Frontier Tanzania Environmental Research REPORT 100

Frontier Tanzania Environmental Research 

REPORT 100 

ELIMU YA MAZINGIRA YA BAHARI 

MUONGOZO WA MWALIMU 

Frontier Tanzania 

February 2004

Elimu ya mazingira ya bahari ya kitropiki: Muongozo wa mwalimu 

ii


Frontier-Tanzania Marine Research Programme 

REPORT 100 

Elimu ya mazingira ya bahari ya 

kitropiki 

Muongozo wa mwalimu 

Mumby, R., Fanning, E. Muruke, M. and St John, F. (eds) 

Kingereza Wizara ya Kilimo, Maliasili, Mazingira Kiswahili 

Na Ushirika 

Serikali ya Mapinduzi ya Zanzibari 

Jumuiya ya Kuhifadhi Mazingira 

50-52 Rivingston Street 

London UK 

EC2A 3QP 

Chuo Kikuu cha Dar es Salaam 

S. L. P. 35064 

Dar es Salaam 

Tanzania 

Pemba 2004 

iii


Suggested Technical Report citation: 

Frontier Tanzania (2004). Marine environmental education: A Teacher’s Guide (Kiswahili). Frontier 

Tanzania Environmental Research Report 100. The Society for Environmental Exploration, London, 

UK, The University of Dar es Salaam, The Institute of Marine Science, Zanzibar, DfID Small Grants 

Scheme and the Ministry of Agriculture, Natural Resources, Environment and Co-operatives, Zanzibar. 

The Frontier-Tanzania Environmental Research Report Series is published by: 

The Society for Environmental Exploration 

50-52 Rivington Street 

London, EC2A 3QP 

United Kingdom 

Tel: +44 (0)20 7613 3061 

Fax: +44 (0)20 7613 2992 

Email: research@frontier.ac.uk 

Web Page: www.frontier.ac.uk 

ISSN 1479-1161 (Print) 

ISSN 1748-3670 (Online) 

ISSN 1748-5124 (CD-ROM) 

iv


© Frontier Tanzania 2004, 2005 

Wizara ya Kilimo, Maliasili, Mazingira na Ushirika (MANREC) 

Wizara ya Kilimo, Maliasili, Mazingira na Ushirika ni sehemu ya Serikali ya 

Mapinduzi ya Zanzibar. Idara ya Mazao ya Biashara, Matunda na misitu (DCCFF) ni 

sehemu ya wizara na inawajibika na muongozo wa uanzishaji wa sera ya misitu na 

maeneo tengefu, ikiwa ni pamoja na eneo tengefu la bahari la kisiwa cha Misali 

(MIMCA) visiwani Zanzibar. 

Frontier Tanzania (FT) 

Frontier Tanzania ni uhusiano kati ya shirika la kuchunguza mazingira na Chuo Kikuu 

cha Dar es Salaam. Shughuli za utafiti katika shirika hili zimeendelea tangu Julai 1989 

na zimehusisha watafiti toka Tanzania na nchi za nje. Utafiti unafanywa kwenye aina 

tofauti za mazingira yenye baolojia maalum na hadhi za uhifadhi. Maeneo 

yanayochunguzwa hujumuisha misitu, savana za kitropiki, uvuvi, miamba ya 

matumbawe, mikoko na nyasi za baharini. 

Frontier Tanzania Marine Research Programme (FT MRP) 

Huu ni mradi uliofanya utafiti wa kibahari, kisiwa cha Mafia (1989-1994), Songo 

Songo (1994-1995), na Mtwara (1996-2000). Mradi ulihamia Pemba ambayo ni 

sehemu ya Zanzibar mwaka 2001 ukilenga kisiwa cha Misali. Frontier Tanzania 

inafanya kazi kwa kushirikiana na MANREC na Taasisi ya utafitu wa sayansi za bahari 

(IMS) katika utekelezaji wa shughuli zake. 

Chuo Kikuu cha Dar-es-salaam (UDSM) 

Chuo Kikuu cha Dar-es-salaam kilianzishwa Julai 1970 kama kitiuo cha mafunzo na 

utafiti katika sayansi za aina mbalimbali. Chuo kinatafiti mimea na wanyama wa 

Tanzania na kinafanya utafiti wa uimarishaji wa mazingira na matumizi endelevu ya 

maliasili za nchi. 

Shirika la kuchunguza mazingira (SEE) 

Shirika hili lilianzishwa mwaka 1989 na linafanya kazi isiyo ya kibiashara. 

Madhumuni ya Shirika hili ni kukuza, kuendeleza utafiti juu ya mazingira na 

kutekeleza miradi kwa vitendo itakayosaidia kuhifadhi mazingira na maliasili zake. 

Miradi iliyoanzishwa na kusimamiwa na Shirika hili hushirikisha pia wawakilishi wa 

kitaifa wa utafiti katika nchi husika. 

v


KWA MAWASILIANO ZAIDI 

Ministry of Agriculture Natural Resources 

Environment & Co-operatives 

P.O. Box 159, Zanzibar, Tanzania 

Tel: +255 24 223 2840 

Fax: +255 24 223 0290 

Frontier-Tanzania: Head Quarters 

PO Box 9473, Dar es Salaam 

Tel: +255 22 2780 063 

Email: frontier@africaonline.com 

Department for Commercial Crops Fruits & Forestry 

PO Box 3526, Zazibar, Tanzania 

Tel: +255 24 223 8628 

Fax: +255 24 223 6089 

Email: dccff@zanlink.com 

Dept. of Zoology & Marine Biology 

University of Dar es Salaam 

P.O. Box 35064, Dar es Salaam, Tanzania 

Tel: +255 22 2410462 

E-mail: zoology@udsm.ac.tz 

The Institute for Marine Sciences 

University of Dar es Salaam 

P.O. Box 668, Zanzibar, Tanzania 

Tel: +255 24 223 0741 / 2128 / 3472 

Fax: +255 24 223 3050 

Society for Environmental Exploration 

50-52 Rivington Street 

London, EC2A 3QP. U.K. 

Tel: +44 (0)20 7613 3061 

Fax: +44 (0)20 7613 2992 

E-mail: research@frontier.ac.uk 

Internet: www.frontier.ac.uk 

vi


Yaliyomo 

Utangulizi Kuhusu Elimu ya Mazingira na Muongozo Huu..............................ix 

Kwa nini tunataka Kuhifadhi Mazingira ya Bahari..........................................ix 

Maendeleo Endelevu..............................................................................................x 

Madhumuni ya FT MRP.......................................................................................xi 

Mpango wa Utafiti wa Bahari ..............................................................................xi 

Historia Ya FT MRP........................................................................................... xii 

SEHEMU YA KWANZA .......................................................................................1 

1. Utangulizi Kuhusu elimu ya mazingira ya bahari .........................................2 

2. Mikoko (Mikandaa) .........................................................................................3 

3. Eneo la maji kupwa na kujaa..........................................................................6 

4. Nyasi za Baharini ............................................................................................8 

5. Miamba ya Matumbawe.................................................................................10 

6. Uhusiano wa Mifumo ya Maisha ya Viumbe Hai Baharini........................13 

7. Mambo Unayopaswa na Usiyopaswa Kufanya Baharini ............................15 

8. Tishio Linaloyakabili Mazingira ya Bahari .................................................17 

SEHEMU YA PILI...............................................................................................19 

Shughuli zinazofanyika wakati wa ufundishaji..................................................19 

1. Masanamu ya kuchorwa................................................................................20 

2. Kusanifu matangazo (mabango)...................................................................21 

3. Chemsha bongo ya elimu ya mazingira........................................................22 

4. Mchezo wa taa za barabarani........................................................................25 

5. Kusema hapana kwa takataka ......................................................................27 

6. Mfumo wa ushirikiano wa chakula – 1 ........................................................29 

7. Mfumo / mtandao wa chakula (Uhusiano wa viumbe) 2.............................31 

8. Matembezi ya nyika hai .................................................................................34 

Marejeo .................................................................................................................36 

SHUKRANI: 

FT MRP inapenda kulishukuru shirika la kuchunguza mazingira (SEE) kwa kufadhili 

shughuli mbalimbali za Elimu ya Mazingira, wanafunzi na walimu walioshiriki 

katika shughuli hizo, kutoka skuli za Kangani, Fidel Castro na Mizingani, Wizara ya 

Elimu Afisi za Pemba hasa Mr Hussein (Afisa Kiongozi) kwa kutoa kibali cha 

kuendesha shughuli hizo. FT MRP pia inawashukuru Mr Ambakisye Simtoe kwa 

kuandaa shughuli za uelimishaji na kutafsiri muongozo huu, na Chuo Kikuu cha Dares-salaam 

kwa kusaidia shughuli za FT MRP za utafiti na watafiti wasaidizi wa kati 

ya mwaka 2001 na 2003. 

Frontier-Tanzania Environmental Research Report 100 

vii


ACKNOWLEDGEMENTS 

This report is the culmination of the advice, co-operation, hard work and expertise of many 

people. In particular acknowledgments are due to the following: 

SOCIETY FOR ENVIRONMENTAL EXPLORATION 

Managing Director: Ms. Eibleis Fanning 

Programme Manager (Operations): Mr. Matthew Willson 

Programme Manager (Research): Ms. Nicola Beharrell 

Project Administration: 

Mr. Mike Lamb 

UDSM 

FT Co-ordinators: 

Dr. M. Muruke & Prof. K. M. Howell. 

FRONTIER-TANZANIA 

Project Co-ordinator: Ms. Carol Daniels 

Research Co-ordinator: 

Mr. Angus McVean 

Assistant Research Co-ordinators: Mr. Edward Mayhew, Ms. Ruth Mumby, Mr. Adam 

Pharoah 

Environmental Education Officer: Mr. Ambakisye Simtoe 

Dive Officer: 

Mr. Paulo Pizzolla 

Logistics Managers: 

Mr. Luke Gordon 

Boat Crew: 

Mr. Mussa Abdalah, Mr. Khashim Abdallah, Mr, 

Mzee Salum Seifu 

Security: 

Mr. Juma Mbaya Juma, Mr. Ali Osman Khamis, Mr. 

Sibouri Makame Kombo 

Cook: 

Mr. Ramadhani Juma Songoro 

Research Assistants: 

Ms. Alice Addison, Mr. Andrew Ashton, Ms. 

Katherine Barber, Mr. Matthew Bennett, Mr. 

Michael Brown, Ms. Hilary Cartwright-Taylor, Mr. 

Alasdair Cockburn, Ms. Charlotte Cranfield, Mr. 

Sharif Mohammed Faki, Mr. Christopher Faunce- 

Brown, Ms. Anna Franheim, Mr. Conrad Freese, Mr. 

Peter Nestory Gabagambi, Mr. Angus Galloway, Ms. 

Lydia Gaspare, Mr. Christopher Goatley, Ms. 

