczykowska/WSiP 

21

Antyk 

8. Erechtejon w Atenach, 

421–406 p.n.e. 

Przedsionek Erechtejonu podpieraj posgi 

kobiet, tak zwane kariatydy. S 

to, wedug podania, dziewczta z kraju 

Karia w Azji Mniejszej, które za sprzyjanie 

wrogom w czasie wojny grecko-perskiej 

zostay skazane przez bogów na 

tak oto wieczyst mk. 

© The Bridgeman Art Library/BE&W 

kariatyda – w architekturze staroytnej 

Grecji posg stojcej kobiety penicy 

rol kolumny i wspierajcy belkowanie 

9. Teatr Apollina w Epidaurze 

Teatry greckie, budowane na wolnym powietrzu, maj ksztat pókolisty z miejscami dla widzów 

w formie schodów wykutych w kamieniu. Teatr w Epidaurze mieci 14 tysicy widzów. Jego 

cz zwana orchestr (na fotogra i póokrga paszczyzna) mierzya ponad 20 m rednicy. 

Obecnie w Epidaurze organizuje si co roku festiwal sztuk pisarzy antycznych. 

© E. Sczykowska/WSiP 

22


10. Stadion w Delfach, ok. 460 p.n.e. 

Centrum stadionu – miejsce przeznaczone do zawodów – ma ksztat wyduonego prostokta, 

po obu stronach duszych boków pitrz si am teatralnie siedzenia dla widzów. Stadion 

ssiadowa z sanktuarium Apollina. 

© Bettmann/Corbis 

lub hippodromy – tory wycigowe dla koni i rydwanów. Upodobanie do wicze 

sportowych wynikao z przekonania, e pikne, wysportowane ciao jest 

odbiciem cnót cenionych najwyej: dzielnoci i skromnoci. Najsynniejszym 

stadionem by zachowany w ruinach i czciowo zrekonstruowany stadion 

w miecie Elida na Peloponezie, który móg pomieci okoo 40 tysicy widzów. 

By on poczony z miejscem kultu Zeusa, zwanym Altis, gdzie wród 

innych budowli wyróniaa si witynia boga – Olimpiejon; tam by ustawiony 

posg Zeusa Olimpijskiego duta Fidiasza. Na tym stadionie od 776 roku p.n.e. 

urzdzano zawody, tzw. olimpiady, nazwane tak od witego gaju, Olimpii. 

Wszystkie wymienione tu budowle wznoszono w wielu miastach staroytnej 

Grecji – na kontynencie i na wikszych wyspach Morza Egejskiego. I nie 

tylko tam. Wiecie z historii, e IV wiek p.n.e. to okres wielkich podbojów modego 

wadcy Macedonii, Aleksandra, twórcy ogromnego pastwa, które z czasem 

objo Grecj, Macedoni, Egipt, tereny Azji Mniejszej, a take obszary 

rozcigajce si daleko na Wschodzie (patrz: mapka, s. 17). Na ziemiach tych 

w IV i III wieku p.n.e. powstaway witynie, teatry i stadiony. Wznoszono równie 

biblioteki, jak na przykad zaoona w III wieku p.n.e. na cze Aleksandra 

Macedoskiego synna Biblioteka Aleksandryjska w Aleksandrii (Egipt), i gimnazjony, 

a take wielkie otarze pod goym niebem. 

23

Antyk 

Rzeba 

Pocztki rzeby w staroytnej Grecji sigaj IX wieku p.n.e. Do najdawniejszych 

dzie nale niewielkie gurki z brzu, koci soniowej albo wypalanej 

gliny (terakoty) o bardzo uproszczonych ksztatach. Pierwsze gury czowieka, 

którymi póniej sztuka Grecji zasyna, powstay w VI wieku p.n.e. – w okresie 

zwanym archaicznym, czyli dawnym (il. 11). 

Stopniowo jednak artyci coraz bardziej troszczyli si o ukazywanie prawdziwego 

wygldu czowieka, rzeczywistych ksztatów jego ciaa – i to nie tylko 

w stanie spoczynku, ale take w ruchu. Wiele takich dzie powstao w czasach 

Peryklesa, w V w. p.n.e. Okres ten w dziejach sztuki greckiej nazywamy okresem 

klasycznym, czyli okresem doskonaoci. 

Jednak có to jest „doskonao” Doskonaym mona by nazwa to, co 

jest „najlepsze z najlepszych”. Czy jednak mona to zmierzy Jaki ksztat 

czowieka nazwiemy doskonaym, skoro wiadomo, e ciaa rónych ludzi nie 

s do siebie podobne, e s ludzie niscy, redniego wzrostu i wysocy, krpi 

i smukli, o gowach duych lub niewielkich, mniejszych 

lub wikszych doniach i stopach. Stosunki rónych czci 

ciaa do siebie wzajemnie, czyli proporcje, s u rónych 

osób tak odmienne, e znalezienie dwóch dokadnie takich 

samych jest niemal niemoliwe. 

