I BÖLMƏ OPTO NANOELEKTRONİKA - Bakı Dövlət Universiteti

Fizikanın müasir problemləri VI Respublika konfransı
elektron yükdașıyıcıları yaradaraq antiferromaqnetizm nizamlılığını pozur və ifratkeçirici
halın əmələ gəlməsinə gətirir.
Yeni sinif FeAs birləșmələrində yüksəktemperaturlu ifratkeçiricilyin kəșfindən keçən
bir ildən bir az çox müddət ərzində dünya fiziklərinin, kimyaçılarının və texnoloqlarının səyi
nəticəsində FeAs birləșmələrinin təbiətinin izahı haqqında böyük müvəffəqiyyətlər əldə
edilmișdir. Tədqiqatlardakı bu aktivlik yalnız kupratlarda YTİK kəșfindən sonra meydana
çıxan aktivliklə müqayisə oluna bilər. Lakin tədqiqatların indiki periodu uzaq iyirmi illikdəki
tədqiqatlardan əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir.
Əgər kupratlarda YTİK-in təbiətin öyrənməsi üçün illər tələb olunurdusa, yeni sinif
birləșmələrin fiziki əsaslarının izah edilməsi üçün bir il kifayət etdi ki, ilkin nəticələr
haqqında məlumat verilsin.
Hal-hazırdakı ișdə obyekt olaraq ReOFeAs birləșməsi götürülmüșdür (burada Renadir
torpaq elementləridir). Qeyd edək ki, dopinqləșməmiș birləșmələr anti ferromaqnit
(AFM) metallardır, hansi ki, maqnit nizamlılığı, Neel temperaturunda (T N =140K) struktur
faza keçidi tetraqonaldan ortorombik fazaya keçidi ilə birlikdə baș verir. Oksigeni F ilə əvəz
etdikdə F-in konsentrasiyasının artması ilə T N kəskin düșür və x≈0,1 olduqda uzaq maqnit
tərtibi yox olur və ifratkeçirici hal əmələ gəlir.
FeAs sistemləri ilə kupratların analogiyası onların kristallik qurulușunu müqayisə
etdikdə daha aydın olur. FeAs sistemləri FeAs müstəvilərinin LaO müstəviləri ilə bölünmüș
sıralanması ilə qurulmușdur hansı ki, kupratlarda olduğu kimi CuO 2 müstəviləri La və ya Y-
Ba müstəviləri ilə ayrılmıșdır. Hər iki system təbəqəli quruluș olduğunu görə kəskin
anizotropdur və onlarda elektron halı kvazi ikiölçülüdür. Beləliklə hal-hazırda biz FeSe
birləșməsinə analoji FeAs müstəvilərindən əmələ gələn üç sinif birləșmələrə LaOFeAs,
AFe 2 As 2 , LiFeAs malikik ki, onlarda ifratkeçiricilik yüksək T c -də müșahidə olunur.
Bir sıra dopinqləșmiș ReOFeAs birləșmələrində (harda ki, Re-nadir torpaq
elementləridir) T c -nin daha yüksək qiymətləri alınmıșdır. (Cədvəl 1)
Cədvəl 1. ReOFeAs birləșmələrinin dopinqləșməsi zamanı alınmıș ifratkeçiriciliyə
maksimal keçid temperaturu (axırıncı iki sətirdə dopinqləșməmiș birləșmələrin qəfəs
parametrləri göstərilmișdir)
ReOFeAs La Ce P r Nd Sm GD
T c ,K 41 41 52 51,9 55 53,5
a, 10 -8 sm 4,035 3,996 3,925 3,940 3,940
c, 10 -8 sm 8,740 8,648 8,595 8,496 8,496
Bütün birləșmələr otaq temperaturunda fəza qrupu P4/nmm olan tetraqonal struktura
malikdir. Onların kristallik qurulușu LaO təbəqəsi ilə ayrılan FeAs təbəqələri ilə formalașır.
FeAs təbəqəsi əslində bir-birinə çox yaxın yerləșmiș Fe atomlarından qəfəs yaradan ondan
așağı və yuxarıda As atomlarından olan kvadrat qəfəs Fe müstəvilərinə nəzərən elə
yerləșmișlər ki, hər Fe atomu As atomlarından olan tetraedrlə əhatə olunmușdur. Bașqa
sözlərlə FeAs təbəqəsi FeAs 4 kompleksləri ilə formalașmıșdır. FeAs və LaO təbəqələri
arasındakı məsafə 1,8 ⋅ 10 -8 sm-dir.