Betti Bleyer Mwnbw: Azerbaijan International jurnal\ - AI ... - AZERI.org

Swhiyyw vw Tibbi Xidmwt
Ba] mwqalw - Betti Bleyer
Mwnbw: Azerbaijan International jurnal\ - AI 3.4 (Q\] 1995)
© 2003. Azerbaijan International
Swhiyyw xidmwti Azwrbaycanda Sovet rejimi d=vr^ndw kifaywt qwdwr twlwblwrw uy`un idi.
M^stwqillik wldw edildikdwn sonra son bir ne[w il wrzindw bu xidmwtin faciwvi surwtdw
da`\ld\`\n\ g=rmwk a`r\l\d\r. Twhsil vw mwnzil mwswlwlwri ilw yana]\ tibbi qay`\ da Sovetin
y^kswk whwmiyywt verdiyi sahw idi. Bu xidmwt pulsuz idi vw hwr bir kwsin bu xidmwtdwn
istifadw etmwk imkan\ var idi. H=kumwt nwzarwti tam wlw alaraq b^t^n s\`orta ]irkwtlwrinw
himaywdarl\q edirdi.
Daha [ox mwrkwzlw]dirilmi] planla]d\rma vw nwzarwtlw wlaqwli olan ciddi n=qsanlar\na
baxmayaraq, Sovet tibb sisteminin nailiyywtlwri twqdirw layiqdir. Azwrbaycan\n bir s\ra
yerlwrindw inki]af etmi] tibb avadanl\qlar\ var idi. Hwtta Qafqaz\n ucqar kwndlwrindw belw
tibbi twlim ke[mi] i][i heywti var idi. Tibbi twhsilw [ox y^kswk whwmiyywt verilirdi vw twlim
alm\] m^twxwssislwrin say\ Qwrblw m^qayiswdw daha [ox idi. Hwlw yaln\z Bak\n\n =z^ndw bir
[ox ixtisasla]d\r\lm\] mwrkwzlwr - Onkologiya, Urologiya, Revmotologiya, Kurortologiya,
Hemotologiya, Oftalmologiya, Diaqnostika vw bir s\ra digwrlwri in]a edilmi]di. Da`lar\n vw
ya dwnizin mwnzwrwli fonunda tikilmi] “Terapiya mwrkwzlwri” vw ya qaynar sulfur bulaqlar\n
yax\nl\`\nda yerlw]mi] Naftalan kimi wvwzedilmwz twbii ehtiyatlar ]whwrdwnkwnar rayon vw
kwndlwrdw [ox geni] yay\lm\]d\ (Swh. 70).
Sovet tibb sistemindw wsas diqqwt profilaktik tibbw verilirdi. Onlar\n bu sahwdw wldw
etdiklwri wn b=y^k nailiyywtlwrdwn biri bu g^n ba] qald\ran vwrwm, difteriya, hepatit,
malariya, poliomelit, sibir xoras\, xolera, tif, tetanus vw digwr ke[ici xwstwliklwrin
yay\lmas\n\n qar]\s\n\n al\nmas\ idi.
Sovet Sisteminin Qar]\l\ql\ As\l\l\q Prinsipi
Tibb sistemi ona g=rw yax]\ inki]af etmi]di ki, Mwrkwz hwrtwrwfli olaraq bir-birindwn as\l\
olan wcza[\l\q, tibbi avadanl\q vw lwvazimatlar ^[^n wlaqwlwr ]wbwkwsi yaratm\]d\. Bu nwhwng
]wbwkw Sovet Imperiyas\n\n hwr yerini vw }wrqi Avropada sovet twsiri alt\nda olan =lkwlwri,
x^susilw dw {exoslovakiya, }wrqi Almaniya vw Macar\stan\ whatw etmi]di.
He[ bir respublika =zl^y^ndw m^stwqil qurum deyildi. He[ biri =z ehtiyaclar\n\ =dwywcwk
swviyywdw deyildi. Hwmin strategiya eynilw swnayeyw dw twtbiq edilirdi. Qayka bir
respublikada, bolt isw digwr bir respublikada istehsal olunurdu. Pamb\q bir regionda istehsal
1

edilir, vw hwmin regiondan hwddindwn [ox uzaqda yerlw]wn ba]qa bir regionda isw email
edilirdi. Ba]qa s=zlw deswk, b^t^nl^kdw sistem bir-birindwn as\l\l\q prinsipinw wsaslan\rd\ vw
vahid bir qurum kimi fwaliyywt g=stwrirdi. Swhiyyw vw tibbi qay`\ da m^stwsna deyildi.
