Hér - Landbunadur.is

Landnýting og vistvæn
framleiðsla sauðfjárafurða
Ólafur Arnalds, Jóhann Þórsson og Elín Fjóla Þórarinsdóttir
í samvinnu við starfsmenn
Rannsóknastofnunar landbúnaðarins og
Landgræðslu ríkisins
Date: 27 janúar.

2
EFNISYFIRLIT
FORMÁLI.................................................................................................................................. 3
1. INNGANGUR....................................................................................................................... 4
2. UM VIÐURKENNINGU Á VISTVÆNNI LANDBÚNAÐARFRAMLEIÐSLU .............. 5
3. BEITARFRÆÐI OG LANDNÝTING.................................................................................. 7
3.1. Hugtök og skilgreiningar................................................................................................ 7
3.1.1. Sjálfbær nýting og beit á auðnum ........................................................................... 7
3.1.2. Gróður í jafnvægi eða framför ................................................................................ 9
3.1.3. Jarðvegur ............................................................................................................... 10
3.1.4. Jarðvegsrof ............................................................................................................ 11
3.1.5. Lítið gróið land (auðnir)........................................................................................ 11
3.1.6. Ástand lands .......................................................................................................... 11
3.2. Úthagi og beitarvísindi................................................................................................. 12
3.3. Samspil gróðurs og beitar............................................................................................. 14
3.4. Um gróður og beit á lítið grónu landi; auðnum............................................................ 16
3.5. Meginþættir áætlana um úrbætur ................................................................................. 17
4. GRÓÐURFLOKKAR ......................................................................................................... 19
4.1. Hugtök.......................................................................................................................... 19
4.2. Um flokkunina.............................................................................................................. 19
4.3. Gróðurflokkar............................................................................................................... 22
4.3.1. Ræktað land........................................................................................................... 22
4.3.2. Kjarrgróður og skóglendi ...................................................................................... 22
4.3.3. Graslendi (og blómlendi) ...................................................................................... 23
4.3.4. Votlendi................................................................................................................. 23
4.3.5. Hálfdeigja.............................................................................................................. 24
4.3.6. Ríkt mólendi.......................................................................................................... 25
4.3.7. Rýrt mólendi.......................................................................................................... 26
4.3.8. Mosavaxið land ..................................................................................................... 26
4.3.9. Hálfgróið land ....................................................................................................... 27
4.3.10. Lítið gróið land, auðnir........................................................................................ 28
5. STÝRIÞÆTTIR OG ÖNNUR ATRIÐI .............................................................................. 29
5.1. Vísiplöntur.................................................................................................................... 29
5.2. Sandsvæði..................................................................................................................... 30
5.3. Halli lands - stórgripir .................................................................................................. 30
5.4. Stórgripir á afréttum..................................................................................................... 30
HEIMILDIR............................................................................................................................. 31
VIÐAUKI 1.............................................................................................................................. 36
Vísiplöntur:........................................................................................................................... 36
VIÐAUKI 2.............................................................................................................................. 37
Viljayfirlýsing vegna sauðfjársamnings:.............................................................................. 37

3
FORMÁLI
Forsaga þessarar útgáfu er sú að árið 1999 gerði landbúnaðarráðuneytið samning við
Rannsóknastofnun landbúnaðarins um þróun aðferða til að meta landnýtingarþátt vegna
fyrirhugaðrar vottunar vistvænnar framleiðslu sauðfjárafurða. Á þessu sviði er ör þróun á
alþjóðlegum vettvangi og ljóst að greiðslur ríkisvalds til landbúnaðarframleiðslu verða í æ
ríkari mæli háðar því að framleiðslan geti talist sjálfbær, eða að greiðslurnar teljist svokallaðar
umhverfisgreiðslur. Þessi þróun er meðal annars áberandi innan Evrópusambandsins (sjá t.d
Buller o.fl., 2000) og líklegt að greiðslur til landbúnaðar á Íslandi verði að taka mið af slíkum
reglum í nánustu framtíð.
Hafa ber í huga að íslenskt samfélag ver umtalsverðum fjármunum til framleiðslu
sauðfjárafurða, eða sem nemur 2,5-3 milljörðum á ári hverju. Það er ljóst að samfélagið, sem
og neytendur, eiga réttmæta kröfu til þess að þessum fjármunum sé varið á þann hátt að ekki
gangi á landsins gæði. Bændur og ríkisvaldið hafa stigið mikilvæg skref til að koma til móts
við þessi sjónarmið. Árið 2000 var gerður samningur um greiðslur til framleiðslugreinarinnar
og er kveðið þar á um að hluti beingreiðslna til bænda verði háður gæðastýringu, þar sem
landnýting er einn þeirra þátta sem taka þurfti mið af.
Á Íslandi eru aðstæður um margt annars eðlis en annars staðar í Evrópu, þar sem jarðrækt
er uppistaða landbúnaðar, en nýting beitilanda til sauðfjárræktar er ekki eins mikilvæg. Því
var nauðsynlegt að hefja umfangsmikla þróunarvinnu til að móta grundvöll sem hægt væri að
byggja á við gerð reglna um vistvæna framleiðslu sauðfjárafurða á Íslandi. Sú vinna hófst
með samningi Rala og landbúnaðarráðuneytis sem áður gat.
Vinnan var í upphafi í höndum Jóhanns Þórssonar, sem vann merkilega þróunarvinnu á
fyrstu stigum verksins í samvinnu við Ólaf Arnalds. Jóhann byggði upp viðamikið gagnasafn
og mótaði aðferðafræði, sem hefur reynst ómetanlegur grunnur að frekari vinnu á þessu sviði.
Elín Fjóla Þórarinsdóttir hjá Landgræðslu ríkisins tók einnig virkan þátt í þessu mótunarstarfi.
Ólafur Dýrmundsson hjá Bændasamtökum Íslands aðstoðaði Jóhann á marga lund. Þegar
Jóhann hvarf til framhaldsnáms erlendis tók Ólafur Arnalds að sér framkvæmdina og vann
verkið áfram, ásamt Elínu Fjólu Þórarinsdóttur. Efniviðurinn sem þá hafði aflast var notaður
til að þróa vinnuskjal á vegum Rala og L.r. sem nefnist „Viðurkenning vistvænnar sauðfjárframleiðslu
með tilliti til landkosta. Drög að greinargerð“, dagsett 13. mars 2001. Auk
Jóhanns Þórssonar, Ólafs Arnalds og Elínar Fjólu Þórarinsdóttur kom nokkur hópur
náttúrufræðinga að mótun þess skjals, m.a. Andrés Arnalds (L.r.), Anna Guðrún Þórhallsdóttir
(LBH), Ása L. Aradóttir (L.r.), Borgþór Magnússon (þá á Rala), Bjarni Maronsson (L.r.),
Björn Barkarsson (L.r.), Hlynur Óskarsson (Rala) og Kristín Svavarsdóttir (L.r.).
Það var talið mikilvægt að sú þekking sem aflað hafði verið með þessu verkefni yrði gerð
aðgengileg og því er ráðist í útgáfu þessa fjölrits. Hér eru birtir valdir kaflar úr áðurnefndum
drögum að greinargerð, en efnið hefur verið stytt nokkuð og mótað að þessari útgáfu.
Landgræðsla ríkisins hefur skilað drögum að reglugerð til landbúnaðarráðuneytisins er
varðar mat á landi. Þar er að mestu stuðst við þá vinnu sem hér er gerð grein fyrir, en þó
hefur útfærsla á ástandsflokkum mótast nokkuð eins og eðlilegt er.

4
1. INNGANGUR
Við vottun vistvænnar landnýtingar á Íslandi er ekki unnt að grípa til reglugerða sem samdar
hafa verið erlendis og þýða þær, eins og gildir um gæðastýringu á mörgum öðrum sviðum.
Íslenskur úthagi er um margt frábrugðinn því sem þekkist í nágrannalöndunum. Hann telst til
jaðarsvæða á norðlægum slóðum, þar sem inngrip mannsins eru afar takmörkuð, öfugt við
akuryrkjuland og áborið eða ræktað beitiland. Nýting úthaga er sérstök fræðigrein og við þau
fræði var stuðst við samningu þessarar greinargerðar.
Flest úthagasvæði heimsins teljast þurr eða eru í fjalllendi og eru af þeim sökum ekki nýtt
til akuryrkju. Fæst úthagasvæði búa við jafn mikla úrkomu og íslensk beitilönd. Á móti
kemur að aðstæður á Íslandi gera úthagavistkerfin afar viðkvæm, m.a. langur vetur, sérlega
rofgjarn jarðvegur, áföll af völdum gjóskugosa o.fl. Reglur sem mótaðar eru fyrir íslenskar
aðstæður þurfa því að taka tillit til fleiri þátta en almennt gerist. Vegna þessa hefur þurft að
vinna ýmiss konar þróunarvinnu í tengslum við mótun þessa skjals og jafnframt var tekið tillit
til hraðfara þróunar á sviði fjarkönnunnar og upplýsingatækni.
Við frekari þróun matskerfisins þurfa að haldast í hendur ný tækni við úrvinnslu gervihnattamynda
og landupplýsingatækni (m.a. verkefnið „Nytjaland“) og rannsóknir á ástandi og
þróun úthaga. Einnig þarf að takast góð samvinna á milli fagaðila og bænda, m.a. á vettvangi
samvinnuverkefna bænda og L.r., („Bændur græða landið“ og „Betra bú“), sérstaklega til að
móta árangursríkar úrbótaáætlanir. Þá er mikilvægt að matskerfi fyrir land sé þannig úr garði
gert að það geti þróast áfram í samræmi við aukna þekkingu á íslenskum úthaga og nútímatækni
við upplýsingaöflun.
Sauðfjárbændur og ríkisvaldið hafa gert með sér samning (2000), þar sem hluti
beingreiðslna til bænda eru tengdar gæðastýringu. Slík gæðastýring er jafnframt háð því að
landnýting standist kröfur sem lýst er í lögum er varða samninginn þ.e. „að sauðfjárrækt verði
í samræmi við umhverfisvernd, landkosti og æskileg landnýtingarsjónarmið“. Einnig þarf að
taka mið af viljayfirlýsingu sem undirrituð var í tengslum við samninginn.

5
2. UM VIÐURKENNINGU Á VISTVÆNNI LANDBÚNAÐARFRAMLEIÐSLU
Markmið vistvænna framleiðsluhátta er að framleiðslan fari fram á sjálfbæran hátt og taki þar
með mið af landkostum. Slíkir framleiðsluhættir eru vottaðir eða viðurkenndir þar sem nýting
náttúruauðlinda getur talist vistvæn. Vistvæn vottun er mikilvægur hvati til að bæta nýtingu
auðlinda og getur stuðlað að verulegum landbótum. Vægi slíkrar vottunar fer vaxandi víða
um heim.
Í nágrannalöndum okkar hafa auknar kröfur neytenda um náttúruvernd, sjálfbæra
framleiðslu og um hreinleika afurða leitt framleiðendur æ meir inn á brautir vistvænnar
framleiðslu (sjá t.d. Kallander, 2001; Fothergill og Davis, 2001). Á Íslandi er að jafnaði lítið
um þau mengunarefni sem finna má í umhverfi ýmissa erlendra landbúnaðarframleiðenda, en
ástand lands er víða slæmt. Hins vegar er nauðsynlegt að skilgreina aðferðir og reglur til að
meta og votta ástand og nýtingu beitilands, til þess að unnt sé að votta hvenær íslensk
framleiðsla telst vistvæn.
Vistvænni viðurkenningu fylgir oft markaðslegur ávinningur, bætt ímynd og hærra afurðaverð,
þannig að framleiðendur hafa af henni beinan ávinning. Þetta er mikilvægt, því þó
bændur hafi áhuga á bættum landgæðum og sjálfbærri landnýtingu þá má ekki líta fram hjá
efnahagslegum þáttum, sem á endanum geta vegið þungt.
Lögum samkvæmt skulu allir sem nýta land til beitar gæta þess að hún rýri ekki landgæði.
Leitast skal við að beita ekki á land sem illa er farið vegna jarðvegsrofs eða því hætt við rofi
(sjá lög um landgræðslu frá 1965; sjá ennfremur reglugerð nr. 59 um vörslu búfjár, 2000, 6.
grein). Ríkisstjórn, Alþingi, Bændasamtök Íslands, búgreinasamtök og Landgræðsla ríkisins
hafa mótað skýra stefnu um sjálfbæra nýtingu lands. Allir þessir aðilar hafa tilgreint
viðurkenningu eða vottun framleiðsluhátta sem vænlega leið til að ná þessum markmiðum. Í
samningum á milli ríkisvalds og sauðfjárbænda (árið 2000; breytingar við lög nr. 99 frá 1993)
er gert ráð fyrir að hluti beingreiðslna fyrir framleiðslu sauðfjárafurða tengist vottun um
vistvæna framleiðslu.
Við viðurkenningu á vistvænum framleiðsluháttum búvara þarf að vera mögulegt að meta
með hlutlægum hætti ástand gróðurs og jarðvegs. Það kerfi sem notað er til viðurkenningar
þarf jafnframt að vera einfalt og auðskilið. Aðferðirnar þurfa því að byggjast á auðskýrðum
og auðmælanlegum þáttum. Tryggja þarf að aðferðir við mat á landi með hliðsjón af
viðurkenningu landnýtingar njóti trausts bænda, neytenda, framleiðenda og annarra er gæta
hags landsins.