Eleanor Harrison, Ms. Jacqui Height, Mr. David 

Henderson, Ms. Frances, Ms. Lorraine Howe, Illsley, 

Ms. Louise Jary, Mr. Ben Jones, Mr. Ali Kitwana, 

Ms. Emilia Lascelles, Ms. Andrea Leedale, Ms. 

Helen Lofthouse, Mr. Edward Lousley, Mr. Chris 

Lovett, Ms. Christine McIntyre, Mr. Jacob Miller, 

Mr. Zahor Mohammed, Ms. Lauren Morgan, Mr. 

James Moss, Mr. Mathias Msafiri, Mr. Kevin 

Murphy, Ms. Olivia Palin, Mr. Adam Partington, Mr. 

Rashid Juma Rashid, Mr. David Roadknight, Mr. 

Andy Roddis, Mr. Peter Shunula, Mr. Julian Skeels, 

Ms. Rachael Smith, Ms. Eike Stubner, Ms. Elinor 

Thomas, Ms. Betty Vestberg, Ms. Rhiannon 

Williams, 


viii


Local Staff 

Utangulizi Kuhusu Elimu ya 

Mazingira na Muongozo Huu 

Kwa miongo kadhaa elimu ya mazingira imekuwa ikifundishwa duniani kote kwa 

msisitizo mkubwa. Si muhimu kuwa imekuwa rasmi au la, lakini elimu ya mazingira 

imekuwa ikifundishwa kwa njia zote rasmi na zisizo rasmi kwa watu wa rika na 

mifumo tofauti. Elimu ya mazingira inapaswa kutoa msingi wa mabadiliko wa muda 

mrefu ambao unaweza kutumika katika maisha ya kila siku kwa kujiendeleza kiujuzi, 

matokeo ya kazi za vitendo na uwajibikaji binafsi. 

Katika kukabiliana na hali halisi na kwa njia sahihi, ni muhimu kwa muelimishaji 

kuielewa jamii husika na yanayoizunguka. Ni lazima ikumbukwe kuwa maarifa na 

mawazo kutoka katika jamii na tamaduni tofauti huwa havishabihiani pamoja. Hivyo 

mwelimishaji lazima awe na uwezo wa kubadilika na mwenye kupenda kujifunza ili 

kuwa na ujuzi unaohitajika kwa jamii husika. Waelimishaji wa mazingira lazima 

wahakikishe kuwa elimu inatolewa kwa njia sahihi ili kuongeza uwezo endelevu 

katika hifadhi ya mazingira. 

Mwongozo huu umeandaliwa kwa ajili ya waalimu na waelimishaji wengine wa 

elimu ya mazingira. Sehemu ya kwanza inatoa utangulizi wa mazingira ya bahari 

kufuatana na mgawanyiko wa mfumo wa maisha ya viumbe hai baharini; kwenye 

mikoko, maeneo ya maji kupwa na maji kujaa, nyasi za baharini na miamba ya 

matumbawe 

Sehemu ya pili ya mwongozo huu ina shughuli mbalimbali zinazoweza kufanyika 

wakati wa uelimishaji ili kusisitiza elimu ya mazingira kwa vitendo. Shughuli hizi si 

halisi lakini zinatoa mwongozo juu ya mwelekeo halisi wa mazingira ya bahari na 

shughuli za hifadhi. Ukitumika pamoja na vifaa vingine utakuwa msaada mkubwa 

kama kifundishio msaada. Izingatiwe kuwa baadhi ya maeneo ya mwongozo huu 

hayana tafsiri ya moja kwa moja ili kukidhi mahitaji ya jamii husika. 

Kwa nini tunataka Kuhifadhi 

Mazingira ya Bahari 

• Bahari inatoa rasilimali zitumikazo na watu waishio pwani. 

• Mazingira yanayozunguka bahari kama vile mikoko na nyasi za baharini 

zinahitajika kuhifadhiwa, kama kimojawapo kitaharibiwa kitaathiri kingine. 

• Kuongezeka kwa idadi ya watu, kunamaanisha kuongezeka kwa msukumo 

kwenye mazingira ya bahari, matokeo hayo yanahitajika kuwa endelevu ili kuwa 

na uhakika wa rasilimali za baadaye. 

• Mazingira mazuri ya bahari hutoa uhakika wa kuwepo kwa rasilimali za kutosha 

kwa jamii za pwani. 

• Mazingira mazuri ya bahari huwa kivutio kikubwa cha utalii na hivyo kukuza pato 

la Taifa. 


ix


Maendeleo Endelevu 

Maendeleo endelevu ni hali ya mabadiliko ambayo huhusisha matumizi ya rasilimali, 

mielekeo ya uwekezaji, mzunguko wa maendeleo ya teknolojia, na mabadiliko ya 

kitaasisi yenye utulivu na mwelekeo wa kumsaidia binadamu kupata mahitaji yake 

kwa sasa na baadaye (Taarifa ya WCED, 1987). 

Hii haimaanishi kuwa bahari na ardhi visitumike kwa chakula na nishati, lakini ni 

kusema kwamba rasilimali hizi zitumike kwa sasa na kuwepo pia rasilimali za 

kutosha kwa vizazi vijavyo kwa viwango vilevile au vikubwa zaidi kuliko vya sasa. 


x


Madhumuni ya FT MRP 

Mpango wa Utafiti wa Bahari 

Utafiti wa makazi na rasilimali za bahari hufanywa ili kutoa taarifa (Takwimu) 

muhimu kwa mwongozo wa matumizi ya rasilimali hizo kupitia uchoraji wa ramani 

zinaonyesha kiasi cha rasilimali na mgawanyiko wake kwenye maji yenye kina chini 

ya meta 30 na mifumo ya kimaisha ya viumbe hai iliyoko kwenye eneo la maji kupwa 

na maji kujaa. Takwimu hizi za msingi hutoa nafasi kwa utafiti yakinifu kufanyika. 

Hali za kibaologia, samaki waishio kwenye miamba ya matumbawe, idadi ya 

matumbawe na idadi ya wanyama wasio na uti wa mgongo vitafanyiwa utafiti kwa 

kutumia kielelezo cha hali ya juu kilichobuniwa na kufanyiwa marekebisho kwa 

miaka 12 ya kuwepo kwa FT MRP. 

Takwimu zinazokusanywa zitafanya kazi muhimu ya msingi katika kusimamia azma 

ya kuruhusu na kufanikisha madhumuni ya uongozi na utaratibu wa muda mrefu. 

Utafiti hufanywa na wafanyakazi wa FT MRP, watafiti wasaidizi toka mataifa 

mbalimbali na washirikishwaji toka taasisi mbalimbali kama vile Taasisi ya Sayansi 

za Bahari (IMS), Idara ya Mazao ya Biashara, Matunda na Misitu (DCCFF) na Idara 

ya Uvuvi na Rasilimali za Bahari (DFMR). Watafiti wote hufundishwa na 

kusimamiwa na wanabiologia ya bahari waliobobea . 

Vyanzo vya fedha vinapokuwa vizuri na vya uhakika, Vifaa vya kujifunzia hutolewa 

bure kwa washiriki kutoka Tanzania, wakati wanafunzi toka ng’ambo hujigharimia 

vitu vifuatavyo; 

• Cheti cha uzamiaji 

• Mafunzo ya utafiti wa bahari 

• Cheti cha BTEC ambacho ni sawa na cheti cha Darasa la 14 la uingereza 

Kuongeza ufahamu juu ya mazingira ya bahari 

• Mafunzo na majadiliano na wadau wa rasimali za bahari 

• Kuandaa na kugharimia siku za elimu ya mazingira kwa skuli za Pemba hasa zile 

zilizo kandokando ya bahari. 

FT MRP haikusudii kuzuia uvuvi Pemba. FT MRP inalengo la kufanya kazi na 

wavuvi waliopo, na mashirika yasiyo ya kiserikali kuhakikisha kuwa shughuli za 

uvuvi sasa na kwa vizazi vijavyo zinaendelea kuwa endelevu na samaki wa 

kutosha wanakuwepo. 


xi


Historia Ya FT MRP 

Kisiwa cha Mafia 1989 – 1994 

Kisiwa cha Mafia kilitunukiwa kuwa eneo tengefu la Kibahari mwaka 1995 ikiwa ni 

matokeo ya kazi ya FT MRP iliyofanyika kati ya mwaka 1989 hadi 1994. Kwa sasa 

hifadhi hii inasimamiwa na Idara ya Hifadhi za Taifa la Tanzania kwa kushirikiana na 

WWF. 

Kisiwa cha Songo Songo 1994 – 1996 

Baada ya Utafiti Kisiwani Mafia kukamilika huku kukiwa na mafanikio makubwa, 

mradi wa FT MRP ulihamishiwa kisiwa kidogo cha Songosongo. Kisiwa hiki kina 

aina tofauti za matumbawe ambazo zilichunguzwa na kufanyiwa utafiti wa kina kisha 

ramani zikachorwa kuonyesha mpangilio wa rasilimali hizo, kazi iliyofanyika kwa 

muda wa miaka miwili. Vilevile kazi ya utafiti wa uvuvi iliyofanyika hapa ilikuwa ya 

muhimu zaidi kutokana na wavuvi wengi kukitumia kisiwa hiki kwa mapunziko 

mafupi kabla ya kupeleka samaki wao bara. 

Kilwa Kivinje 1997 

Ulikuwa ni mpango wa muda mfupi uliolenga maeneo ya maingilio ya mto Rufiji 

baharini. Taarifa juu ya aina mbalimbali za mikoko zilitumika kutengeneza ramani na 

matumizi yake yalichunguzwa kwa kina zaidi. Bahati mbaya eneo hilo lilikutwa likiwa 

limeathirika na mradi mkubwa wa ufugaji wa kamba. Madhara zaidi ya mradi huu 

yaelekea kusababishwa na kugeuzwa kwa hekta 20,000 za mikoko kuwa mabwawa ya 

kufugia kamba. 

Rasi za Mnazi, Mikindani na Mtwara 1997 – 2000 

Baada ya kutengeneza ramani ya ukanda wa kati wa Pwani ya Tanzania, FT MRP 

ilihamishia shughuli zake pwani ya kusini karibu ya mpaka wa Msumbiji. Mradi 

ulianza shughuli zake za utafiti Rasi ya Mnazi baada ya kushauriwa na Shirika la 

Mazingira la Umoja wa Mataifa (UNEP) ambapo ilipendekezwa kuanzishwa kwa eneo 

tengefu la kibahari. Baada ya hapo mradi ulihamia Rasi ya Mtwara mwaka 1998 na 

kufanya utafiti eneo lote la ukanda wa Pwani ya Kusini kuzunguka Wilaya ya Mtwara 

Mikindani. 