Lakin Sovet Ittifaq\n\n da`\lmas\ ilw wlaqwdar olaraq, bu m^nasibwtlwr vw wlaqwlwr kwsildi.
Maliyyw cwhwtdwn m^flislw]wn respublikalar\n isw bu sahwlwr barwdw olan biliklwrini toplamaq
vw =zlwrinin infrastrukturlar\n\ yaratmaqdan ba]qa [\x\] yollar\ qalmad\. Azwrbaycanda
bundan wlavw digwr iki digwr amil dw meydana [\xd\. Bunlardan biri art\q ermwnilwrin
Qaraba`a 8 ildir davam edwn twcav^z^d^r (atw]kwsin ba`land\`\na baxmayaraq). Bu konflikt
bir milyondan [ox insan\n Ermwnistandan vw Azwrbaycan daxilindw didwrgin d^]wrwk
yenidwn =zlwrinw ya]ay\] mwkan\ axtarmas\ ilw nwticwlwndi. Hwm insani, hwm dw ki, maddi
ehtiyatlar\n bu problemlwrin hwllinw y=nwldilmwsi mwcburiyywti yarand\.
Niyw Mwhz Swhiyyw M=vzusunu Whatw Etmi]ik
Bu n=mrwni twqdim etmwkdw mwqswdimiz Azwrbaycan\n bu g^nlwr tibb sahwsindw ^zlw]diyi
wsas problemlwri i]\qland\rmaqd\r. Bu m=vzu ^zrw Qwrbdw ingilis dilindw faktiki olaraq he[
bir mwnbw yoxdur. Bu m=vzu ilw wlaqwdar bwzi suallar ortaya qoymaq istwrdik vw ^mid
edirik ki, bununla da ciddi, hwyat whwmiyywtli problemlwrin hwlli ilw nwticwlwnw bilwcwk bir
maraq oyada bilwcwyik.
Bu g^n d^nyan\n [ox yerindw x^susilwdw inki]af etmwkdw olan =lkwlwrdw siz xwstwxana vw
tibbi klinikalar\n qar]\s\nda uzun n=vbw g=rw bilwrsiniz. Azwrbaycanda isw belw uzun n=vbwlwr
yoxdur vw xwstwxanalara vw klinikalara daxil olsan\z, orada sakit[iliyin h=km s^rd^y^n^
g=rwrsiniz. M^stwsna hallar istisna deyil.
Bu, insanlar\n bu g^nlwr xwstwlwnmwdiyi demwk deyildir. Wslindw, swhiyywnin ^mumi
vwziyywti m^stwqillik wldw edildikdwn bwri xeyli pislw]mi]dir. Insanlar maliyyw [at\]mazl\`\
]wraitindw daha cox streslw ^zlw]mwli olurlar. Ilk dwyi]wn ]eylwrdwn biri daha az vitaminli
qidan\n qwbuludur.
Lakin xwstwxanalardan qa[maq =z n=vbwsindw sonra sa`laml\`a iki wsas yolla =z mwnfi
twsirini g=stwrir. Ke[ici xwstwliklwrdw xwstw anonim qalaraq xwstwliyin yay\lma twhl^kwsini
yarad\r vw swhiyyw i][ilwri bu xwstwliyin cwmiyywtdw nw dwrwcwdw yay\ld\`\n\ =yrwnw bilmir.
Xroniki xwstwliklwrdw isw xwstwnin sa`laml\`\ elw dwrwcwyw [ata bilwr ki, onu xilas etmwk belw
qeyri-m^mk^n olar. Wgwr xwstw ya]aya bilsw, [ox g^man ki, onun sa`almas\ [ox uzun [wkwr
vw wldw edilwsi [ox [wtin vw baha olan dwrmanlar twlwb olunar ki, bu da =z n=vbwsindw xeyli
maliyyw vwsaiti twlwb edir.
Azwrbaycanda hwr hans\ bir ]wxsdwn xwstwlwndiyi halda nw edwcwyini soru]. Onlar\n ilk
reaksiyas\ “Xwstwlwnmwmw!” deyw qwfil xwbwrdarl\q etmwk olacaqd\r. Hwqiqwtwn
xwstwlwndiklwri halda isw onlar\n ilk etdiklwri ]ey tibb m^twxwssisi olan dostlar\na zwng
vurmaq olacaqd\r. Xwstwxanalar wn son pwnah yeri say\l\r. Azwrbaycanl\lar ora gedwrkwn
orada olan i][i heywtinw r^]vwt vermwdwn dwrman wldw edw bilwcwklwrinw vw onlara yax]\
2

xidmwt g=stwrilwcwyinw ^mid etmir. Bu qeyri-qanunidir, amma bu g^n, x^susilw hwkimlwrin
hwr ay ald\qlar\ 10-15 dollar mwvaciblw ya]aya bilmwdiyi halda belw ]eylwr ba] verir.