6
Vistvænn landbúnaður er nokkurs konar millistig milli hefðbundins landbúnaðar og
lífræns landbúnaðar (lög nr. 162, 1994; reglugerð landbúnaðarráðuneytis nr. 219, 1995).
Munurinn á milli lífræns og vistvæns búskapar liggur einkum í mismunandi kröfum sem
gerðar eru til sjálfbærni og hreinleika afurða, þar sem meiri kröfur eru gerðar til lífrænnar
framleiðslu.
Viðurkenning vistvænna afurða og búskaparhátta er vel þekkt erlendis og víða eru til
sérstakar reglur þar að lútandi. Vistvænn landbúnaður gengur undir ýmsum heitum, nefna má
„alternative“, „integrated“, „ecological“, „half way houses“, „low input sustainable
agriculture“ og „integrated pest management“. Hér á landi er einnig í gildi reglugerð um
„vistvæna landbúnaðarframleiðslu“. Ólafur Dýrmundsson hefur gert glögga grein fyrir
viðhorfum og reglum er lúta að vistvænum og lífrænum framleiðsluháttum, sjá t.d. netsíðu
Bændasamtaka Íslands (www.bondi.is), en einnig má benda á greinar í Ráðunautafundi 2001,
m.a. eftir Guðna Þorvaldsson (2001), Kallander (2001) og Ríkarð Brynjólfsson (2001).

7
3. BEITARFRÆÐI OG LANDNÝTING
3.1. Hugtök og skilgreiningar
3.1.1. Sjálfbær nýting og beit á auðnum
Hugmyndir um vistvæna vottun eru afleiðing þróunar í umhverfismálum heimsins, sem m.a.
byggir á Ríó yfirlýsingunni (Agenda 21) og þeim sáttmálum þjóða um umhverfismál sem
fylgt hafa í kjölfarið. Meginþema Agenda 21 er sjálfbær þróun. Í „viljayfirlýsingu“, sem
undirrituð var í tengslum við samning sauðfjárbænda við ríkisvaldið (sjá Viðauka), er vikið að
hugtakinu sjálfbærri nýtingu (og sjálfbærri beitarnýtingu). Þessi skírskotun hefur orðið tilefni
umræðna við mótun á reglum til að votta sjálfbæra landnýtingu og þá m.a. hvort unnt sé að
skilgreina nýtingu á auðnum sem sjálfbæra nýtingu. Því er rétt að fara nokkrum orðum um
þessi hugtök.
Sjálfbær þróun er fremur víðfemt hugtak, eða öllu heldur hugmyndafræði, sem erfitt er að
skilgreina í fáum orðum. Segja má að hún feli í sér þróun samfélags þar sem hagsæld
borgaranna er tryggð til framtíðar, m.a. jafnrétti kynja, jafn réttur til náms og starfa, réttur
almennings til að hafa áhrif á ákvarðanatöku sem mótar umhverfi þess og að núverandi
notkun auðlinda skaði ekki möguleika þeirra sem nýta þær í framtíð. Í þessari hugmyndafræði
er m.a. lögð mikil áhersla á rétt fátækra ríkja til þróunar (Lebel og Kane, 1991).
Í yfirliti Árna Bragasonar (2001, bls. 9-10) um þróun og strauma í náttúruvernd er getið um
fjórar meginreglur (aðeins stytt):
• Réttur til upplýsinga og þátttöku í ákvörðunum en reglu þessa hafa flestar þjóðir útfært í
löggjöf sinni með lögum um mati á umhverfisáhrifum.
• Varúðarreglan undirstrikar þau sannindi að þekkingu okkur eru takmörk sett (og að
náttúran nýtur vafans).
• Mengunarbótareglan – þeir sem menga eða spilla umhverfi greiði kostnað við að bæta
skaðann. ....
• Nytjagreiðslureglan – þeir sem nýta náttúrulegar auðlindir sér til ávinnings eða ánægju
greiði kostnað sem fellur til við verndun, viðhald og eftirlit.
Samkvæmt skilningi FAO (1993) felur sjálfbær þróun í sér verndun lands, vatns,
erfðafræðilegra auðlinda plantna og dýra, hún veldur ekki hnignun, en að auk þess þarf að
hafa tæknileg, hagræn og félagsfræðileg sjónarmið í huga.
Í stefnumótun stjórnvalda sem skýrð er í skjalinu „Sjálfbær þróun í íslensku samfélagi -
framkvæmdaáætlun til aldamóta“ (Umhverfisráðuneytið, 1996), sem samþykkt var af
ríkisstjórn, segir m.a. um markmið um sjálfbæra þróun og landbúnað: „Sjálfbær þróun
íslensks landbúnaðar á að fela í sér að hann geti eflst og arður af honum aukist án þess að af

8
hljótist skaðleg mengun eða gengið sé á gróður, jarðveg eða aðrar náttúruauðlindir.
Landnotkun þarf að vera háð skipulagi og taki tillit til líffræðilegrar fjölbreytni. Gróður- og
jarðvegsvernd þarf að vera eitt helsta forgangsverkefni þjóðarinnar. Landeyðingu þarf að
stöðva og endurheimta eftir megni það sem tapast hefur af skógi, gróðri og jarðvegi.
Landnotendur beri ábyrgð á ástandi lands sem nýtt er til beitar. Beitarnýting skal vera hófleg
og skipuleg og ekki fara fram á svæðum þar sem gróður er viðkvæmur og jarðvegsrof á sér
stað eða hætta er á jarðvegsrofi.“ Þessi síðasta setning, sem er skáletruð hér til áherslu, er
einkar mikilvæg stefnumörkun varðandi beitarnýtingu.
Hugmyndafræði sjálfbærrar þróunar hefur verið færð inn á mörg svið samfélagsins og
vísinda. Þessi hugmyndafræði er notuð við nýja hugsun við mótun umhverfisstefnu og þróun
sveitarfélaga (Staðardagskrá 21 á Íslandi). Hún er mikilvægur grunnur að alþjóðlegum
samningum, m.a. um líffræðilegan fjölbreytileika og varnir gegn myndun eyðimarka. Einnig
gefur hugmyndafræði sjálfbærrar þróunar oft á tíðum ný viðmið í vísindum (Schleicher-
Tappeser og Strati, 1999).
Í sjálfu sér er ekki til ein alþjóðlega viðurkennd skilgreining á sjálfbærri landnýtingu,
enda þótt flestar hnígi í sömu átt. Þegar kemur að vistkerfum þarf að líta til virkni þeirra, m.a.
hringrás næringarefna, líffjölbreytileika, þjónustu kerfisins og hæfileika þess til að nýta
sólarorkuna sem sjálfbæra orkulind (Nebel og Wright, 2000). Nýting ætti að miðast við þessi
atriði, þannig að þau skerðist ekki og jafnvel að virkni kerfisins geti aukist. Þar sem þessir
þættir eru verulega skertir eða óvirkir getur nýtingin ekki talist sjálfbær, því hún viðheldur
skertri virkni vistkerfisins. Þetta viðhorf mætti einnig nefna vistfræðilega sjálfbærni (Vistfræðifélag
Bandaríkjanna, nefnd um landnýtingu; sbr. Dale o.fl., 2000; bls. 642). Hugtakið
vistfræðileg sjálfbærni er skilgreint sem „tilhneiging kerfis eða ferlis til að viðhaldast eða
njóta verndunar í tímans rás án taps eða hnignunar“ (Dale o.fl., 2000; bls. 642). Bandaríska
Vistfræðifélagið tiltekur dæmi til skýringar: „landnýting getur verið staðbundið sjálfbær í
langan tíma með utanaðkomandi aðstoð („subsidies“) frá öðru landsvæði, en slík notkun leiðir
til taps frá kerfinu sem leggur til aðstoðina og er því ekki sjálfbær.“ Það er grundvallaratriði
að sjálfbær nýting felur ekki í sér notkun sem er náttúrunni í óhag, m.a. þegar vafi leikur á
áhrifum nýtingar (sbr. varúðarregluna).
Ef litið er til auðna í þessu samhengi, þá er ljóst að vistkerfinu getur ekki hrakað mikið úr
því sem komið er, en það kann að vera í einhvers konar jafnvægi. En nýtingin kemur í veg
fyrir framför kerfisins, þ.e. hún viðheldur skertri virkni vistkerfisins og getur því ekki talist
sjálfbær nýting. Vert er einnig að hafa í huga að það er skylda mannsins í samræmi við
hugmyndafræði um sjálfbæra nýtingu og þróun að endurheimta virkni vistkerfa (vistheimt,

9
ecological restoration), sbr. Apfelbaum og Chapman (1997) og 8. grein sáttmálans um
verndun líffræðilegs fjölbreytileika.
Það er mikilvægt að hafa í huga sáttmála Sameinuðu þjóðanna um varnir gegn myndun
eyðimarka, sem byggir á hugmyndafræði sjálfbærrar þróunar. Eitt meginverkefni sáttmálans
er að endurheimta virkni vistkerfanna sem hafa skerst eða eyðilagst.
Hugmyndafræði sjálfbærrar þróunar felur einnig í sér skírskotun til samfélagslegrar
þróunar og félagslegra réttinda. Sá þáttur gæti orðið tilefni hugleiðinga um hvort röskun sem
fylgir því að hætta beitarnotum á afréttum, sem að mestu leyti einkennast af auðnum, gangi
gegn hugmyndafræði um sjálfbæra þróun. Þá er einkar mikilvægt að hafa einnig í huga að
með vottun vistvænna framleiðsluhátta sauðfjárafurða er verið að veita viðurkenningu fyrir
beitarhætti sem standast ákveðnar kröfur, þ.e. beit á landi sem telst vel til fallið til
sauðfjárbeitar. Það að standast ekki kröfur vottunarinnar sviptir framleiðendur ekki réttinum
til óbreyttrar landnýtingar samkvæmt samningi ríkisvalds og bænda, enda þótt önnur lög
kunni að gera það, t.d. lög um landgræðslu.
Vistkerfi með litla framleiðslu, þrátt fyrir að umhverfisskilyrði gefi annað til kynna, er í
slæmu ástandi. Það er grundvallaratriði að nýting slíkra kerfa telst ekki sjálfbær nýting, því
hún hindrar að þau nái sér á strik á ný. Því er útilokað að votta sérstaklega sjálfbæra nýtingu á
svo skertum og rýrum vistkerfum sem auðnir eru. Hins ber einnig að gæta að í lögum um
landgræðslu frá 1965 stendur: „Land skal nytja svo að eigi valdi rýrnun eða eyðingu
landkosta“. Einnig segir í lögum um framleiðslu, verðlagningu og sölu á búvörum (1993)
„að sauðfjárrækt verði í samræmi við umhverfisvernd, landkosti og æskileg landnýtingarsjónarmið“.
Rala og L.r. hafa ávallt skilgreint nýtingu auðna og rofsvæða til beitar sem
óæskilega landnýtingu. Þessi sjónarmið og lagatexti hafa fyrir sitt leyti leiðbeinandi gildi
varðandi sjálfbæra nýtingu á Íslandi.
3.1.2. Gróður í jafnvægi eða framför
Gróður er háður umhverfi sínu og síbreytilegt umhverfi, t.a.m. vegna veðurfars eða beitar,
veldur sífelldum breytingum í gróðursamfélögunum. Stöðugleiki („stability“) gróðursamfélags
er sá eiginleiki kerfisins að leita í jafnvægisátt eftir tímabundna röskun (Holling, 1973).
Þáttur í stöðugleikanum er svonefnt viðnám („resistance“) sem segir til um hversu mikið álag
kerfi þolir án þess að bygging og starfsemi þess breytist (SER, 2002). Annar þáttur er þanþol
(„resilience“), sem segir til um hvort kerfið nái fyrra ástandi eftir rask (SER, 2002) eða hvort
það fer yfir tiltekinn þröskuld og nái þá nýjum stöðugleika á lægra ástandsstigi (Noy-Meir og
Walker, 1986). Vegna þessa er ljóst að gróðurfar er ekki stöðugt ástand heldur tekur það

10
stöðugum breytingum þó sveiflurnar séu þó oft litlar. Þegar breytingar á gróðri verða umfram
þessar sveiflur í þá átt að t.d. lífmassi eykst, vísitegundum fjölgar (sjá umfjöllun síðar) og
þekja þeirra eykst er gróður í framför. Til að ákvarða hvort gróður sé í jafnvægi eða framför
er nauðsynlegt að fylgjast með gróðurbreytingum í nokkurn tíma. Því lengur sem fylgst er
með gróðri er betur hægt að segja til um hver þróunin er við ríkjandi aðstæður.
Um gróður á auðnum er fjallað sérstaklega í kafla um sjálfbæra þróun og í sérstökum
kafla um beit á auðnum og illa grónu landi.
3.1.3. Jarðvegur
Skilgreiningar á jarðvegi eru margar en oftast er vitnað til þeirrar sem notuð er af bandaríska
landbúnaðarráðuneytinu (USDA): „the collection of natural bodies on the earth surface, in
places modified or even made by man, of earthy materials, containing living matter and
supporting or capable of supporting plants out-of-doors“ (sjá Arnold, 1983). Þessi
skilgreining er óþarflega flókin fyrir flestar náttúrulegar aðstæður. Sú skilgreining sem hér er
notuð er skilgreiningum bandarísku jarðvegsfræðifélagsins (SSSA, 1996, Glossary of Soil
Science Terms): Laus yfirborðslög eða lífræn efni þar sem jarðvegsmyndun á sér stað og
gróður fær þrifist.
Þessi skilgreining felur í sér að nær allt yfirborð landsins, utan jökla og vatna, er þakið
jarðvegi. Jarðvegur getur verið örþunnur (fáir mm) og allt upp í marga metra á þykkt og það
er ekkert skilyrði að gróður hylji yfirborðið. Samkvæmt skilningi jarðvegsfræðinnar er
jarðvegur í yfirborði auðna á Íslandi, en sá jarðvegur er mun snauðari en hinn brúni jarðvegur
votlendis og mólendis.
Líta má á jarðvegsyfirborðið sem eina heljarstóra efnaverksmiðju, þar sem bergefni
veðrast, ný myndast, sum efnin tapast með útskolun, en önnur efni bætast við, svo sem lífræn
efni. Efnaveðrun er einmitt mjög hröð í íslenskum jarðvegi (Sigurður R. Gíslason o.fl., 1996),
einnig á auðnum. Nær allur íslenskur jarðvegur telst vera Eldfjallajörð (Andosol, flokkunarkerfi
FAO, 1998), nema blautustu mýrar utan áfokssvæða (sjá t.d. Ólaf Arnalds, 2003;
www.rala.is/ymir).
Eiginleikar jarðvegs eru afar mismunandi og jarðvegur hefur mismikla mótstöðu gegn
hnignun og eyðingu. Eldfjallajörð skortir oftast samloðun og er mjög hætt við bæði vindrofi
og skriðuföllum. Því er íslenskum jarðvegi sérstaklega hætt við jarðvegsrofi (Ólafur Arnalds,
1990; Ólafur Arnalds o.fl., 1997).

