Przyrodo, witaj! Klasa 4 (SP 4-6)
WSiP / Szkoła podstawowa 4-6 / Przyroda / Klasa 4 / "Przyrodo, witaj!" WSiP / Szkoła podstawowa 4-6 / Przyroda / Klasa 4 / "Przyrodo, witaj!"
PODRĘCZNIK DLA SZKOŁY PODSTAWOWEJ PRZYRODO, WITAJ! 4
- Page 3 and 4: EWA GROMEK EWA KŁOS WAWRZYNIEC KOF
- Page 5 and 6: Spis treści 3 Jak korzystać z pod
- Page 7 and 8: 5 Dział 6. Wycieczki po okolicy 40
- Page 9 and 10: 7 53 Infografiki w atrakcyjny spos
- Page 11 and 12: Przyroda i ja 9 1. Czym będziesz
- Page 13 and 14: 11 Przyroda żywa i nieożywiona Pr
- Page 15 and 16: 2 Sposoby poznawania przyrody 13 P
- Page 17 and 18: 15 Książki przyrodnicze są dost
- Page 19 and 20: 17 Przyrządy pomocne w poznawaniu
- Page 21 and 22: 51 13 Jak jest zbudowana roślina
- Page 23 and 24: 53 Organy rośliny i ich funkcje Ka
- Page 25 and 26: 55 OBSERWACJA 1. System korzeniowy
- Page 27 and 28: 57 Wymagania roślin doniczkowych Z
- Page 29 and 30: 59 Rośliny mogą zarówno pomagać
- Page 31 and 32: 61 Organy rośliny i ich funkcje Kw
- Page 33 and 34: Spis ilustracji 263 Okładka: (chł
PODRĘCZNIK DLA SZKOŁY PODSTAWOWEJ<br />
PRZYRODO,<br />
WITAJ!<br />
4
EWA GROMEK<br />
EWA KŁOS<br />
WAWRZYNIEC KOFTA<br />
EWA LASKOWSKA<br />
ANDRZEJ MELSON<br />
PRZYRODO,<br />
WITAJ!<br />
PODRĘCZNIK DLA SZKOŁY PODSTAWOWEJ<br />
4
Podręcznik dopuszczony do użytku szkolnego przez ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania<br />
i wpisany do wykazu podręczników przeznaczonych do kształcenia ogólnego do nauczania przyrody,<br />
na podstawie opinii rzeczoznawców: mgr. Andrzeja Adamiaka, dr Mirosławy Jurak,<br />
mgr Izabeli Okrzesik-Frąckowiak, dr Leny Tkaczyk, mgr Agaty Hąci.<br />
Etap edukacyjny: II<br />
Typ szkoły: szkoła podstawowa<br />
Rok dopuszczenia: 2012<br />
Numer dopuszczenia:<br />
530/1/2012<br />
© Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne sp. z o.o.<br />
Warszawa 2012<br />
Wydanie IV zmienione (2015)<br />
ISBN 978-83-02-14891-0<br />
Opracowanie merytoryczne i redakcyjne:<br />
Barbara Butwiłowska (redaktor cyklu), Zofia Szlaszyńska<br />
Współpraca redakcyjna: Magdalena Gerwel-Wronka, Justyna Rudzka<br />
Konsultacja: Mirosława Kwiecińska<br />
Redakcja językowa: Magdalena Pabich, Mirella Hess-Remuszko, Anna Wlaźnik<br />
Redakcja techniczna: Agnieszka Ziemkiewicz<br />
Projekt okładki: Artur Matulaniec, Anna Przygodzka<br />
Projekt graficzny: Marcin Franczak, Artur Matulaniec<br />
Projekt infografik i ich wykonanie: Artur Matulaniec, Zbigniew Larwa<br />
Projekt stron działowych: Marcin Franczak, Zbigniew Larwa<br />
Opracowanie graficzne: Zbigniew Larwa<br />
Fotoedycja: Natalia Marszałek, Agata Bażyńska<br />
Skład i łamanie: Zbigniew Larwa<br />
Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne spółka z ograniczoną odpowiedzialnością<br />
00-807 Warszawa, Aleje Jerozolimskie 96<br />
Tel. 22 576 25 00<br />
Infolinia: 801 220 555<br />
www.wsip.pl<br />
Druk i oprawa: CGS Drukarnia Sp. z o.o.<br />
Publikacja, którą nabyłeś, jest dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, abyś przestrzegał praw, jakie im przysługują. Jej zawartość<br />
możesz udostępnić nieodpłatnie osobom bliskim lub osobiście znanym. Ale nie publikuj jej w internecie. Jeśli cytujesz jej<br />
fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. A kopiując jej część, rób to jedynie na użytek osobisty.<br />
Szanujmy cudzą własność i prawo.<br />
Więcej na www.legalnakultura.pl<br />
Polska Izba Książki
Spis treści<br />
3<br />
Jak korzystać z podręcznika ............................................................................................... 6<br />
Od Autorów ............................................................................................................................... 8<br />
Dział 1. Przyroda i ja<br />
1. Czym będziesz się zajmować na lekcjach przyrody ............................. 10<br />
2. Sposoby poznawania przyrody ........................................................................ 13<br />
3. Co jest pomocne w poznawaniu przyrody ............................................... 16<br />
4. Jak zobaczyć to, co niewidoczne gołym okiem ...................................... 19<br />
5. Jak obserwować preparat pod mikroskopem .......................................... 21<br />
6. Jak planować, prowadzić i dokumentować obserwacje ...................... 25<br />
7. Czym jest doświadczenie przyrodnicze ................................................... 28<br />
8. Powtórzenie działu „Przyroda i ja” .............................................................. 32<br />
Dział 2. Ja, rośliny i zwierzęta<br />
9. Jak się uczyć i po co ........................................................................................... 36<br />
10. Z kim się spotykasz w szkole ........................................................................ 40<br />
11. W szkole opiekujesz się roślinami i zwierzętami ................................... 43<br />
12. Zwierzęta w naszych domach .......................................................................... 47<br />
13. Jak jest zbudowana roślina .............................................................................. 51<br />
14. Rośliny są ozdobą domu ................................................................................... 56<br />
15. Powtórzenie działu „Ja, rośliny i zwierzęta” ............................................. 60
4<br />
Dział 3. Kuchnia jako laboratorium<br />
16. Świat jest zbudowany z substancji ................................................................ 64<br />
17. Co się dzieje podczas gotowania obiadu ................................................... 68<br />
18. Czy woda mineralna to tylko woda ............................................................. 72<br />
19. Jak powstają kryształy ....................................................................................... 75<br />
20. Do czego służy sito ............................................................................................ 78<br />
21. Jak lód zmienia się w wodę, a woda w lód ................................................ 81<br />
22. Kiedy woda paruje, a kiedy się skrapla ...................................................... 84<br />
23. Co wiesz o gotowaniu jaj i pieczeniu ciasta ............................................ 87<br />
24. Powtórzenie działu „Kuchnia jako laboratorium” ................................. 90<br />
Dział 4. Przyroda się zmienia<br />
25. Obserwujesz zmiany położenia Słońca na niebie .................................. 94<br />
26. Jakie zmiany przynoszą pory roku ............................................................. 98<br />
27. Dlaczego koła pociągu stukają o szyny ................................................... 103<br />
28. Jak woda krąży w przyrodzie ...................................................................... 106<br />
29. Dlaczego lód pływa .......................................................................................... 109<br />
30. Jakie są właściwości powietrza .................................................................... 112<br />
31. Powtórzenie działu „Przyroda się zmienia” ............................................ 115<br />
Dział 5. Pogoda jest zawsze<br />
32. Jak zmierzyć temperaturę powietrza i ciśnienie atmosferyczne .. 120<br />
33. Jak zmierzyć wilgotność powietrza i siłę wiatru ................................ 123<br />
34. Jak powstają opady i osady atmosferyczne ............................................. 126<br />
35. Dlaczego tęcza jest kolorowa ....................................................................... 130<br />
36. Co jest przyczyną burzy ................................................................................ 134<br />
37. Czy pogodę można przewidzieć ................................................................ 138<br />
38. Prowadzisz kalendarz pogody ....................................................................... 141<br />
39. Powtórzenie działu „Pogoda jest zawsze” ............................................... 144
5<br />
Dział 6. Wycieczki po okolicy<br />
40. Jak wyznaczyć kierunki geograficzne ..................................................... 148<br />
41. Do czego służy skala ....................................................................................... 153<br />