A jednak rzebiarze greccy okresu klasycznego postanowili 

ustali takie proporcje gury ludzkiej, które 

pozwoliyby stworzy posta czowieka idealnego, najpikniejszego 

z piknych. Pierwszym z owych artystów 

by mody rzebiarz Poliklet z miasta Argos na Peloponezie 

(y w latach 450–415 p.n.e.). Idea urody ciaa przedstawi 

on w kilku dzieach wyobraajcych wysportowanych modzieców 

(il. 12, zob. te il. 28). W porównaniu z modym 

atlet (czyli kurosem), którego widzicie na il. 11, prezentuj 

oni postaw bardziej naturaln, postawywego czowieka. 

Gdy chodzio o ukazanie nie tylko swobodnej postawy, lecz 

11. Kuros z Melos, 550 p.n.e. 

W tej ponad dwumetrowej rzebie z VI wieku p.n.e. mody atleta 

zosta przedstawiony w postawie spokojnej, troch nawet sztywnej, 

z opuszczonymi rkami. 

© Lauros/Giraudon/ The Bridgeman Art Library/BE&W 

24


12. Poliklet Diadumenos, 2 po. V w. p.n.e. 

W swoich rzebach sportowców Poliklet ustanowi 

kanon, czyli wzór nie tylko idealnych 

proporcji czowieka w okresie klasycznym sztuki 

greckiej, a take przedstawi obowizujc 

wówczas zasad kontrapostu – ciar ciaa 

oparty na prawej nodze równoway skrt bioder 

i ramion. W budowaniu tej równowagi uczestniczyy 

te rce posgu, na tej rzymskiej kopii 

niestety niezachowane. 

© akg-images/Nimatallah/East News 

kanon – w sztukach plastycznych przyjty sposób 

komponowania, wzorzec, na przykad kanon 

proporcji ciaa ludzkiego wg Polikleta w greckiej 

rzebie klasycznej 

kontrapost – w rzebie przedstawiajcej czowieka 

oparcie ciaru jego ciaa na jednej stopie 

i lekkie wychylenie tego ciaa w stron przeciwn 

dla przeciwwagi 

take ruchu zgodnego z naturalnym ukadem 

mini i cigien, moliwoci greckich 

rzebiarzy byy zdumiewajce (il. 13). 

Skoro omawiamy rzeb w okresie 

klasycznym sztuki greckiej, zajrzyjmy na 

chwil – oczywicie w wyobrani – do 

zbudowanej w tym samym czasie wityni 

Ateny, do Partenonu na ateskim Akropolu. 

Poznamy tam najwikszego rzebiarza 

staroytnej Grecji – Fidiasza. 

13. Myron Dyskobol, ok. 450 p.n.e. 

Staroytny olimpijczyk, miotacz dysku, w bezbdnej 

postawie tu przed wyrzuceniem krka. 

Dokadnie tak samo miota si dyskiem w naszych 

czasach. 

© Gianni Dagli Orti/Corbis 

25

Antyk 

FIDIASZ (490 – ok. 420 p.n.e.) 

Fidiasza, syna Charmidesa, Ateczyka, moemy miao nazwa ojcem rzeby europejskiej. 

Podobno chcia zosta malarzem, ale los zrzdzi inaczej. 

W modoci, tak jak inni rzebiarze, wdrowa po rónych miastach, gdzie wznoszono 

witynie, o arujc usugi swego sprawnego duta przy ich dekoracjach rzebiarskich. 

Gdy po wielu wdrówkach powróci do Aten, 

na prob swego przyjaciela Peryklesa podj 

si wykonania dwóch posgów bogini: Ateny 

Promachos i Ateny Lemnia (il. 14). Trzeci, najwiksz 

gur Ateny wykona dla Partenonu. 

Perykles, przywódca Aten i Grecji, zleci rzebiarzowi 

nadzór nad przebudow i rozbudow 

caego ateskiego Akropolu. Fidiasz powo- 

a wieloosobow grup wspópracowników 

i stan na jej czele. Ogromn prac wykonano 

w Partenonie. W jego wschodnim tympanonie 

powstaa scena narodzin Ateny, na zachodnim 

– scena sporu Ateny z bogiem morza Posejdonem, 

a na metopach doryckiego fryzu obiegajcego 

t wityni – pene rozmachu paskorzebione 

sceny z wojen Gigantów (olbrzymów 

z wowymi splotami zamiast nóg), Centaurów 

(pó ludzi, pó koni) i Amazonek (walecznych 

niewiast z rodu boga wojny, Aresa). Za wewntrzne 

sanktuarium bogini obiega na wysokoci 

11 metrów cigy fryz, przedstawiajcy 

procesj na Akropol dla zoenia daru Atenie. 