11
3.1.4. Jarðvegsrof
Við skilgreiningu á jarðvegsrofi er höfð í huga neikvæð áhrif rofsins, þ.e. það jarðvegsrof sem
hamlar því að vistkerfi geti þróast og dafnað með eðlilegum hætti. Fyrri hluti skilgreiningarinnar
er hin almenna skilgreining, en seinni hlutinn þrengir hugtakið fyrir þá notkun sem hér
er miðað við: Losun og flutningur jarðvegsefna eða yfirborðsefna sem hamlar eða gæti
hamlað vexti gróðurs eða getur komið í veg fyrir að gróður nemi land í yfirborði jarðvegs.
3.1.5. Lítið gróið land (auðnir)
Hugtökin auðnir og lítið gróið land eru bæði notuð um yfirborð með takmarkaða gróðurhulu,
oft 2-10%, og snauðan jarðveg sem styður ekki blómleg vistkerfi á yfirborðinu, nema að hann
þróist, aukist af lífrænum efnum og eiginleikum sem stuða að frjósemi jarðvegs. Það er
einkum skortur á nitri sem takmarkar starfsemi lífvera í þessum vistkerfum, en einnig fosfór
og stundum vatnsskortur (lítil „vatnsrýmd“).
Það kann að þykja ankannalegt að nota orðið „auðnir“ um ógróna melakolla í byggð, því
hugtakið vísar oftar til samfelldra illa gróinna eyðifláka á hálendi. Auðnir eru eigi að síður
afar þjált orð og það var notað um allt illa gróið land við kortlagningu á rofi, þar sem hugtakið
fékk fræðilega merkingu.
3.1.6. Ástand lands
Ástand lands tekur fyrst og fremst mið af stöðu vistkerfisins miðað við tiltekna skilgreinda
þætti þess. Þessi viðmið geta t.d. verið framleiðni kerfisins, uppskera eða önnur virkni
kerfisins miðað við það sem landið gæti gefið af sér eða virkni þess ef ekki hefði komið til
röskunar eða nýtingar. Meðal mikilvægra þátta er teljast til virkni kerfisins eru hringrás
næringarefna, upptaka og miðlun vatns, líffræðilegur fjölbreytileiki o.fl. (sjá Daily o.fl., 1997;
Hlynur Óskarsson og Ása L. Aradóttir, 2001). Hófleg beit lands getur stuðlað að aukinni
framleiðni (með tilliti til beitar, en aðrir þættir geta skerst). Of mikil beit dregur úr framleiðni
landsins, m.a. uppskeru, rótarvexti og fræframleiðslu, og getur þannig valdið hnignun
landsins. Hnignun gerist yfirleitt í þrepum þegar álag á landið fer yfir ákveðinn þröskuld (sjá
líkön fyrir landhnignun, Noy-Meir og Walker, 1986; Archer, 1989; Westoby o.fl., 1989).
Ástand beitilands er m.a. metið út frá jarðvegsrofi eða jarðvegsyfirborði (NRCS-USDA,
1997; Tongway, 1994; Tongway og Hindley, 1995, 2000), en einnig hefur verið þróuð í
Ástralíu aðferðafræði þar sem mynstur (patches) í landslagi í mismunandi kvörðum er notað
við matið (Tongway og Ludwig, 1997; Tongway og Hindley, 2000). Auk þessa hefur
samsetning gróðurs og framleiðni kerfisins verið notuð við mat á ástandi lands.

12
3.2. Úthagi og beitarvísindi
Beitiland þekur stærstan hluta lands á jörðinni, en mesti hluti fæðu jarðarbúa er framleiddur á
akuryrkjulandi. Beitilönd er einkum að finna þar sem ýmsir umhverfisþættir leyfa ekki
akuryrkju. Oftast er takmörkuð úrkoma sá þáttur sem vegur þyngst, en einnig halli, jarðvegsgerð,
kuldi eða annað sem kemur í veg fyrir að unnt sé að brjóta land til ræktunar eða rækta
nytjajurtir til þroska. Beitiland er því yfirleitt á viðkvæmum jaðarsvæðum og nýting landsins
þarf að taka tillit til þess (sjá bækur um úthagafræði, s.s. Stoddard o.fl., 1975; Heitschmidt og
Stuth, 1991; Hodgson og Illius, 1996).
Nýting úthaga telst sérstök fræðigrein, sem heitir „Range Science“ eða „Range
Management“ á ensku, en „Range Ecology“ fjallar um vistfræði úthagans. Til er millistig
akuryrkjulands og opins beitilands, þar sem land er unnið á einhvern hátt, eða uppskera aukin
með áburðargjöf, en slíkt land er oftast kallað „pastureland“ eða „improved pastures“ á ensku.
Það er gjarnan að finna á jaðri akuryrkjulandsins. Íslensk beitilönd teljast að mestu leyti
opinn úthagi, þar sem inngrip mannsins er mjög takmarkað („rangelands“).
Beitarvísindi hafa þróast hratt á undanförnum áratugum, ekki síst með tilliti til mats á
beitilandi og beitarstjórnun. Eldri aðferðir miðuðu gjarnan við að reikna beitarþol landsins
(fjöldi gripa á hektara), oft með aðstoð ýmissa líkana. Horfið hefur verið frá slíkum aðferðum
fyrir opinn úthaga vegna ýmissa vandamála sem fylgir því að nota beitarþol sem
útgangspunkt, enda þótt þær kunni að henta ábornu og/eða einsleitu beitilandi („pastureland“).
Í grein Stafford Smith (1996, bls. 340), þar sem gerð er grein fyrir helstu ástæðum þessarar
þróunar, stendur eftirfarandi: „The critical paradigm shift in relation to managing grazing
pressure has been to move away from static notions of optimal stocking rates and to
recognize that these inevitably vary through time.“ Við skipulag landnýtingar almennt er nú
einnig lögð aukin áhersla á langtímabreytingar og að gera ráð fyrir ýmiss konar viðburðum,
svo sem áföllum, sem eru óhjákvæmilegur hluti náttúrulegra ferla (Dale o.fl., 2000). Þá er
ekki síður mikilvægt að byggja upp auðlindir, þannig að þær séu í samræmi við náttúrlega
getu hvers svæðis („potential“, t.d. Dale o.fl., 2000).
Ástæður fyrir þessum breyttu áherslum eru m.a. hve breytilegur úthaginn er. Úthagasvæði
eru stór, opin svæði þar sem fjöldi beitargripa er oft lítill, en þar sem búfénaður sækir gjarnan
í ákveðinn gróður á afmörkuðum svæðum. Beitarálag getur því verið mikið á tiltekin álagssvæði
meðan önnur svæði eru minna nýtt. Þá er framleiðsla mjög háð árferði, enda eru
veðurfarssveiflur oftast megineinkenni úthagavistkerfa á jaðarsvæðum, t.d. þurrkar og kuldi.
Einnig má nefna að erfitt getur reynst að ákvarða nýtingarstuðul á jarðarsvæðum, þ.e. þann

13
hluta uppskeru sem óhætt er talið að fjarlægja, enda dreifing búfjár ójöfn og
umhverfisaðstæður breytilegar á milli ára og innan hvers árs. Á Íslandi er gjóskufall enn einn
þátturinn sem getur haft afgerandi áhrif á úthaga á stuttum tíma. Nýting beitilands þarf einnig
að miða við vistfræðilega gerð beitilandsins og ástand þess, m.a. með það að markmiði að
bæta tegundasamsetningu og framleiðni landsins sem og ástand þess þar sem það telst slæmt.
Vert er að hafa í huga að beitarþolslíkön miða yfirleitt við að beitilandið þróist og bregðist við
á „línulegan hátt“, en reyndin er mun frekar sú að breytingar gerast í þrepum eða stökkum
(t.d. Noy-Meir og Walker, 1986; Westoby o.fl., 1989). Því er unnt að ofnýta land um hríð án
mikilla breytinga uns kemur að þeim tímapunkti að örar breytingar eiga sér stað, t.d. þegar
kerfinu er raskað umfram þanþol þess (sjá t.d. Noy-Meir og Walker, 1986; Archer og Stokes,
2000). Þá getur orðið hraðfara hnignun gróðurfars eða jarðvegsrof. Lítillega hefur verið
fjallað um þrep af þessu tagi með hliðsjón af íslenskum beitilöndum (Ása L. Aradóttir o.fl.,
1992; Archer og Stokes, 2000). Rannveig Ólafsdóttir (2001) gerði líkan sem sýndi að
gróðurmörk landsins hafa sveiflast verulega eftir árferði, sem sýnir vel stöðu landsins sem
jaðarsvæði.
Á það hefur verið bent að gildi lands til annarrar notkunar en búfjárbeitar eigi að hafa
áhrif á ákvarðanir er varða úthagabeit (Archer, 1996). Þar getur komið til villidýralíf og
veiðar, svo og hæfileiki vistkerfisins til að miðla vatni og næringarefnum, m.a. til annarra
svæða („ecosystem service“, „ecosystem function“). Önnur gildi koma einnig til álita, m.a.
þau sem munu líklega aukast að verðleikum í framtíðinni, svo sem ferðamennska, útivist o.fl.
(sjá einnig Andrés Arnalds, 2001; Ása L. Aradóttir, 2001; Hlynur Óskarsson og Ása L.
Aradóttir, 2001).
Grundvallaratriði við ákvörðun beitar á úthaga er þanþol kerfisins („resilience“) á hverjum
tíma. Eftir því sem kerfið er viðkvæmara fyrir áföllum verður beitarálagið að vera minna.
Þanþol beitarsvæða breytist ört eftir umhverfisaðstæðum og nýtingu, oftast án þess að
breytingarnar séu merkjanlegar. Þannig getur gróðurlendi myndast við hagstæð skilyrði í
upphafi. Ef umhverfisþættir á borð við loftslag breytist síðan til hins verra þá getur gróðurinn
haldist á meðan ekki dynja önnur áföll yfir. Beit er dæmi um álag sem getur nægt til að slík
gróðurlendi raskist verulega og jafnvel til frambúðar ef þanþoli kerfisins er náð. Nýting getur
þannig skaðað þennan mikilvæga hæfileika vistkerfisins, þannig að því hraki þegar náttúruleg
áföll dynja yfir, áföll sem landið hafði þolað fram til þessa. Íslensk hálendisvistkerfi eru góð
dæmi um slíka þróun og þau eru nú víða mjög viðkvæm fyrir beit. Mjög sendin svæði eru
dæmi um kerfi með mjög lítið þanþol.

