I BÖLMƏ OPTO NANOELEKTRONİKA - Bakı Dövlət Universiteti

Fizikanın müasir problemləri VI Respublika konfransı
CU 2 –X S SISTEMİ BIRLƏȘMƏLƏRİNİN FAZALARININ QARȘILIQLI
ƏLAQƏSİ (0 ≤ X ≤ 0, 25 )
H.B Qasımov, N.E. Həsənov, R.M. Rzayev
Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti
Məqalədə Cu 2-x S sistemi birləșmələrinin bircinsliliyi, 293-793 K temperaturda mövcud
olan fazaların elementar kristal qəfəslərinin parametrləri və onların biri-birinə nəzərən
yerləșməsi ,bu fazaların qarșılıqlı keçid temperaturları və keçidlərin xarakteiri tədqiq
edilmișdir.
Müəyyən edilmișdir ki, otaq temperaturunda, Cu 2 - x S sistemi birləșmələrinin yüksək
temperatur kub fazaları metastabil formada kifayət qədər mövcud olur. Bu birləșmələrin
monokristallarında yaddaș mövcud olduğundan, qarșılıqlı faza keçidləri [ 111] kristalloqrafik
istiqamət üzrə baș verir.
Tədqiq olunan birləșmələrin monokrstallrının tərkib hissəsi olan Cu 1.96 S –yurlit və
Cu 1 . 75 S-anilit fazalarının nisbəti x-in dəyișməsi ilə dəyișir.Bu fazalar ciddi surətdə biri-biri ilə
sıx surətdə bağlıdırlar və sanki birinin yaranması o birinin yaranmasna səbəb olur.
Ədəbiyyatda məlum olduğu kimi , Cu-S sisteminin hal diaqramında așağıdakı
birləșmələr məlumdur:
Cu 2 S –xalkozin, Cu 1.96 S-yurlit, Cu 1 . 8O S -digenit, Cu 1 . 75 S-anilit, və CuS- kovellin ( 1-6).
Bu birləșmələr ( CuS- istisna olmaqla ) 293 793 K temperatur intervalında bir neçə
quruluș çevrilməsinə məruz qalırlar. Fazaları, otaq temperaturunda, metastabil formada uzun
müddət mövcud olur.
Monokristalları Bridcman metodu ilə alınmıș Cu 1.96 S, C 1 . 8O S və Cu 1 . 75 S
qeyristexiometrik tərkibli birləșmələrin otaq temperaturundakı rentgenoqrafik tədqiqi zamanı
müəyyən edilmișdir ki , onlar iki fazanın qarıșığından ibarətdirlər. Bu fazalardan biri a=7.84,
b= 7.89, c=11.01 0 A , F. qr. Pnma, Z=4 parametrli ortorombik qurulușda kristallașan Cu 1 . 75 S –
anilit, o biri isə a=26.897, b= 15.745, c=13.565 0 A , F. qr. P2 1 / n, β =9O , 13 o parametrli ,
monoklin qurulușda kristallașan Cu 1.96 S –yurlitdir ( 7 ). Bu fazaların üzdən mərkəzləșmiș
yüksək temperatur kub (ÜMK) 1 və (ÜMK) 2 . Tədqiq olunan Cu 2 –x S sistemi birləșmələrində
və Cu 1. 9O S ,Cu 1 . 85 S tərkibli nümunələrdə müəyyən olunmuș fazaların :- Cu 1.96 S və Cu 1 . 75 S
nisbəti x-in qiymətinin dəyișməsilə dəyișir.
Beləki, x-in artası ilə nümunələrin tərkibində Cu 1.96 S fazasının miqdarı artır, Cu 1 . 75 S
fazasının miqdarı isə azalır. Əksinə x-in azalması ilə Cu 1 . 75 S fazasının miqdarı nümunələrin
tərkibində artır, Cu 1.96 S isə azalır.
Bu fazalar biri-biri ilə çox sıx surətdə bağlıdırlar, birinin yaranması o birinin
yaranmasına səbəb olur.
Aparılan yüksək temperaturlu rentgenoqrafik tədqiqat nəticəsində müəyyən edilmiș faza
keçidlərinin temperaturları və bu keçidlərin xarakteri sxematik olaraq șəkil 1-də verilmișdir.
Șəkildən qöründüyü kimi fazalar arasında mövcud olan keçidlər qarșılıqlı xarakterlidir
.Müəyyən edilmișdir ki , bu qarșılıqlı keçidlər zamanı nümunələrin monokristallığı pozulmur ,
yəni keçidlər monokristal-monokristal xarakterli olur