42. Jak czytać mapę topograficzną ................................................................... 158<br />
43. Poznajesz formy ukształtowania powierzchni Ziemi ........................ 162<br />
44. Jak wyznaczyć trasę wycieczki ................................................................... 165<br />
45. Jak wykonać pomiary w terenie ................................................................. 169<br />
46. Co to są wody powierzchniowe .................................................................. 172<br />
47. Obserwujesz rzekę w swojej okolicy .......................................................... 175<br />
48. Powtórzenie działu „Wycieczki po okolicy” ............................................ 178<br />
Dział 7. Obserwacje życia w okolicy<br />
49. Jakie rośliny i zwierzęta żyją w twojej okolicy ...................................... 182<br />
50. Wyruszasz na wycieczkę do lasu ................................................................. 186<br />
51. Rośliny w lesie tworzą warstwy .................................................................... 190<br />
52. Organizmy żyjące w lesie oddziałują na siebie ...................................... 194<br />
53. Jakie organizmy żyją na łące ....................................................................... 199<br />
54. Jakie znaczenie mają łąki ............................................................................. 203<br />
55. Co uprawia się na polach .............................................................................. 206<br />
56. Jak się wykorzystuje rośliny użytkowe .................................................... 210<br />
57. Jak powstają owoce ........................................................................................... 214<br />
58. Poznajesz rośliny nieużytków i rośliny trujące ..................................... 218<br />
59. Powtórzenie działu „Obserwacje życia w okolicy” ............................... 221<br />
Dział 8. Ochrona środowiska<br />
60. Jak możesz chronić przyrodę w twojej okolicy .................................... 224<br />
61. Zanieczyszczenia środowiska zagrażają organizmom ....................... 228<br />
62. Badasz wpływ substancji na rośliny .......................................................... 231<br />
63. Co to jest rolnictwo ekologiczne ................................................................ 235<br />
64. Domowe wydatki można ograniczyć ......................................................... 238<br />
65. Dlaczego trzeba sprzątać Ziemię ............................................................... 241<br />
66. Jak być przyjaznym dla środowiska .......................................................... 245<br />
67. Powtórzenie działu „Ochrona środowiska” ............................................ 248<br />
Słowniczek ............................................................................................................................ 251
6<br />
<br />
Jak korzystać<br />
z podręcznika<br />
<br />
Podręcznik jest podzielony na osiem działów<br />
– każdy z nich zaczyna się barwną stroną działową.<br />
W działach wyodrębniono lekcje.<br />
Numery lekcji zostały wyraźnie zaznaczone w podręczniku. Lekcje<br />
ponumerowano w sposób ciągły.<br />
566<br />
14<br />
57<br />
Wymagania roślin doniczkowych<br />
Zanim zdecydujemy się na zakup rośliny, powinniśmy się zastanowić, czy<br />
w naszym domu możemy jej zapewnić odpowiednie warunki. Różnice<br />
Rośliny są ozdobą domu<br />
w upodobaniach roślin zależą od miejsca ich naturalnego występowania.<br />
Informacje na temat pochodzenia roślin i ich uprawy w domu znajdziesz<br />
w różnych atlasach, poradnikach oraz w internecie.<br />
Domy, szkoły i biura chętnie ozdabiamy roślinami w doniczkach. Ładne<br />
i zdrowe rośliny stwarzają miły nastrój i cieszą osoby opiekujące się<br />
Niektóre rośliny<br />
nimi. Dla wielu ludzi opieka nad roślinami staje się wielką pasją.<br />
Część roślin<br />
właściwie ie eroz<br />
rozwi-<br />
dobrze rozwija się<br />
jają ją<br />
ąsi<br />
się ęwmi<br />
wmie<br />
miejscu<br />
w pełnym słońcu.<br />
zacienionym.<br />
skalnica<br />
Rośliny doniczkowe<br />
męczennica<br />
kaktus<br />
juka<br />
maranta<br />
eszeweria<br />
kaktus<br />
paproć palma figowiec azalia bluszcz<br />
Rośliny w naszych mieszkaniach<br />
W mieszkaniach chętnie uprawia się rośliny doniczkowe, które mają<br />
atrakcyjne kwiaty, ładne liście lub ciekawe kształty. Wzrok przyciągają<br />
na przykład kwiaty pelargonii, fiołka afrykańskiego i cyklamenu. Ładnie<br />
wyglądają również interesująco wykrojone liście paprotki, kolorowe<br />
desenie na liściach krotonu czy begonii. Aloes i opuncja zadziwiają<br />
ciekawymi kształtami. Rośliny w naszych domach są nie tylko ozdobą.<br />
Na przykład wyhodowana w domu rzeżucha czy bazylia są smacznym<br />
dodatkiem do kanapek i sałatek.<br />
Rośliny pobierają<br />
z ziemi<br />
sole mineral-<br />
ne. W<br />
doniczce ce należy<br />
je uzupełniać – służą<br />
do tego<br />
na przykład<br />
pałeczki nawozowe.<br />
owe.<br />
DOŚWIADCZE<br />
płaskla<br />
Wszystkie er<br />
rośliny do życia<br />
potrzebują wody, chociaż jedne<br />
wymagają częstego podlewania,<br />
a inne rzadkiego.<br />
w<br />
DOŚWIADCZENIE<br />
Hodowla rzeżuchy<br />
1<br />
Przygotuj: i<br />
Płaski talerz, nasiona rzeżuchy (możesz je kupić<br />
w sklepie ogrodniczym), O<br />
trzy warstwy ligniny, ny, naczynie z wodą.<br />
2<br />
Wykonaj: b<br />
Na talerzu rozłóż ligninę, zwilż ją wodą<br />
3 Z i rozsyp na niej równomiernie nasiona n<br />
a rzeżuchy.<br />
t jObserwuj hodowlę codziennie. Dbaj o to,<br />
by lignina byłacały<br />
czas wilgotna.<br />
3 Zanotuj: Swoje spostrzeżenia strzeżenia w zeszycie. Czy zmieniał się<br />
wygląd nasion Kiedy pojawiły się pierwsze kiełki Jak wyglądają<br />
rośliny rzeżuchy<br />
Ryciny<br />
pobudzą twoją<br />
wyobraźnię.<br />
Obserwacje i Doświadczenia<br />
to ciekawy sposób praktycznego<br />
poznawania przyrody.<br />
Pamiętaj, <strong>Przyrodo</strong>, <strong>witaj</strong> jest podręcznikiem wieloletnim,<br />
dlatego zakazane jest pisanie po nim – wszystkie rozwiązania<br />
zapisuj w zeszycie.
7<br />
53<br />
Infografiki<br />
w atrakcyjny sposób<br />
łączą ilustracje z tekstem.<br />
Pamiętaj!<br />
To podsumowanie, które<br />
pozwoli ci szybko powtórzyć<br />
najważniejsze informacje<br />
z lekcji.<br />
Gwiazdka oznacza<br />
zadania trudniejsze.<br />
Ciekawostki<br />
pogłębią twoją wiedzę<br />
dotyczącą tematu lekcji.<br />
Sprawdź, czy umiesz to polecenia, które<br />
umożliwią ci ocenienie nowych wiadomości<br />
poznanych podczas lekcji.
8<br />
Droga Uczennico, drogi Uczniu!<br />
W otaczającym Cię świecie nieustannie zachodzą ciekawe zjawiska. Po<br />
nocy przychodzi dzień, czasem pada śnieg, czasem deszcz. Niekiedy na niebie<br />
pojawia się różnobarwny łuk tęczy. Wiosną wiele roślin wytwarza kwiaty,<br />
a później owoce. Jesienią jedne ptaki odlatują w cieplejsze rejony świata,<br />
a inne przylatują z zimniejszych obszarów. Świat przyrody jest pełen zadziwiających<br />
zjawisk.<br />
Celem przedmiotu przyroda i tego podręcznika jest umożliwienie Ci bliższego<br />
spotkania ze światem przyrody – poznania jego tajemnic, w tym przyczyn<br />
zachodzących w nim zjawisk. Nam, autorom podręcznika, zależy na<br />
tym, by pokazać Ci sposoby poznawania przyrody, zasady prowadzenia obserwacji<br />
i doświadczeń tak, by dać Ci możliwość samodzielnych poszukiwań<br />
odpowiedzi na nurtujące Cię pytania.<br />
Podręcznik, który masz przed sobą, jest podzielony na osiem działów,<br />
w których wyodrębniono lekcje. Każdy temat jest bogato ilustrowany, a podsumowania<br />
i pytania do każdej lekcji pozwolą Ci na utrwalenie zdobytej wiedzy.<br />
Wiadomości dodatkowe są zawarte w ciekawostkach. Warto również zaglądać<br />
na koniec podręcznika, gdzie zamieszczono Słowniczek zawierający wyjaśnienia<br />
terminów przyrodniczych oraz ich tłumaczenia na język angielski.<br />
Mamy nadzieję, że nasz podręcznik będzie Twoim dobrym przyjacielem<br />
i przewodnikiem po pięknym, fascynującym świecie przyrody.<br />
<strong>Przyrodo</strong>, <strong>witaj</strong>!
