psf 2004 model funkcjonalny zdania.pdf
psf 2004 model funkcjonalny zdania.pdf
psf 2004 model funkcjonalny zdania.pdf
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Siedzi chłopak na furce<br />
I konika popędza,<br />
W brzuchu z głodu mu burczy,<br />
W domu smutek i nędza.<br />
Przyszli obcy — zabrali<br />
chlew, oborę i sadek.<br />
A gdyś krzyknął: — To moje!<br />
Pokopali ci zadek.<br />
Na „styl Konopnickiej” wskazuje tu przede wszystkim plan treści tekstu<br />
— tematyczny dobór słownictwa, system obrazów i in.<br />
2.2. MODELOWANIE FUNKCJONALNE ZDANIA<br />
Zgodnie z założeniem funkcjonalnej teorii języka M. A. K. Halliday’a<br />
(1973, 34) w każdym akcie mowy realizuje się, z niewielu wyjątkami, jednocześnie<br />
kilka funkcji. Można zatem twierdzić, że synkretyzm znaków<br />
językowych różnego formatu (morfemów, leksemów, zdań, tekstów) stanowi<br />
jedną z najważniejszych właściwości języków naturalnych.<br />
W językoznawstwie, podobnie jak w innych naukach, jest rozpowszechnione<br />
skupienie uwagi na jednej stronie badanego obiektu, któremu często<br />
towarzyszy nieadekwatne uogólnienie oraz hipostazowanie. Historia językoznawstwa<br />
stanowi szereg zastępujących siebie paradygmatów jako stylów<br />
myślenia, sposobów profilowania obiektów lingwistycznych (Karaulov 1987,<br />
16 i n.). Z jednej strony, ogniskowanie się wokół szczególnego aspektu języka<br />
pozwala na wzrost wiedzy w konkretnej dziedzinie poznania, ale z drugiej<br />
— uniemożliwia wyobrażenie o obiekcie jako całości, a przede wszystkim<br />
— o sposobach jego funkcjonowania. W związku z tym wybitny francuski filozof<br />
i matematyk H. Poincaré ironicznie (i obrazowo) pisał o fizjologu, który<br />
przez cały czas bada słonia pod mikroskopem...<br />
Tradycyjne lingwistyczne <strong>model</strong>e języka są z reguły jednowymiarowe.<br />
Jakkolwiek na poziomie fonologii takie podejście poniekąd dałoby się uzasadnić,<br />
to przy opisie jednostek znakowych i, przede wszystkim, komunikacyjnych,<br />
jak zdanie czy tekst, jednowymiarowość oznacza niepełnowartościowość<br />
wiedzy o języku. Modele lingwistyczne tego typu należy traktować<br />
jedynie jako swego rodzaju półfabrykaty, tzn. przeznaczone do dalszej obróbki.<br />
Tak więc lingwistyka strukturalna rozróżniała trzy aspekty <strong>zdania</strong>:<br />
formalno-gramatyczny, propozycjonalno-semantyczny oraz komunikacyjny<br />
(tematyczno-rematyczny). Każdemu z tych aspektów przyporządkowywano<br />
odrębne typy struktur składniowych, ale najważniejsze zadanie — opis<br />
<strong>model</strong>i kompleksowych, zintegrowanych (mimo że strukturaliści<br />
263
uświadamiali sobie konieczność takiego opisu, por.: Daneš i in. 1975, 615;<br />
Ressel 1979, 61 i n.) nie zostało zrealizowane.<br />
Badania w zakresie neurofizjologii oraz psychologii kognitywnej wykazały,<br />
że psychiczne przetwarzanie informacji przez człowieka ma charakter<br />
wielowymiarowy, zarówno sukcesywny, jak i symultaniczny, co warunkuje<br />
m.in. efekty holograficzne (Pribram 1971). Ponieważ, w myśl współczesnego<br />
językoznawstwa kognitywnego, uznajemy język naturalny za system reprezentacji<br />
intelektualnego <strong>model</strong>u świata, więc musimy przyznać, że adekwatne<br />
do obiektu opisu są jedynie integratywne, kompleksowe <strong>model</strong>e lingwistyczne.<br />
Progres w językoznawstwie nie jest możliwy zarówno bez rozszerzenia<br />
wiedzy o konkretnych podsystemach języka, jak i bez ciągłego poszukiwania<br />
sposobów konceptualizacji języka jako całości.<br />