14
Á viðkvæmu landi er oft talið skynsamlegast að haga nýtingu þannig að hún tryggi
hámarks afrakstur eftir hvern grip, fremur en hámarks afrakstur af hverri flatarmálseiningu
eða millistig þarna á milli. Slík nýtingarstefna grundvallast á því að ekki sé gengið að landinu
í slæmum árum (sjá Stafford Smith, 1996). Því þarf nýting landsins að miðast við hið versta
þekkta árferði og áföll, en ekki góðu árin sem gefa hámarks uppskeru gróðurs.
Aðferðir við að meta ástand beitilands eru nú í örri þróun (sjá t.d. Joyce, 1993; NRC,
1994; Smith 1995a, 1995b).
3.3. Samspil gróðurs og beitar
Beitiland er mjög misjafnt þegar litið er til beitarhæfni, þols gagnvart traðki og öðrum
áhrifum beitar. Þekking á samspili gróðurs og beitar er helst til takmörkuð miðað við
íslenskar aðstæður, en víðtæk alþjóðleg fagþekking gefur ákveðinn grunn til að miða við.
Eftirfarandi kafli er m.a. byggður á almennum ritum um þetta efni, svo sem Stoddard o.fl.
(1975); Heitschmidt og Stuth (1991); Hodgson og Illius (1996).
Plöntur hafa afar misjafna vaxtareiginleika. Grös þola beit yfirleitt nokkuð vel, þar sem
vaxtarsproti þeirra er vel varinn og því síður bitinn en vaxtarsprotar flestra annarra háplantna.
Vaxtarbroddur blómplantna er yfirleitt ekki varinn og þær eru því viðkvæmar fyrir beit.
Blómplöntur geta verið uppskeruríkar og haft mikið næringargildi og þess vegna eru margar
þeirra eftirsóttar beitarplöntur. Blómplöntur verjast beit með marvíslegum hætti, m.a. með
myndun þyrna, ómeltanlegra plöntuhluta, bragðefna og jafnvel eiturefna (sjá t.d. Malachek
o.fl., 1986). Margar plöntutegundir hafa komið sér upp vörnum gegn beit, til dæmis með því
að mynda oddhvassa plöntuhluta, vond bragðefni og jafnvel eiturefni. Slíkar aðlaganir draga
úr næringargildi og „lostætni“ viðkomandi tegunda. Þar sem slíkar tegundir koma fyrir í
gróðurþekjunni eru aðrar tegundir bitnar í hlutfallslega meira mæli. Ungplöntur eru yfirleitt
lostætari en þroskaðri einstaklingar sömu tegundar, m.a. vegna hærra próteininnihalds.
Ungplöntur eru því oft valdar umfram aðrar og því getur beit haft veruleg neikvæð áhrif á
endurnýjun gróðurs. Síðast, en ekki síst, á sér stað samverkun á milli beitardýrsins og
beitargróðursins. Beitardýrið fjarlægir uppskeru, en skilar hluta hennar aftur, sem berst þá að
nýju í næringarhringrás vistkerfisins. Þetta veldur síðan tilfærslu næringarefna innan kerfisins
og jafnvel staðbundinni uppsöfnun þeirra. Til þess að þessi efni tapist ekki með útskolun eða
yfirborðsrennsli verður gróður og jarðvegsörverur að vera til staðar til endurvinnslu
næringarefna innan kerfisins (Williams og Haynes, 1990). Hér er því alls ekki um einfalt ferli
að ræða. Gunnar Ólafsson og Ingvi Þorsteinsson unnu grundvallarrannsóknir á plöntuvali
búfjár, m.a. á lostætni (Gunnar Ólafsson, 1980; sjá einnig sérhefti Íslenskra landbúnaðar-

15
rannsókna, ristj. Ingvi Þorsteinsson, 1980). Anna Guðrún Þórhallsdóttir (1992) hefur birt
drög að kennsluriti um beitarfræði á íslensku, en mikill fjöldi rita um beitarfræði hefur birst
erlendis, (t.d. Stoddard o.fl., 1975; Heitschmidt og Stuth, 1991; NRC, 1994; Hodgson og
Illius, 1996). Þá hefur Sigþrúður Jónsdóttir (1989) rannsakað samspil gróðurgerða og
beitarvals hjá sauðfé á Íslandi. Út frá niðurstöðum af því tagi má flokka nokkur gróðurlendi
eftir því hversu eftirsótt þau eru til beitar. Þannig eru rýrir lyngmóar og mosaþembur lítt
eftirsótt af sauðfé til beitar, en graslendi og mýrar hins vegar mjög eftirsótt. Gróður á auðnum
er oft eftirsóttur af sauðfé, ekki síst hlutfallslega próteinríkur nýgræðingur. Þessi flokkun
kemur að mestu heim og saman við flokkun Ingva Þorsteinssonar og Gunnars Ólafssonar (sjá
sérrit Íslenskra landbúnaðarrannsókna; Ingvi Þorsteinsson, 1980).
Segja má að tegundasamsetning íslenskra gróðurlenda sé meira og minna mótuð af beit og
á það sérstaklega við um þurrlendisgróður. Mosi, lyngtegundir, þursaskegg o.fl. tegundir eru
ekki eða lítt eftirsóttar af sauðfé, en þessar tegundir einkenna mörg gróðurlendi á meðan aðrar
eftirsóttari tegundir eru taldar hafa horfið úr vegna beitarinnar. Blómjurtir þola yfirleitt illa
beit og hafa því oft takmarkaða útbreiðslu í sauðfjárbeitilandi, og það sama gildir um
víðitegundir sem virðast mjög eftirsóttar af sauðfé. Aukinn blómgróður og víðir í
sauðfjárhaga geta því gefið vísbendingu um betra ástand hagans. Þar sem landið einkennist
nær eingöngu af plöntum sem eru lítið eftirsóttar af sauðfé má gera ráð fyrir að langvarandi
beit hafi leitt til hnignunar landsins og óæskilegrar tegundasamsetningar. En einnig eru til
svæði þar sem slíkar tegundir eru eðlilegur hluti þróunar vistkerfa (t.d. mosaþembur í
hraunum) eða virðast vera einkennistegundir miðað við ákveðnar umhverfisaðstæður (t.d.
mjög rýr hálendiskerfi).
Mjög þýfið land er viðkvæmara fyrir raski og beit en það land sem er fremur slétt. Þetta
stafar m.a. af því að þýfið eykur jarðvegsyfirborð og frostvirkni, ásamt því að traðk getur
orðið staðbundnara. Við það bætist að gróðurhulan hefur mikil áhrif á myndun og gerð þýfis
og því beitin einnig. Eftir því sem gróðurhulan er meiri verður vindhraði við
jarðvegsyfirborðið minni, sem dregur úr kælingu. Snjósöfnun verður einnig meiri ef gróður
er þéttur, sem stuðlar að einangrun. Því verða þúfur minni og ekki eins brattar í gróskumiklu
landi en þar sem gróðurhulan er rýr. Þýfi getur því gefið til kynna ástand og beitarsögu
hagans, enda er þessi þáttur notaður við mat á hrossahögum (Borgþór Magnússon o.fl., 1997).
Gróðurlendi þar sem plöntur mynda þéttan svörð þola oft traðk mun betur en önnur.
Nefna má framræstar mýrar og þéttvaxinn, lítt þýfðan graslendismóa sem dæmi um slíkt.
Mosaþembur og mosavaxnar lyngheiðar eru dæmi um hið gagnstæða.

16
Þar sem áföll á borð við gjóskugos og flóð dynja yfir skiptir mestu að á svæðinu sé
gróskumikill gróður, sem bindur laus jarðvegsefni og hefur þrótt til að vaxa upp og dafna
skjótt á ný.
3.4. Um gróður og beit á lítið grónu landi; auðnum
Í þessum kafla er hugtakið auðn notað til hægðarauka um allt lítið gróið land. Það er
meginniðurstaða þessa kafla að auðnir á afréttum eru ekki beitiland hvort sem þær eru í
framför eða ekki.
Beit á lítið grónu landi telst ekki sjálfbær landnýting og því þarf að setja viðmið er varðar
hámarks hlutdeild og nýtingu slíks lands við mótun reglna um sjálfbæra landnýtingu. Þetta
sjónarmið er sett fram í viljayfirlýsingu í tengslum við „sauðfjársamninginn“(sjá viðauka).
Beit á auðnum er skaðleg af margvíslegum ástæðum og eru nokkrar þeirra taldar hér.
• Sauðfé dreifist mjög um auðnir og hefur mikla yfirferð. Sauðfé velur próteinríkan
nýgræðing til beitar og getur þannig hægt á eða hindrað sjálfgræðslu landsins. Vegna
takmarkaðrar framleiðslugetu og lítillar uppskeru á auðnasvæðum þá veldur fátt fé
miklu beitarálagi og því ofbeit.
• Beit á auðnum dregur úr og getur jafnvel komið í veg fyrir fræmyndun plantna, sem
plönturnar leggja þó mikla orku í. Nýliðun í gróðursamfélögunum og dreifing plantna
getur því orðið afar hæg.
• Í ófrjósömum jarðvegi auðna er lítil næring og plöntur þurfa þar hlutfallslega mikla orku
til þess að draga til sín næringarefni (þ.e. þær þurfa að leggja í mikinn „kostnað“ til að
ná næringunni til sín). Melaplöntur halda fast í þá næringu sem þær hafa aflað. Beit á
slíkum plöntum veldur því hlutfallslega meira tjóni en þar sem styrkur næringarefna er
meiri í jarðvegi.
• Uppbygging næringarefna er forsenda gróðurframvindu á auðnum. Oftast er nitur (N)
það næringarefni sem er mest takmarkandi. Segja má að niturmagn í jarðvegi auðna sé
fyrir neðan lágmarksgildi til að viðhalda eðlilegri starfsemi vistkerfis (sjá almenna
umfjöllun í bók Whisenant, 1999, bls. 81-85). Nitur safnast í jarðveginn samhliða
uppsöfnun lífrænna efna. Beitin fjarlægir hins vegar þau lífrænu efni sem gróður hefur
myndað. Sumt af því efni fellur aftur til sem úrgangur frá beitardýrum, en annað tapast
úr kerfinu. Uppbygging lífrænna efna á auðnum eykur frjósemi jarðvegs og stuðlar að
aukinni hringrás næringarefna. Hringrás næringarefna á auðnum er hins vegar afar
viðkvæm og allt rask getur haft langvinn og óafturkræf áhrif á hana.
• Vatnsskortur er oft tilfinnanlegur í auðnum vegna lítillar vatnsheldni jarðvegsins. Þar
sem gróður nemur land eykst vatnsheldnin, uppgufun minnkar, auk þess sem meiri snjór
safnast saman á grónum svæðum og hripar niður í jarðveginn þegar hlýnar. Með
auknum forða lífrænna efna batnar hæfileiki jarðvegsins til að miðla vatni. Um leið
eykst efnaveðrun sem leiðir til myndunar leirs, sem aftur bindur meira vatn og miðlar
næringarefnum.
• Þar sem auðnir eru beittar nýtast góð ár (t.d. rök og hlý tímabil) síður til uppbyggingar
vistkerfisins, því beitin dregur úr fræregni og minnkar ennfremur uppskeru og þar af
leiðandi lífræn efni sem leggjast til jarðvegsins og bæta eiginleika hans.

17
• Íslenskur gróður breiðist oft út með renglum, þannig að hver gróðurbrúskur stækkar
smám saman. Slíkt landnám er líklega mun minna á beittu landi, því minni orka fæst til
renglumyndunar og þær eru jafnframt fjarlægðar eða skemmdar með traðki.
• Traðk raskar lífrænni jarðvegsskán (fléttur, mosar, þörungar), sem myndast gjarnan á
friðuðum svæðum. Skánin dregur úr myndun ísnála, vinnur nitur úr loftinu og er
mikilvæg fyrir landnám plantna. Slík skán getur einnig myndast við áburðargjöf á
landgræðslusvæðum.
Eftir því sem gróður eykst á auðnunum batna skilyrði fyrir aðrar lífverur, t.d. jarðvegslífverur,
skordýr og fugla, sem aftur stuðla að enn frekari dreifingu næringarefna og fræs.
Aðstæður á mörgum auðnum eru slíkar að þær gróa mjög hægt af sjálfu sér eða jafnvel ekki
við núverandi aðstæður. Þetta á sérstaklega um sanda og svæði hátt til fjalla. En það réttlætir
ekki búfjárbeit á slíkum svæðum. Öll beitarnýting svo viðkvæmra svæða hlýtur að teljast
ofbeit og getur verið mjög afdrifarík.
Víkjum þá aftur að vottun landnýtingar. Hvað með vottun á afrétti sem einkennist af
auðnum, en litlu beitarálagi, þar sem eru sjáanleg ummerki um bötun, a.m.k. sums staðar á
afréttinum Í ljósi þess sem hér var rakið hníga mörg rök gegn vottun slíkra svæða. Sem
dæmi má nefna að beit, þó lítil sé, hægir mjög á gróðurframvindu innan svæðanna eins og
áður er rakið. Það hlýtur einnig að vera meginmarkmið sjálfbærrar nýtingar, og þar með vottunar,
að stuðlað sé að endurheimt landgæða, þar sem gróðurvana land hefur komið í stað
gróins lands og frjórra vistkerfa með margbreytilegri virkni („ecosystem function“). Beit á
auðnum er með öðrum orðum mjög skaðleg, jafnvel þótt svæði kunni að vera í hægri framför.
Þá er slíkt svæði engan veginn í stakk búið að mæta áföllum, svo sem gjóskufalli eða kuldakasti,
sem nýting afrétta ætti þó að miðast við. Það er meginforsenda þeirra viðmiða sem hér
eru sett fram að auðnir séu ekki beittar. Auðnir á afréttum eru ekki beitiland, hvort sem þær
eru í framför eða ekki.
Mikilvægt er að hafa í huga að sú vinna sem nú fer fram í tengslum við vottun landnýtingar
er einungis skref í langri þróun. Líklegt er að reglur verði hertar eftir því sem framleiðsla
sauðfjár lagar sig betur að gæðum landsins, en um leið ætti að ríkja meiri sátt um þessa
framleiðslu. Svona aðlögun á ekki að þurfa að hafa mikil áhrif á framleiðslu sauðfjárafurða á
Íslandi í heild (Ólafur Arnalds og Björn Barkarsson, 2003).
3.5. Meginþættir áætlana um úrbætur
Mikilvægur þáttur reglna um sjálfbæra landnýtingu er að landnotendum gefst kostur á að bæta
land sitt og afrétti, þannig að það uppfylli viðmið innan tiltekinna tímamarka. Það er

18
meginatriði að áætlanir um úrbætur séu varðaðar skýrum áföngum (vörðum), svo auðvelt sé
að fylgjast með árangrinum.
Úrbætur á afréttum felast oft í að greina afrétti í tvo hluta, annars vegar vel gróin
beitarsvæði, en hins vegar rofsvæði og auðnir. Landnotendur geta í mörgum tilfellum leitað
samninga við aðra aðila, t.d. sveitarfélög eða ríkisvaldið, um slíkar úrbætur, enda kunna slíkar
framkvæmdir að hafa mun fjölþættari markmið, t.d. náttúruvernd, afmörkun þjóðlenda og
friðun þjóðgarða.