Przyroda<br />
i ja<br />
9<br />
<br />
1. Czym będziesz się<br />
zajmować na lekcjach<br />
przyrody<br />
2. Sposoby poznawania<br />
przyrody<br />
3. Co jest pomocne<br />
w poznawaniu<br />
przyrody<br />
Przyroda otacza cię ze wszystkich stron.<br />
Każdego dnia możesz poznawać jej<br />
tajemnice na wiele sposobów.<br />
5. Jak obserwować<br />
preparat pod<br />
mikroskopem<br />
4. Jak zobaczyć to,<br />
co niewidoczne gołym<br />
okiem<br />
6. Jak planować,<br />
prowadzić<br />
i dokumentować<br />
obserwacje<br />
7. Czym jest doświadczenie<br />
przyrodnicze<br />
8. Powtórzenie działu „Przyroda i ja”
10<br />
1<br />
Czym będziesz się zajmować<br />
na lekcjach przyrody<br />
<br />
Ze słowem przyroda stykasz się często. Czym jednak jest<br />
przyroda Czy wiesz, co dokładnie znaczy to słowo<br />
Dowiesz się tego wkrótce, właśnie na lekcjach przyrody.<br />
Przyroda nas otacza<br />
Dlaczego ptaki latają Dlaczego kwiaty są kolorowe – Zapewne często zadajesz takie pytania,<br />
patrząc na otaczającą cię przyrodę. Ciekawi cię, dlaczego rano wschodzi słońce,<br />
a nocą na niebie widać gwiazdy; interesuje cię, dlaczego liście wiosną i latem są zielone,<br />
a jesienią stają się żółte, pomarańczowe i czerwone. Wychodząc z nauczycielem<br />
na wycieczki przyrodnicze, prowadząc obserwacje, wykonując doświadczenia podczas<br />
lekcji i w domu, odkryjesz mnóstwo tajemnic. Wiele odpowiedzi na pytania zaczynające<br />
się od Dlaczego poznasz na lekcjach przyrody oraz czytając ten podręcznik.<br />
Dlaczego wygląd drzewa się zmienia<br />
drzewo jesienią drzewo zimą drzewo wiosną drzewo latem<br />
CIEKAWOSTKA<br />
„Żywe kamienie”<br />
Tak zwane żywe kamienie są roślinami występującymi na suchych,<br />
piaszczystych terenach Afryki. Jak wskazuje ich zwyczajowa nazwa,<br />
są podobne do kamieni. Tak bardzo, że trudno je rozpoznać i odróżnić<br />
od kamieni. Nawet odkrywca tych roślin, gdy je pierwszy raz zobaczył,<br />
myślał, że znalazł piękny kamyk. Właściwa nazwa tej rośliny to litops.<br />
litops
11<br />
Przyroda żywa i nieożywiona<br />
Przyroda otacza nas ze wszystkich stron. Częścią przyrody są organizmy, na przykład<br />
rośliny i zwierzęta, a także grzyby oraz niewidoczne gołym okiem bakterie.<br />
Nazywamy je żywymi lub ożywionymi składnikami przyrody. Przyroda to także<br />
na przykład skały, woda, światło słoneczne i powietrze, czyli nieożywione składniki<br />
przyrody. Żywe i nieożywione składniki przyrody są ze sobą ściśle powiązane.<br />
Nieożywiona część przyrody wpływa na żywą. Na przykład roślina po to, aby żyć,<br />
potrzebuje wody, powietrza i światła. Z kolei organizmy wpływają na przyrodę<br />
nieożywioną. Przykładowo korzenie drzew mogą rozkruszać skały.<br />
skały<br />
powietrze<br />
woda<br />
Ludzie i zwierzęta<br />
są częścią przyrody,<br />
gdyż - tak jak<br />
inne organizmy<br />
- odżywiają się,<br />
oddychają<br />
i rosną.<br />
Przykłady organizmów<br />
Organizmy żyją – na przykład odżywiają się, oddychają, rosną i się rozmnażają.<br />
Roślina Zwierzę Grzyb Bakteria<br />
pełnik jeż koźlarz paciorkowiec
12<br />
Drogi, budynki, mosty a przyroda<br />
Znajdujące się w twoim otoczeniu drogi, samochody, chodniki, mosty, budynki<br />
nie należą do składników przyrody, ponieważ nie są elementami naturalnymi.<br />
Nie stworzyła ich natura, lecz zostały wytworzone przez ludzi. Nazywa się je<br />
wytworami działalności człowieka. Wytworami działalności człowieka są też na<br />
przykład parkingi, stadiony, boiska i place zabaw.<br />
Wytwory działalności człowieka<br />
mosty<br />
stadion<br />
budynki<br />
drogi<br />
Warszawa<br />
PAMIĘTAJ!<br />
• Przyrodę tworzą żywe (ożywione) i nieożywione składniki przyrody.<br />
• Człowiek jest również częścią przyrody.<br />
• Nieożywione i żywe składniki przyrody są ze sobą ściśle powiązane i od siebie zależne.<br />
• Budynki, mosty, drogi, stadiony to wytwory działalności człowieka, które<br />
nie należą do przyrody.<br />
Sprawdź, czy umiesz<br />
1 Podaj po trzy przykłady nieożywionych i żywych składników przyrody.<br />
2 Wymień cztery elementy otoczenia, które nie są zaliczane do składników<br />
przyrody.<br />
3 Wyjaśnij, dlaczego człowiek jest częścią przyrody.<br />
4 Wytłumacz, w jaki sposób człowiek jest zależny od nieożywionych składników<br />
przyrody.
2<br />
Sposoby<br />
poznawania przyrody<br />
13<br />
<br />
Przyroda kryje w sobie wiele tajemnic. Jak najlepiej je poznać<br />
Miej oczy i uszy otwarte, obserwuj przyrodę i wsłuchuj się w nią.<br />
Zadawaj pytania: Dlaczego W jaki sposób Szukaj na nie odpowiedzi.<br />
Obserwacje przyrody<br />
Przyrodę możesz poznawać za pomocą<br />
obserwacji. Idąc do szkoły czy na wycieczkę,<br />
a także będąc w domu, staraj się zwracać<br />
uwagę na to, co się dzieje wokół ciebie.<br />
Obserwacja nie jest tylko zwykłym patrzeniem<br />
na coś, to znacznie więcej. Dzięki niej<br />
zdobywasz nową wiedzę. A obserwować<br />
można właściwie wszystko, na przykład zjawiska<br />
przyrodnicze, zwierzęta czy rośliny.<br />
Pamiętaj jednak, aby podczas przyglądania<br />
się przyrodzie zachować ostrożność.<br />
W parku mogę<br />
obserwować różne<br />
zwierzęta, na przykład<br />
wiewiórkę.<br />
Poznawanie przyrody przez doświadczenia<br />
Świeca się pali.<br />
Świeca przykryta<br />
słoikiem zgasła.<br />
Zależności istniejące w przyrodzie możesz<br />
poznawać dzięki różnym doświadczeniom.<br />
Jest to bardzo ciekawy sposób poznawania przyrody,<br />
ponieważ każdy, kto takie doświadczenia<br />
prowadzi, czuje się trochę naukowcem.<br />
I jak każdy naukowiec cierpliwie czeka na wyniki<br />
doświadczenia. Na podstawie wyników doświadczenia<br />
można odpowiedzieć na pytania zaczynające<br />
się od słów: Czy Jak Dlaczego
14<br />
Źródła wiedzy o przyrodzie<br />
Dobrym źródłem wiedzy o przyrodzie są filmy przyrodnicze, książki popularnonaukowe<br />
oraz programy telewizyjne. Wiele informacji na jej temat możesz<br />
czerpać z encyklopedii, atlasów i albumów przedstawiających na przykład różne<br />
zwierzęta, rośliny, grzyby, minerały, skały i zjawiska przyrodnicze.<br />
Film<br />
Filmy przyrodnicze ułatwiają zobaczenie<br />
organizmów i zjawisk trudnych do zaobserwowania<br />
w naturze.<br />
sarny<br />
Podręcznik<br />
Atlas przyrodniczy<br />
Przewodnik<br />
przyrodniczy<br />
Internet<br />
To twoje podstawowe<br />
źródło informacji<br />
o przyrodzie.<br />
Znajdziesz w nim<br />
interesujące mapy<br />
i rysunki.<br />
Przybliży ci rośliny,<br />
zwierzęta, grzyby przez<br />
ich zdjęcia i opisy.<br />
To źródło różnorodnych<br />
informacji - od<br />
tekstów po filmy.