Bir azwrbaycanl\ m^]ahidw nwticwsindw belw qwnawtw gwlmi]dir ki, “Biz sadwcw olaraq bu g^n
art\q m^hafizw edilmirik. Darvin haql\ imi], m^wyywn m^hitw wn yax]\ uy`unla]a bilwn fwrd
sa` qal\r. Wgwr infeksiya k=k salarsa, onda biz hwtta balaca yaradan belw =lw bilwrik.” Onun
]wrhlwri m^bali`w kimi g=r^n^r, amma ola bilsin ki, m^bali`w deyil.
Etibarl\ Statistikan\n Yoxlu`u
Swhiyywyw dair ilkin mwlumat verwn mwqalwlwrdw oxucuda twswvv^r yaratmaq ^[^n
problemin rwqwmlwrdwn ibarwt statistikas\ twqdim edilir. Biz wtraf m^hitlw ba`l\ n=mrwmizdw
(Bax: Avqust, 1994; 2.3) oldu`u kimi bu dwfw dw hwrtwrwfli fikirlw]wrwk statistikadan istifadw
etmwmi]ik. Onun etibarl\ oldu`una ]^bhw edirik vw onlar\n [oxunun d^zg^n olmad\`\n\
fikirlw]irik. D^zg^n statistika wldw etmwk maliyyw vwsaiti twlwb edir vw tap]\r\qlar\ yerinw
yetirmwk ^[^n nw komp^terlwr, nw dw ki, surwt[\xarma ma]\n\ yoxdur vw tibbi qeydiyyatlar
adwtwn wllw apar\l\r.
Azwrbaycan Onkologiya Mwrkwzinin direktoru Cwmil Wliyevin qeyd etdiyi kimi,
“+lkwmizdw xwr[wng xwstwliyinin nw dwrwcwdw yay\ld\`\n\ ba]a d^]mwk ^[^n xwstwxanam\zda
qeydiyyatdan ke[wn xwstwlwrin say\na fikir vermwyin (Swh. 72). Xwstwxanalara qwbula d^]wn
xwstwlwrin say\ a]a`\d\r. Ancaq xwr[wng xwstwliyi hal\ isw [ox g^man ki, artm\]d\r.
Xwstwxanaya qwbul sadwcw olaraq insanlar\n m^alicw ^[^n pullar\ olmad\`\na g=rw a]a`\d\r.”
Statistika ilw ^st-^stw d^]mwywn digwr bir mwdwni faktor da vard\r. Kimsw [ox a`\r vw
=l^mc^l vwziyywtdw xwstwlwndiyi halda onun qohumlar\n\n hwkimw yax\nla]araq ondan
xwstwni evw g=t^rmwyi vw onun evindw d^nyas\n\ dwyi]mwsinw icazw vermwyi xahi] etmwlwri
qeyri-adi hal deyildir. Onlar meyidin yar\lmas\ndan ehtiyat edirlwr. Bir [ox azwrbaycanl\lar
^[^n onlara wziz ]wxslwrin meyidlwrinin yar\lmas\ vw ya twhrif edilmwsini fikirlwr]mwk
dwh]wtlidir. Hwkimlwr adwtwn onlara icazw verir. Belwliklw xwstwxanan\n statistikas\ o qwdwr
dwh]wtli g=r^nm^r.
Siyasi Mwsuliyywt
Azwrbaycan\n gwlwcwk swhiyyw plan\nda real strategiya yoxdur. Swhiyyw rwsmi orqanlar\ wn
yax]\ avadanl\qlarla vw m^twxwssislwrlw twchiz edilmi] vw xidmwtlwri pullu olan bir mwrkwzin
yarad\lmas\ndan dan\]\r. Onlar\n dediyinw g=rw mwrkwzdwn wldw edilwn wlavw gwlir digwr
xwstwxanalar ^[^n xwrclwnwcwk.
Twqdirw layiq hald\r ki, neft swnayesi bu g^nlwr Azwrbaycan neftini beynwlxalq bazara nwql
etmwk ^[^n wlveri]li boru yolu tapmaq naminw hwr bir m^mk^n imkanlar\ twdqiq etmwyw
[al\]\r. Neft swnayesinin strategiyas\ vard\r. Onlar\n mwqswdlwri vw bu mwqswdw hans\ yolla
nail olacaqlar\ ayd\nd\r. Ancaq i] tibbw gwldikdw he[ bir kwsin bu swhwdw, x^susilw dw Milli
Tibbi Xidmwt Proqram\na aid he[ bir ciddi plan vw strategiyas\ yoxdur.