19
4. GRÓÐURFLOKKAR
Flokkun gróðurs er meginatriði fyrir vottun landnýtingar og því verður varið nokkru rúmi til
að skýra hugtök og gróðurflokka Nytjalands, sem notaðir eru til grundvallar vottunar
vistvænnar framleiðslu.
Eftirfarandi umfjöllun byggir á fyrri hugmyndum um einkunnarkvarða (A-D), en þess skal
getið að í tillögum L.r. til landbúnaðarráðuneytis (nóv. 2002) er gert ráð fyrir breiðari kvarða
(A-E).
4.1. Hugtök
Gróðurflokkur, ástand gróðurs, rofmyndir og rofeinkunnir eru lykilhugtök fyrir vottun
landnýtingar. Þeim er ætlað að vega þá þætti nytjalandsins sem hvað mestu máli skipta
varðandi nýtingu þess. Gróðurflokkur er hér notað sem hugtak fyrir gróðursamfélög sem hafa
sérstaka eiginleika með tilliti til beitar. Séu skilgreiningar á gróðurflokkum rúmar geta mörg
gróðursamfélög verið flokkuð sem einn gróðurflokkur. Ástand gróðurs með tilliti til beitar er
gefið til kynna með einkunn sem hér verður kölluð gróðureinkunn. Það skal tekið fram að
það er vandkvæðum bundið að finna samræmd hugtök um ástand gróðursins. Borgþór
Magnússon o.fl. (1997) notuðu hugtakið „flokkur“ um ástandstig hrossahaga („ástandsflokkur“).
Hér er notað hugtakið gróðurflokkur um einfalda flokka gróðurs, t.d. mosaþembu,
graslendi o.s.frv., en gróðureinkunn fyrir ástandið. Þá væri æskilegt að finna samheiti fyrir
niðurstöðu mats á gróðri (bæði gróðurflokk og gróðureinkunn), m.a. fyrir lokaeinkunn
samfellds beitarsvæðis þar sem fleiri en einn gróðurflokkur (hver með sína gróðureinkunn)
koma fyrir. Við teljum heppilegast að nota hugtakið gróðurgildi, eða lokaeinkunn lands sem
gefa einmitt til kynna gildi landsins til nýtingar. Hafa skal í huga að hugtök eins og
„gróðurlendi“ og „gróðurhverfi“ hafa ákveðna vistfræðilega merkingu og því eru þessi hugtök
ekki notuð hér.
4.2. Um flokkunina
Gróðurfar landsins er fjölbreytt og enginn möguleiki er á að gera þessum efnisflokki tæmandi
skil í þessu riti. Í Gróður á Íslandi eftir Steindór Steindórsson (1964) er gróðurlendum skipað
saman eftir skyldleika og vaxtarumhverfi, ekki ósvipað og gerist með hið latneska nafnakerfi
lífvera. Sú flokkun var grunnur að flokkun og kortlagningu gróðurs Íslands sem unnin var af
Rala (Ingvi Þorsteinsson, 1981) og Steindóri Steindórssyni (sjá t.d. Steindór Steindórsson

20
1964, 1980). Steindór og Ingvi Þorsteinsson flokkuðu gróðurinn í nokkur megin gróðurlendi
á borð við mosaþembu, graslendi o.s.frv., en síðan var hverju gróðurlendi skipt upp enn frekar
í gróðurhverfi og eru þau nú um 100 talsins.
Sú flokkun sem hér er gerð tillaga að byggir að hluta á slíkri flokkun, en víkur þó frá
henni í veigamiklum atriðum og er mun einfaldari. Það er fyrst og fremst vegna þess að hér
er reynt að flokka land eftir nytjagildi (til beitar) og ástandi gróðurs, jafnframt því sem reynt
er að halda flokkuninni eins einfaldri og kostur er. Gróðurinn er flokkaður í fremur
auðgreinanlegar einingar sem nefndar eru gróðurflokkar. Hver gróðurflokkur getur verið afar
breytilegur eftir aðstæðum.
Þegar land er flokkað með tilliti til beitargæða þá verður slík flokkun að uppfylla þá
meginkröfu að hún endurspegli einhvern raunverulegan mun á beitargæðum eða landgerðum,
sem ætla má að hafi mismunandi eiginleika þegar litið er til beitarþátta og ástands gróðursins.
Áherslan er því lögð á nytjagildi gróðurs m.t.t. beitar og jafnframt hæfni hans eða þróttar, m.a.
með tilliti til umhverfisaðstæðna. Beitarhæfni er hins vegar flóknari eiginleiki en svo að einn
þáttur geti ráðið þar úrslitum. Þar kemur umhverfið til, jarðvegur, veðurfar og fyrri
beitarsaga, svo eitthvað sé nefnt. Oft hefur síðastnefndi þátturinn meira að segja en margur
hyggur, en jafnframt er beitin sá þáttur sem auðveldast er að hafa stjórn á. Ofbeit rýrir þrótt
rótarkerfisins smám saman uns það megnar ekki að næra ofanjarðarhluta plöntunnar,
svörðurinn rýrnar og hætta á rofi eykst. Jafnhliða verða breytingar á gróðurfari, þar sem
uppskerurýrar plöntur og þær sem ekki eru eftirsóttar til beitar auka útbreiðslu sína á kostnað
góðra beitarplantna (sjá t.d Anna Guðrún Þórhallsdóttir, 1992; Stoddard, Smith og Box,
1975). Markmið góðra beitarhátta er að slíkt gerist ekki eða slíkri þróun verði snúið við þar
sem hún er hafin. Með hæfilegri beit má viðhalda uppskeruríkum gróðurflokkum.
Ástand gróðurs er oft þannig að gróðurfari hefur hnignað til muna, enda þótt um samfellda
gróðurhulu geti verið að ræða. Langt kann að vera um liðið (aldir) síðan slíkar breytingar áttu
sér stað, t.d. vegna ofbeitar. Núverandi ástand er þá ekki í samræmi við getu vistkerfisins til
framleiðni miðað við loftslag, jarðveg og aðra umhverfisþætti. Þá verður það matsatriði að
hve miklu leyti núverandi landsnytjar skulu miðaðar við að efla gróðurfarið og endurheimt
fyrri landgæði.
Flokkun lands má ekki verða það flókin að upprunalegur tilgangur glatist eða flokkunin
hamli því að þeim markmiðum sem sett voru í upphafi verði náð. Þetta er reynt að forðast
með þeim aðferðum sem hér eru kynntar. Með aukinni þekkingu á samspili gróðurs og beitardýra,
og síðan á áhrifum ytri þátta á borð við veðurfar, þá verður að endurskoða reglulega
flokkun gróðurs og einkunnagjöf sem hér er sett fram, til að tryggja að tilgangi þeirra sé náð.

21
Við skiptingu lands í gróðurflokka er jafnframt miðað við að unnt sé að greina landið með
aðstoð gervihnattamynda. Slíkar myndir eru samsettar af gögnum sem byggja á mörgum stafrænum
myndum af mismunandi sviðum litrófsins (bylgjulengdum). Sumir nemar gervihnattanna
eru einkum ætlaðir til þess að greina á milli mismunandi gróðurs og þá sérstaklega þeir
sem nema innrauða geislun, því þá má nota til að skynja magn blaðgrænu á yfirborði jarðar.
Með úrvinnslu á gervihnattamyndum (stafrænni myndgreiningu) má greina á milli
gróðurflokka á mjög hagkvæman hátt og þessari aðferð er beitt víða um heim við kortlagningu
á gróðri. Þar sem slík flokkun tekur mið af framleiðni (blaðgrænu) hefur hún
jafnframt mikið gildi fyrir mat á beitilandi. Nytjalandshópurinn hefur þegar þróað aðferðir til
að greina á gervihnattamyndum á milli þeirra gróðurflokka sem hér eru tilgreindir (sjá
www.nytjaland.is).
Miðað er við 10 gróðurflokka. Þeir eru: ræktað land (m.a. uppgræðslur), kjarr- og
skóglendi, graslendi, votlendi, hálfdeigja, ríkt mólendi, rýrt mólendi, mosavaxið land,
háfgróið land og lítt gróið land. Auk gróðurflokkanna er vatn sérstakur flokkur.
Hver gróðurflokkur fyrir sig hefur sameiginlega gróðurþætti. Þetta eru þættir sem
ákvarða eiginleika hvers svæðis: uppskera, gróðurhula og tegundir. Við mat á landi er
gróðurflokkur tiltekins skika (landeiningar) ákvarðaður og skikanum gefin einkunn. Við
ákvörðun á gróðurflokki og einkunnargjöf er ekki stuðst við mældar stærðir heldur
matskvarða, sem gerð er grein fyrir í þessum kafla. Lagt er mat á uppskeru, gróðurhulu,
tegundir, rofdíla og fleiri auðgreinanlega þætti. Hafa skal í huga að þar sem rof er ríkjandi
ræður rofeinkunn lokaeinkunn hvers skika.
Skörun getur verið á milli gróðurflokka, því ein mynd breytist yfir í aðra án glöggra skila.
Dæmi um þetta eru ógrónir melar (gróðurflokkur „lítt gróið land“). Melurinn fær gróðureinkunn
C (sjá síðar), enda er melagróður rýr og uppskerulítill. Grónir melar geta hins vegar
fengið betri einkunn og færast þá yfir í annan gróðurflokk, t.d. hálfgróið land, mosaþembu eða
rýrt mólendi.
Rétt er að hafa í huga að bersvæðagróður á lítið grónu landi (auðnum) er ekki metinn,
heldur ræður rofeinkunn auðna á þeim svæðum. Rétt kann að sýnast að öll illa gróin svæði fái
einkunn D (verstu einkunn) með tilliti til ástands gróðurs, en það er ekki gert að sinni. Reglur
sem setja skorður fyrir hlutdeild auðna í því landi sem fær vottun tekur að einhverju leyti á
þessum vankanta.

22
4.3. Gróðurflokkar
4.3.1. Ræktað land
Þar er fyrst og fremst átt við tún og önnur ræktuð svæði, s.s. kornakra og grænmetisrækt.
Ræktaðir skógar (erlendar tegundir) teljast til ræktaðs lands. Einnig teljast uppgræðslur
ræktað land, en þær skulu ávallt merktar sérstaklega. Uppgræðslur eru þannig undirflokkur
ræktaðs lands, þar til náttúruleg framvinda hefur tekið við og áburðargjöf er hætt.
Ræktað land er margvíslegt og uppskera þess er mjög breytileg. Flög sem myndast við
jarðrækt teljast sem ræktað land sé sáð í þau innan árs frá vottun. Sumir ræktaðir skógar hafa
takmarkaða hulu botngróðurs og þar getur umtalsvert vatnsrof átt sér stað. Slíkt land er
sjaldnast nýtt til beitar og kemur því ekki til álita hér.
Mat á ástandi: Áborin tún sem nýtt eru til sláttar fá ávallt A. Önnur uppskeruminni
ræktarlönd, t.d. óáborin tún sem hætt er að nýta, fá einnig einkunnina A, en þó B ef mosi er
áberandi í sverði.
A: Áborin tún og grasuppgræðslur með mikla gróðurframleiðni (áburður). Nær ekkert sést í
bera mold. Ræktaður skógur með samfelldum botngróðri.
A-B: Gömul tún og sjálfbærar uppgræðslur með samfellda gróðurþekju, en ekki eins mikilla
uppskeru og áborið land. Ræktaður skógur með takmörkuðum botngróðri.
C: Uppgræðslusvæði með heillega gróðurþekju, en rýra uppskeru. Sums staðar sést í bera
mold.
D: Ósjálfbærar uppgræðslur þar sem gróðurþekja er gisin og uppskera lítil, einkum mosi og
fléttugróður, og hætta á að verði aftur ógróið land.
4.3.2. Kjarrgróður og skóglendi
Hér er átt við náttúrulegan birkiskóg eða lágvaxið kjarr. Trjágróðurinn rís upp fyrir graslagið,
en getur verið mjög mishár. Mörkin á milli mólendis og kjarrgróðurs miðast við hnéháan
kjarrgróður (víðir og birki) og þekja hans þarf að vera >30 - 50% í lóðréttu ofanvarpi (mörk
enn í mótun).
Birki einkennir oftast kjarrlendi, en þó myndar víðir einnig kjarr. Stakar reyniviðarplöntur
sjást sums staðar í kjarrlendi. Undir kjarrgróðrinum vaxa blómjurtir, grös og lyng. Alla jafna
er kjarri vaxið land uppskerumikið og fær fremur góða einkunn m.t.t. gróðurs. Kjarrgróður
ber vott um lítið eða hæfilegt beitarálag, sérstaklega ef eftirsóttar blómplöntur finnast í
sverðinum. Kjarrgróður getur einnig verið að finna í mýrlendi, en þau flokkast þó alltaf til
votlendis í þessari flokkun. Hafa ber í huga að beit á kjarrlendi getur haft neikvæð áhrif á