15<br />
Książki przyrodnicze są dostępne w księgarniach, w bibliotece szkolnej<br />
i w bibliotekach publicznych. Ciekawe informacje o przyrodzie<br />
są też zawarte w publikacjach umieszczonych na CD i w internecie.<br />
Pamiętaj jednak, że w internecie nie wszystkie informacje są wartościowe<br />
i prawdziwe, dlatego wybieraj je rozważnie. Jeśli korzystasz z komputera<br />
oraz drukarki, to potrzebne informacje możesz wydrukować i przynieść<br />
na lekcję. Oczywiście, ogromną wiedzę o przyrodzie ma nauczyciel tego<br />
przedmiotu.<br />
CIEKAWOSTKA<br />
Dieta bocianów<br />
Obserwacje bocianów w Polsce<br />
wykazały, że – wbrew temu,<br />
co sądzi większość ludzi – głównym<br />
pożywieniem tych ptaków nie są wcale<br />
żaby, lecz inne drobne zwierzęta,<br />
na przykład owady, jaszczurki, myszy,<br />
a nawet krety. Bociany często polują<br />
z zasadzki, tak jak koty. Cierpliwie<br />
wyczekują przy wejściu do nory, a gdy<br />
ukaże się w nim mysz, błyskawicznie<br />
chwytają ją długim dziobem.<br />
bocian<br />
PAMIĘTAJ!<br />
• Ciekawym sposobem poznawania przyrody są obserwacje.<br />
• Dużo informacji o przyrodzie dostarczają przeprowadzane doświadczenia.<br />
• Źródłem wiedzy o przyrodzie poza lekcjami przyrody są filmy przyrodnicze,<br />
książki popularnonaukowe oraz internet.<br />
Sprawdź, czy umiesz<br />
1 Wymień pięć przykładów organizmów lub obiektów, których<br />
obserwacja dostarczy ci nowych informacji o przyrodzie.<br />
2 Podaj trzy pytania, na które możesz znaleźć odpowiedzi, prowadząc<br />
doświadczenia.<br />
3 Wymień różne źródła wiedzy o przyrodzie.
16<br />
3<br />
Co jest pomocne<br />
w poznawaniu przyrody<br />
<br />
Przyrodę najlepiej można poznać, prowadząc obserwacje<br />
i wykonując doświadczenia. Do tego wykorzystuje się nie tylko<br />
różnorodne przyrządy, ale przede wszystkim własne zmysły.<br />
Poznawanie przyrody wszystkimi zmysłami<br />
Niezależnie od tego, gdzie jesteś – w szkole, w domu, w lesie, na polu uprawnym<br />
czy na łące – zawsze odbierasz informacje z otaczającego cię świata.<br />
Do tego służą ci oczy, uszy, nos, język, a także skóra. Te narządy, bardzo<br />
pomocne w poznawaniu przyrody, nazywamy narządami zmysłów.<br />
Dzięki oczom, które są narządami zmysłu wzroku, odbierasz najwięcej informacji<br />
o otaczającym cię świecie. Innymi zmysłami, odgrywającymi ważną<br />
rolę w poznawaniu przyrody, są słuch i węch. Narządem zmysłu słuchu są<br />
uszy. Dzięki nim słyszysz plusk wody, świergot ptaków. Za pomocą nosa,<br />
który jest narządem zmysłu węchu, czujesz zapachy z kuchni czy zapach<br />
lasu. Przyrodę poznajesz też dzięki zmysłowi<br />
dotyku. Skóra, zwłaszcza dłoni, jest<br />
Zmysły człowieka<br />
narządem szczególnie wrażliwym, dlatego<br />
dotykając kory drzew, wyczuwasz, że<br />
zmysł wzroku<br />
jest szorstka. Zmysł ten pomaga również<br />
zmysł słuchu<br />
zorientować się, czy dotykany przedmiot<br />
jest ciepły czy zimny oraz jaki ma<br />
zmysł węchu<br />
kształt. Wiele informacji o przyrodzie<br />
zmysł smaku dostarcza ci też zmysł smaku. Narządem<br />
tego zmysłu jest głównie język. Dzięki<br />
zmysł dotyku<br />
niemu rozpoznajesz smak potraw.<br />
Pamiętaj! Nie wolno próbować nieznanych<br />
roślin oraz grzybów, gdyż mogą być trujące.
17<br />
Przyrządy pomocne w poznawaniu przyrody<br />
Przyrodę najlepiej obserwować podczas wycieczek, na przykład do parku.<br />
Na wyprawę w teren warto zaopatrzyć się w lupę i lornetkę. Do obserwacji<br />
w klasie wykorzystuje się mikroskop.<br />
lornetka<br />
Lornetka ułatwi ci obserwowanie<br />
obiektów znacznie<br />
od ciebie oddalonych, na<br />
przykład wiewiórki siedzącej<br />
wysoko na gałęzi drzewa.<br />
mikroskop<br />
Dzięki mikroskopowi możesz<br />
dostrzec takie szczegóły<br />
budowy obiektów przyrodniczych,<br />
których nie zobaczysz<br />
przez lupę.<br />
lupa<br />
Lupa, czyli soczewka powiększająca<br />
z rączką, umożliwi<br />
ci obserwację niewielkich<br />
obiektów z bliskiej odległości,<br />
na przykład ślimaka.<br />
kompas<br />
mapa<br />
Aby nie zabłądzić podczas wycieczki, warto<br />
mieć przy sobie kompas, czyli przyrząd służący<br />
do określania kierunków geograficznych.<br />
Kompas pomoże ci dotrzeć do celu.<br />
W przygotowaniu wycieczek są pomocne<br />
mapy, które przedstawiają dany teren<br />
w pomniejszeniu. Dzięki nim sprawdzisz,<br />
czy na trasie wycieczki jest rzeka lub las.
18<br />
OBSERWACJA<br />
Liść oglądany przez lupę<br />
1 Przygotuj liść dowolnej rośliny,<br />
na przykład dębu, oraz lupę.<br />
2 Obserwuj przygotowany liść gołym<br />
okiem. Następnie obejrzyj liść przez lupę.<br />
3 Zanotuj. Czy możesz narysować<br />
kształt liścia, obserwując go przez lupę<br />
Połóż liść na kartce papieru i odrysuj jego<br />
kształt. Narysuj na szkicu liścia jego fragment<br />
oglądany przez lupę. Porównaj oba rysunki.<br />
CIEKAWOSTKA<br />
Badanie dna morza<br />
Wielu przyrodników interesuje się nie tylko przyrodą<br />
na lądzie, ale także przyrodą głębin oceanów. Do badań<br />
prowadzonych na dużych głębokościach służą specjalne<br />
pojazdy podwodne, zwane batyskafami. Batyskafem<br />
można dotrzeć nawet na głębokość 10 kilometrów.<br />
batyskaf<br />
PAMIĘTAJ!<br />
• Przyrodę poznaje się za pomocą zmysłów – wzroku, słuchu, węchu, dotyku i smaku.<br />
• Przyrządami ułatwiającymi poznawanie przyrody są lornetka, lupa i mikroskop.<br />
• Mapy pomagają w planowaniu wycieczki.<br />
• Kompas ułatwia ustalenie kierunków geograficznych oraz dotarcie do celu<br />
podczas wycieczki.<br />
Sprawdź, czy umiesz<br />
1 Wymień zmysły, które pomagają w obserwacjach przyrodniczych.<br />
2 Wyjaśnij, dlaczego zmysłami, szczególnie smaku i węchu, należy<br />
posługiwać się bardzo rozważnie podczas poznawania przyrody.<br />
3 Podaj po dwa przykłady obserwacji przyrodniczych, w których<br />
możesz wykorzystać lornetkę, lupę i mikroskop.