Pierwszy rozdział <strong>model</strong>u teoretyczno-funkcjonalnego <strong>zdania</strong> poświęciliśmy<br />
eksplikacji poszczególnych funkcji, ich znaczeń oraz różnego rodzaju<br />
form manifestacji. Jest to jednak tylko informacja wyjściowa. Kolejnym etapem<br />
tworzenia <strong>model</strong>u jest opis „morfologii treści” <strong>zdania</strong> — typów konfiguracji<br />
funkcji, znaczeń i form. Informację o takich konfiguracjach zawiera<br />
mapa funkcjonalna <strong>zdania</strong> — metalingwistyczny odpowiednik<br />
szeroko rozpowszechnionych w semantyce kognitywnej frejmów.<br />
Przeanalizujmy konkretny przykład:<br />
Z okien wagonu dzieci mogły dojrzeć obładowane wielbłądy idące długim sznurem,<br />
jeden za drugim, przez piaszczyste rozłogi (H. Sienkiewicz).<br />
Funkcja referencyjna <strong>zdania</strong> ma znaczenie sytuacyjne — chodzi o konkretny,<br />
wyznaczony odcinek czasu, kiedy odbywała się podróż do Kairu, por.<br />
wcześniejszy fragment tekstu:<br />
Wszystkie przygotowania były już poprzednio ukończone, więc dzieci wyruszyły tego<br />
samego dnia kanałem do Izmalii, a z Izmalii koleją do Kairu, gdzie miały przenocować<br />
[...]<br />
Funkcja transferencyjna w tym zdaniu ma prawdopodobnie dwa znaczenia:<br />
[W Afryce] oraz [W czasie podróży koleją do Kairu]. Mimo że brak jest odpowiedniej<br />
formy materialnej tego znaczenia, wynika ono z poprzedniego kontekstu,<br />
który generuje je w formach zerowych.<br />
Funkcja propozycjonalna przyporządkowuje temu zdaniu następującą<br />
strukturę predykatowo-argumentową:<br />
a) propozycja jądrowa: ‘Dzieci dojrzały coś’<br />
DOJRZEĆ (x [Eksperiensyw], P [Perceptyw])<br />
DZIECI (x)<br />
b) propozycja wewnętrzna: ‘Wielbłądy szły przez rozłogi’<br />
264
IŚĆ (x [Agens], y [Lokatyw])<br />
WIELBŁĄDY (x) ROZŁOGI (y)<br />
c) propozycja wewnętrzna: ‘Wielbłądy były obładowane’<br />
OBŁADOWANY (x [Kwalitatyw])<br />
WIELBŁĄDY (x)<br />
d) propozycja przyłączona (adiunktywna): ‘Dzieci patrzały na to, co działo<br />
się na zewnątrz wagonu, tj. za oknem wagonu’<br />
PATRZEĆ (x [Eksperiensyw], P [Perceptyw])<br />
DZIECI (x) {TO, CO SIĘ DZIAŁO NA ZEWNĄTRZ} (P)<br />
A więc podstawowa treść propozycjonalna tego <strong>zdania</strong> ‘Dzieci dojrzały,<br />
że wielbłądy idą przez rozłogi i są obładowane’ ma strukturę (nie uwzględniamy<br />
tu ani propozycji przyłączonej, ani propozycji ufundowanej na modalnym<br />
predykacie drugiego rzędu mogły):<br />
DOJRZEĆ<br />
Propozycja jądrowa<br />
x [Eksperiensyw]<br />
DZIECI<br />
IŚĆ<br />
OBŁADOWANY<br />
Propozycja wewnętrzna<br />
x [Agens]<br />
WIELBŁĄDY<br />
y [Lokatyw]<br />
ROZŁOGI<br />
x [Faktyw]<br />
WIELBŁĄDY<br />
Por. eksplikację tej samej struktury w języku logiki predykatów:<br />
P (x, P (x, y, z) & P (x))<br />
265
albo przy uogólnieniu treści propozycji wewnętrznych:<br />
P (x, P...)<br />
Funkcja temporatywna ma znaczenie [czas przeszły absolutny], tj. t[SR] ><br />
t[SK], charakterystyczne dla narracyjnego typu komunikacji.<br />
Funkcja aspektualna realizuje się w znaczeniu [rezultatywność/inchoatywność].<br />
Predykat czasownikowy dojrzeć, podobnie jak predykaty zamieszkać,<br />
znaleźć się, stanąć, zawisnąć, dotknąć, pokochać, zatęsknić, uwierzyć<br />
itp., wskazuje na zdarzenie, którego konsekwencją jest stan rezultatywny:<br />
Stało się tak, że dzieci widziały obładowane wielbłądy. Zgodnie z naszą koncepcją<br />
aspektu znaczenie [dokonaność/inchoatywność] można przedstawić<br />
jako skuteczną realizację intencji subiektu:<br />
‘Ponieważ dzieci patrzały na to, co działo się na zewnątrz pociągu, tzn. za oknami pociągu,<br />