23
trjágróðurinn og landið getur þróast t.d. yfir í mólendi, nema að beit sé með þeim hætti að
skógurinn nái að endurnýja sig.
Mat á ástandi: Land sem fellur undir kjarr- og skóglendi er yfirleitt uppskerumikið og vel
fallið til beitar og það fær yfirleitt einkunnir A-B, en C er einnig hugsanleg einkunn.
A: Undirgróður uppskerumikill og blómplöntur áberandi.
B: Rýr undirgróður, stakir rofdílar og nagaðir vaxtarsprotar trjágróðurs.
C: Undirgróður rýr, rofdílar nokkuð áberandi. Landinu hefur hnignað og hætta á eyðingu ef
skógur nær ekki að endurnýja sig.
4.3.3. Graslendi (og blómlendi)
Graslendi í góðu ástandi einkennist af grösum, en sums staðar eru blómjurtir áberandi, s.s.
brennisóley og fíflar. Í þennan flokk falla einnig svæði þar sem blómplöntur eru ríkjandi og
alla jafnan nefnast blómlendi. Graslendi er alla jafna uppskeruríkt og er það einkum að finna
þar sem umhverfisaðstæður eru hagstæðar gróðri. Graslendi þekur oft stór svæði við
brekkurætur. Gróður ár- og lækjarbakka telst iðulega til þessa flokks.
Graslendi er oft einsleitt land og yfirleitt slétt en blómlendi eru stundum þýfð. Gróðurþekjan
er yfirleitt mikil, en þó getur mosi verið þar áberandi í sverðinum. Blómlendi
einkennist af þéttum gróðri, mosi er hverfandi og yfirleitt eru nokkrar blómtegundir ríkjandi.
Sum blómlendi einkennast þó af einni eða fáum tegundum t.d. hvannastóð.
Framræst land þar sem gróðurbreyting hefur átt sér stað, þ.e. votlendistegundir hafa vikið
fyrir grösum, er talið til þessa flokks.
Mat á ástandi: Graslendi er metið eftir því hversu þétt grasið er, hversu gróskumikið það
er og hlutdeild mosa. Graslendi fær oftast góða einkunn (A-B). Þar sem mikið ber á rofdílum
fær graslendið lélegri einkunn (C), en rofdílar eru merki um of mikla nýtingu.
A: Gróskumikið fjölbreytt graslendi með blómjurtum inn á milli. Litlar eða engar þúfur. B:
Nokkuð ber á þúfum, en þær eru grasi grónar og mosi lítið áberandi. Lítið af rofdílum.
Blómjurtir vart sjáanlegar.
C: Graslendið ber greinileg einkenni langvarandi þungrar beitar, þekja léleg og rof í þúfum.
Mosi talsvert áberandi.
D: Gróðurþekjan mikið rofin. Allt að 50% yfirborðsins ógróið.
4.3.4. Votlendi
Undir flokkinn votlendi falla margvíslegar landgerðir, svo sem mýri, hallamýri og flói.
Fjölbreytileiki votlendis er mikill.

24
Helstu einkennistegundir mýra eru m.a. starir, mýrelfting og kvistgróður. Á hálendi eru
stinnastör og kvistgróður áberandi. Aðrar algengar tegundir eru tjarnarstör, vetrarkvíðastör
og gulstör. Helstu einkennisplöntur flóa eru klófífa, en aðrar algengar tegundir eru gulstör,
hengistör, hrafnastör og vetrarkvíðastör.
Allt land sem flokkast sem votlendi einkennist af miklum gróðri, misfjölbreyttum, en
nánast ævinlega þéttum sverði. Uppskera er oftast mikil. Votlendi er stundum þýft.
Í sumum tilvikum kann að koma upp spurning um það hvort tjarnir í votlendi skuli teljast
vatn eða sem hluti votlendisins, sérstaklega við greiningu á gervihnattamyndum. Slíkt verður
að meta eftir stærð tjarnanna og þá einnig hvort hver tjörn er nægjanlega stór til að verða að
sérstakri einingu á þeim myndgögnum (t.d. gervihnattamyndum) sem notuð eru við greininguna.
Rétt er að hafa í huga að úrkoma hefur áhrif á hversu mikið vatn er hverju sinni í
yfirborði votlendisins.
Mat á ástandi: Votlendi er metið eftir uppskeru og hversu þýft það. Vegna þykks svarðar
þolir votlendi beitarálag yfirleitt vel, en þó getur votlendi verið viðkvæmt fyrir traðki stærri
beitardýra. Ofnýtingarmerki koma fram sem brattar þúfur og rofdílar.
A: Uppskerumikið land, slétt eða litlar þúfur. Fjölbreyttur gróður og lítil ummerki eru um
traðk. Engir rofdílar.
B: Ummerki um traðk og rofdílar komnir í þekju en gróður þó samfelldur og þéttur að mestu.
C: Rofdílar orðnir áberandi í þekjunni.
D: Gróðurþekjan mikið rofin. Allt að 50% yfirborðsins ógróið.
4.3.5. Hálfdeigja
Undir þennan flokk falla deiglendi, jaðar og framræst votlendi sem ekki er farið að bera
augljós merki gróðurbreytinga yfir í þurrlendi (graslendi eða mólendi).
Hálfdeigja einkennist af tegundum sem bæði finnast í votlendi og þurrlendi.
Einkennistegundir eru m.a. starir, t.d. stinnastör, mýrarstör og slíðrastör, elftingar, t.d
mýrarelfting og klóelfting, sem og hrossanál. Aðrar algengar tegundir eru hálíngresi,
snarrótarpunktur, túnvingull, vallhæra og smárunnar. Í hálfdeigju vex einnig oft víðir og
stundum birkikjarr.
Við fyrstu sýn er auðvelt að þekkja hálfdeigju á fífunni sem er mjög áberand um mitt
sumar. Fífan er þó einnig algeng í votlendi og því þarf ganga úr skugga um það hvort þessi
fífuflákar tilheyra votlendi fremur en hálfdeigju. Jarðvegur hálfdeigju er ætíð rakur, en þó
stendur vatn sjaldnast upp undir grasrót. Samt getur vatn staðið í lautum á vorin og eftir
mikla úrkomu.

25
Hálfdeigja er oft þýfð og á mörkum votlendis og graslendis eða móa (þ.e. jaðar). Á
mörkunum myndast oft einskonar þúfnagarður, einkum þar sem þurrlendið liggur nokkuð
hærra en votlendið, eins og títt er í holtum og við hæðardrög.
Mat á ástandi: Hálfdeigja er metin eftir uppskeru og beitareinkennum. Ofnýtingarmerki
koma fram sem brattar þúfur og rofdílar.
A: Uppskerumikið land, slétt eða litlar þúfur. Fjölbreyttur gróður. Heil gróðurþekja.
B: Rofdílar sýnilegir í annars, því sem næst, samfelldri gróðurþekju.
C: Talsvert af rofdílum og rofið virkt.
D: Gróðurþekjan mikið rofin. Allt að 50% yfirborðsins ógróið.
4.3.6. Ríkt mólendi
Í ríku mólendi er hlutdeild eftirsóttra beitarplantna (grasa og blómplantna) í gróðurþekjunni
umtalsverð (>10%). Jarðvegur er yfirleitt þykkur en yfirborðið oftast þýft. Ríkt mólendi er
mjög fjölbreytilegt hvað gróðursamsetningu varðar, þar eru ýmsir smárunnar (blá- og
aðalberjalyng, krækilyng, beitilyng og fjalldrapi) oft áberandi, sem og víðir. Alltaf er talsvert
af grösum og/eða blómplöntum í sverðinu, en oftast einnig nokkur mosi.
Oft kann að reynast erfitt að meta mörkin á milli ríks og rýrs mólendis, en eins og
nafngiftirnar fela í sér þá er ríka mólendið gróskumeira, þ.e. munurinn er sá að í ríku mólendi
er umtalsverð framleiðsla af nýtanlegri uppskeru. Munurinn á milli þessara flokka kemur
yfirleitt skýrlega fram á gervihnattamyndum. Til að skera úr um það hvorum flokknum svæði
tilheyrir á vettvangi er leitað eftir tegundum sem beitardýr eru sólgin í, s.s. grösum,
blómplöntum, störum (stinnastör) og víði (sjá viðauka). Séu þessar tegundir áberandi er
umtalsverð framleiðsla af nýtanlegri uppskeru og þá skal flokka landið sem ríkt mólendi.
Einnig skal huga að hlutdeild mosa, en minna er af mosa í ríku mólendi en rýru, en mosi
finnst þó oft á þúfnakollum í ríku mólendi.
Þeki hnéhátt kjarr um og yfir 50% yfirborðsins flokkast svæðið sem kjarrlendi, en að
öðrum kost sem ríkt mólendi.
Rétt er að hafa það í huga að beit getur valdið því að einkennisplöntur í ríku mólendi
verða lítt áberandi við fyrstu sýn.
Mat á ástandi: Mólendi er metið eftir því hversu þéttur hágróður er (grös og blómjurtir),
hvort mosi er í yfirborði og hversu þýft það er. Þetta land er yfirleitt hentugt til beitar (sé
jarðvegsrof lítið).
A: Órofin gróðurþekja og mikið um grös innan um annan mólendisgróður. Ekkert rof.
B: Meðalbrattar þúfur, lítið rof í þúfum.

26
C: Brattar þúfur, rofdílar áberandi. Mosi oft áberandi. Vinsælar beitarplöntur mikið bitnar og
lítið áberandi.
D: Gróðurþekjan mikið rofin. Allt að 50% yfirborðsins ógróið.
4.3.7. Rýrt mólendi
Rýrt mólendi einkennist af lélegum beitarplöntum, einkum lyngtegundum (krækilyng,
bláberjalyng, sortulyng, beitilyng, fjalldrapi), en einnig móasefi og þursaskeggi. Oft er þar
mikill mosi og jafnvel fléttugróður. Lítið er af eftirsóttum beitarplöntum á borð við blómtegundir;
grös og starir (t.d. stinnastör) hafa litla útbreiðslu (

27
láglendi er mosavaxið land oft að finna á nýlegum hraunum, en einnig á röskuðum svæðum,
svo sem þar sem jarðvegsrof hefur eytt fyrri gróðurhulu og jarðvegi. Mosi er einnig algengur
um lágsveitir Suðurlands og á heiðum, ekki síst á vestanverðu landinu, þar sem úrkoma er
mikil. Mosa- og fléttuvaxin hraun í Þingeyjarsýslum falla einnig í þennan flokk
Með mosa vaxa oft grös, starir og smárunnar. Stinnastör vex víða með mosa, en af
smárunnum má nefna grasvíði, krækilyng, grávíði, bláberjalyng og beitilyng.
Mörkin á milli mosavaxins lands og annarra gróðurflokka geta verið óljós. Mörk mosa og
rýrs mólendis eru oft harla óskýr, en mosinn er að jafnaði hærra á holtum og meira áveðra.
Þar sem grös eða aðrar háplöntur vaxa með mosa og landið er lítið beitt verða grösin mjög
áberandi og hætt er við því að við fyrstu sýn sýnist vera um graslendi að ræða, en þegar að er
nánar gáð kann hlutdeild mosa að vera yfir 2/3. Og á sama hátt þá kann hlutdeild mosa að
sýnast meiri en ella sé land mikið bitið og grös lítt áberandi.
Mosavaxið land er algengt á landi sem er að öðru leyti gróðurlítið. Við þær aðstæður er
þekja mosans rofin. Þeki opnurnar í mosanum meira en 50% yfirborðsins þá flokkast landið
sem hálfgróið. Almennt gildir að mosi verði að þekja 2/3 hluta yfirborðsins til að svæðið
flokkist sem mosavaxið land, en ef mosi er ríkjandi á annars gróðurlitlu landi þá flokkast
svæðið til mosavaxins lands sé þekja mosans >50%.
Mat á ástandi: Mosi er einkennandi fyrir rýrt land, sem hvorki ber né þolir mikla beit.
Mosavaxið land er metið eftir því hversu mikil þekja mosa er, hversu þýft það er, rofdílum og
hvar mosi vex ef landið er þýft.
B: Slétt land með heillega gróðurþekju, þar sem með mosanum vaxa fyrst og fremst grös sem
eru uppskerumikil og eftirsótt af beitardýrum. Nokkuð um tegundir sem eftirsóttar eru til
beitar. Lítið er um rofdíla.
C: Mosavaxið land, þar sem þúfur eru áberandi og/eða tegundirnar eru uppskerulitlar og lítt
eftirsóttar af beitardýrum. Þekja rofdíla lítil-talsverð.
D: Land með bröttum þúfum, þar sem mosinn er nánast einráður og eftirsóttar beitarplöntur
hverfandi. Rofdílar eru oft áberandi í landinu, en það er ekki skilyrði fyrir þessari einkunn.
4.3.9. Hálfgróið land
Land í þessum flokki hefur gróðurhulu á bilinu 20-50%. Tegundasamsetningin getur verið
mismunandi og bæði getur verið um að ræða eftirsóttar beitarjurtir og tegundir sem minna eru
bitnar. Land sem telst til þessa flokks hefur litla framleiðslugetu og telst ekki í góðu ástandi
sökum rofinnar gróðurhulu. Þessi svæði eru afar misjöfn, en oftast er jarðvegurinn rýr.