Bya to tzw. procesja panatenajska (il. 15). 

W Partenonie stan wielki posg Ateny Partenos 

stworzony przez samego mistrza. Przestawia 

bogini opart o ogromn tarcz i trzymajc 

w doni gurk bogini zwycistwa – Nike. 

14. Fidiasz Atena Lemnia, V w. p.n.e. 

Zoty szpic wóczni, któr dzierya w doni Atena 

Lemnia, by, jak powiadano, orientacyjnym znakiem 

dla eglarzy powracajcych z podróy do portu Pireus 

w pobliu Aten. 

© Erich Lessing Archive/ekpictures 

26


15. Fidiasz Procesja panatenajska, 

fragment fryzu 

Partenonu, V w. p.n.e. 

W wyrzebionej przez Fidiasza 

i jego wspópracowników 

procesji bierze udzia ponad 

400 postaci ludzkich i 200 

zwierzcych. S w niej modziecy 

nioscy wod, starcy 

z gazkami oliwnymi, dziewczta 

niosce w darze Atenie 

wasnorcznie utkan szat, 

a take 140 jedców. 


Byo to dzieo skomponowane z pytek z koci 

soniowej (twarz i rce bogini) oraz zota (wosy 

i szata), rozpite na drewnianym rusztowaniu – 

taka technika rzebiarska nosia nazw chryzelefantyny. 

Dumny ze swego dziea rzebiarz 

omieli si na tarczy bogini umieci wasny portret! 

Uznano to za zbezczeszczenie bóstwa, za 

autora tego blunierstwa skazano na wygnanie. 

Fidiasz uda si do Olimpii na Peloponezie. Tam, 

w miejscu igrzysk wzniesiono niedugo przedtem 

wielk wityni patrona igrzysk, Zeusa 

Olimpijskiego. Dla tej wityni Fidiasz wykona 

chryzelefantyna – w sztuce staroytnej Grecji 

technika rzebiarska polegajca na okadaniu 

drewnianego trzonu rzeby pytkami z koci 

soniowej (partie ciaa), zot blach (szaty, 

wosy) i szlachetnymi gatunkami drewna; 

stosowana do wykonywania wielkich posgów 

kultowych w okresie klasycznym 

najwiksze dzieo swego ycia – posg Zeusa siedzcego na tronie. Ta ogromna rzeba 

zostaa równie stworzona w technice chryzelefantyny. W staroytnoci uznano j za 

jeden z siedmiu cudów wiata. 

Po Atenie Partenos i Zeusie Olimpijskim nie pozosta nawet lad. Jeli 

nawet rzeby marmurowe z upywem lat niszczay lub przetrway do naszych 

czasów w formie okaleczonej, có dopiero delikatne konstrukcje z koci soniowej 

i zota, zbudowane na drewnianym szkielecie! 

Los nie by równie askawy dla wspaniaych dekoracji rzebiarskich 

Partenonu. Na pocztku XIX wieku ambasador angielski lord Thomas Bruce 

Elgin kaza wiele z nich wywie, a Grecy, których ojczyzna pozostawaa 

wówczas pod zaborem tureckim, byli bezradni. Rzeby partenoskie zwane 

dzi „marmurami Elgina” zostay sprzedane do British Museum (Muzeum 

Brytyjskiego), gdzie si obecnie znajduj. 

27

Antyk 

Min V wiek p.n.e., a wraz z nim klasyczny okres sztuki greckiej. Wraz 

z powstaniem (w IV wieku p.n.e.) pastwa Aleksandra Macedoskiego sztuka 

grecka pocza dociera do Azji Mniejszej i do Egiptu, a take na wyspy Morza 

Egejskiego. W owym czasie dziaali wielcy rzebiarze, tacy jak Lizyp i Praksyteles. 

Rzebione przez nich postaci swoimi proporcjami róni si od gur Polikleta. 

S od tamtych smuklejsze i jakby bardziej „eleganckie” w gecie. Mówi si 

nawet o nowym kanonie, odmiennym od stworzonego przez Polikleta. 

Okres sztuki greckiej, trwajcy od ok. 330 roku p.n.e. prawie do koca 

starej ery, nazywamy hellenistycznym. W tym czasie powstaway równie kompozycje 

rzebiarskie zoone z kilku gur (tzw. wieloguralne), odznaczajce 

si wyjtkow dynamik w ukadach cia i gestach. Niej reprodukujemy najsawniejsz 

z nich (il. 16). 