51<br />
13 Jak jest zbudowana roślina<br />
<br />
Rośliny są przytwierdzone do podłoża i przemieszczają się niemal<br />
wyłącznie jako nasiona. Do życia potrzebują światła, powietrza,<br />
wody oraz składników mineralnych.<br />
Organy rośliny i ich funkcje<br />
W budowie typowej rośliny można wyróżnić kilka połączonych ze sobą<br />
organów: korzenie, łodygę i liście, a w pewnym okresie życia także kwiaty<br />
i owoce (patrz: infografika „Budowa rośliny”, strona 52). Każdy z organów<br />
jest tak zbudowany, żeby jak najlepiej spełniał swoje funkcje.<br />
Potrzeby życiowe roślin<br />
Do prawidłowego wzrostu i rozwoju rośliny są niezbędne: światło słoneczne,<br />
woda i sole mineralne z gleby oraz dwutlenek węgla – gaz z powietrza.<br />
Liście rośliny<br />
pobierają<br />
dwutlenek węgla.<br />
Liście rośliny<br />
pochłaniają światło<br />
słoneczne.<br />
Korzenie rośliny<br />
pobierają wodę<br />
z solami<br />
mineralnymi.
52<br />
Budowa rośliny<br />
Roślina jest zbudowana z części<br />
nadziemnej – pędu – i części<br />
podziemnej. Pęd tworzą: łodyga,<br />
liście, kwiaty i owoce, a część<br />
podziemną – korzenie.<br />
Na łodydze są osadzone<br />
liście, a także tworzą<br />
się kwiaty i owoce<br />
z nasionami. Wewnątrz<br />
łodygi znajdują się kanały.<br />
Transportowana jest nimi<br />
z korzeni do liści woda<br />
z solami mineralnymi,<br />
a w przeciwnym kierunku<br />
– substancje odżywcze<br />
wytworzone w liściach.<br />
Liście odpowiadają<br />
za odżywianie się<br />
rośliny. Są cienkie<br />
i mają dużą powierzchnię,<br />
dzięki<br />
czemu skutecznie<br />
wychwytują światło<br />
słoneczne. Przez liście<br />
odbywa się także<br />
parowanie wody i wymiana<br />
gazów między<br />
wnętrzem rośliny<br />
a otoczeniem.<br />
bodziszek<br />
Kwiaty są organami<br />
służącymi do rozmnażania<br />
się roślin.<br />
słupek<br />
działka<br />
kielicha<br />
płatek<br />
korony<br />
Zwykle w kwiecie<br />
znajdują się elementy<br />
męskie – pręciki,<br />
wytwarzające pyłek,<br />
oraz element żeński<br />
– słupek.<br />
Nasiona są chronione<br />
w owocach. Umożliwiają<br />
rozprzestrzenianie się roślin.<br />
pręcik<br />
Rolą korzeni jest utrzymanie<br />
rośliny w glebie,<br />
a także pobieranie<br />
z gleby wody wraz<br />
z solami mineralnymi.
53<br />
Organy rośliny i ich funkcje<br />
Każdy z organów rośliny pełni inne funkcje, dlatego różnią się budową.<br />
Wszystkie organy wspólnie zapewniają prawidłowy wzrost i rozwój rośliny.<br />
Poszczególne rośliny mogą mieć organy o innym wyglądzie.<br />
Liść<br />
Kwiat<br />
dąb<br />
kasztanowiec<br />
lipa<br />
konwalia<br />
lilia<br />
Liście mają różne kształty. Niektóre są okrągłe, inne<br />
podłużne, sercowate lub dłoniaste. Mogą być pojedyncze<br />
albo składać się z kilku listków. Mają gładkie<br />
lub wcinane brzegi.<br />
Kwiaty mają różne barwy, kształty<br />
oraz wielkość. Mogą wyrastać<br />
po jednym lub po kilka<br />
na łodydze.<br />
Łodyga<br />
Korzeń<br />
wrotycz<br />
brzoza<br />
dynia<br />
trawa<br />
mniszek<br />
Łodygi mogą różnić się wyglądem. U wielu roślin są<br />
sztywne i wytrzymałe. U drzew mają postać pnia.<br />
Niektóre łodygi płożą się po ziemi, inne oplatają się<br />
wokół sąsiednich roślin. Jedne rozwijają się co roku,<br />
a inne rosną wiele lat.<br />
U części roślin występują jeden<br />
większy korzeń oraz drobne<br />
korzenie boczne. Inne rośliny mają<br />
wiązkę drobnych korzeni podobnej<br />
wielkości.
54<br />
W liściach zachodzi proces nazywany fotosyntezą, który umożliwia<br />
odżywianie się rośliny. Liście niektórych roślin pełnią nietypowe<br />
funkcje. Na przykład liście kaktusów przekształciły się w ostre ciernie.<br />
Za odżywianie tych roślin odpowiada łodyga. U niektórych roślin<br />
łodygi znajdują się pod ziemią i mają postać kłączy lub bulw.<br />
Wykształcane w pewnych okresach życia rośliny kwiaty umożliwiają<br />
jej rozmnażanie się, czyli wydawanie na świat potomstwa. Elementy<br />
męskie kwiatu – pręciki – wytwarzają pyłek, przenoszony na element<br />
żeński – słupek.<br />
Nietypowe organy roślin<br />
bulwy ziemniaka<br />
Bulwy to przekształcone łodygi.<br />
Magazynują substancje<br />
odżywcze.<br />
ciernie opuncji<br />
Ciernie to przekształcone<br />
liście, które pełnią funkcję<br />
ochronną.<br />
kłącze tataraku<br />
Kłącze to przeobrażona<br />
łodyga zapewniająca roślinie<br />
substancje odżywcze.<br />
CIEKAWOSTKA<br />
Korzenie oddechowe<br />
Niektóre rośliny występujące na glebach często zalewanych<br />
wodą wytwarzają korzenie oddechowe. Wystają one<br />
pionowo nad powierzchnię ziemi i poziom wody. Takie<br />
korzenie umożliwiają wymianę gazową, czyli oddychanie.<br />
Korzenie oddechowe wykształca między innymi cypryśnik<br />
błotny – drzewo w naturze rosnące w Ameryce Północnej,<br />
a w Polsce niekiedy hodowane jako drzewo ozdobne.<br />
cypryśnik
55<br />
OBSERWACJA<br />
1. System korzeniowy owy trawy<br />
2. Pęd rośliny kwiatowej<br />
1 Przygotuj łopatkę<br />
i trawę. Delikatnie wyciągnij<br />
z ziemi kępkę trawy.<br />
Jeśli gleba jest twarda,<br />
podważ korzenie łopatką.<br />
2 Obserwuj system<br />
korzeniowy. W razie potrzeby<br />
osyp ziemię z korzeni.<br />
3 Zanotuj. Czy trawa<br />
ma jeden duży korzeń i inne<br />
drobne, czy ma wszystkie korzenie podobne.<br />
Czy korzenie są grube czy cienkie<br />
Naszkicuj w zeszycie system korzeniowy<br />
trawy.<br />
1 Przygotuj kwitnącą<br />
roślinę doniczkową lub ciętą<br />
(na przykład pelargonię lub różę)<br />
oraz lupę.<br />
2 Obserwuj<br />
pęd, czyli łodygę,<br />
liście i kwiat rośliny<br />
doniczkowej lub ciętej.<br />
3 Zanotuj w zeszycie<br />
nazwę rośliny. Naszkicuj jej<br />
pęd oraz zaznacz i podpisz<br />
łodygę, liście i kwiaty.<br />
PAMIĘTAJ!<br />
• Typowa roślina składa się z korzeni, łodygi i liści, a w pewnym okresie swojego<br />
życia wykształca kwiaty i owoce.<br />
• Korzenie utrzymują roślinę w glebie i pobierają z niej wodę z solami<br />
mineralnymi.<br />
• Liście wykorzystują światło słoneczne do wytwarzania substancji<br />
pokarmowych w procesie fotosyntezy.<br />
• Łodyga podtrzymuje liście i kwiaty; w jej wnętrzu odbywa się transport<br />
substancji.<br />
• Kwiaty umożliwiają rozmnażanie się roślin.<br />
Sprawdź, czy umiesz<br />
1 Wymień organy roślin i podaj ich funkcje.<br />
2 Podaj cechy przystosowujące korzeń oraz liść<br />
do pełnionych przez nie funkcji.<br />
3 Podaj trzy przykłady roślin, których liście bądź łodygi<br />
pełnią nietypowe funkcje.