28
Ógróni hluti yfirborðsins getur ýmist verið þakinn grjóti, sandi, mold eða klöpp. Gróður getur
verið að nema land á þessum svæðum eða að um sé að ræða gróðurleifar í röskuðu landi.
Landformin geta m.a. verið holt, melar, áreyrar, sandar, skriður, hraun o.fl.
Mat á ástandi: Mat á hálfgrónu landi byggist fyrst og fremst á gróðurþekju og hlutfalli
vísitegunda í gróðurþekju (bæði vísbendingar um gott eða vont ástand gróðurs).
B: Gróðurþekja er allt að 50% og þá fyrst og fremst grös, blómjurtir og jafnvel kjarrlendi.
Ógróni hluti yfirborðsins stöðugur (grjót og klappir) og rof hverfandi.
C: Gróðurþekja heil á grónum hluta landsins og einkennist að hluta af eftirsóttum
beitargróðri (samsvarandi ríku mólendi). Gróni hluti landsins fengi A-B einkunn. Lítil
merki um rof.
D: Gróðurþekja nærri 20%, þ.e. neðri mörkum þessa flokks og rof talsvert áberandi, eða rof
áberandi og lítil merki um framvindu gróðurs á lítið gróna hlutanum. Eða 30-50%
gróðurhula, en gróni hluti landsins fengi gróðureinkunn C.
4.3.10. Lítið gróið land, auðnir
Í flokkinn lítt gróið land fara fjölmargar yfirborðsgerðir, sem hafa það sameiginlegt að vera
lítið grónar. Gróðurþekja er ávallt minni en 20% sé metið í lóðréttu ofanvarpi. Gróður á
auðnum einkennist af plöntum með víðtækt rótarkerfi og plöntueinstaklingarnir standa oft
fjarri hver öðrum. Fjallað var ítarlega um beit á lítið grónu landi framar í þessu riti.
Mat á ástandi: Lítt gróið land er viðkvæmt og hentar ekki til beitar. Rétt væri að
einkunn lítt gróins lands væri alltaf D. Hér er sú leið ekki farin að sinni, enda er lítt gróið land
metið sérstaklega sem sérstakt viðmið. Einkunn auðna er metin samkvæmt rofskala og er
ýmist C eða D. Þetta leiðir að vísu til að rofeinkunn er notuð bæði fyrir ástand gróðurs og rof
er varðar auðnir.
C: Melar og land með tiltölulega stöðugt yfirborð (af auðn að vera), oft með grjóthulu sem
verndar yfirborðið, en lítið af lausum sandi.
D: Sendnar auðnir, moldir og grjótskriður. Rofmyndir sandmelar, sandhraun, sandar,
urðarskriður, moldir. Sjá kafla um auðnir í bókinni „Jarðvegsrof á Íslandi“ (Ólafur
Arnalds o.fl., 1997).

29
5. STÝRIÞÆTTIR OG ÖNNUR ATRIÐI
5.1. Vísiplöntur
Eftirfarandi umfjöllun um vísiplöntur byggir á rituðum heimildum um lostætni plantna og
plöntuval búfjár, m.a. skrifum Ingva Þorsteinssonar (1980, m.a. 3. tafla, bls. 95); Ingva
Þorsteinssonar o.fl. (1984), Önnu Guðrúnar Þórhallsdóttur (1992) og Sigþrúðar Jónsdóttur
(1989).
Ýmsar tegundir plantna geta verið glögg vísbending um að gróðurfar sé í góðu eða lélegu
(hnignuðu) ástandi. lögð er áhersla á að ástand sé metið eins og það er á hverjum tíma, en
ekki miðað við hugsanlega eða áætlaða þróun landsins, sem er í flestum tilfellum mjög erfitt.
Land í lélegu ástandi fær vitaskuld lélega einkunn, sem getur þó batnað ef vísiplöntur gefa til
kynna betri einkunn en frumgreining hagans (t.d. á gervihnattamynd, rýrt mólendi). Þau atriði
sem hér eru tilgreind byggja á reynslu gróðurnýtingardeildar Rala (nú umhverfissvið). Rétt er
að koma upp vöktunarkerfi á ástandi haga á landsvísu, sem m.a. gæfi gögn sem nota mætti til
að skilgreina betur vísiplöntur og einkenni batnandi eða versnandi ástands beitilands.
Helstu vísiplönturnar sem gefa til kynna betra ástand en fyrsta greining í gróðurflokk eru
lostætar blómplöntur á borð við blágresi og möðrutegundir, sem og víðitegundir (á þó ekki
við hrossahólf). Þessar tegundir hverfa yfirleitt úr gróðurþekjunni við vaxandi beit á undan
öðrum minna bitnum tegundum og því getur tilvist þeirra gefið til kynna framför. Vísiplöntur
er þó aðeins hægt að not til að bæta gróðureinkunn ef jarðvegsrof er lítið. Það er ekki
nægjanlegt að finna þessar tegundir í þekjunni ef greinileg landhnignun á sér stað af völdum
jarðvegsrofs.
Helstu vísiplöntur sem gefa til kynna lélegt ástand hagans eru lyngtegundirnar (krækilyng,
bláberjalyng, sortulyng), fjalldrapi, þursaskegg, hrossanál o.fl. tegundir, en einnig skortur á
lostætum beitarplöntum. Drög að tegundarlista er birtur í viðauka, en á það er lögð áhersla að
bæta þarf þennan lista eftir föngum sem fyrst.
Miðað er við að vísiplöntur séu það auðgreinanlegar og áberandi í haganum að
skoðunaraðili sjái í sjónhendingu hvort þær séu til staðar eða ekki, þ.e. þær þurfa að hafa
næga hlutdeild í gróðurþekjunni til að sjást vel. Erfiðara er að skilgreina ákveðna hlutdeild,
því hún kann að vera lítil talin í %, enda þótt þessar plöntur séu mjög sýnilegar.
Við leggjum á það áherslu að mjög æskilegt telst að koma af stað vöktunarverkefni á
vegum landbúnaðarins, þar sem settar verði upp á skipulegan hátt fjöldi fastra reita (>1000
reitir), þannig að betri upplýsingar liggi fyrir um hlutdeild plantna í hinum mismunandi

30
gróðurlendum, til þess að fylgjast með þróun á landsvísu og til að geta endurbætt matskerfið í
framtíðinni. Þá er mikilvægt að stuðla að auknum rannsóknum á vísiplöntum, atferlisfræði
sauðfjár og plöntuvali búfénaðar.
5.2. Sandsvæði
Sandsvæði ætti alls ekki að beita, jafnvel þótt gróðurhula sé nokkur. Í slæmu árferði fer
sandsvæðum mjög hratt aftur ef sandfok kemst af stað að nýju. Slík svæði eru afar viðkvæm
fyrir áföllum, svo sem gjóskufalli. Miða ætti við að á sandsvæðum sé samfelld og
gróskumikil gróðurhula, bæði á afréttum og í heimalöndum. Miðað er við sand í landi sem
flokkað er sem auðn og hálfgróið land við flokkun gróðurfars (flokkun byggð á gervihnattamynd).
Afréttir sem einkennast af söndum teljast ekki hæfir til vottunar. Þar með ættu sendnir
afréttir í nágrenni virkustu eldstöðvanna ekki að hljóta vottun, enda ætti skilyrðislaust að hlífa
slíku landi við beit.
5.3. Halli lands - stórgripir
Brattlendi er mun viðkvæmara fyrir beit en sléttlendi. Sérstaklega er hlíðum hætt við rofi þar
sem stórgripum er beitt á þær. Ennfremur er hlíðum mjög hætt við rofi þar sem mikil úrkoma
getur fallið á skömmum tíma, t.d. á Suðausturlandi. Hlíðarnar eru sérstaklega viðkvæmar
fyrir beit stórgripa á haustin, vetrum og á vorin. Þar sem hlíðar eru stór hluti heimalands (eða
afréttar) verður að setja skilyrði um að þær séu ekki beittar af stórgripum.
5.4. Stórgripir á afréttum
Gróður á hálendi landsins er viðkvæmur og víða stendur hann höllum fæti. Stórgripir (hross)
ganga nærri gróðri, og hófför geta valdið varanlegum skaða í þýfðu þurrlendi á hálendinu.
Stórgripir valda auknu beitarálagi til viðbótar við sauðfjárbeitina, sem endurspeglast í ástandi
afrétta, svo víða er sjálfgert að hætta beit hrossa eigi viðkomandi afréttur að fá vottun.
Í þessu ljósi er það gert að skilyrði að meta verði sérstaklega öll afréttarlönd þar sem
stórgripir ganga á landinu.

31
HEIMILDIR
Andrés Arnalds, 2001. Landkostir og landnýting – framtíðarsýn. Ráðunautafundur 2001: 69-
73.
Anna Guðrún Þórhallsdóttir, 1992. Beitarfræði fyrir bændaskóla. Drög að handriti.
Bændaskólinn á Hvanneyri.
Apfelbaum og Chapman, 1997. Ecological restoration. A practical approach. Í: (M.S. Boyce
og A. Haney, ritstj.) Ecosystem Management: Applications for sustainable forest and wildlife
resources. Yale University Press, New Haven, Connecticut.
Archer, S., 1989. Have Southern Texas savannas been converted to woodlands in recent
history The American Naturalist 134: 545-561.
Archer, S., 1996. Assessing and interpreting grass-woody plant dynamics. Í: (J. Hodgson og
A. Illius, ritstj.) The ecology and management of grazing systems. Bls. 101-134. CAB
International, Walllingford, Oxon, UK.
Archer, S. og C. Stokes, 2000. Stress, disturbance and change in rangeland ecosystems. Í:
(Ólafur Arnalds og S. Archer, ritstj.) Rangeland Desertification. Bls. 17-38.
Árni Bragason, 2001. Þróun og nýir straumar í náttúruvernd. Í: Áratugur í umhverfisvernd.
Yfirlit yfir þróun á nokkrum sviðum umhverfismála 1990-2000. Umhverfisráðuneytið,
Reykjavík.
Arnold, R.W., 1983. Concepts of soils and pedology. Í: (L.P. Wilding, N.E. Smeck og G.F.
Hall, ritstj.) Pedogenesis and Soil Taxonomy. I. Concepts and interactions. Bls. 1-21.
Developments in Soil Science 11A, Elesevier, Amsterdam.
Ása L. Aradóttir, 2001. Landgræðsla og baráttan við jarðvegseyðingu. Í: Áratugur í
umhverfisvernd. Yfirlit yfir þróun á nokkrum sviðum umhverfismála 1990-2000. Bls. 31-38.
Umhverfisráðuneytið, Reykjavík.
Ása L. Aradóttir, Ólafur Arnalds og S. Archer, 1992. Hnignun gróðurs og jarðvegs. Græðum
Ísland IV: 73-82.
Borgþór Magnússon, Ásrún Elmarsdóttir og Björn H. Barkarson, 1997. Hrossahagar. Aðferð
til að meta ástand lands. Rannsóknastofnun landbúnaðarins og Landgræðsla ríkisins,
Reykjavík.
Buller, G.A., H. Wilson og A. Höll, 2000. Agri-environmental Policy in the European
Union. Ashgate, Aldershot, Bretland.
Daily, G.C., S. Alexander, P.R. Erlich, L. Goulder, J. Lubchenco, P.A. Matson, H.A. Mooney,
S. Postel, S.H. Schneider, D. Tilman og G.M. Woodwell, 1997. Ecosystem services: Benefits
supplied to human Societies by Natural Ecosystems. Issues in Ecology 2, Ecological Society
of America, Washington D.C.

32
Dale, V.H., S. Brown, R.A. Haeuber, N.T. Hobbs, N. Huntly, R.J. Maiman, W.E. Riebsame,
M.G. Turner og T.H. Valone, 2000. Ecological principles and gudelines for managing the use
of land. Ecological Applications 10: 639-670.
FAO, 1993. Key aspects of strategies for the sustainable development of drylands. FAO,
Róm.
FAO, 1998. World Reference Base for Soil Resources. FAO-ISSS-ISRIC, Róm, Ítalíu.
Fothergill, M. og D.A. Davis, 2001. Quality products from a quality landscape. Ráðunautafundur
2001: 15-23.
Graetz, R.D., 1996. Empirical and practical approaches to land surface characterization and
change detection. Í: (J. Hill og D. Peter, ritstj.) The use of remote sensing for land
degradation and desertification monitoring in the Mediterranean Basin. Bls. 9-21. European
Commission, Brussels.
Guðni Þorvaldsson, 2001. Góðra bænda hættir í framtíðinni. Ráðunautafundur 2001: 30-32.
Gunnar Ólafsson, 1980. Næringargildi beitargróðurs. Íslenskar landbúnaðarrannsóknir 12:
127-134.
Heitschmidt, R.K. og J.W. Stuth, 1991. Grazing management. An ecological perspective.
Timber Press, Portland, Oregon.
Hlynur Óskarsson og Ása L. Aradóttir, 2001. Gildi úthaga – þjónusta vistkerfa.
Ráðaunautafundur 2001: 65-68.
Hodgson, J. og A.W. Illius, 1996. The ecology and management of grazing systems. CAB
International, Wallingford, Bretland.
Holling, C.S., 1973. Resilience and stability of ecological systems. Annual Review of
Ecology and Systematics 4: 1-23.
Ingvi Þorsteinsson (ritstj.), 1980. Gróðurkortagerð og rannsóknir á beitilöndum. Íslenskar
landbúnaðarrannsóknir 12(2).
Ingvi Þorsteinsson, 1980. Gróðurskilyrði, gróðurfar, uppskera gróðurlenda og plöntuval
búfjár. Íslenskar landbúnaðarrannsóknir 12: 85-99.
Ingvi Þorsteinsson, Ólafur Arnalds og Ása Aradóttir, 1984. Rannsóknir á ástandi og beitarþoli
gróðurlenda á Auðkúlu- og Eyvindarstaðaheiði 1983. Skýrsla Rannsóknastofnunar
landbúnaðarins til Landsvirkjunar. Rannsóknastofnun landbúnaðarins, Reykjavík.
Joyce, L.A., 1993. The life cycle of the range condition concept. Journal of Rangement 46:
132-138.
Kallander, I., 2001. Organic argriculture – basic principles and benefits. Ráðunautafundur
2001: 33-35.