Wakati huo takwimu na taarifa juu ya uharibifu wa matumbawe uliosababishwa na 

mvua za El-Nino kusini mwa Tanzania. Kwa ujumla zilionyesha uharibifu mkubwa wa 

matumbawe na hasa katika pwani ya kusini mwa Tanzania. Kwa hiyo miradi zaidi 

ilianzishwa ili kurekebisha / kuondoa uharibifu na kuangalia utengamavu wa 

matumbawe. Miradi hii ilikamilika mwishoni mwa mwaka 2000. 

Kisiwa Cha Pemba 2001 – 2003 

FT MRP ilihamishia shughuli zake kisiwani Pemba mwezi wa pili mwaka 2001. 

Kisiwa cha Pemba kiko kaskazini mwa kisiwa cha Unguja na ni kimojawapo kati ya 

visiwa vikubwa viwili vinavyounda Zanzibar na kinatambulika Kimataifa kwa kuwa 

na rasilimali nyingi za bahari. Kwa pamoja Unguja na Pemba zina maeneo mengi 

yenye viumbe hai wa aina tofauti na wenye umuhimu mkubwa kimataifa (UNEP 

1989). 


xii


Idadi na aina tofauti ya matumbawe iliyoripotiwa mwaka 1990 visiwani Zanizibar ni 

mara mbili zaidi ya ile iliyoripotiwa hapo mwanzo. 

Kwa pwani yote ya Africa mashariki na kati pwani ya Pemba ina mikoko mingi (Jean 

Veron, Pers comm.) ambayo ni moja ya maeneo makubwa ya uvuvi na hivyo kuwa 

chanzo kikubwa cha protini kwa wakazi wake. Mikoko ya Pemba kama ilivyo mingine 

yote ya Tanzania inahifadhiwa chini ya mpango maalumu wa hifadhi ili kupunguza 

madhara yanayosababishwa na binadamu. 

Mipango ya mwanzo ya FT MRP ililenga kwenye mpango wa hifadhi ya maeneo ya 

kisiwa cha Misali (MICA) ikiwa ni mipango ya miaka mitutu. FT MRP inafanya kazi 

kwa kushirikiana na Wizara ya Kilimo, Maliasili, Mazingira na Ushirika Zanizibar 

(MANREC), Taasisi ya Sayansi za Bahari (IMS), Shirika la Kuhifadhi Mazingira ya 

Kisiwa cha Misali, (MICA), CARE – Tanzania na wadau asilia. 


xiii


SEHEMU YA KWANZA 

1. Utangulizi Kuhusu elimu ya mazingira ya bahari 

2. Mikoko (Mikandaa) 

3. Eneo la maji kupwa na kujaa 

4. Nyasi za baharini 

5. Miamba ya Matumbawe 

6. Uhusiano wa Mifumo ya Maisha ya Viumbe Hai 

Baharini 

7. Mambo Unayopaswa na Usiyopaswa Kufanya 

Baharini 

8. Tishio Linaloyakabili Mazingira ya Bahari 

Frontier-Tanzania Environmental Research Report 100 1


1. Utangulizi Kuhusu elimu ya 

mazingira ya bahari 

Kihistoria, wakazi wa pwani wameyatumia mazingira ya bahari kujipatia chakula, 

vifaa vya ujenzi sehemu za kutabaruku na njia za usafirishaji. Kuongezeka kwa idadi 

ya watu, na kukua kwa sayansi na teknologia, kumesababisha ongezeko kubwa la 

matumizi ya bahari na mali asili zake na, upande mwingine kumekuwa na ongzeko la 

uharibifu wa mazingira na kupungua kwa rasilimali. Baadhi ya viumbe vimepotea na 

baadhi viko hatarini kupotea kama vile nyangumi na pomboo. Kwa hiyo hatua za 

haraka zinahitajika kuchukuliwa ambazo zitapelekea kuwekwa kwa taratibu na 

mwongozo madhubuti wa matumizi ya rasilimali za bahari upande mmoja, na 

kuhifadhi mazingira upande mwingine. Hivyo Elimu ya kutosha juu ya mazingira ya 

bahari na rasilimali zake inahitajika. 

Kabla ya menejimenti ya mazingira kufanyika ni muhimu kuelewa yaliyomo ndani ya 

mazingira ya bahari. Sura zifuatazo zinaelezea kwa ufupi yaliyomo kwenye mazingira 

ya bahari. Mazingira ya bahari ya kitropiki yanapatikana kati ya nyuzi 25 za latitudi 

pande zote mbili za ikweta. Ndani ya ukanda huu mdogo wa mazingira ya bahari 

duniani kote huwa katika mpangilio ufuatao toka nchi kavu kwenda baharini. 

• Misitu ya mikoko / mikandaa 

• Eneo la maji kupwa na kujaa 

• Nyasi za baharini 

• Miamba ya matumbawe 

Kila eneo lina uhusiano na jingine, mara nyingi hutegemeana ili viumbe hai viishi. 

Kutegemeana huko kumejadiliwa kwenye sehemu ya kwanza ya mwongozo huu, 

ambayo hutoa maelezo ya kila eneo kwa ufupi. 



2. Mikoko (Mikandaa) 

2.1 Utangulizi 

Miti na vichaka vya mikoko hupatikana kati ya sehemu ya juu kabisa maji yanapojaa 

na sehemu ya chini kabisa maji yanapokupwa. Ni mimea ambayo hustawi vizuri 

kutokana na tabia maalum zinazoiwezesha kunawiri kwenye eneo hili, sifa hizo ni 

pamoja na kuwa na uwezo mkubwa wa kuvumiliwa kiwango kikubwa cha 

chumvichumvi ndani ya maji, kuwa na mizizi yenye sifa maalum ya kutoa chumvi 

ijulikanayo kama `pneumatophores` ambayo imejitokeza nje ya udongo hivyo 

kuruhusu uvutaji hewa rahisi kwenye tope lisilo na hewa (anoxic). Mpangilio wa aina 

za mikoko hutegemea uwezo wake kuvumilia chumvi chumvi ndani ya maji, aina ya 

udongo ilipomea na hali ya hewa. 

Mikoko hutumika kama chanzo cha nishati, miti ya kujengea na pia maeneo ya kuvua 

Samaki na shughuli zingine. Mikoko pia hutumika kama mazalio ya wanyama wa 

baharini, vifyonza virutubisho na kwenye mzunguko wa virutubisho hivyo, na pia 

huzuia mmomonyoko wa udongo pwani. (Semesi na Howell 1989). 

Mikoko ilipewa hadhi ya kulindwa Tanzania mwaka 1930, lakini kumekuwa na 

kutoelewana kati ya wanavijiji ambao wangependa kutumia maliasili zao na 

wanaohusika na kuzihifadhi. Imetokea mara nyingi kuwa wanakijiji hawakuruhusiwa 

kutumia mikoko wakati makampuni ya kibiashara yaliruhusiwa kufyeka mikoko kwa 

ajili ya kilimo cha mpunga, maeneo ya kutengeneza chumvi au maeneo ya kufugia 

samaki (Semesi na Howell 1989). Sheria zaidi zilizopitishwa Zanzibar mwaka 1968 

na Tanzania kwa ujumla mwaka 1991, kuzuia kukata mikoko kwa matumizi ya 

kibinadamu (Semesi 1998). Sheria hizi zilimaanisha kushabirisha matumizi ya kila 



siku na mwongozo endelevu wa mfumo wa maisha ya viumbe hai (Semesi na Howell 

1989). 

2.2 Mikoko (mikandaa) ya Tanzania 

Ukanda wa Pwani wa Tanzania una urefu wa Kilometer 800 na kati ya hizo km 600 

zina matumbawe, majani ya bahari na mikoko. 

• Moja kati ya maeneo yenye mikoko mingi kabisa Africa Mashariki ni eneo la mto 

Rufiji unapoingia baharini lenye ukubwa wa jumla ya Kilometa za mraba 1000 

2.3 Mikoko ni nini 

• Mimea (miti / vichaka) inayovumilia mazingira ya chumvi inayopatikana eneo la 

bahari linalokupwa na kujaa maji 

• Mikoko hustawi kati ya eneo la kati na lile la chini kabisa maji yanapojaa na 

kupwa na mpangilio wa aina zake hutegemea muda wa maji kujaa 

• Mikoko ina sifa maalum zinazoiwezesha kuvumilia muongezeko na mabadiliko 

ya chumvichumvi ndani ya maji na hali ya kukosa hewa kwenye udongo 

• Kuna aina 60 za mikoko zinazostawi duniani kote, Tanzania inazo 10 kati ya hizo 

2.4 Hifadhi ya mikoko 

• Ni vigumu sana kulinda maeneo yote ya mikoko kwa kuwa mikoko imesambaa 

sehemu kubwa ya pwani ya Tanzania 

• Elimu ya umuhimu wa mikoko na ushirikishwaji wananchi vinategemewa 

kusaidia utunzaji na matumizi mazuri ya mikoko ili iendelee kuwepo 

2.5 Tabia / Sifa maalum za mikoko 

Aina zote za mikoko zina tabia / sifa maalum zilizofanana zinazoiwezesha kuwepo 

maeneo ilipo. 

• `Pneumatophores’ (vikua) hii ni mizizi inayojitokeza nje ya udongo, hutokea sana 

kwenye maeneo yenye maji yaliyosimama 

• Viotea, hizi ni mbegu nene zenye uzito wa kutosha ambazo humea zingali kwenye 

mti mama hivyo huendelea kukua kwa haraka sana zinapoanguka kwenye tope 

• Ina uwezo wa kuvumilia kiasi kikubwa cha chumvi chumvi ndani ya maji, lakini 

kiwango kikubwa zaidi cha chumvichumvi hizo huweza kuiua mikoko 

• Ina uwezo wa kuzuia chumvichumvi kuingia kwenye mfumo wa mikoko 

• Majani yake yana ute wa nta juu yake na stomata zilizotumbukia ndani kupunguza 

upotevu wa maji baridi 

2.6 Kwa nini mikoko ni muhimu 

Mikoko huchuja takataka zilizo chini ya ardhi na kufyonza virutubisho kwa kutumia 

mizizi hivyo husaidia mzunguko wa virutubisho ambavyo huhitajika na viumbe 

vengine. 

• Huchuja matamahuruku na takataka kutoka nchi kavu hivyo huzilinda nyasi za 

baharini na matumbawe 

• Mizizi ya mikoko hufyonza maji baridi hivyo kupunguza kiwango cha maji hayo 

kinachoyafikia matumbawe ambacho kikizidi huweza kuyaharibu 

• Hupunguza mwendo kasi wa maji na hivyo kuruhusu lava na kamba kuishi salama 

• Pia ni makazi salama kwa viumbe mbalimbali 

• Chanzo cha chakula kwa binadamu – wanawake huvua samaki kwenye maeneo 

haya kwa matumizi ya nyumbani 



• Chanzo cha nishati – hasa kwa jamii za pwani 

• Hutumika kujengea zio, nyumba, mitumbwi na madema n.k 

• Madawa asilia – Madawa ya kutibu magonjwa mbalimbali kama vile magonjwa 

ya tumbo na mikwaruzo 

• Ni kivutio kikubwa kwa watalii, kwa mfano misitu ya Jozani Unguja 

2.7 Ukataji / Uharibuifu wa mikoko 

• Ukataji wa mikoko kibiashara na matumizi ya kawaida sio endelevu na hasa 

inapokatwa bila uangalizi wowote 

• Mikoko hukatwa ili kuchoma mkaa na pia kupata maeneo ya uzalishaji wa chumvi 

• Upasuaji wa Mbao 

• Kilimo na ufugaji wa samaki 

• Umwagaji wa bidhaa za petroli na mabaki mengine 

• Matumizi ya kawaida (Uvuvi na nishati) husababisha madhara kidogo kuliko 

matumizi ya kibiashara 

• Madhara asilia kama vile milipuko ya Volkano na tufani huharibu mikoko pia. 