Na zakoczenie za chcemy Wam przedstawi jedno z najpikniejszych dzie 

staroytnej Grecji, posta bogini zwycistwa, Nike (il. 17). 

16. Grupa Laokoona, 

I w. p.n.e. 

Dzieo to, odnalezione w Rzymie 

na pocztku XVI wieku, 

powstao na Rodos (wyspa na 

morzu Egejskim). Wykonali je 

trzej rzebiarze. Przedstawia 

trojaskiego kapana, wedug 

mitologii uduszonego wraz 

z synami przez morskie we. 

Rzeba ukazuje rozpaczliw, 

ale daremn walk nieszczników 

z okrutnymi bestiami. 

Pod wzgldem gwatowno- 

ci gestów, wyraajcych 

ból i przeraenie, dzieo to nie 

miao sobie równych. 

© akg-images/Nimatallah/East News 

28


17. Nike z Samotraki, 

II w. p.n.e. 

Nazwa pochodzi od miasta Samotraka, 

gdzie j w XIX wieku znaleziono. 

Rzeba przedstawia uskrzydlon bogini 

w szacie, któr podmuchy wiatru 

opinaj na jej ciele. Takie przedstawienie 

byo usprawiedliwione tym, 

e pocztkowo posg by ustawiony 

na cokole w ksztacie dzioba okrtu 

wojennego, z falami symbolizujcymi 

wzburzone morze. 


Ceramika i malarstwo 

Mówic o greckim malarstwie, mamy najczciej na myli niewielkie obrazki 

o treci mitologicznej lub historycznej zdobice ceramik, wykonywane 

na naczyniach glinianych zwanych wazami. Wiele z nich ocalao, moemy 

je oglda w galeriach sztuki staroytnej licznych muzeów na wiecie, pikn 

i bogat kolekcj waz posiada m.in. Muzeum 

Narodowe w Warszawie. 

Ozdobne garncarstwo byo dla Greków 

szczególnie wane, wazy suyy im 

w gospodarstwie domowym i w obrzdach, 

a ich ksztaty (blisko trzydzieci rodzajów) 

byy doskonale dopasowane do przeznaczenia. 

ceramika – wyroby dekoracyjne i uytkowe 

(np. naczynia, ozdoby, rzeby) uformowane 

z gliny i wypalone w piecu 

wazy – w sztuce staroytnej Grecji ceramiczne 

naczynia o wielu rónych przeznaczeniach 

i ksztatach 

29

Antyk 

18. Klitias i Ergotimos. Waza 

François, VI w. p.n.e. 

Na wazach czarno gurowych znajdujemy 

najczciej malowida z mitologii i historii 

Grecji, ale take z zawodów olimpijskich. 

Do najsynniejszych naczy ozdobionych 

w stylu czarno gurowym naley wielka 

waza (wys. 66 cm) zwana François (czytaj: 

fransua) z Aten. Ma ksztat krateru (tak 

nazywano naczynia przeznaczone do 

mieszania wina z wod). W szeciu pasach 

obiega j kompozycja ze scenami 

z mitologii – midzy innymi z wojny trojaskiej. 

Na wazie znaleziono podpis artystów 

dumnych ze swego dziea: „Ergotimos 

mnie wykona, a Klitias malowa”. 


19. Waza z malowidem – Artemida 

i Akteon, V w. p.n.e. 

Ten krater dekorowany jest malowidem 

w stylu czerwono gurowym. Równie 

przedstawia scen mitologiczn. Akteon, 

myliwy z Teb, podglda z ukrycia kpic 

si Artemid. Bogini za kar przemienia 

go w jelenia. W tej postaci nieszcznik 

zosta rozszarpany przez wasne psy. 

Wanie ten dramatyczny moment przedstawi 

autor malowida. 


Styl zdobienia tych wykwintnych, zgrabnych wyrobów rzemiosa zmienia 

si w cigu wieków czterokrotnie. I tak, w wiekach X–VIII p.n.e. zdobiono 

je motywami geometrycznymi (styl geometryczny), w VII wieku pod wpywem 

sztuki Dalekiego Wschodu pojawiy si motywy rolinne i zwierzce (styl 

orientalizujcy, od sowa orient – „wschód”), po upywie nowego stulecia najpierw 

na czerwonym tle wypalonej gliny kompozycje wykonywano w kolorze 

czarnym (styl czarnogurowy), póniej odwrotnie – na czarno zamalowanym 

30


mozaika – w sztuce kompozycja z barwnych 

kamieni wtapianych w zapraw murarsk 

tle pozostawiano scenki w naturalnym kolorze 

czerwonej gliny ( styl czerwonogurowy) 

– takie byy wazy okresu klasycznego 

(il. 18 i 19). 