33
Lebel, G.C. og H. Kane, 1991. Sjálfbær þróun. Leiðsögn um ritið Sameiginleg framtíð vor,
skýrslu Umhverfis- og þróunarnefndar S.þ. Ritröð umhverfisráðuneytið, 1. rit.
Ludwig, J.A. og D.J. Tongway, 2000. Viewing rangelands as landscape systems. Í: (Ó.
Arnalds og S. Archer, ritstj.) Rangeland desertification. Kluwer Academic Publishers,
Dordrecht. Bls. 39-52.
Malachek, J.C., D.F. Balph og F.D. Provenza, 1986. Plant defence and herbivore learning:
Their consequences for livestock grazing systems. Í: (Ólafur Guðmundsson, ritstj.) Grazing
Research at Northern Latitutes, NATO ASI Series A: Life Sciences Vol. 108, bls. 193-208.
NRCS, 1994. Rangeland healt. New methods to classify, inventory, and monitor rangelands.
National Academy Press, Washington D.C.
NRCS-USDA, 1997. National Range and Pasture Handbook. USDA-NRCS, Washington
DC.
Nebel, B.J. og R.T. Wright, 2000. Environmental Science. 7. útg. Prentice Hall, New
Jersey.
Noy-Meir, I. og B.H. Walker, 1986. Stability and resilience in rangelands. Í: (P.J. Joss, P.W.
Lynch og J.B. Williams, ritstj.) Rangelands: a resource under siege: Proceedings of the
second International Rangeland Congress, Adelaide. Bls. 21-25.
Ólafur Arnalds, 1990. Characterization and erosion of Andisols in Iceland. Ph.D. ritgerð,
Texas A&M University, College Station, Texas.
Ólafur Arnalds, 1997. Að lesa landið. Rannsóknastofnun landbúnaðarins og Landgræðsla
ríkisins, Reykjavík.
Ólafur Arnalds, 2003. Volcanic soils of Iceland. Catena. Í prentun.
Ólafur Arnalds og Björn Barkarsson, 2003. Soil erosion and land use policy in Iceland in
relation to sheep grazing and government subsidies. Environmental Science and Policy. Í
prentun.
Ólafur Arnalds, Elín Fjóla Þórarinsdóttir, Sigmar Metúsalemsson, Ásgeir Jónsson, Einar
Grétarsson og Arnór Árnason, 1997. Jarðvegsrof á Íslandi. Landgræðsla ríkisins og
Rannsóknastofnun landbúnaðarins, Reykjavík.
Rannveig Ólafsdóttir, 2001. Land degradation and climate in Iceland. A spatial and temporal
assessment. Meddelanden fran Lunds Universitets Geografiska Institutioner, Avhandling
143, Lundur, Svíþjóð.
Ríkharð Brynjólfsson, 2001. Lífrænn/hefðbundinn landbúnaður - Andstæður eða hliðstæður
Ráðunautafundur 2001: 36-41.

34
Schleicher-Tappeser, R. og F. Strati, 1999. Sustainability – A new paradigm for research Í:
(M. Catizzone, ritstj.) From ecosystem research to sustainable development. Towards a new
paradigm for ecosystem research. Ecosystem Research Report No. 26, European
Commission, EUR 18847 EN. Brussels.
SER, 2002. The SER Primer on Ecologica Restoration. Society for Ecological Restoration
Science and Policy Working Group. www.ser.org.
SSSA, 1996. Glossary of Soil Science Terms. Soil Science Society of America, Madison,
Wisconsin, Bandaríkin.
Sigþrúður Jónsdóttir, 1989. Beitaratferli og plöntuval sauðfjár og hrossa. Ráðunautafundur
1989: 133-140.
Smith, E.L. (ritstj.), 1995a. The task group on unity and concepts in terms. The Society for
Range Management. Rangelands 17: 85-92.
Smith, E.L. (ritstj.), 1995b. Task group on unity in concepts and terminology. New concepts
for assessment of rangeland condition. Journal of Range Management 48: 271-282.
Steindór Steindórsson, 1964. Gróður á Íslandi. Almenna Bókafélagið, Reykjavík.
Steindór Steindórsson, 1980. Flokkun gróðurs í gróðursamfélög. Íslenskar landbúnaðarrannsóknir
12: 11-52.
Stafford Smith, M., 1996. Management of rangelands. Paradigms at their limits. Í: (J.
Hodgson og A.W. Illius, ritstj.) The ecology and management of grazing systems. Bls. 325-
357.
Stoddard, L.A., A.D. Smith og T. Box, 1975. Range management. 3. útg. McGraw-Hill,
New York.
Sigurður R. Gíslason, Stefán Arnórsson og Halldór Ármansson, 1996. Chemical weathering
of basalt in Southwest Iceland: effects of runoff, age of rocks and vegetative/glacial cover.
Americal Journal of Science 296: 837-907.
Tongway, D., 1994. Rangeland soil condition assessment manual. CSIRO, Division of
Wildlife and Ecology, Canberra.
Tongway, D. og N. Hindley, 1995. Manual for soil condition assessment of tropical
grasslands, CSIRO Division of Wildlife and Ecology, Canberra.
Tongway, D. og N. Hindley, 2000. Assessing and monitoring desertification with soil
indicators. Í: Rangeland desertification, (Ó. Arnalds og S. Archer, ritstj.) Kluwer Academic
Publishers, Dordrecht. Bls. 89-98.
Tongway, D.J. og J.A. Ludwig, 1997. The nature of landscape dysfunction in rangelands. Í:
(J. Ludwig, D. Tongway, D. Freudenberger, J. Noble og K. Hodgkinson, ritstj.) Landscape
ecology: Function and management. CSIRO Publishing, Australia. Bls. 49-61.

35
Umhverfisráðuneytið, 1996. Sjálfbær þróun í íslensku samfélagi. Framkvæmdaáætlun til
aldamóta. Samþykkt í ríkisstjórn 1997. Á vef Umhverfisráðuneytisins.
Westoby, M., B.H. Walker og I. Noy-Meir, 1989. Opportunistic management for rangelands
not at equilibrium. Journal of Range Management 42: 266-274.
Whisenant, S.G., 1999. Repairing damaged wildlands. A process-oriented, landscape-scale
approach. Cambridge University Press.
Williams, P.H. og R.J. Haynes, 1990. Influence of improved pastures and grazing animals on
nutrient cycling within New Zealand soils. New Zealand Journal of Ecology 14: 49-57.

36
VIÐAUKI 1
Vísiplöntur:
Þessi listi er settur fram til hagræðingar og byggir m.a. á skrifum Ingav Þorsteinssonar (1980),
Gunnars Ólafssonar (1980), Ingva þorsteinssonar o.fl. (1984), Sigþrúðar Jónsdóttur (1989), og
Önnu Guðrúnar Þórhallsdóttur (1992); auk reynslu þeirra sem komu að samningu þessa rits.
Það er mjög mikilvægt að auka við þenna lista og endurskoða eftir því sem þekking eykst.
Lostætar, bitnar
blásveifgras
blágresi
blávingull
brjóstagras
fjallapuntur
fjallasveifgras
geldingahnappur
grávíðir
gullbrá
gulvíðir
hálíngresi
lambagras
ljósberi
lógresi
móastör
skriðlíngresi
slíðrastör
smjörgras
stinnastör
sýkigras
túnfíflar
túnsúra
túnvingull
vallarsveifgras
Síður bitnar
augnfró
bláberjalyng
blóðberg
dýragras
fjalladepla
fjallafoxgras
fjallanóra
fjallastör
flagasef
grasvíðir
hálmgresi
hárleggjastör
hnappstör
holtasóley
hrossanál
hvítmaðra
kornsúra
krækilyng
lyfjagras
maríuvendlingur
melablóm
melanóra
mosajafni
mosalyng
móanóra
músareyra
naflagras
sauðamergur
tröllastakkur
tungljurt
vorblóm
þursaskegg
þúfusteinbrjótur

37
VIÐAUKI 2
Viljayfirlýsing vegna sauðfjársamnings:
Viljayfirlýsing
vegna mats á landnýtingu vegna gæðastýringarþáttar í samningi um framleiðslu
sauðfjárafurða.
Almennt
Meginviðmiðun við ákvörðun á nýtingu heimalanda og afrétta er að nýtingin sé sjálfbær,
ástand beitarlands sé ásættanlegt og gróður í jafnvægi eða framför. Bóndi sem sækir um
þátttöku í gæðastýrðri sauðfjárframleiðslu þarf að fá staðfest að hann hafi yfir að ráða
beitilandi sem sé í viðunandi ástandi og beitarnýting sé sjálfbær. Nytjaland mun á næstu árum
afla grunnupplýsinga um stærð einstakra jarða og gróðurfar þeirra og út frá þeim gögnum
áætla hvort nægjanlegt gróðurlendi sé til núverandi beitarnytja. Matsreglur byggjast að
stærstum hluta á mati á stærð gróðurlendis og gerð þess (gróðurfar - framleiðni) ásamt
fyrirliggjandi gögnum um nýtingu og ástand, t.d. vegna rofs (uppblástur). Leiki vafi á að
fullnægjandi beitiland sé fyrir hendi eða þar sem vitað er að ástand landsins er ekki
ásættanlegt, s.s. vegna upplýsinga um rof eða hrossabeit, fer fram ítarlegri skoðun á landinu.
Jafnframt skal stefnt að því að auðnir og rofsvæði verði ekki nýtt til beitar og gerðar
tímasettar framkvæmda- og fjárhagsáætlanir um úrbætur eftir því sem við á. Fáist ekki
fjármagn til nauðsynlegra girðinga verða bændur ekki látnir gjalda þess í vottun.
Heimalönd
Fram fari mat á stærð og gerð gróðurlendis heimalanda. Staðfesta þarf að beitarnýting þess
lands sem hver bóndi hefur afnotarétt af sé innan þeirra marka sem viðurkenndar
verklagsreglur Nytjalands kveða á um. Séu heimalönd samliggjandi jarða ógirt getur
vottunaraðili staðfest fyrir viðkomandi svæði í heild hvort beit sé fullnægjandi, að því
tilskyldu að nýtingin sé ágreiningslaus.
Afréttir
Meta þarf hvar sauðfjárbeit getur talist vistfræðilega sjálfbær, þ.e. að hún stuðli ekki að
eyðingu gróðurs og að gróður sé í jafnvægi eða framför. Þar sem land hefur lágmarkshulu
gróðurs, rof innan tilskildra marka og ástand gróðurs talið ásættanlegt, skal beitarnýting ekki
vera meiri en svo að jafnvægi ríki eða gróðri fari fram og rof minnki. Þar sem gróðurhula er
innan við tiltekið lágmark eða rof talið of mikið en þó samfelld gróðursvæði á afrétti, skal
miða við að afmarka beitarsvæði afréttarins þar sem gróður er nógur og rof talið lítið. Afréttir
sem einkennast fyrst og fremst af auðnum og/eða rofsvæðum geta fengið tímabundna vottun
(t.d. allt að 10 ár), ef þar er unnið samkvæmt tímasettri áætlun um friðun afréttar á meðan
annarra úrlausna er leitað, svo sem að skapa beit á öðrum stöðum. Þar sem svo háttar skal
Landgræðsla ríkisins í samráði við bændur, sveitarfélög, og Nytjaland, vinna aðgerðaráætlun
um úrbætur.

38
Úrbætur
Þar sem umbóta er þörf svo uppfylla megi kröfur um landnýtingarþátt gæðastýringar gerir
framleiðandi og eftir atvikum aðrir umráðaaðilar landgræðslu- og landnýtingaráætlun í
samráði við Landgræðsluna. Áætlunin getur m.a. falið í sér beitarfriðun svæða, sáningu
og/eða áburðargjöf og að viðkomandi bændur séu að vinna að uppgræðslu í heimalöndum til
að geta minnkað álag á afrétt. Framkvæmd hennar skal höfð til hliðsjónar þegar vottunaraðili
metur landið.
Vottunaraðili
Þar sem verklagsreglur og niðurstöður Nytjalands veita ekki fullnægjandi upplýsingar um að
landnýting sé sjálfbær, þarf vottunaraðili með þekkingu á landlæsi að skoða viðkomandi land
og nýtingu þess. Landgræðsla ríkisins og Rannsóknastofnun landbúnaðarins þjálfa starfsfólk
og samhæfa vottunina, en þeir sem votta þurfa að fá til þess viðurkenningu
landbúnaðarráðuneytisins.
Álita- og ágreiningsmál
Ágreiningsefnum varðandi synjun á vottun vegna landnota skal vísað til úrskurðarnefndar
sem landbúnaðarráðherra skipar.
Gildistaka
Ákvæði verklagsreglna þessara skulu taka gildi árið 2003 enda sé ljóst í upphafi árs 2003 að
þær grunnupplýsingar sem aflað verður með verkefninu Nytjaland liggi fyrir eigi síðar en 1.
sept. 2003.
Reykjavík 11. mars 2000.
Guðni Ágústsson, landbúnaðarráðherra
Sveinn Runólfsson, Landgræðslu ríkisins
Ari Teitsson, Bændasamtökum Íslands
Þorsteinn Tómasson, Rannsóknastofnun landbúnaðarins
Aðalsteinn Jónsson, Landsamtök sauðfjárbænda
Þessi texti er fenginn af heimasíðu Bændasamtaka Íslands.