Athari zitokanazo na haya huwa ni kubwa mno hasa kama zitaambatana na 

uharibifu unaosababishwa na binadamu 

2.8 Matokeo ya kuharibu Mikoko 

• Kupungua kwa viumbe hai 

• Kuongezeka kwa mmomonyoko wa Pwani, miji iliyo karibu na pwani na mahoteli 

ya kitalii vyaweza kuathirika 

• Kuongezeka kwa matamahuruku kwenye matumbawe hupunguza uzalishaji na 

utalii 

• Chakula na nishati vitapungua na hivyo wanawake kulazimika kusafiri mbali 

kupata vitu hivyo 



3. Eneo la maji kupwa na kujaa 


Eneo la maji kupwa na kujaa ni ukanda mwembamba, ni eneo ambalo hali ya ardhi 

yake hubadilika sana kuliko jingine lolote lile baharini, hivyo ni mazingira yenye 

taabu nyingi kwa viumbe wanaoishi hapo. Aidha mwendeleo wa kujaa na kupwa kwa 

maji umekuwa ukiviathiri viumbe hai ambao huhitaji uzoefu mkubwa wa mazingira 

haya ili viweze kuvumilia mabadiliko makubwa ya joto, chumvichumvi na mawimbi. 

Ingawa ni asilimia ndogo sana ya bahari yenye maji kupwa na kujaa duniani kote, 

eneo hili limekuwa na umuhimu mkubwa kutokana na kuwa na aina mbalimbali za 

viumbe hai. Pia kwa vile hufikika kwa urahisi na lina maliasili nyingi, sehemu nyingi 

huambatana na uvunaji mkubwa wa maliasili hizo. 

3.2 Umuhimu wake Kibaologia 

Eneo la maji kupwa na maji kujaa ni muhimu sana kwa kuwa chanzo kikubwa cha 

chakula kwa ajili ya jamii za pwani. Ukusanyaji wa makombe na uvuvi wa pweza na 

ngisi huzipatia jamii hizo vyanzo muhimu vya protini kama nyongeza kwa ile 

wanayoipata kwenye samaki. Maeneo haya pia huweza kuwa na mchanga au miamba. 

Mchanga wa Pwani ni kivutio kkikubwa cha watalii hivyo kuongezeka pato kwa taifa. 

Kwa mfano kisiwa cha Misali kina eneo hili kubwa ambalo huvutia watalii kulitumia 

kama sehemu ya kujifunza mengi na kupumzika (Kutabaruku). 

3.3 Uvunaji na uharibifu 

Kutokana na urahisi wa kufikika kwa eneo la maji kupwa na kujaa husababisha 

urahisi wa uvunaji wa maliasili zilizopo. Hivyo kama uvunaji huo hautazingatia 

taratibu za hifadhi na matumizi endelevu idadi ya viumbe hai inaweza kuathirika. 

Kwa kawaida mikuki na fimbo hutumika katika uvuvi wa pweza. Aina hii ya uvuvi 

yaweza kuwa endelevu ingawa bado kunahitajika takwimu sahihi ili kuepusha 

maamuzi yasiyoshabihiana na ukweli halisi. Kama idadi ya watalii itaongezeka juu ya 

kiwango kinachohitajika basi kuna uwezekano wa eneo hili kuathiriwa na shughuli 

mbalimbali kama vile kutembeatembea, kutupa taka na kuokota kombe, ambazo 

zaweza kuathiri mazingira aslilia. 



3.4 Uhifadhi wake 

Uhifadhi ya maeneo haya hufanana ama na yale ya nchi kavu kwa upande moja au na 

yale ya bahari kwa upande mwinginehivyo uhifadhi wake huwamgumu, na hata 

katika utekelezaji wa mwongozo wa matumizi yake. Mara kwa mara kuna migongano 

juu ya idara ipi inahusika na uangalizi wa eneo hili. Pia kwa jinsi eneo hili 

linavyoonekana kama tupu hudhaniwa kuwa halina faida kwa viumbe wengi, mawazo 

ambayo sio sahihi. 



4. Nyasi za Baharini 


Nyasi za baharini ni mimea ya nchi kavu ambayo imeweza kujijengea tabia ya kuishi 

baharini mpaka kina cha meta 50. Kuna aina 50 za majani ya baharini duniani kote, 

hupatikana zaidi kwenye maji kuanzia Antaktiki hadi Tanzania. Hufanana na nyasi za 

kawaida katika muonekano wake. 

4.2 Umuhimu wa majani ya baharini 

Majani haya huota kwenye maeneo tofauti kuanzia kwenye tope hadi kwenye miamba 

laini na yana uwezo wa kufunika meta moja ya mraba ambayo ya vikonyo vya nyasi 

4000 (Nybakken 2001). Vikonyo vya majani hayo huwa na mizizi imara ambayo 

huzashikilia vizuri hivyo kushinikiza mashapo sawia. Pia hutoa chakula kwa samaki, 

ulumba / ufuma na Kobe wa baharini. Mimea mingine ya baharini hujishikisha 

kwenye nyasi hizi. Samaki wadogo wadogo wanaokua hupata chakula, maeneo ya 

kujificha na makuzio. Hivyo nyasi za baharini ni makazi na maeneo muhimu ya uvuvi 

wa viumbe wadogo wadogo kama vile kamba. 

4.3 Manufaa / Matumizi / Uharibifu 

Hushikiza vizuri matamahuruku, hii huelezea umuhimu wa majani ya bahari kwa 

mfumo bora na imara wa maisha ya viumbe hai. Majani haya huweza kuharibiwa kwa 

njia nyingi. 

Njia asilia 

• Tufani kali 

• Mabadiliko ya kiasi cha chumvichumvi ndani ya maji kutokana na kuingia kwa 

maji baridi 

Binadamu 

• Maendelezo ya pwani pamoja na uchimbaji mchanga 

• Ujenzi wa mahoteli na viwanda huongeza kasi ya maji na hivyo waweza 

kusababishaa ongezeko kubwa la matamahuruku 

• Uchafuzi kutokana na umwagaji wa mafuta, maji taka na madawa 

• Utiaji nanga na uharibifu wa panga-boya 

• Uvuvi wa kupita kiasi 



4.4 Matokeo / Madhara 

Ili kurudi katika hali ya kawaida baada ya kuharibiwa, nyasi za baharini huchukua 

muda wa miaka sita hadi mia moja kutegemea na ukubwa wa uharibifu uliotokea. 

Kwa hiyo uharibufu wowote huathiri mfumo mzima wa maisha ya viumbe hai 

baharini. Bila nyasi hizi mazalio na makuzio ya viumbe hai wengi yatakosekana na 

hivyo kupungua kwa idadi ya viumbe hivyo. Nyasi pia huzuia mashapo yasiyafikie 

matumbawe, hivyo kuondolewa kwake kutayaathiri matumbawe kwa kiasi kikubwa. 

4.5 Hifadhi yake 

Ni rahisi kuzihifadhi nyasi za baharini. Kinachohitajika ni kuweka vikwazo kwa 

waendeshaji / Wajenzi wa pwani ili kutoa nafasi kwa majani kustawi tena. 

Kwa vile nyasi hizi ni makazi ya aina mbalimbali za samaki na maeneo muhimu ya 

uvuvi, ni muhimu kuhakikisha kuwa maeneo hayo hayaharibiwi kwa faida ya wakazi 

wa pwani. Kama uharibifu ungalifanywa kwa nia ya kuwanufaisha wakazi wa pwani, 

basi manufaa hayo yangalikuwa ya muda mfupi tu. Manufaa yaweza kupatikana kwa 

maongozi endelevu. Ulinzi asilia unaotolewa na nyasi baharini kwa matumbawe 

hauwezi kufanywa na maumbo ya kuundwa na binadamu. 

Waendelezaji wa mahoteli wanaweza kuwa chanzo kikubwa cha uharibifu wa nyasi 

za baharini. Wajenzi hawa huziondoa nyasi kwa vile husadiki kuwa huleta 

muonekano mbaya wa eneo la hoteli kwa wageni na kwenye fukwe za mchanga. Ili 

kuzihifadhi, hatua madhubuti zinahitajika kuchukuliwa. Wenyeji wanahitaji 

kuelimishwa kuwa majani wasioyapenda yasipokuwepo fukwe na matumbawe 

ambayo watalii hulipia kuviona vitakuwa hatarini kutoweka. 



5. Miamba ya Matumbawe 


Mara nyingi matumbawe huwa katika mkusanyiko ujulikanao kama “Koloni” la 

wanyama wenye uhai ambao huitaji mwanga wa jua na chakula kukua. Kila mnyama 

mmoja kwenye koloni huwa na uhusiano wa kufaidiana aina ya mwani ambayo 

huonekana kwa darubini tu. Uhusiano huu hufanyika kwa matumbawe kutoka madini 

ya chokaa ambayo ndio hutengeneza sehemu kubwa ya mfumo wa miamba ya 

matumbawe. 

Mimea hii midogodogo ndani ya matumbawe huishi kwa kuzaliana kwa kutumia 

mfumo wa mwanga wa jua na hewa ya kabondayoksaid toka kwenye matumbawe. 

Wakati huo huo matumbawe hupata hewa ya oksijeni na chakula kutoka kwenye 

mimea hii. Lakini pia kuna aina ya matumbawe (Yasiyojenga miamba) huweza kukua 

bila ya mimea hii, pia hayahitaji mwanga kukua hivyo hupatikana kwenye kina kirefu. 

Kwenye matumbawe pia kuna viumbe wanaotengeneza chokaa inayosaidia kujenga 

miamba. Viumbe hivi hujumuisha mwani wa kwenye matumbawe, matumbawe laini, 

na wanyama wasio na uti wa mgongo kama vile sponji na makombe madogo 

5.2 Umuhimu wa matumbawe 

Matumbawe ni muhimu kwa kuwa yanahifadhi aina nyingi za viumbe hai na kwamba 

ni chanzo muhimu cha chakula kwa mamilioni ya watu kupitia uvuvi wa samaki, 

makombe, na viumbe wengine. Pia huzuia mawimbi makubwa hivyo huyalinda 

mazingira ya pwani, fukwe na nchi kavu. Ili yaweze kustawi/kukua vizuri 

matumbawe yahahitaji mazingira maalum ambayo yamejadiliwa hapa chini. 