3

Bwhanwlwr q\r\lm\] val kimi hwr dwfw yenidwn swslwnir - m^haribw, iqtisadiyyat, qa[q\nlar.
Ancaq bunlar\n ham\s\ wksinw Azwrbaycan\ m^wyywn plan qurma`a vadar edwcwk
swbwblwrdir. Gwlwcwk plan olmadan tibbi xidmwt necw gwldi, da`\n\q ]wkildw inki]af etmwkdw
davam edwcwk vw yaln\z bir ne[w adam deyil, insanlar\n [oxu itirilwcwkdir.
Parlament tibb sistemini =zwllw]dirib-=zwllw]dirmwmwk mwswlwsini m^zakirw etdiyi bir
vaxtda art\q xwstwxanalarda wlbwttw ki, qeyri-rwsmi surwtdw =zwllw]mw ba]lam\]d\r.
&mumiyywtlw deswk, xidmwtlwri =dwmwyw pulu olanlar onlardan istifadw edw bilir, =dwyw
bilmwywnlwr isw [arwsiz qal\rlar.
Swhiyyw ]wxsi mwswlw olmad\`\ndan ]wxsi swviyywdw hwll oluna bilmwz. M^alicw ^[^n laz\m
olan bilik [ox geni], dwrmanlar\n vw tibb avadanl\q vw lwvazimatlar\n\n haz\rlanmas\ isw [ox
m^rwkkwbdir. Sa`laml\`\n saxlanmas\ vw xwstwliklwrin m^alicw edilmwsi mwswlwsi beynwlxalq
swrhwdlwrdwn kwnara yay\l\r. Bu o demwkdir ki, siyaswt[ilwr vw d=vlwt mwmurlar\ bu
problemin hwllinw cwlb olunmal\d\rlar.
Haz\rda demwk olar ki, respublikada istifadw edilwn b^t^n dwrmanlar, vaksinlwr vw digwr
lwvazimatlar humanitar tw]kilatlar twrwfindwn verilwn yard\mlard\r. Lakin hwm[inin nw qwdwr
olmas\ndan as\l\ olmayaraq, beynwlxalq yard\m yaln\z millwtin tibb sisteminw yard\m[\
vasitw kimi bax\lmal\d\r. Yard\m he[ zaman milli swhiyyw probleminin hwlli kimi qwbul
edilmwmwlidir, [^nki, o he[ vaxt kifaywt etmwywcwkdir. Hwtta bu agentliklwrin k=mwkliyi ilw
belw, Bak\ hwlw dw nwinki belw f=vqwladw, hwtta g^ndwlik problemlwrini hwll etmwyw qadir
deyildir (Bax: Beta Talassemiya faciwsi. Swh. 54).
Neft swnayesi dayanmadan i]lwdiyi kimi, siyasi rwsmi dairwlwr dw eyni qayda ilw yorulmadan
swhiyywnin yax]\la]d\r\lmas\ ^[^n i]lwmwlidirlwr. Bu millwtin rifah\ ^[^n eyni dwrwcwdw
vacibdir.
Sovet sisteminin yekdilliyinin swbwblwrindwn biri dw o idi ki, qwrarlar Moskvada verilirdi.
Respublikalarda m=vcud yerli orqanlar sadwcw olaraq wmrlwri yerinw yetirirdi. Bu yeni
yaranm\] respublikalar ^[^n da`\lm\] sistemdwn qalan dwh]wtli twrwflwrdwn biridir. {oxlar\
necw plan qurmaq vw strategiya twrtib etmwkdw twcr^bwsizdir. Wsas qwrarlar\n verilmwsi vw
onlar\n hwyata ke[irilmwsi i]indw mwsuliyywt da]\maq ^zrw [ox az adam twlim ke[mi]dir.
Wldw pul olmad\`\ halda vwziyywt daha da m^rwkkwb ]wkil al\r. Lakin azwrbaycanl\lar\n
swhiyyw problemlwrini hwll etmwlwri ^[^n aqressiv ]wkildw mwsuliyywti =z ^zwrlwrinw
g=t^rmwkdwn ba]qa [\x\] yollar\ yoxdur. Swhiyyw Nazirliyi yax]\ fikirlw]mi] planlar irwli
s^rmwlidir. Ideyalar insanlar\ m^wyywn i]i etmwyw hwvwslwndirir vw ruhland\r\r. Ba][\
rwhbwrlik etmwlidir, k^tlw yox.
______
Twrc^mw: &lviyyw Mwmmwdova
Yoxlad\: G^lnar Aydwmirova
Redaktw etdi vw veb ^[^n haz\rlad\: Aynurw H^seynova
4