W epoce Peryklesa i okresie hellenistycznym 

powstaway take wielkie malowida 

zdobice architektur, obrazy niezwizane z budowlami (nazwane duo 

póniej sztalugowymi), a take mozaiki – kompozycje malarskie ukadane 

z barwnych kamieni. Znamy wiele imion twórców ówczesnych malowide, do 

najsawniejszych nalea Polignot, autor takich obrazków jak Bitwa pod Maratonem 

i Zburzenie Troi. Próbowa on wykorzystywa w swoich dzieach efekt 

wiatocienia i wywoywa zudzenie gbi przez malowanie postaci drugiego 

planu ponad tymi, które znajdoway si bliej. W rozwoju malarstwa byo to 

znaczne osignicie. 

Pytania 

sprawdzajce: 

1 Opisz wygld greckiej wityni. Wska najsawniejsz wityni 

staroytnej Grecji i nazw miasta, w którym znajduj si jej ruiny. 

2 Opisz kolumn w porzdku doryckim, joskim i korynckim. 

3 Wymie, jakie budowle, oprócz wity, wznosili staroytni Grecy. 

Podaj przykady. 

4 Przypomnij, kiedy powstaway najznakomitsze rzeby greckie 

i jak si ten okres nazywa. 

5 W dostpnych ródach (np. internecie) poszukaj innych rzebiarzy 

greckich okresu klasycznego. 

6 Opisz zasad kontrapostu w rzebie greckiej. Znajd w dostpnych 

ródach (albumy, internet) inne rzeby greckie, w których 

ukad postaci realizuje t zasad. 

7 Spróbuj wyjani, dlaczego rzebiarze okresu klasycznego starali 

si, aby ksztaty postaci ludzkich w posgach byy moliwie najpikniejsze. 

8 Wymie dwa najsynniejsze dziea Fidiasza. Spróbuj opisa technik, 

jak zostay wykonane. 

9 Porównaj i spróbuj opowiedzie, czym róni si midzy sob greckie 

posgi z okresów archaicznego, klasycznego i hellenistycznego. 

10 Opisz, skd malarze greccy czerpali tematy do malowide na 

wazach. 

31

Antyk 

Sztuka staroytnego Rzymu 

Pówysep Apeniski okalaj wody czterech mórz: od wschodu Adriatyckiego 

i Joskiego, od poudnia – ródziemnego, od zachodu – Tyrreskiego. Po zachodniej 

stronie pówyspu, mniej wicej w jego poowie, ley niezbyt oddalone 

od morza miasto Rzym, siedziba wadzy i urzdów. 

Ale staroytny Rzym to nie tylko miasto. To potne pastwo, w miar 

upywu wieków podbijajce ssiadów i rozszerzajce swoje terytorium. Do 

V wieku p.n.e. Rzym mia pod swym panowaniem jedynie tereny w pobliu 

miasta, a od III wieku p.n.e. ju cay pówysep. Nastpnie podporzdkowa 

sobie: na poudniu Sycyli, wybrzea Afryki wraz z Egiptem, na zachodzie – 

tereny Hiszpanii, na wschodzie – Macedoni, Bakany, terytoria Azji Mniejszej 

i Bizancjum, na pónocy – tereny dzisiejszej Francji, Niemiec, Austrii, 

Belgii i Wielkiej Brytanii… 

Rzymskie imperium w swojej okoo omiusetletniej historii (od V wieku 

p.n.e. do IV wieku n.e.) przechodzio róne koleje losu. Byo republik (rzdzi 

wtedy senat, ale udzia we wadzy mieli wszyscy obywatele). Póniej, od 

30 roku p.n.e. stao si cesarstwem rzdzonym przez cezarów. 

32


Religia staroytnych Rzymian opieraa si na wierze w wielu bogów, 

których czciowo „poyczyli” sobie od Greków, by nada im wasne imiona: 

Zeus sta si Jowiszem, jego ona Hera – Junon, Herakles – Herkulesem, 

Afrodyta – Wenus itd. Najwaniejszym bogom wznoszono witynie. 

Sztuka Rzymu dziedziczya tradycj wczeniej yjcych na pówyspie ludów 

– przede wszystkim bogat kultur Etrusków – i stopniowo obja ogromne 

obszary Europy, Afryki i Azji. 