5.2.1 Joto 



Kwa ukuaji mzuri, matumbawe huhitaji nyuzi joto kati ya 25-37 0 C kwa sababu hii 

matumbawe hupatikana ndani ya ukanda ulioko 25 0 kaskazini na 25 0 kusini ya Ikweta 

na kwenye kina kifupi cha maji. 

5.2.2 Mwanga wa kutosha 

• Mwanga husaidia mimea inayoishi kwenye matumbawe kufanya shughuli zake 

vizuri ambazo huongeza kasi ya ukuaji wa matumbawe na kuwepo kwa 

virutubisho vya kutosha 

• Matumbawe hupungua kwa kasi kadiri kina cha maji kinavyoongezeka hivyo 

kwenye kina cha meta 30 – 40 si rahisi kuyakuta 

5.2.3 Kutuama kwa mashapo / takataka 

• Kiasi kikubwa cha taka na matamahuruku kwenye maji hupunguza kiasi cha 

mwanga kinachoyafikia matumbawe na kuathiri uzalishaji wa chakula kwa 

kutumia mimea, hivyo kasi ya ukuaji huathirika pia 

• Utupaji wa taka huweza kutokea kwenye matumbawe na hili likitokea 

husababisha matumbawe kufa 

• Matumbawe hutumia nishati kubwa kuondoa uchafu 

5.2.4 Chumvi Chumvi 

• Mabadiliko kidogo tu ya chumvi ndani ya maji huweza kuathiri matumbawe. 

Hunawiri vizuri kwenye kiasi cha juu cha chumvi chumvi ndani ya maji, ukuaji 

wake hupungua au kusitishwa kabisa kiwango cha chumvi kinapopungua na 

hayaoti kabisa kwenye maji baridi kama vile kwenye maingilio ya mito Amazoni 

na Orinoko 

5.3 Uvunaji / uharibifu wa matumbawe 

• Matumbawe huharibiwa na aina yoyote mbaya ya uvuvi 

• Matumbawe huvunwa kwa ajili ya kutumika katika ujenzi, kama vivutio, na 

utengenezaji wa chokaa 

• Ukusanyaji wa makombe toka kwenye matumbawe 

• Ukataji wa mikoko – kwa ajili ya nishati, ujenzi na kwa kilimo na ufugaji 

• Uchafuzi kutokana na shughuli mbalimbali zinazofanywa na binadamu kama vile 

kilimo, maji taka, viwanda n.k 

• Utalii – uzamiaji, uogeleaji na utiaji nanga 

5.4 Hifadhi ya matumbawe 

Kwa vile matumbawe huishi na viumbe wengine wengi, ni muhimu kuwa waangalifu 

wakati wa kufanya hifadhi. Hii yaweza kufanywa kwa: 

• Kusitisha uvunaji wa matumbawe kwa ajili ya ujenzi na mapambo 

• Kuacha ukusanyaji wa makombe toka kwenye matumbawe 

• Kuzuia utiaji nanga kwenye matumbawe 

• Matumizi ya aina salama za uvuvi, kwa mfano kutembea juu ya matumbawe, na 

uvuvi wa mabomu na sumu havitakiwi 

• Ujenzi wa aina yoyote katika fukwe ni lazima uhakikishe kuwa hauathiri viumbe 

vya baharini 

Uangalizi wa matumbawe duniani kote unazingatiwa na unaelekea kuwa ni wenye 

mafanikio makubwa. Kisiwa cha Mafia nchini Tanzania kimefanywa kuwa eneo 



tengefu la kibahari la jumla. Hii inamaanisha kuwa wakazi wa sehemu hiyo 

wanaruhusiwa kuvua lakini kwa mpango maalum unaoonyesha idadi na ukubwa wa 

samaki wanaopaswa kuvuliwa. Watalii wanaruhusiwa kufanya shughuli zao lakini 

mahoteli na vituo vyao vimewekewa mipaka maalum. 



6. Uhusiano wa Mifumo ya Maisha 

ya Viumbe Hai Baharini 


Kuna uhusiano wa kimaisha / mazingira kati ya mikoko, nyasi za baharini na 

matumbawe. Hivyo ni muhimu kila mfumo kupewa kipaumbele katika hifadhi. Nyasi 

za baharini na mikoko huchuja uchafu / mashapo hivyo kuhakiki usalama wa 

matumbawe. Kwa upande wa pili matumbawe hupunguza kasi za mawimbi 



maharibifu hivyo kuzuia uharibifu ambao ungeweza kutokea kwenye mikoko na nyasi 

za baharini. 

6.2 Mtazamo wa jumla 

Mpangilio ufuatao unaonyesha jinsi ambavyo kila eneo la bahari linavyofaidisha 

jingine. 

6.3 Mikoko 

• Huchuja matamahuruku na kufyonza virutubisho, hivyo huzipatia nyasi za 

baharini na matumbawe maji safi. Mashapo / uchafu vikizidi huua matumbawe 

• Huzuia mmomonyoko wa udongo kwenye fukwe 

• Hupunguza kiwango cha maji baridi kinachoyafikia matumbawe hivyo kupunguza 

mabadiliko ya chumvi chumvi ambayo huathiri matumbawe 

• Makuzio ya samaki wadogowadogo 

• Hupunguza kasi ya mawimbi hivyo huwezesha lava kuishi 

6.4 Nyasi za baharini na Maeneo ya maji kupwa na maji kujaa 

• Makulio ya samaki wadogowadogo 

• Hupunguza kasi ya mawimbi hiyo lava huweza kuishi 

• Huzuia mmomonyoko wa fukwe 

• Ni sehemu ambayo uozo mwingi hupatikana hivyo kuwa chanzo kikubwa cha 

chakula kwa viumbe vingi vya baharini 

• Huchuja / huzuia taka zisiyafikie matumbawe 

6.5 Matumbawe 

• Huzuia mawimbi makali kuyafikia majani ya baharini, mikoko na eneo 

linalokupwa na kujaa maji 

• Hutoa sehemu salama na imara kwa viumbe wa aina tofauti kuishi na kuzaliana 

• Aina ya viumbe wengi wanaopatikana kwenye matumbawe, huwezesha kuwa na 

mfumo mzuri wa mahusiano kibaologia (mahusiano yenye kufaidiana) 



7. Mambo Unayopaswa na 

Usiyopaswa Kufanya Baharini 


Kutokana na kuongezeka kwa mahitaji ya maliasili za baharini kwa upande mmoja na 

haja ya matumizi endelevu kwa upande mwingine, kuna haja ya kuwa na njia salama 

za matumizi ya maliasili hizo. Kwa hiyo kila mdau analazimika kufahamu yampasayo 

na yasiompasa kufanya anapokuwa kwenye mazingira ya bahari. Taratibu zifuatazo 

zinapaswa kuzingatiwa na wadau wote, kwa nia ya kutunza mazingira na usalama 

binafsi, izingatiwe kuwa hizi ni sehemu tu ya taratibu zinazopaswa kuzingatiwa. 

7.2 Unapaswa 

• Kujua hali ya hewa kabla ya kwenda baharini 

• Uwe mwangalifu kwenye matumbawe 

• Kutia nanga mchangani 

• Kuchukua uchafu nyumbani 

• Kuacha matumbawe na vitu vingine kama ulivyovikuta 

• Kuipenda bahari na maliasili zake na kuzitunza 

7.3 Hupaswi 

• Kuogelea kwenye tufani, mawimbi makali au upepo mwingi 

• Kwenda kuzamia au kuogelea peke yako 

• Kuyasumbua au kuyachukua matumbawe au makombe (hai au Mafu) 

• Kugusa au kusimama kwenye matumbawe 

• Kutia nanga kwenye matumbawe 

• Kusababisha uchafuzi wa bahari 

• Kuvuna rasilimali yoyote kupita kiasi 

• Kutumia madawa ya aina yoyote baharini 

• Uvuvi wa kupita kiasi 

• Kuchimba mchanga pwani / ufukweni 



• Kukata mikoko hovyo na kuchimba chambo kwenye mikoko 

7.4 ACHA! 

Kufanya shughuli yoyote inayoharibu mazingira ya bahari! 

7.5 ANZA! 

Kutumia njia salama kuvuna rasilimali za baharini ili kuhifadhi mazingira yake kwa 

ajili ya vizazi vijavyo. 



8. Tishio Linaloyakabili Mazingira 

ya Bahari 


Maeneo ya bahari muhimu na yanayokabiliwa na tishio la uharibifu mkubwa ni 

mwamba wa matumbawe, mikoko, nyasi za baharini na maeneo ya maji kupwa na 

kujaa. Maeneo haya yanauhusiano wa kibaologia. Maeneo haya si muhimu tu kwa 

viumbe waishio baharini lakini pia ni muhimu kwa binadamu na hasa wakazi waishio 

pembezoni mwa bahari ambao uchumi na maisha yao hutegemea rasilimali za bahari. 

Hivyo kuna ulazima wa kuhifadhi mazingira ya bahari na maliasili zake. 

Tishio linalokabili mazingira ya bahari laweza kugawanywa sehemu mbili, tishio 

asilia na tishio linalotokana na binadamu. 

8.2 Tisho asilia linalohat arisha mazingira ya bahari 

1. Kiti cha Pweza chenye miiba (Acanthaster planci) 

Aina hii ya samaki ni hatari sana na hupatikana kwa wingi katika bahari ya pasifiki. 

Viumbe hivi chakula chao kikuu ni matumbawe, mara nyingi husababisha eneo 

kubwa la mwamba wa matumbane kuathirika na hata wakati mwingine kufa. 

2. Magonjwa 

Ugonjwa kama vile ‘blackland’ huvamia matumbawe na kuyabadilisha rangi yake na 

hata kuyaua kabisa. 

3. Matumbawe meupe 

Husababishwa na kuongezeka kwa jotoridi la maji ambapo mimea inayoishi na 

matumbawe hupoteza rangi na hivyo hushindwa kuzalisha chakula, hali hii hupelekea 

matumbawe kufa. 

4. Tufani na mawimbi yaendayo kasi 

Husababisha matumbawe, majani ya baharini, na mizizi ya mikoko (vikua) kufunikwa 

na takataka zinazotuama ambazo huathiri ukuaji, taka hizi zinapoongezeka huweza 

kusababisha vifo. 

8.3 Tishio linalotokana na binadamu 

1. Matumizi ya njia mbaya za uvuvi 

Uvuvi si lazima uwe mbaya na tishio kwa usalama wa mazingira ya bahari hasa 

unapokuwa katika hatua ya kuwa endelevu. Matatizo yanaweza kusababishwa na 

uvuvi wa kupita kiasi na kuvua samaki wachanga ambao ni tegemeo la baadaye. Aina 

zifuatazo za uvuvi ni tishio kubwa kwa mazingira ya bahari. 

