19.01.2015 Views

Г.В.Дзибель Теория и практика в сравнительно ... - Kinship Studies

Г.В.Дзибель Теория и практика в сравнительно ... - Kinship Studies

Г.В.Дзибель Теория и практика в сравнительно ... - Kinship Studies

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

<strong>Г</strong>.<strong>В</strong>.<strong>Дз<strong>и</strong>бель</strong><br />

<strong>Теор<strong>и</strong>я</strong> <strong>и</strong> практ<strong>и</strong>ка <strong>в</strong> сра<strong>в</strong>н<strong>и</strong>тельно-<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ях<br />

(По по<strong>в</strong>оду стать<strong>и</strong> <strong>Г</strong>.<strong>В</strong>.Дз<strong>и</strong>беля<br />

«К теор<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> методолог<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong>денет<strong>и</strong>ческой реконструкц<strong>и</strong><strong>и</strong> протос<strong>и</strong>стем<br />

терм<strong>и</strong>но<strong>в</strong> родст<strong>в</strong>а» <strong>и</strong> откл<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> оппоненто<strong>в</strong>).<br />

Прежде <strong>в</strong>сего, хочется поблагодар<strong>и</strong>ть участн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> д<strong>и</strong>сскус<strong>и</strong><strong>и</strong> за<br />

<strong>в</strong>ысказанные соображен<strong>и</strong>я по по<strong>в</strong>оду <strong>и</strong>дей, предста<strong>в</strong>ленных <strong>в</strong> моей работе «К<br />

теор<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> методолог<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong>денет<strong>и</strong>ческой реконструкц<strong>и</strong><strong>и</strong> протос<strong>и</strong>стем терм<strong>и</strong>но<strong>в</strong><br />

родст<strong>в</strong>а» (далее — ТМИР), а также за техн<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е попра<strong>в</strong>к<strong>и</strong> <strong>в</strong> л<strong>и</strong>нг<strong>в</strong><strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческой<br />

ее част<strong>и</strong>. Как мне теперь кажется, жанр стать<strong>и</strong> — не<strong>и</strong>збежно огран<strong>и</strong>ченной по<br />

объему — оказался не самым удачным способом раскрыт<strong>и</strong>я <strong>в</strong>сех проблем, так<br />

<strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>и</strong>наче мною затронутых. Поэтому я беру на себя часть от<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>енност<strong>и</strong> за<br />

<strong>в</strong>озн<strong>и</strong>кшее непон<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>е <strong>и</strong> эмоц<strong>и</strong><strong>и</strong>, которые порой перел<strong>и</strong><strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь через край.<br />

<strong>В</strong>месте с тем, <strong>и</strong>збранный некоторым<strong>и</strong> коллегам<strong>и</strong> р<strong>и</strong>тор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й ст<strong>и</strong>ль подач<strong>и</strong><br />

собст<strong>в</strong>енного несоглас<strong>и</strong>я, к сожален<strong>и</strong>ю, часто делал малопонятным<strong>и</strong><br />

содержан<strong>и</strong>е <strong>и</strong>х <strong>в</strong>ысказы<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>й. Кроме того, настойч<strong>и</strong><strong>в</strong>ые попытк<strong>и</strong> А.<strong>В</strong>.Дыбо <strong>и</strong><br />

С.<strong>В</strong>.Кулланды предста<strong>в</strong><strong>и</strong>ть допущенные <strong>в</strong> ТМИР отдельные техн<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е<br />

ош<strong>и</strong>бк<strong>и</strong> (не -н<strong>и</strong>м, а -он<strong>и</strong>м; не Hawos-, а Hawo-s; не *bHrater, а *bhrater /кстат<strong>и</strong>,<br />

результат компьютерной а<strong>в</strong>токоррекц<strong>и</strong><strong>и</strong>/, не *olkotь, а *olkъtь, греч. Diōne не от<br />

*Hana- с неточной ссылкой на Э.Бен<strong>в</strong>ен<strong>и</strong>ста, а от <strong>и</strong>мен<strong>и</strong> Зе<strong>в</strong>са) как<br />

с<strong>в</strong><strong>и</strong>детельст<strong>в</strong>о моего непрофесс<strong>и</strong>онал<strong>и</strong>зма, к сожален<strong>и</strong>ю, не был<strong>и</strong> подкреплены<br />