Architektura 

Zacznijmy od rzymskiego miasta. Miao ono dwie gówne ulice: jedna biega 

z pónocy na poudnie, druga z zachodu na wschód, krzyoway si wic po 

ktem prostym. Równolege do obu tych ulic biegy mniejsze uliczki. Cao 

przypominaa prost siatk. Ulice byy wybrukowane 

i skanalizowane. Na skrzyowaniu 

dwóch gównych ulic lokowano rynek 

(forum) – serce miasta. Najsawniejszym 

rynkiem byo Forum Romanum (dosownie: 

forum – w staroytnym Rzymie rynek, 

na którym stay witynie i gówne urzdy 

20. Forum Romanum 

Tak wyglda dzi jedno z najsawniejszych miejsc wiata staroytnego. Pozostay tu ruiny wity, 

gmachów urzdowych (tzw. bazylik), hal targowych, ratusza, mównicy, a take wita 

Droga, którdy w dni uroczyste poday procesje. 

© akg-images/Pirozzi/East News 

33

Antyk 

21. Dom rzymski 

Przez przedsionek przechodzio si do atrium – wewntrznego dziedzica – ma on porodku 

basenik (impluvium), do którego po nachylonych do wewntrz dachach w dni deszczowe skapywaa 

woda. Atrium otoczone byo czsto kolumnadami. Po obu stronach atrium oraz w gbi 

mieciy si pokoje. W domach ludzi bogatszych atrium i pokoje wypeniay rzeby, a ciany 

zdobione byy bogatymi malowidami. 

© akg-images/East News 

„rynek rzymski”). Dzi jeszcze moemy oglda jego ruiny (il. 20). „ciany” 

ulic (tzw. pierzeje) tworzyy domy pitrowe, niekiedy z balkonami, zamieszkane 

przez redniozamonych obywateli. Rzymianie zamoni, wród nich wysi 

urzdnicy pastwowi posiadali wasne domy (czsto poza miastem) o podobnym 

planie (il. 21). 

Jeli chodzi o witynie, to najsawniejsz z nich bya witynia wszystkich 

bogów – rzymski Panteon (il. 22). 

Sporód charakterystycznych dla rzymskiej architektury budowli uytecznoci 

publicznej przedstawimy bazyliki, amfiteatry i termy. 

Bazyliki to due, prostoktne budowle, wznoszone zwykle na rynku albo 

w jego pobliu. Odbyway si w nich sdy, zawierano wane umowy handlowe, 

organizowano zebrania obywateli z przerónych okazji. 

Teatry rzymskie swoj budow róniy si nieco od greckich, cho wyranie 

byy na nich wzorowane. Miejscem lubianych przez Rzymian widowisk 

34


bazylika – w staroytnym Rzymie wielki gmach 

urzdowy (sdowo-handlowy), o trzech albo piciu 

nawach i podium dla trybunau na krótszym boku; 

ksztat bazyliki przejy kocioy chrzecijaskie 

am teatr – w architekturze staroytnego Rzymu odkryta 

budowla przeznaczona do igrzysk i widowisk 

na planie koa lub owalu z miejscami dla widzów na 

wznoszcych si stopniach otaczajcych aren 

termy – w budownictwie staroytnego Rzymu anie, 

gdzie oprócz urzdze sucych higienie mieciy si 

urzdzenia sportowe, biblioteki, sklepy 

rotunda – w architekturze witynia lub inna budowla 

na planie koa 

kopua – w architekturze koncentryczne sklepienie 

w ksztacie czaszy, wzniesione nad pomieszczeniem 

o planie centralnym; take zewntrzna cz 

budowli zawierajca takie sklepienie 

portyk – w architekturze ozdobna cz budynku 

przed wejciem gównym, wsparta na rzdzie 

kolumn dwigajcym ozdobny szczyt z tympanonem 

22. Panteon w Rzymie, II w. n.e. 

Panteon to witynia powicona wielu bogom. Zosta zaprojektowany jako budowla centralna 

(rotunda), o przestronnym wntrzu krytym kopu, z wejciem w formie potnego portyku 

kolumnowego. Czy takie wejcie nie przypomina Wam frontu wityni greckiej 

© Library of Congress 

35

Antyk 

23. uk triumfalny Tytusa w Rzymie, 

81–96 n.e. 

uk triumfalny wzniesiono dla uczczenia 

zwycistwa Tytusa, syna cesarza Wespazjana, 

który stumi na Wschodzie (w Judei) 

zbrojny bunt przeciw rzymskiej tyranii. Dla 

Rzymian byo ono umocnieniem potgi imperium. 

Na szczytach uków triumfalnych, 

a wic równie na tym, by wyobraony 

zwycizca na kwadrydze (dwukoowym pojedzie 

zaprzonym w cztery konie). 