56<br />
14<br />
Rośliny są ozdobą domu<br />
<br />
Domy, szkoły i biura chętnie ozdabiamy roślinami w doniczkach.<br />
Ładne i zdrowe rośliny stwarzają miły nastrój i cieszą osoby opiekujące<br />
się nimi. Dla wielu ludzi opieka nad roślinami staje się wielką pasją.<br />
Rośliny doniczkowe<br />
kaktus paproć palma figowiec azalia bluszcz<br />
Rośliny w naszych mieszkaniach<br />
W mieszkaniach chętnie uprawia się rośliny doniczkowe, które mają<br />
atrakcyjne kwiaty, ładne liście lub ciekawe kształty. Wzrok przyciągają<br />
na przykład kwiaty pelargonii, fiołka afrykańskiego i azalii. Ładnie<br />
wyglądają również interesująco wykrojone liście paproci, kolorowe desenie<br />
na liściach krotonu czy begonii. Opuncja i palma zaciekawiają<br />
oryginalnymi kształtami. Rośliny w naszych domach są nie tylko ozdobą.<br />
Na przykład wyhodowana w domu rzeżucha czy bazylia mogą być<br />
smacznym dodatkiem do kanapek i sałatek.
57<br />
Wymagania roślin doniczkowych<br />
Zanim zdecydujemy się na zakup rośliny, powinniśmy się zastanowić, czy<br />
w naszym domu możemy jej zapewnić odpowiednie warunki. Różnice<br />
w upodobaniach roślin zależą od miejsca ich naturalnego występowania.<br />
Informacje na temat pochodzenia roślin i ich uprawy w domu znajdziesz<br />
w różnych atlasach, poradnikach oraz w internecie.<br />
Część roślin<br />
dobrze<br />
rozwija się<br />
w pełnym<br />
słońcu.<br />
skalnica<br />
Niektóre rośliny<br />
właściwie rozwijają<br />
się w miejscu<br />
zacienionym.<br />
kaktus<br />
męczennica<br />
juka<br />
maranta<br />
eszeweria<br />
Rośliny pobierają<br />
z ziemi sole mineralne.<br />
W doniczce należy<br />
je uzupełniać – służą<br />
do tego na przykład<br />
pałeczki nawozowe.<br />
płaskla<br />
Wszystkie rośliny do życia<br />
potrzebują wody, chociaż jedne<br />
wymagają częstego podlewania,<br />
a inne rzadkiego.<br />
DOŚWIADCZENIE<br />
Hodowla rzeżuchy<br />
1 Przygotuj płaski talerz, nasiona rzeżuchy (możesz je kupić<br />
w sklepie ogrodniczym), trzy warstwy ligniny, naczynie z wodą.<br />
2 Wykonaj. Na talerzu rozłóż dwie warstwy ligniny,<br />
zwilż ją wodą i rozsyp na niej nasiona rzeżuchy.<br />
Obserwuj hodowlę codziennie. Dbaj o to,<br />
by lignina była cały czas wilgotna.<br />
3 Zanotuj swoje spostrzeżenia w zeszycie. Czy zmieniał się<br />
wygląd nasion Kiedy pojawiły się pierwsze kiełki Jak wyglądają<br />
rośliny rzeżuchy
58<br />
Przesadzanie roślin doniczkowych<br />
Rośliny doniczkowe rosną w małej ilości ziemi, z której pobierają potrzebne<br />
do życia składniki. Po pewnym czasie składniki te się wyczerpują,<br />
dlatego należy je uzupełniać, dodając do ziemi preparaty<br />
nawozowe. Gdy roślina rośnie, jej korzenie również się rozrastają<br />
i z czasem wypełniają całą doniczkę. Wówczas trzeba roślinę przesadzić<br />
do większej doniczki. Najlepiej to zrobić wczesną wiosną.<br />
DOŚWIADCZENIE<br />
Przesadzanie rośliny doniczkowej<br />
1 Przygotuj roślinę<br />
doniczkową, którą chcesz<br />
przesadzić, większą<br />
doniczkę i świeżą ziemię.<br />
Roślinę podlej, aby łatwiej<br />
było ją wyjąć.<br />
2 Wykonaj. Roślinę<br />
wyjmij z doniczki, przytrzymując<br />
ją palcami.<br />
Do nowej doniczki włóż<br />
trochę ziemi i korzenie<br />
przesadzanej rośliny.<br />
Pamiętaj, aby wypełnić<br />
doniczkę świeżą ziemią<br />
oraz podlać roślinę.<br />
3 Zanotuj w punktach,<br />
jak należy przesadzać roślinę<br />
doniczkową.<br />
CIEKAWOSTKA<br />
Kwiat jak fajka<br />
kokornak<br />
Kwiat pewnej rośliny o nazwie kokornak wyglądem<br />
przypomina fajkę. Kokornak jest zapylany<br />
przez muchy. Aby je zwabić, roślina wytwarza<br />
substancję o zapachu padliny (psującego się<br />
mięsa). W mieszkaniu można trzymać tylko taką<br />
odmianę kokornaku, która ma kwiaty bezwonne.
59<br />
Rośliny mogą zarówno pomagać, jak i szkodzić ludziom<br />
Niektóre rośliny doniczkowe mają właściwości lecznicze. Są jednak i takie<br />
rośliny, które zawierają substancje trujące dla ludzi i zwierząt. Dlatego<br />
po każdym kontakcie z roślinami, przesadzaniu ich, a nawet podlewaniu<br />
i czyszczeniu liści, należy umyć ręce. Czynności pielęgnacyjne roślin najlepiej<br />
wykonywać w rękawiczkach ochronnych.<br />
Rośliny lecznicze<br />
Rośliny trujące<br />
ketmia aloes cyklamen diffenbachia<br />
Herbata z kwiatu ketmii sprzyja zachowaniu<br />
zdrowia, a kremy z wyciągiem z tej rośliny<br />
pomagają zachować młody wygląd skóry. Sok<br />
z aloesu ułatwia trawienie pokarmu. Wyciąg<br />
z tej rośliny przyspiesza gojenie się ran.<br />
Cyklamen zawiera substancje trujące, niebezpieczne<br />
dla zdrowia człowieka. Diffenbachia<br />
również jest niebezpieczna dla zdrowia. Nawet<br />
przypadkowe uszkodzenie jej liści może<br />
spowodować podrażnienie skóry.<br />
PAMIĘTAJ!<br />
• Rośliny doniczkowe odpowiednio pielęgnowane, regularnie nawożone<br />
i przesadzane są ozdobą domu. domów.<br />
• Aby właściwie opiekować się roślinami, należy poznać ich wymagania<br />
dotyczące nasłonecznienia, temperatury otoczenia i wilgotności.<br />
Sprawdź, czy umiesz<br />
1 Wymień pięć znanych ci roślin doniczkowych;<br />
uzasadnij, dlaczego są one chętnie uprawiane w mieszkaniach.<br />
2 Opisz, w jaki sposób należy przesadzać roślinę doniczkową.<br />
3 Wymień powody, dla których należy myć ręce po wszelkich<br />
zabiegach związanych z pielęgnacją roślin doniczkowych.<br />
4 Wyjaśnij, dlaczego niektóre rośliny są niebezpieczne dla ludzi.
60<br />
POWTÓRZENIE DZIAŁU<br />
15<br />
Ja, rośliny i zwierzęta<br />
<br />
Rośliny i zwierzęta żyjące w naszych domach czy w pracowni<br />
przyrodniczej w szkole przynoszą radość, ale wymagają też<br />
od nas stałej opieki. Czego potrzebują i jak się nimi właściwie<br />
zająć, możesz się nauczyć na lekcjach przyrody. Dowiesz się<br />
na nich również, jak być dobrym i lubianym uczniem.<br />
Niektórzy uczniowie nie są w pełni sprawni. Osoby niepełnosprawne<br />
częściej mogą potrzebować pomocy innych, ale należy je traktować jak pozostałych<br />
uczniów. Każdy człowiek ma mocne strony.<br />
Jak być dobrym uczniem<br />
właściwa<br />
postawa<br />
ciała<br />
lampka z odpowiedniej strony<br />
dla osób praworęcznych<br />
– z lewej, dla leworęcznych<br />
– z prawej<br />
porządek<br />
na biurku<br />
Cechy<br />
dobrego<br />
ucznia<br />
• pilny<br />
• sumienny<br />
• pracowity<br />
• uczynny<br />
• koleżeński<br />
• odpowiedzialny
61<br />
Organy rośliny i ich funkcje<br />
Kwiat<br />
umożliwia rozmnażanie się<br />
rośliny.<br />
Liście<br />
wytwarzają substancje<br />
pokarmowe.<br />
Pęd<br />
– nadziemna<br />
część<br />
rośliny<br />
Łodyga<br />
transportuje substancje<br />
pokarmowe i wodę z solami<br />
mineralnymi.<br />
Korzenie<br />
utrzymują roślinę w glebie<br />
i pobierają wodę z solami<br />
mineralnymi.<br />
System<br />
korzeniowy<br />
– podziemna<br />
część rośliny<br />
W pracowni przyrodniczej często żyją<br />
zwierzęta. Ich obserwacja jestciekawaimoże<br />
i wiele nauczyć. W pracowni zwykle jest też dużo<br />
roślin. Jeśli mają dobrą opiekę, kwitną i stają się<br />
jej ozdobą. Pielęgnacja roślin i zwierząt uczy systematyczności<br />
i odpowiedzialności.<br />
świnki morskie<br />
czarna wdowa<br />
– niebezpieczny pająk<br />
Koty, psy, chomiki i żółwie to zwierzęta, które<br />
chętnie trzyma się w domach. Aby te zwierzęta były<br />
radosne i zdrowe, należy właściwie się nimi opiekować.<br />
Trzeba zapewnić im wodę i odpowiedni pokarm,<br />
a kiedy zachorują, iść z nimi do lekarza weterynarii.<br />
Niektóre zwierzęta są niebezpieczne i nie powinny być<br />
hodowane w mieszkaniach.