- uvuvi wa kokolo / Juya 

- uvuvi wa mabomu / milipuko 

- uvuvi wa kigumi / neti za kojani 

- uvuvi wa sumu 

Njia hizi za uvuvi zinapaswa kuepukwa na kupingwa na kila mtu mwenye mapenzi 

mema na rasilimali za bahari na vizazi vya baadae. 



2. Utupaji taka / uchafuzi 

Uchafuzi huathiri viumbe vya bahari na mazingira yao. Takataka nyingi ni sumu 

kama vile mafuta, uchafu wa majumbani, takataka na mabaki ya kwenye vyombo vya 

usafiri. 

3. Utiaji nanga 

Huharibu matumbawe, mara nyingi ni kutoka kwenye vyombo vya uvuvi na uzamiaji. 

Waweza kuzuia uharibifu kwa kuwa na vifaa vya kutilia nanga vinavyoelea au kuwa 

waangalifu wakati wa utiaji nanga. 

4. Wazamiaji 

Wasipokuwa waangalifu huweza kuharibu na hata kuua viumbe na mazingira ya 

baharini hasa kwenye mwamba wa matumbawe. Wazamiaji wanapaswa kuelimishwa 

juu ya uzamiaji salama. 

5. Biashara ya makome, makunguju, mabaragumu na makombe. 

Viumbe hawa wakiwa hai au wafu ni mapambo yanayopendwa. Lakini wokotaji wa 

vitu hivi waweza kuharibu mfumo wa usawa baharini, ni kwa sababu viumbe hivi 

huoza na kutengeneza miamba au mchanga wa ufukweni. Kama makombe mafu na 

matumbawe vitaondoshwa utengenezaji wa mchanga utasitika na kama makombe na 

matumbawe hai vitaondolewa viumbe wengine wataathirika pia kwa kukosa ama 

chakula au makazi. 

6. Ukataji mikoko hovyo 

Ukataji hovyo mikoko ni hatari sana kwa vile huharibu mandhari ya fukwe zetu, 

mazalio na makulio ya samaki. Mikoko pia huzuia mmonyoko wa ardhi na kuzuia 

uchafu kutoka nchi kavu kuyafikia matumbawe. Hivyo tunapaswa kuitunza mikoko 

na kuitumia kwa uangalifu. 

Hivyo ni jukumu la wadau kutumia rasilimali na mazingira ya bahari kwa 

uangalifu mkubwa ili kupunguza na hatimaye kuzuia kabisa tishio 

linaloyakabiri mazingira ya bahari. 



SEHEMU YA PILI 

Shughuli zinazofanyika wakati wa 

ufundishaji 

1. Masanamu ya kuchorwa 

2. Kusanifu matangazo (mabango) 

3. Chemsha bongo ya elimu ya mazingira 

4. Mchezo wa taa za barabarani 

5. Kusema hapana kwa takataka 

6. Mfumo wa ushirikiano wa chakula – 1 

7. Mfumo / mtandao wa chakula (Uhusiano wa 

viumbe) 2 

8. Matembezi ya nyika hai 



1. Masanamu ya kuchorwa 


Masanamu ya kuchorwa huwa ni mapambo yenye mvuto mkubwa kwa jamii, kama 

yakibuniwa vizuri huweza kuwa njia bora ya kufikisha ujumbe kwa jamii husika. 

Uhusiano wa maumbo na mazingira halisi ni muhimu sana ili kuleta mvuto na hisia 

juu ya ujumbe uliopo hivyo ni muhimu kuyazingatia haya wakati wa usanifu. 

1.2 Nini cha kufanya 

Sehemu ya kuweka masanamu inapaswa kuchunguzwa kabla ya ubunifu wa mchoro. 

Baada ya hilo sanamu inaweza kubuniwa na kuchorwa kwenye kuta za pembeni za 

skuli kwenye maeneo yanayoonekana kirahisi au katika kuta za zege vijijini. Kitu cha 

kuzingatia ni rangi zinunuliwe mapema na ziwe zinazoelekeana na aina ya mchoro, 

eneo unapochorwa na ujumbe uliokusudiwa. 

1.3 Vifaa 

Rangi za kawaida zinazotumika majumbani pamoja na vipakio, karatasi na kalamu 

1.4 Usanifu 

Chora mchoro kwenye karatasi ndogo na upake rangi, hii itawezesha tatizo lolote la 

mchoro kujulikana na kufuatiliwa mapema. Pia mchoro huo waweza kutumika kama 

mfano siku ya uchoraji mkubwa. 

1.5 Mawazo ya kisanifu 

Mchoro unaweza kuonyesha muonekano wa ndani ya maji, jinsi ya kutunza mazingira 

yanayoizuinguka jamii husika, Jambo lolote la kiulimwengu kama vile ukataji miti 

hovyo, viumbe vilivyo hatarini kupotea n.k. Mchoro unapaswa uwe na ujumbe wa 

kuihimiza jamii husika kuwa na mwelekeo wa kutunza mazingira. 



2. Kusanifu matangazo (mabango) 

2.1 Lengo 

Kuwafanya washiriki kufikiria juu ya hali ya mazingira na jinsi wao binafsi 

wanavyoweza kuathirika. Kujenga mawazo juu ya mambo / mafunzo ya kila siku, 

kutoa mawazo yao katika usanifu kupitia vitabu, usanifu binafsi husaidia kujenga 

mawazo juu ya tangazo lililobuniwa. Kama unataka kazi hii iwe ni yenye mafanikio, 

hakikisha kuwa kuna mada rasmi itakayotoa ujumbe unaoonekana kwenye tangazo na 

washiriki wapewe nafasi ya kuchangia mawazo. Mfano ni matatizo gani yanayokabili 

mazingira ya bahari ama ni jinsi gani ukanda wa pwani unaweza kuhifadhiwa / 

kutunzwa. Toa nafasi ya majadiliano kwa kila mmoja kushiriki. 

2.2 Vifaa 

Karatasi 

Penseli / kalamu za rangi / rangi 

Maelezo ya kufuatisha 

2.3 Jinsi ya Kufanya 

Ruhusu washiriki kuunda mawazo ya kibunifu kwa kupitia vitabu. Mada 

ikishapatikana ubunifu waweza kuanza na baada ya kumaliza jadili na wabunifu 

kilichomo ndani ya mabango yao na wanategemea watu watapata tafsiri gani. 

2.4 Mawazo muhimu 

Ili kufanya mchezo wenye faida weka mada maalum ambayo washiriki watapaswa 

kuijadili. Kwa mfano kuna msukumo gani kwenye mazingira na namna gani fukwe 

zinaweza kutunzwa. Ruhusu mjadala ili kupata mlolongo wa maelezo. Kisha ruhusu 

washiriki kubuni mabango yenye ujumbe unaoendana na yaliyojadiliwa. 

2.5 Mawazo ya ziada 

Unaweza kuonyesha mchezo wa “coat of arms”. Wagawanye washirki katika 

makundi matatu, moja liwe picha zinazoonyesha mazingira yaliyoathirika, jingine 

picha zinazoonyesha vitu vilivyo sababisha uharibifu na la mwisho picha 

zinazoonyesha jinsi ya kubadilisha uharibifu wa mazingira uliotokea. 



3. Chemsha bongo ya elimu ya 

mazingira 


Ni vizuri washiriki wakapewa changamoto juu ya uelewa wao. Kuwapa elimu / ujuzi 

kutahakikisha kuwa mawazo yanajengeka na kuimarika. Chemsha bongo ya 

mazingira yaweza kuhusisha mambo mapya au ya zamani. Kuwapa nafasi washiriki 

kwa uhuru zaidi bila hofu itarahisisha kujifunza na kukumbuka. Chemsha bongo 

yaweza kufanyika mara nyingi iwezekanavyo ili kukuza ufahamu juu ya mazingira. 

3.2 Lengo 

Kushirikisha timu zote kwenye mchezo hivyo kwanza unaanzia kwenye kona ya 

kwanza ya mbao kisha unaendelea mpaka mwisho. Kila sehemu ya mchezo ni lazima 

swali lijibiwe sawia ili kuendelea mbele na ili ujumbe uweze kuzingatiwa. 

3.3 Vifaa 

• daisi ya koro koro 

• ubao mpana 

• maswali 

• kalamu / rangi 

3.4 Jinsi ya kufanya 

Utengenezaji wa mchezo 

• Tengeneza ubao mdogo wenye vyumba (Mraba) toka mwanzo na hata mwisho 

(kama drafti) 

• Andika kwenye vyumba hivyo umepotea au rudi nyuma hatua moja, hii 

itauchangamsha mchezo 

• Wape vikadi kila timu zenye maumbo ya samaki au wanyama 

• Andaa maswali yanayoendana na umri wa washiriki 

Jinsi ya kucheza 

• Gawanya timu katika makundi mawili kisha weka hesabu zote mwanzo 

• Chagua timu inayoanza na uliza swali, jibu sahihi litapelekea timu hiyo kurusha 

daisi na kusonga mbele kwa nafasi zilizoamuliwa 

• Kuelekea kwenye mraba timu inapaswa kusubiri timu nyingine kujibu swali 

kwanza 

• Kama itatoa jibu sahihi itarusha pia daisi na kusonga mbele nafasi sawia 

• Kwa hiyo mchezo utaenda timu ya kwanza na kuendelea mbele na nyuma 

• Swali lisipopata jibu sahihi timu hairushi daisi na haisongi mbele, lazima wasubiri 

mzunguko wa pili 

3.5 Mawazo muhimu 

Hakikisha kuwa unazingatia amri za Umekosea na urudi nyuma hatua moja 




Maswali yatoke kwenye mada tofauti kama vile, tishio, hatari, rasilimali, na wadau 

wa mazingira ya bahari. Vikadi vya maswali na miraba vipake rangi kiasikwamba 

mada husika, swali na mraba wake vifanane. Kwa mfano kama kadi ya swali la tishio 

linalokabili mazingira ya bahari ina rangi nyekundu, hili ndilo swali inabidi lijibiwe 

kama daisi itatua kwenye mraba wa rangi hiyo katika ubao. 