© akg-images/Andrea Jemolo/East News 

akwedukt – w budownictwie staroytnego 

Rzymu wodocig poprowadzony na wysokich 

arkadach 

arkada – w architekturze uk na dwóch podporach 

(np. kolumnach, larach) 

byy amteatry (cyrki), a najwiksz budowl tego rodzaju by stoeczny amteatr 

– Koloseum, który, cho w ruinie, przetrwa do dzi. 

Termy, czyli anie publiczne, niezbyt przypominay dzisiejsze urzdzenia 

kpielowe. Byy to rozlege zespoy budowli i ogrodów. Mona si tu byo wykpa 

w kpieli parowej (rodzaj sauny) oraz wodnej: gorcej, ciepej i zimnej. 

W specjalnych pomieszczeniach uprawiano gimnastyk, korzystano z miejscowych 

bibliotek, spotykano si i dyskutowano z przyjaciómi lub partnerami w interesach, 

dokonywano rónych zakupów, a nawet ogldano przedstawienia teatralne 

w ozdobionych rzebami ogrodach. Cesarze rzymscy dokadali stara, 

aby wród budowli upamitniajcych ich panowanie pozostay okazae i bogato 

zdobione termy. Dzi jeszcze na tle ich wspaniaych ruin odbywaj si koncerty. 

Problem zaopatrywania miast w wod Rzymianie rozwizywali, budujc system 

akweduktów. Nazw „akwedukt” mona przetumaczy jako „prowadnice 

wody” albo po prostu – „wodocigi”. Byy to dugie i wysokie konstrukcje 

przerzucane nad dolinami i rzekami, bdce podpor dla rur albo majce na 

szczycie kamienne koryta, którymi pyna woda z wyej pooonych róde. 

Wspomnijmy wreszcie na koniec o charakterystycznych dla Rzymu budowlach, 

niemajcych zastosowania praktycznego. To uki triumfalne – pomniki wznoszone 

ku czci zwyciskich wodzów wracajcych z udanego podboju (il. 23). 

36


Skoro mowa o uku… by on, obok kopuy i arkady, nowym elementem 

konstrukcyjnym w architekturze, któr do tej pory wznoszono z wielkich 

bloków kamienia. Rzymianie budowali z kamieni mikkich, nieduych, póniej 

równie z cegy, znali cement otrzymywany z pyu wulkanicznego, umieli 

sporzdza zapraw murarsk. Z niewielkich kostek kamienia i z cegy, silnie 

z sob spajanych, mona ju byo ksztatowa bardziej wymylne konstrukcje. 

Warto uku polega na znacznie wikszej wytrzymaoci na obcienie z góry, 

ni w przypadku prostej belki spoczywajcej na dwóch podporach. Wynalezienie 

i zastosowanie uku, a co za tym idzie arkady (uku na larach), sklepienia 

i jego specycznej formy – kopuy, miao ogromne konsekwencje dla rozwoju 

architektury, a rzymskie osignicia techniki budowlanej byy i s odtd stosowane 

w caej architekturze europejskiej. 

Rzeba 

Odwiedmy teraz rezydencj zamonego Rzymianina. Powiedzielimy, e bya 

ona ozdobiona malowidami i rzebami (il. 24). Czsto byy to rzeby greckie 

albo ich kopie. Rzymianie lubili i podziwiali greckie posgi, sprowadzali je 

24. Basen w rezydencji cesarza Hadriana w Tivoli 

Basen w rezydencji mdrego, wiatego cesarza – opiekuna artystów, wielkiego mionika sztuki 

greckiej. Zwrócie uwag na kolumnad obiegajc basen, kryt na przemian poziomymi 

belkami i arkadami; pod nimi ustawiano kopie rzeb greckich. 

© Hervé Champollion/akg-images/East News 

37

Antyk 

25. Pomnik konny Marka Aureliusza 

w Rzymie, 164 n.e. 

Ten cesarz, chocia powadzi liczne wojny, 

z zamiowania by lozofem i pisarzem. Uwa- 

ano go za wadc mdrego i sprawiedliwego. 

Ten wspaniay pomnik konny wyobraa go jako 

wodza, ale w skupionych rysach twarzy wida 

zamylenie. Ten typ pomnika, podobnie 

jak wolnostojca kolumna i uk triumfalny, by 

powtarzany przez wiele stuleci. 

© G. Bryk/WSiP 

26. Portret Wespazjana, 69–79 n.e. 

Ten portret sawnego cesarza moemy 

uzna za realistyczny. Gowy portretowe to 

wynalazek Rzymian, Staroytni Grecy nie 

znali takiej formy rzebiarskiej. 