62<br />
Rośliny doniczkowe są ozdobą mieszkań.<br />
Wymagają jednak właściwej pielęgnacji. Trzeba zapewnić<br />
im warunki jak najbardziej zbliżone do naturalnych,<br />
czyli właściwe nasłonecznienie, temperaturę,<br />
odpowiednio częste podlewanie. W domach chętnie<br />
hoduje się na przykład paprocie, pelargonie, kaktusy.<br />
Należy pamiętać, że wiele roślin zawiera substancje<br />
trujące (na przykład cyklamen, diffenbachia), dlatego<br />
po kontakcie z roślinami zawsze należy umyć ręce.<br />
pelargonia<br />
Polecenia do działu<br />
1 Podaj trzy powody, dla których warto się uczyć.<br />
2 Opisz, jak powinno wyglądać dobrze przygotowane miejsce do nauki.<br />
3 Wymień cztery czynniki przeszkadzające w nauce i wskaż sposoby<br />
ich eliminowania.<br />
4 Omów zasady pomagające w uczeniu się.<br />
5 Wyjaśnij, dlaczego twoje dobre samopoczucie w szkole zależy<br />
w dużej mierze od ciebie.<br />
6 Podaj kilka rad osobom, które chcą być lubiane.<br />
7 Wskaż problemy, jakie może mieć w twojej szkole osoba<br />
niepełnosprawna, poruszająca się na wózku.<br />
8 Przedstaw obowiązki opiekuna roślin w pracowni przyrodniczej.<br />
9 Wyjaśnij na wybranym przykładzie, jakie są podstawowe zasady opieki<br />
nad zwierzętami.<br />
10 Wskaż na okazie naturalnym rośliny jej organy i podaj ich funkcje.<br />
11 Omów, jak należy przesadzać rośliny doniczkowe<br />
i kiedy należy to robić.
Spis ilustracji<br />
263<br />
Okładka: (chłopiec z psem) Kiselev Andrey Valerevich/Shutterstock.com, (liście w tle) Jorge Salcedo/Shutterstock.com<br />
Strona działowa (s. 9): (dziewczynka z mikroskopem) AVAVA/Shutterstock.com, (chłopiec z lornetką)<br />
Dmitry Naumov/Shutterstock.com, (dzieci w klasie chemicznej) Morgan Lane Photography/Shutterstock.com,<br />
(bakterie) EYE OF SCIENCE/Science Photo Library/East News<br />
Tekst główny: s. 10 (4 pory roku – drzewo jesienią, zimą, wiosną i latem) FotoYakov/Shutterstock.com,<br />
(litops) Sławomir Stachnik; s. 11 (krajobraz z górami, lasem i jeziorem) Paweł Kaźmierczak/Shutterstock.com,<br />
(ludzie z psem) sonya etchison/Shutterstock.com, (pełnik) Jerzy Opioła/Wikipedia, (jeż)<br />
Sue Robinson/Shutterstock.com, (koźlarz) Dudarev Mikhail/Shutterstock.com, (bakteria widziana<br />
pod mikroskopem optycznym) Science Photo Library/Diomedia; s. 12 (plan miasta: Warszawa) Michał<br />
Suffczyński; s. 13 (chłopiec z mamą obserwujący wiewiórkę) BlueOrange Studio/Shutterstock.<br />
com, (paląca się świeczka i słoik, świeczka pod słoikiem) Sławomir Stachnik; s. 14 (sarny na leśnej<br />
polanie) Biosphoto/Franck Renard/Diomedia; s. 15 (bocian na łące) Yvonne Prancl/Shutterstock.com;<br />
s. 16 (dziewczynka trzymająca jabłko) Four Oaks/Shutterstock.com; s. 17 (dziesięciolatek z lornetką)<br />
Sergii Figurnyi/Shutterstock.com, (dziewczynka z mikroskopem) AVAVA/Shutterstock.com, (dziesięciolatek<br />
z lupą) Dmitry Naumov/Shutterstock.com, (kompas) Provasilich/Shutterstock.com, s. 18 (liść<br />
dębu oglądany przez lupę i bez lupy) PaulPaladin/Shutterstock.com, (ręka z lupą) Dinga/Shutterstock.<br />
com, (batyskaf) Science Museum, London/Diomedia; s. 19 (mikroskop) Sławomir Stachnik, (bakterie E.<br />
coli) STEVE GSCHMEISSNER/SCIENCE PHOTO LIBRARY/East News; s. 20 (obserwacje rozwielitki<br />
pod mikroskopem) Zbigniew Larwa; s. 21 (zbliżenie skrzydła motyla) Peter Waters/Shutterstock.com,<br />
(szkiełko mikroskopowe – etapy przygotowania preparatu) Sławomir Stachnik; s. 22 (obiektyw mikroskopu,<br />
śruba mikro– i makrometryczna, szkiełko mikroskopowe) Sławomir Stachnik; s. 23 (przekrój<br />
łodygi rogatka) Hanna Szymańska, (rysunek przekroju łodygi) Zbigniew Larwa, (skrętnica, okrzemka)<br />
Hanna Szymańska, (euglena) ISM/BE&W; s. 24 (ziemniaki) Nattika/Shutterstock.com, (ziarna skrobi)<br />
Hanna Szymańska; s. 25 (dorosły łabędź z młodymi) Jelena Voronova/Shutterstock.com, (tulipan) helza/Shutterstock.com,<br />
(patyczak) Eric Isselée/Shutterstock.com, (pleśń) Joerg Beuge/Shutterstock.com,<br />
(ciasto drożdżowe) Sinisa Botas/Shutterstock.com, (piaskowiec) Michał Barański/Shutterstock.com,<br />
(tęcza) AdamEdwards/Shutterstock.com; s. 26 (gile) Olga Lipatova/Shutterstock.com, (sójka) Sławomir<br />
Stachnik, (sikory) EtiAmmos/Shutterstock.com, (kuźnia dzięcioła) Florian Andronache/Shutterstock.<br />
com; s. 27 (sople) Shebeko/Shutterstock.com, (bocian na gnieździe) Karel Gallas/Shutterstock.com;<br />
s. 28 (butelka z lodem) EuToch/Shutterstock.com, (pomidory) Brian Maudsley/Shutterstock.com, (mieszanina<br />
farb) valzan/Shutterstock.com; s. 29 (dzieci) Gladskikh Tatiana/Shutterstock.com, (ręka z balonem)<br />
Olaru Radian-Alexandru/Shutterstock.com; s. 30 (białe tulipany w dwóch szklankach – z atramentem<br />
i z wodą) Sławomir Stachnik, (tulipan w atramencie zaniebieszczony i tulipan w wodzie – niezmieniony)<br />
Sławomir Stachnik; s. 32 (dziewczynka na trawie) leonid_tit/Shutterstock.com, (mak) Natelle/Shutterstock.com,<br />
(rzekotka) Roger Meerts/Shutterstock.com, (grzyb) Nata-Lia/Shutterstock.com, (bakterie)<br />
Photo Researchers/Centers for Disease Control and Prevention/Diomedia, (morze) Gordan/Shutterstock.com,<br />
(skały) Sergio Ponomarev/Shutterstock.com, (niebo z chmurami) Roman Sigaev/Shutterstock.com,<br />
(słońce) Yuliyan Velcher/Shutterstock.com; s. 33 (oko) Andrey Armyagov/Shutterstock.com,<br />
(ucho) ALEKSANDR S. KHACHUNTS/Shutterstock.com, (nos) Konstantin Chagin/Shutterstock.com,<br />
(język) Murat Subatli/Shutterstock.com, (palec) OKSun/Shutterstock.com, (rysunek liści jesiennych)<br />
Zbigniew Larwa; s. 34 (gerbery w doniczce niezwiędnięte, gerbery w doniczce przywiędłe) Sławomir<br />
Stachnik, (konewka) IKO/Shutterstock.com<br />