coś spowodowało to, że stało się tak, że w pewnym momencie dzieci zobaczyły i przez jakiś<br />
czas widziały, że wielbłądy szły przez piaszczyste rozłogi i wielbłądy były obładowane’.<br />
Funkcja modalna — werdyktywna ma znaczenie [prawda], np. w odróżnieniu<br />
od <strong>zdania</strong> występującego w tym samym fragmencie tekstu:<br />
Na nieszczęście, nie mogła przypatrywać się dobrze karawanom, gdyż przy oknach z<br />
tej strony wagonu siedzieli dwaj oficerowie angielscy i zasłaniali jej widok.<br />
Funkcja modalna — aletyczna ma znaczenie [możliwość]. Formą wyrażania<br />
tego znaczenia jest czasownik modalny mogły, który w stosunku do<br />
propozycji jądrowej występuje jako predykat trzeciego rzędu:<br />
MOŻLIWE (DOJRZEĆ (x, IŚĆ (x, y, z) & OBŁADOWANE (x))<br />
DZIECI (x) WIELBŁĄDY (x) ROZŁOGI (y)<br />
Abstrahując od leksykalnego oraz gramatycznego wypełnienia poszczególnych<br />
pozycji w strukturze predykatowo-argumentowej, możemy wyeksplikować<br />
ogólny schemat treści tego <strong>zdania</strong>:<br />
P (P (x, P...))<br />
Funkcje modalne — kategoryczna/problematyczna, epistemiczna, normatywna,<br />
aksjologiczna oraz emotywna w tym przypadku nie są zaktualizowane.<br />
Funkcja atrybutywna ma znaczenie: [podmiot — dzieci, grupa orzeczenia<br />
— mogły dojrzeć obładowane wielbłądy]. Grupa imienna z okien wagonu<br />
znajduje się poza strukturą podmiotowo-orzeczeniową <strong>zdania</strong>, chociaż, jak<br />
pokażemy dalej, jej znaczenie w semantycznej strukturze <strong>zdania</strong> wcale nie<br />
jest drugorzędne.<br />
Ponieważ wcześniej w tym samym tekście czytamy:<br />
Dzieci mogły dostrzec po lewej stronie z okien wagonów szeroki pas zieloności [...]<br />
266
więc można wnioskować, że funkcja tematyczno-rematyczna realizuje się w<br />
znaczeniu: [temat — Z okien wagonu dzieci mogły (coś) dojrzeć; remat —<br />
To, co zobaczyły dzieci, były obładowane wielbłądy idące długim sznurem,<br />
jeden za drugim, przez piaszczyste rozłogi]. O takiej interpretacji <strong>zdania</strong> decyduje<br />
kontekst oraz szyk wyrazów.<br />
Funkcja metajęzykowa nie jest zaktualizowana.<br />
Funkcja implikacyjna ma kilka znaczeń presupozycyjnych:<br />
[Dzieci jechały w wagonie]<br />
[Dzieci patrzały przez okno na zewnątrz]<br />
[Na zewnątrz wagonu szły wielbłądy]<br />
[Wielbłądy były obładowane]<br />
[Wielbłądy szły długim sznurem, jeden za drugim]<br />
[Wielbłądy szły przez piaszczyste rozłogi]<br />
Poza tym zdanie wskazuje też na implikację:<br />
[Idące sznurkiem wielbłądy znajdowały się w zasięgu widzenia dzieci]<br />
Mimo że w strukturze powierzchniowej <strong>zdania</strong> nie ma żadnych wskaźników<br />
zespolenia, to jednak zdanie zawiera też znaczenie funkcji junkcyjnej.<br />
Jest ono ufundowane na relacji między propozycją jądrową z predykatem<br />
DOJRZEĆ a propozycją przyłączoną, nominalizowaną — w formie grupy<br />
imiennej z okien wagonu. Otóż relacja ta polega na warunkowaniu, które jest<br />
podstawą aktualizacji modalności aletycznej (o warunkowaniu znaczenia potencjalności<br />
pisaliśmy w rozdziale 2.1.2.1.3): ‘Ponieważ dzieci patrzały<br />
przez okna wagonu, więc mogły dojrzeć obładowane wielbłądy’. Struktura<br />
semantyczna <strong>zdania</strong> przy uwzględnieniu funkcji junkcyjnej może zostać<br />
przedstawiona za pomocą formuły (nie uwzględniamy tu predykatów komplementarnych):<br />
WARUNEK (PATRZEĆ (x, y), MOŻLIWE (DOJRZEĆ (x, IŚĆ (x, y, z))))<br />
Druga relacja junkcyjna — łączna zachodzi między propozycją wewnętrzną<br />
(b) i propozycją wewnętrzną (c):<br />