3.7 Maswali ya chemsha bongo 

S Taja aina moja ya uvuvi mbaya 

J Mabomu, Sumu, Kokolo 

S 

J 

S 

J 

S 

J 

S 

J 

S 

J 

S 

J 

S 

J 

S 

J 

S 

J 

Taja njia za uvuvi salama 

Madema, Ndoana 

Kwa nini watu wakitaka kutupa nanga lazima kuwa waangalifu 

Nanga inaweza kuharibu matumbawe 

Kipi chaweza kuoza haraka – Plastiki au bati 

Bati, Plastiki, huchukua miaka mingi sana kuoza na ikichomwa moto 

huongeza. Madawa yenye sumu hewani 

Kwanini hairuhusiwi kuokota kome ufukweni au kwenye matumbawe 

Zinapooza hutengeneza mchanga ambao ni muhimu katika kuweka hali nzuri 

ya fukwe, pia kome ni nyumba za baadhi ya viumbe kama vile kaa na pweza 

Kwanini hushauriwa kuweka bidhaa zote kwenye mfuko mmoja wa 

plastiki, na Kuutumia tena mfuko huo huo 

Kupunguza idadi ya mifuko ya plastiki, inamaana kupunguza uchafu kwenye 

makazi. Kutumia tena ule wa mwanzo itamaanisha kupunguza zaidi hivyo 

mazinira safi 

Kama una takataka na huna kwa kuzitupa, je utazitupa baharini 

Utatupa chini Au Utaweka mfukoni 

Utaziweka mfukoni hadi ukute shimo la taka 

Taja vitu vitano visivyotakiwa kuachwa kwenye ufukwe 

Plastiki, Vioo, Nyuma na taka kwa ujumla 

Mikoko inaisadiaje matumbawe 

Kwa kuzuia uchafu unaotoka nchi kavu usiyafikie matumbawe 

Kwa nini ni muhimu kwa wanabiologia ya bahari na wataalamu wa uvuvi 

Kuzungumza na maofisa wa uvuvi kujua aina na kiasi cha samaki 

kinachovuliwa 

Kuhakikisha kuwa aina fulani ya samaki haipotei kwa kuvuliwa sana, pia 

kujua kiasi Kilichopo na kilichovuliwa kutasaidia kumonita wavuvi 



S 

J 

S 

J 

S 

J 

S 

J 

S 

J 

S 

J 

Kwanini hupaswi kununua kombe dukani 

Kombe wanaopatikana dukani ni wale waliochukuliwa toka kwenye 

Matumbawe wana uhusiano wa kibaolojia na matumbawe na viumb wengine. 

Hivyo kupungua kwa kombe kwaweza kuathiri ukuaji wa matumbawe 

Taja umuhimu wa majani ya baharini 

Huzuia mmomonyoko wa udongo hivyo huyalinda matumbawe, pia 

huwaficha samaki wadogowadogo wasiliwe na wakubwa 

Weka mpangilio huu wa chakula kwenye mnyororo kiti cha pweza 

chenye miiba, Binadamu ,baragumu , pweza na matumbawe 

Matumbawe – kiti chwa pweza chenye miiba- baragumu – pweza –binadamu 

Kwanini Elimu ya mazingira ni muhimu sana 

Elimu ya mazingira hutueleza jinsi tunavyoweza kuyatunza na kuyahifadhi 

mazingira yetu hivyo kurefusha maisha pia hufundisha madhara 

yatakayotokea tusipotunza mazingira 

Je mtu mmoja anaweza kuleta mabadiliko kwenye mazingira 

Ndiyo 

Taja njia tatu zinazoharibu matumbawe 

Utalii 

Ukusanyaji Kome 

Uzamiaji 

Utupaji nanga 

Uvuvi- nanga, mabomu, kigumi, sumu na uvuvi wa kutumia neti zenye 

matundu madogo sana (kojani nets) 

Sababu asilia – tufani na mawimbi makali 



4. Mchezo wa taa za barabarani 

4.1 Lengo 

Kupima kumbukumbu za washiriki juu ya mambo waliojifunza siku za nyuma na siku 

ya mazingira. Pia kupima ufahamu wa mshiriki juu ya mazingira na uwezo wa 

kufikiria. 

4.2 Vifaa 

• Mifuniko mitatu ya plastiki ya duara (bluu, kijani, zambarau) 

• Karatasi na kalamu 

• Karatasi ngumu 

• Rangi (Njano, Kijani na Nyekundu) 

4.3 Jinsi ya kuandaa michezo 

• Tengeneza viboksi vidogo vitatu kwa kila kundi kwa kila kundi kimoja cha kijani, 

kimoja chekundu, na cha njano 

• Kijani – Salama / endelea 

• Nyekundu – hatari / zuia / acha 

• Njano – tahadhali / kuwa mwangalifu / tafakari 

• Kila kikundi huwa na viboksi vitatu vya aina zote 

• Tengeneza uwanja wa michezo ambao huwa na umbo la mraba, katikati huwekwa 

mifuniko mitatu ya duara yenye rangi tofauti 

• Andaa karatasi yenye maelezo ambayo yanaendana na rangi za viboksi (hatari, 

Salama na tahadhari) 

• Washiriki waweza kuwa kwenye makundi manne au zaidi 

4.4 Jinsi ya kucheza 

• Kila kundi hukaa pembe yake umbali sawia toka katikati 

• Maelezo husomwa kisha mwamuzi hutoa sekunde kadhaa kwa makundi kuamua 

kama ni hatari, tahadhari au salama 

• Kisha kwa haraka humpa mshiriki mmojawapo kisanduku husika, mwamuzi 

huhesabu moja, mbili, tatu – goo! kwa haraka mshiriki toka kila kundi atakimbia 

kuweka kisanduku katikati. Atakayeweka kwenye mfuniko wa bluu kisanduku 

sahihi kundi lake litapata alama tatu, kwenye kijani alama mbili na kwenye 

zambarau alama moja wa nne atapata sifuri kwa kuchelewa. Alama hutolewa kwa 

jibu sahihi tuu 

• Kama kuna mgongano wa majibu mwamuzi ataruhusu mjadala kidogo na kutoa 

jibu sahihi 

• Aina ya maelelezo itategemea rika ya washiriki 

• Badili nafasi ya mifuniko ktk kila baada ya swali moja 

4.5 Mawazo ya Ziada 

Endelea na sentensi zingine na fikiria ambazo zinaendana na rika na kiwango na 

uelewa wa washiriki na topiki inayofundishwa, waweza pia kutoa zawadi kwa 

washindi, zaweza kuwa vifaa vya shule na vitabu vya mazingira. 



Team A 

Team B 

Rotate lids regularly 

Judge 

3 points 2 points 

Reader 

1 point 

Team D 

Referee 

Team C 

4.6 Mfano wa maelezo na majibu yake 

1. Kukata mikoko ovyo – Nyekundu 

2. Shughuli za uvuvi – Njano 

3. Utupaji taka – Njano 

4. Kukata miti ovyo – Nyekundu 

5. Kutumia mifuko ya plastiki ni kuzuri – Myekundu 

6. Kutia Nanga – Njano 

7. Uzoaji wa mchanga ufukweni – Nyekundu 

8. Umwagaji wa mafuta baharini – Nyekundu 

9. Utafiti wa kisayansi – Njano 

10. Kufanya kazi na Frontier – Kijani 

11. Kuchoma mkaa – Njano 

12. Kupandikiza mikoko – Kijani 

13. Ujenzi wa vituo vya Utalii – Njano 

14. Kuokota kome ufukweni – Nyekundu 

15. Uchomaji matumbawe kutengeneza chokaa – Nyekundu 

16. Uvuvi wa mabomu – Nyekundu 

17. Mbuyu ni aina mojawapo ya mikoko – Nyekundu 

18. Majani baharini si muhimu – Nyekundu 

19. Tanzania na Uingereza ni marafiki – Kijani 

20. Chips mayai ni chakula kizuri – Yeyote 



5. Kusema hapana kwa takataka 


Ingawa kumekuwa na mambo mengi yanayoathiri mazingira lakini ni vigumu kujua 

ni lipi kati ya hayo litakuathiri wewe binafsi. Pia katika sehemu nyingi duniani watu 

hawana nguvu ya kutatua matatizo hayo kutokana na ukosefu wa fedha au kipato 

kidogo. Lakini pamoja na hilo watu ulimwenguni kote hushiriki katika matumizi ya 

bidhaa zinazosababisha uchafu kwa kiwango tofauti. Kwa mfano nchi nyingi hutumia 

mifuko ya plastiki kubebea mahitaji na hata kuhifadhi bidhaa. Baada ya kutumia 

mifuko hairudiwi tena bali hutupwa mbali kama uchafu. Plastiki, makopo, vioo na 

vyuma vyaweza kuwa hatari kwa watu na kuweza kuua wanyama kwa 

kuwasababishia vidonda au kwa kuvimeza. 

Katika nchi nyingi uzoaji wa taka ni kidogo kutokana na njia za usafiri kuwa duni. 

Kutokana na wakazi wengi huzichoma takataka na kuzifukia chini. 

Hii yaweza kuwa nzuri kwa vile inasaidia kupunguza taka lakini yaweza kuongeza 

tatizo watu wasipokuwa makini. 

Kama watu watatumia mifuko ya plastiki ile ile kwa kuikataa mipya inapokuwa si 

muhimu kuwa nayo, idadi ya plastiki na uchafu kwa ujumla waweza kupungua 

kwenye makazi. Na juu ya hili kama wanunuzi wa bidhaa watakuwa waangalifu na 

kuwa makini na wenye kiasi kwenye ununuzi wa bidhaa ingeweza kupunguza kasi ya 

uongezekaji wa taka kwenye makazi ya watu na wanyama. Kuwafahamisha watu juu 

ya nguvu waliyonayo juu ya taka kwa kuwahusisha katika mazoezi rahisi inaweza 

kusaidia watu kufikiria juu ya uwajibikaji. 

5.2 Lengo 

Andaa / buni eneo la mikoko lenye taka, Washiriki wanapaswa kutembea kutoka kiti 

kimoja hadi kingine bila ya kugusa ardhi kwa msaada wa daraja la mbao, 

wakikusanya taka na kuziweka kwenye pipa. Mchezo huu ni kama kituko lakini watu 

wanaweza kuulizwa kwamba wana maoni / hisia gani juu ya taka, kuufanya mchezo 

uwe mzuri zaidi. Pia hutakiwa kuelezea uchafu unaharibu mazingira yao kwa kiasi 

gani. 

Maoni yaweza kutolewa mwishoni mwa mchezo ni kwa jinsi gani mazingira mazuri 

yanaweza kufanywa na jinsi gani ya kuwa wawajibikaji. 

5.3 Vifaa 

• Viti 6-7 

• Mbao mbili 

• Pipa la taka 

• Karatasi 




• Kabla ya hapo tengeneza bango linaloonyesha madhara ya taka zinapokuwepo na 

jingine linaloonyesha faida za taka kutokuwepo ili iwasaidie washiriki kuelewa. 