Strona działowa (s.35) (chłopiec z psem) shy/Shutterstock.com, (dziewczynka z książką) Krivosheev<br />
Vitaly/Shutterstock.com, (kaktusy) kontur-vid/Shutterstock.com<br />
Tekst główny s. 36 (dziewczynka z książką) Supertrooper/Shutterstock.com, (dziewczynka z lekarką),<br />
(chłopiec ze strażakiem) Piotr Ratajski/Overline/WSiP; s.37 (chłopiec z białą płytą) Yuri Arcurs/Shutterstock.com;<br />
s. 38 (termometr) Christoforos/Shutterstock.com, (żarówka) jocic/Shutterstock.com,
264<br />
(głośnik) ketsu/Shutterstock.com, (dziewczynka przy biurku, dobra i zła postawa) Andrzej Gosik;<br />
s. 39 (dziewczynka – dobra uczennica) Blaj Gabriel/Shutterstock.com, (chłopiec z problemami) Leah-Anne<br />
Thompson/Shutterstock.com, (pedagog) Bevan Goldswain/Shutterstock.com; s. 40 (klasa)<br />
Dmitriy Shironosov/Shutterstock.com; s. 41 (dziecko na wózku) Brian Mitchell/Corbis/FotoChannels,<br />
(Ewa Zielińska) AFP PHOTO/Marle RALSTON/EastNews, (uśmiechnięta dziewczynka) Piotr Ratajski/<br />
Overline/WSiP; s. 42 (grupa dzieci) Andy Holzman/La Daily News/ZUMA Press/Corbis/FotoChannels;<br />
s. 43 (królik) Csaba Vanyi/Shutterstock.com, (dziewczynka karmiąca świnkę morską) ARCO P<br />
Wegner/age fotostock/East News; s. 44 (myszoskoczek) Anna Kucherova/Shutterstock.com, (szynszyla)<br />
Sergey Goruppa/Shutterstock.com, (biała mysz) RoxyFer/Shutterstock.com, (papużka falista), (nimfa),<br />
(zeberka) Eric Isselée/Shutterstock.com, (akwarium) Dmitrijs Mihejevs/Shutterstock.com, (gupiki) Johannes<br />
Kornelius/Shutterstock.com, (molinezja) H Schmidbauer/age fotostock/East News, (kirysek)<br />
Aqua Press/Sunset/East News; s. 45 (bojownik) Vitaly Korovin/Shutterstock.com, (akwarium) Tischenko<br />
Irina/Shutterstock.com, (doniczki) Irina Fischer/Shutterstock.com, (ziemia) Baronb/Shutterstock.<br />
com, (nawóz w butelce) Marek R. Swadzba/shutterstock.com, (nawóz w granulkach) marekuliasz/<br />
shutterstock.com, (konewka) IKO/Shutterstock.com; s. 46 (świerszcz) Chris Howey/Shutterstock.com;<br />
s. 47 (chomik) Hintau Aliaksei/Shutterstock.com, (welon) Tischenko Irina/Shutterstock.com, (kanarek),<br />
(żółw) Eric Isselée/Shutterstock.com, (nierozłączki) Pichugin Dmitry/Shutterstock.com; s. 48 (kociaki)<br />
Utekhina Anna/Shutterstock.com, (kakadu) Eric Isselée/Shutterstock.com; s. 49 (obroża) (szczotka) Nikolai<br />
Tsvetkov/Shutterstock.com, (kość) remik44992/Shutterstock.com, (miska) H. Tuller/Shutterstock.<br />
com, (kaganiec) H. Tuller/Shutterstock.com, (piłka) Jiri Pavlik/Shutterstock.com, (smycz) Gladkova<br />
Svetlana/Shutterstock.com, (torebka na odchody) Sławomir Stachnik, (dziewczynka z psem) picturepartners/Shutterstock.com;<br />
s. 50 (krokodyl), (wąż mangrowy) fivespots/Shutterstock.com, (ptasznik)<br />
Eric Isselée/Shutterstock.com, (żółwiak) Gunther Michel/Bios Photo/East News, (drogowskaz do<br />
zoo) Becky Stares/Shutterstock.com; s. 51 (roślina) Andrzej Gosik; s. 52 (bodziszek) Michał Skocki;<br />
s. 53 (liść dębu) Fedorov Oleksiy/Shutterstock.com, (liść kasztanowca) ajt/Shutterstock.com, (liść lipy)<br />
G. Bryk/WSiP, (konwalia) Subbotina Anna/Shutterstock.com, (lilia) Julietphotography/Shutterstock.<br />
com, (wrotycz) Selyutina Olga/Shutterstock.com, (brzoza) Vibrant Image Studio/Shutterstock.com, (dynia)<br />
Biosphoto/NouN/Diomedia, (trawa) design56/Shutterstock.com, (mniszek) beboy/Shutterstock.<br />
com; s. 54 (ziemniaki) rebirth3d/Shutterstock.com, Arkady/Shutterstock.com, (tatarak) dabjola/Shutterstock.com,<br />
(cypryśnik) Caitlin Mirra/Shutterstock.com, (opuncja) Bill Florence/Shutterstock.com;<br />
s. 55 (korzeń trawy) design56/Shutterstock.com, (łopatka) nito/Shutterstock.com, (lupa) Vitaly Korovin/<br />
Shutterstock.com, (pelargonia) Alekcey/Shutterstock.com; s. 56 (kaktusy) kontur-vid/Shutterstock.com,<br />
(paproć) Florin C/Shutterstock.com, (palma) Madlen/Shutterstock.com, (figowiec) Tamara Kulikova/<br />
Shutterstock.com, (azalia) Brykaylo Yuriy/Shutterstock.com, (bluszcz) Kateryna Larina/Shutterstock.<br />
com; s. 57 (kwiaty doniczkowe) Andrzej Gosik, (rzeżucha, potrzebne przedmioty do doświadczenia)<br />
Sławomir Stachnik; s. 58 (przesadzanie rośliny) Ewa Brykowska, (kokornak) Sławomir Stachnik; s. 59<br />
(ketmia) inxti/Shutterstock.com, (aloes) matka_Wariatka/Shutterstock.com, (cyklamen) Drozdowski/<br />
Shutterstock.com, (diffenbachia) Brykaylo Yuriy/Shutterstock.com; s. 60 (lekcja przyrody) Wolfgang<br />
Flamisch/Corbis/FotoChannels, (dziewczynka za biurkiem) Piotr Ratajski/Overline/WSiP, (lampka)<br />
Nikita Rogul/Shutterstock.com, (książka) Irina1977/Shutterstock.com; s. 61 (róża) Sławomir Stachnik,<br />
(świnki morskie) Eric Isselée/Shutterstock.com, (czarna wdowa) Melinda Fawver/Shutterstock.com;<br />
s. 62 (pelargonia) Alekcey/Shutterstock.com<br />
Strona działowa (s. 63) (czajnik) discpicture/Shutterstock.com, (chłopiec w kuchni) wavebreakmedia<br />
ltd/Shutterstock.com, (szklanka z lodem) cosma/Shutterstock.com<br />
Tekst główny s. 64 (strzykawki) Sławomir Stachnik; s. 65 (balon) J. Helgason/Shutterstock.com, (strzykawka)<br />
Sławomir Stachnik, (odważnik) Rob Byron/Shutterstock.com, (modele drobinowe) Kamil Godoń; s. 66<br />
(plastelina, linijka, kreda, dłonie z linijką, kredą, plasteliną) Sławomir Stachnik; s. 67 (płatki śniegu) Anest/<br />
Shutterstock.com, (szklanki śniegu i wody) Sławomir Stachnik; s. 68 (zupa) Ronald Sumners/Shutterstock.<br />
com, (garnek na gazie) marino bocelli/Shutterstock.com; s. 69 (świeczka i spinacze, długopis i jego elementy)<br />
Sławomir Stachnik; s. 70 (czajnik) R. Piątkowski/WSiP, (gejzer) caholland/Shutterstock.com; s. 71 (gotująca<br />
się woda) Roman Sigaev/Shutterstock.com; s. 72 (sporządzanie mieszaniny) Sławomir Stachnik; s. 73 (dy-
Change language