© akg-images/East News 

i czsto utrwalali, robic odlewy z brzu. Posgi te zdobiy nie tylko domy prywatne, 

ale równie urzdy, termy i witynie. 

W rzymskim domu moglibymy zobaczy inne jeszcze dziea rzebiarskie, 

wykonane na miejscu, na przykad portrety gospodarza i czonków jego 

rodziny, pokazujce modela realistycznie, zgodnie z rzeczywistym wygldem, 

wadami urody czy znamionami wieku (zob. il. 29). 

W okresie republiki (czyli do 30 roku p.n.e.) swoje podobizny pozwalali 

rzebi w ten sposób nie tylko prywatni obywatele Rzymu, ale take sawni 

wodzowie, konsulowie (najwysi dostojnicy pastwa) i wielcy lozofowie. Za 

38


czasów cesarstwa byo ju inaczej. Wprawdzie osoby prywatne nadal nie miay 

nic przeciwko wiernoci wasnego wizerunku, ale wadcy dali, by ich podobizny 

budziy szacunek, a bywao, e i boja, dlatego ksztaty i rysy twarzy 

cesarzy i wodzów upikszano, nadajc im wyraz surowej powagi (il. 25 i 26). 

Z okresu cesarstwa pochodz inne dziea rzebiarskie: reliefy na kolumnach 

i ukach triumfalnych. Najczciej przedstawiaj one sceny ze zwyciskich 

podbojów dokonywanych przez rzymskich wodzów. 

Malarstwo 

U stóp Wezuwiusza, wielkiego i synnego wulkanu w pobliu Neapolu, leay 

niewielkie, ale zasobne i pikne miasta, a zarazem orodki wypoczynkowe. 

Byy to Pompeje, Herkulanum i Stabie. Rozwijay si do 63 roku n.e., kiedy 

27. Malowido w domu Wettiuszów w Pompejach 

ciany w tym domu byy podzielone na paszczyzny obramowane malowanymi elementami 

dekoracyjnymi (np. kolumnami), a w ich centrum umieszczano mae obrazy, ukazujce sceny 

mitologiczne lub krajobrazy. 

© Sami Sarkis/Alamy/BE&W 

39

Antyk 

to nagy wybuch wulkanu przysypa je popioem. Wkrótce je odbudowano, ale 

nie na dugo. Szesnacie lat póniej nastpny wybuch Wezuwiusza przyniós 

miastom cakowit zagad, grzebic je pod warstw lawy i popiou grubo- 

ci kilkunastu metrów. Na prawie 1700 lat o umarych miastach zapomniano. 

Dopiero w 1748 roku odkopano je, zaoono na szereg lat stanowisko archeologiczne 

i to, co si dao, zabezpieczono przed dalszym niszczeniem. A byo 

tam wiele wspaniaych rzeb i budowli: witynie, bazyliki, sale gimnastyczne, 

koszary gladiatorów, a take liczne domy prywatne, które ksztatem nie róni- 

y si od domów w rzymskiej stolicy. 

Odkryto wówczas malowida cienne pochodzce z II i I wieku p.n.e. 

Przedstawiaj one wiele motywów – od wntrz architektonicznych, poprzez 

widoki przyrody po sceny mitologiczne. Odsonito ich tak wiele, e zdoano 

wyróni w nich a cztery sposoby malowania, zmieniajce si z upywem lat 

– tzw. cztery style pompejaskie. Najbardziej zwracaj uwag sceny wykonane 

iluzjonistycznie, czyli naladujce – dziki zastosowaniu perspektywy – gbi 

rzeczywistych wntrz (il. 27). 

Pytania 

sprawdzajce: 

1 Opisz, jak byo zbudowane rzymskie miasto. 

2 Opisz dom bogatego Rzymianina. 

3 Wymie budowle uytecznoci publicznej charakterystyczne dla 

rzymskiej architektury. W dostpnych ródach (np. internecie) poszukaj 

przykadów innych budowli rzymskich, ni pokazane w tym 

rozdziale. 

4 Wyjasnij, co to byy termy i do czego suyy. 

5 Opowiedz, w jaki sposób Rzymianie rozwizywali problem zaopatrzenia 

miast w wod. 

6 Opisz uk i arkad. Podaj przykady budowli rzymskich, w których 

uyto tych elementów konstrukcyjnych. 

7 Mówimy, e rzymski portret rzebiarski by realistyczny. Spróbuj 

wyjani, co to znaczy. 

8 Przypomnij, gdzie znajduj si znane Ci dziea rzymskiego malarstwa 

ciennego. 

9 Porównaj charakterystyczn budowl greck (np. Partenon) 

z budowl rzymsk (np. Panteonem). 

40

Bliżej sztuki

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?