Mfano wa madhara ya taka, kuchomwa plastiki huongeza kemikali zenye sumu 

hewani, taka ndogo zikimezwa na wanyama huwa hatari na pia taka hazipendezi 

kuziona. Faida za kutokuwa na taka ni pamoja na makazi safi ya kuishi, hali safi 

ya hewa na maisha salama 

• Tafuta eneo zuri la kuweka msitu wa kubuni wa mikoko 

• Panga viti vizuri ili kuruhusu washiriki kuweka mbao juu yake na kutembea 

upande mmoja hadi mwingine 

• Sambaza takataka kwa washiriki kuokota 

• Toa muda maalum kwa muokota taka kumaliza eneo lote la mikoko 



6. Mfumo wa ushirikiano wa 

chakula – 1 


Viumbe hai wote wanauhusiano wa mzunguko wa nishati. Uhusiano huo hujulikana 

kama mfumo / mtandao wa ushirikiano wa chakula. Mimea iko chini / ngazi ya 

kwanza ya mfumo huo kama wazalishaji wa msingi. Kwa upande mwingine wanyama 

walao mimea wako katikati na juu yao ni wale wanyama walao nyama. Kutokana na 

kwamba wala nyama hula wanyama wenzao ambao wengi wao hula mimea, kuna 

usawa kati yao ambao huweza kuathiriwa na binadamu. Kwa mfano, idadi ya 

baragumu huongezeka haraka kukiwa na hali nzuri ya kimazingira, hivyo samaki 

wawalao pia huongezeka, lakini samaki wakiongezeka kupita kiasi hupelekea idadi ya 

baragumu kupungua na hivyo samaki wawalao pia huathirika. 

Wakazi wa pwani hutegemea samaki kwa mlo kamili na kujipatia kipato. Uvuvi 

mdogo mdogo hauna athari kwa mtandao wa chakula. Lakini uvuvi ukiongezeka sana 

kupita kiasi cha samaki basi samaki hao wataanza kupungua. Kupungua huko kwa 

samaki kunaweza kuathiri viumbe wengine. 

6.2 Lengo 

• Kujenga uelewa juu ya uhusiano kati ya Viumbe 

• Washiriki kuelewa madhara ya moja kwa moja na yasiyo ya moja kwa moja 

yanayoweza kusababishwa na binadamu kwenye mazingira baharini 


• Buni mifumo / Mtandao wowote wa chakula (tumia mfumo huo hapo chini) 

• Uchore mfumo huo tayari kwa majadiliano 

• Tayarisha vipande vya karatasi zenye picha ya vitu vyote / viumbe vilivyoko 

kwenye mfumo huo 

• Mpe kila mshiriki picha / Mchoro kisha jadili mtandao / mfumo huo wa chakula 

na mahusiano kila kiumbe na chenzie 

• Washiriki wawe katika duara wakielekeaa upande mmoja na nyuso zao katikati 

• Athari zitokanazo na binadanu ziwe nje ya duara 

• Washiriki wajivute ndani ya duara na wakaribiane kiasi cha kutegemeana. Hili 

huitaji mazoezi 

• Mshiriki anayehusisha madhara yatokanayo na binadamu atamvuta mmoja wao 

kwa nguvu na kumwondoa kwenye duara, hilo litasababisha duara zima 

kuharibika.Hii huonyesha kitu halisi kinachoweza kutokea kwenye mtandao wa 

chakula 

• Hii ni njia rahisi kwa mshiriki kuona jinsi gani mfumo mzima na mtandao wa 

chakula huweza kubomoka kabisa ukiathiriwa na kitu chochote toka nje 

• Unaweza kurudiwa mara nyingi ili kutilia mkazo ujumbe uliopo. Kuhitimisha 

washiriki wanaweza kujadili kwa mjumuisho juu ya maada husika na 

kuzungumzia shughuli zozote wazifanyazo kila siku zenye athari kwenye mfumo 

mzima wa mtandao wa chakula 





7. Mfumo/mtandao wa chakula 

(Uhusiano wa viumbe) 2 

7.1 Lengo 

• Kukuza ufahamu juu ya mahusiano ya viumbe hai na mazingira yao 

• Kuonyesha / kujifunza athari zitokanazo na binadamu kwenye mazingira haya 

7.2 Vifaa 

• Kalamu za kawaida na za rangi 

• Karatasi aina ya A4 

• vijiboksi vidogo (4 kwa kila kiumbe) 

• Karatasi aina ya A1 moja au mbili 

7.3 Jinsi ya kuandaa 

• Buni mfumo / mtandao wa chakula na uchole kwenye karatasi kubwa aina ya A1 

bila ya kuonyesha majina ya viumbe husika, ambayo yanaweza kuwakilishwa na 

namba 

• Chora picha zinazoelekeana na mchoro huo hapo juu kwenye karatasi au viboksi 

• Kama washiriki ni wengi wagawe kwenye makundi ya watu 4 au 5 


• Tundika mchoro mkubwa kwenye ubao unakoweza kuonekana na kila mmoja 

• Wagawie wanafunzi picha 

• Kwa kujadiliana wape nafasi wanafunzi kuamua picha ipi inaelekeana na namba 

ipi kwenye mchoro 

• Baada ya kukamilisha upangaji wa picha zote kwenye mchoro jadiliana na 

wanafunzi madhara ya kuiharibu sehemu mojawapo katika mchoro huo 

• Husianisha mjadala na mazingira halisi na jadili shughuli zifanywazo na 

binadamu zinazoweza kuathiri mfumo huo 

7.5 Kwenye mchoro wa mfano ulioonyeshwa hapo chini namba zinawakilisha 

1. Papa – mla nyama 

2. Mcheche – mla nyama 

3. Ndege wa baharini 

4. Pweza – mla nyama 

5. Samaki – Kipepeo 

6. Samaki – Tembo 

7. Baragumu 

8. Kiti cha pweza chenye miiba 

9. Kamba 

10. Matumbawe 

11. Ufuma / ulumba 

12. Mwani 

13. Majani 

14. Majani ya baharini 




Tumia viboksi kuonyesha mabadiliko ya usawa wa mfumo mzima. Weka viboksi 2 

katika kila hatua kwenye mchoro. Kisha waweza punguza kimoja sehemu mojawapo 

hii itapelekea kupungua kwa idadi ya viumbe husika na kuongezeka kwa viumbe 

walioko chini zaidi ya mfumo huo hivyo yaweza kuathiri mfumo mzima. 



1 

2 3 

4 

5 6 

7 8 

9 

10 11 

12 

13 



8. Matembezi ya nyika hai 


Unapofundisha ni muhimu kutumia rasilimali zote zilizopo na zinazofikika. 

Kutembea na kuangulia mazingira yaliyopo huleta hamasa zaidi kwa ulimwengu huu 

wa kushangaza. Kujifunza toka kwenye mazingira halisi zaidi kuliko kwenye vitabu 

humwezesha mwanafunzi yeyote kuielewa hali ilivyo na kukubaliana na mazingira 

hayo kwa moyo wa dhati. 

Kwa mfano mikoko huweza kuonekana kwa haraka haraka kama mimea isiyo na 

faida hivyo hutumika tu hovyo hovyo bila kujali, lakini ukichunguza kwa uangalifu 

zaidi utagundua kuna idadi kubwa ya viumbe kama vile ndege, kaa, kamba, kome na 

vinginevyoo vilivyojizoesha kuishi kwenye mazingira haya magumu ya mikoko. 

Hakikisha wanafunzi wanapata muda na nafasi ya kutosha kujifunza kwenye 

mazingira halisi na pia ruhusu maswali. 

8.2 Lengo 

• Kuelewa jinsi viumbe vinavyoishi katika mazingira yake na binadamu 

anavyoweza kuathiri mfumo huo. Kujifunza darasani mara nyingi humaanisha 

kuelewa tu bila kukubaliana na hali halisi kwenye mazingira husika 

• Kwa kuzungukwa na mazingira asilia yanayotumika kujifunza hurahisisha 

ufundishaji na kuwawezesha washiriki kupata ujumbe kirahisi. Kuweza kuona 

jinsi mshabihiano laini wa viumbe na mazingira yao ulivyo yaweza kukazia 

uelewa unaoendana na uwajibikaji kwa jinsi ambavyo binadamu anaathiri viumbe 

hivyo, hivyo kubadili mwelekeo 


• Orodhesha mifumo yote ya kimazingira inavyoweza kutembelewa ambayo 

binadamu anaathiri viumbe hai wake, kama vile mikoko, majani ya baharini na 

maeneo ya maji kupwa na kujaa 

• Chunguza ni lipi linaendena na mada ya siku husika 

• Panga ni jambo gani ni muhimu liangaliwe wakati wa kutembelea mahali hapo, 

kwa mfano unataka kuona athari ya binadamu kwenye msitu wa karibu au ndege 

waishio kwenye mikoko 

• Hakikisha kuna muda wa kujiandaa kwa washiriki juu ya maada husika, hii 

itarahisisha matembezi hayo 

• Chukua kibeseni kipana cha kuangalizia wanyama na mimea midogo midogo na 

vifaa vingine muhimu, kutegemea na lililokusudiwa kuelekezwa 

Tafadhali hakikisha hakuna kiumbe chochote kitakachoumizwa na mara baada ya 

kujifunza kirudishwe kilipokuwa 

. 

8.4 Mahitaji muhimu 

• Vifaa vya utafiti na maendeleo juu ya mfumo mzima wa mazingira na viumbe hai 

unaotegemewa 



8.5 Mfano 

Kutembelea msitu wa mikoko 

Mambo muhimu unayoweza kujifunza / kufundisha 

• Aina ya Mikoko iliyopo na mpangilio wake 

• Maeneo inapostawi mikoko baharini 

• Aina ya udongo ndani ya mikoko 

• Idadi ya mikoko kwenye eneo la mraba 

• Urefu na umri wa mikoko 

• Viumbe wengine waishio ndani ya mikoko 

• Aina mbalimbali za mizizi na inavyofanya kazi kuchuja uchafu na matamahuruku 

• Athari za binadamu kwenye mikoko 

• Kama imeathirika sana, waweza pia kufundisha upandikizaji wake na namna ya 

kufanya zoezi hilo kwa vitendo 

N.B 

kumbuka elimu kwa vitendo hutolewa ili kumwezesha mwanafunzi kuzingatia 

zaidi alivyojifunza, hivyo shirikisha zaidi wanafuzi katika vitendo. Kama 

mwalimu jiepushe kuhodhi mambo yote darasani. 



Marejeo 

Collins Concise English Dictionary 2000 (1982) Harpers Collins Publishers, Great 

Britain. 

Eade, D and Williams, S. (1995) The Oxfam Handbook of Development and Relief 

Volume 1. Oxfam (UK and Ireland) 

Nybakken, J.W. (2001) Marine Biology: An ecological approach. 5 th Edition. Moss 

Landing. Addison Wesley Longman. 

Semesi, A.K., and Howell, K. (1989) The Mangroves of the East African Region. 

UNEP, Nairobi. 45pp. 

Semesi, A.K., Mgaya, Y.D., Muruke, M.H.S., Francis, J., Mtolera, M. and Msuni, G. 

(1998) Coastal resources utilization and conservation issues in Bagamoyo, Tanzania. 

Ambio Vol 27 No. 8:635-644. Royal Swedish Academy of Sciences. P635-644. 

10pp.

Frontier Tanzania Environmental Research REPORT 100

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?