IŚĆ (x, y, z) & OBŁADOWANE (x)<br />
DZIECI (x) WIELBŁĄDY (x) ROZŁOGI (y)<br />
Funkcja pragmatyczna ma znaczenie [konstatacja], które jest zasadniczym<br />
elementem narracji prozaicznej.<br />
Funkcja stylistyczna realizuje się tu w znaczeniach: [komunikacja artystyczna]<br />
oraz [odmiana książkowa], na co wskazuje m.in. użycie imiesłowu<br />
przymiotnikowego idące w postpozycji w stosunku do rzeczownika wielbłądy,<br />
a także kontekst — gatunek literacki powieści H. Sienkiewicza.<br />
267
Mapę funkcjonalną <strong>zdania</strong> można przedstawić następująco:<br />
FUNKCJA SUBFUNKCJA ZNACZENIE FORMA<br />
Nominatywna<br />
Referencyjna [sytuacyjność] Kontekst; forma<br />
dokonana czasownika<br />
dostrzec<br />
Transferencyjna<br />
Propozycjonalna<br />
(predykatowoargumentowa)<br />
[W Afryce]<br />
[W podróży do Kairu]<br />
P (x, P (x, y, z) & P (x))<br />
Kontekst<br />
Znaczenia leksykalne<br />
i gramatyczne<br />
składników<br />
Temporatywna [czas absolutny przeszły] Forma czasu<br />
przeszłego czasownika<br />
mogły<br />
Aspektualna [dokonaność/inchoatywność] Forma dokonana<br />
czasownikowego<br />
predykatu dojrzeć<br />
Interpretacyjna<br />
Modalna —<br />
werdyktywna<br />
[prawda]<br />
Forma zerowa<br />
Modalna —<br />
aletyczna<br />
[możliwość/potencjalność]<br />
Operator czasownikowy<br />
mogły<br />
Atrybutywna<br />
(podmiotowoorzeczeniowa)<br />
[S — dzieci; P — mogły dojrzeć<br />
wielbłądy]<br />
Znaczenia gramatyczne<br />
składników<br />
Tematycznorematyczna<br />
[Temat — Z okien wagonu<br />
dzieci mogły (coś) dojrzeć;<br />
Remat — Przez piaszczyste<br />
rozłogi długim sznurem szły<br />
obładowane wielbłądy]<br />
Szyk wyrazów<br />
268
Implikacyjna<br />
Junkcyjna<br />
Presupozycje:<br />
[Dzieci jechały w wagonie]<br />
[Dzieci mogły patrzeć przez<br />
okno na zewnątrz]<br />
[Na zewnątrz wagonu szły<br />
wielbłądy]<br />
[Wielbłądy były obładowane]<br />
[Wielbłądy szły sznurem]<br />
[Wielbłądy szły przez rozłogi]<br />
Implikacje:<br />
[Wielbłądy znajdowały się w<br />
zasięgu widzenia dzieci]<br />
[warunek/przyczyna: Ponieważ<br />
dzieci patrzały przez<br />
okno wagonu, mogły dojrzeć<br />
idące wielbłądy]<br />
[równoczesne: Wielbłądy<br />
szły przez rozłogi i wielbłądy<br />
były obładowane]<br />
Treść tematycznej<br />
części <strong>zdania</strong><br />
Treść kognitywna<br />
czasownika<br />
dojrzeć<br />
Forma zerowa<br />
Pragmatyczna [konstatacja/narracja] Forma zerowa;<br />
kontekst<br />
Stylistyczna<br />
[komunikacja artystyczna]<br />
[odmiana książkowa]<br />
Forma gramatyczna<br />
imiesłowu<br />
idące<br />
Kontekst<br />
Porównanie podobnych inwentarzy funkcji realizujących się w obrębie<br />
tego samego <strong>zdania</strong> pozwala na wyeksplikowanie typów konfiguracji funkcji,<br />
subfunkcji i znaczeń. Inną perspektywę badania stanowi porównanie<br />
konfiguracji funkcji ze schematami zdaniowymi, tj. z powierzchniowymi<br />
konfiguracjami form.<br />
Mapa funkcjonalna <strong>zdania</strong> jest niezbędnym instrumentem analizy tekstu,<br />
ponieważ nie tylko funkcje tworzą określone układy, ale same układy w zależności<br />
od typu i treści tekstu są skonfigurowane na różne sposoby, więc<br />
istnieją też układy wyższego rzędu, na które składają się poszczególne konfiguracje<br />
funkcji. Analiza map <strong>funkcjonalny</strong>ch w tekście pozwoli opisać reguły<br />
i zasady funkcjonalnego współdziałania zdań w komunikacji językowej,<br />
a także wyeksplikować mechanizmy ergonomicznego funkcjonowania jednostek<br />
komunikacyjnych języka.<br />
269