н<strong>и</strong> глубок<strong>и</strong>м знан<strong>и</strong>ем <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ко-т<strong>и</strong>полог<strong>и</strong>ческой трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> <strong>и</strong>зучен<strong>и</strong><strong>и</strong> «с<strong>и</strong>стем<br />

родст<strong>в</strong>а», н<strong>и</strong> способностью пр<strong>и</strong>менять на практ<strong>и</strong>ке сра<strong>в</strong>н<strong>и</strong>тельно-<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й<br />

метод, н<strong>и</strong> пон<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>ем лог<strong>и</strong>к<strong>и</strong>, которая заста<strong>в</strong><strong>и</strong>ла меня орган<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>ать пересмотр<br />

мног<strong>и</strong>х «незыблемых» <strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропейск<strong>и</strong>х эт<strong>и</strong>молог<strong>и</strong>й, н<strong>и</strong> умен<strong>и</strong>ем разделять<br />

«эт<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й» <strong>и</strong> «эм<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й» уро<strong>в</strong>н<strong>и</strong> формального оп<strong>и</strong>сан<strong>и</strong>я. Л<strong>и</strong>нг<strong>в</strong><strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческая<br />

часть ТМИР не ста<strong>в</strong><strong>и</strong>ла с<strong>в</strong>оей задачей дать полную реконструкц<strong>и</strong>ю ПИЕ СТР с<br />

<strong>в</strong>ы<strong>в</strong>еренной фонет<strong>и</strong>кой эт<strong>и</strong>моно<strong>в</strong> 1 . Суть ее заключаласть <strong>в</strong> том, чтобы<br />

про<strong>и</strong>ллюстр<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ать <strong>в</strong>ажность <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ко-т<strong>и</strong>полог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х наработок для<br />

формальной реконструкц<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> <strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропе<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ке. Уч<strong>и</strong>ты<strong>в</strong>ая, что сущест<strong>в</strong>ующ<strong>и</strong>е<br />

тракто<strong>в</strong>к<strong>и</strong> формального <strong>и</strong> семант<strong>и</strong>ческого обл<strong>и</strong>ка ПИЕ ТР не от<strong>в</strong>ечают<br />

требо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ям, предъя<strong>в</strong>ляемым <strong>и</strong>денет<strong>и</strong>ческой реконструкц<strong>и</strong>ей, праязыко<strong>в</strong>ые<br />

формы пр<strong>и</strong><strong>в</strong>од<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь <strong>в</strong> ТМИР л<strong>и</strong>шь <strong>в</strong> той м<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мально пра<strong>в</strong><strong>и</strong>льной форме,<br />

которая делала <strong>и</strong>х узна<strong>в</strong>аемым<strong>и</strong> для ч<strong>и</strong>тателей.<br />

Пр<strong>и</strong>с<strong>в</strong>оен<strong>и</strong>е техн<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м<strong>и</strong> корректорам<strong>и</strong> «пра<strong>в</strong>а <strong>в</strong>ето» на сущест<strong>в</strong>о<br />

предлагаемых <strong>и</strong>дей — случай ун<strong>и</strong>кальный <strong>в</strong> академ<strong>и</strong>ческой практ<strong>и</strong>ке <strong>и</strong> гроз<strong>и</strong>т<br />

ст<strong>и</strong>ран<strong>и</strong>ем гран<strong>и</strong>цы между научным<strong>и</strong> реценз<strong>и</strong>ям<strong>и</strong> <strong>и</strong> буль<strong>в</strong>арной прессой. Со<br />

с<strong>в</strong>оей стороны, я пр<strong>и</strong>ношу с<strong>в</strong>о<strong>и</strong> <strong>и</strong>з<strong>в</strong><strong>и</strong>нен<strong>и</strong>я за несоблюден<strong>и</strong>е некоторых<br />

пр<strong>и</strong>нятых <strong>в</strong> л<strong>и</strong>нг<strong>в</strong><strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ке каноно<strong>в</strong> (ун<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анное по <strong>в</strong>сему тексту нап<strong>и</strong>сан<strong>и</strong>е<br />

праязыко<strong>в</strong>ых форм, ссылка на самого Ф. де Соссюра, а не на «марг<strong>и</strong>нальную»<br />

статью Т.<strong>В</strong>.<strong>Г</strong>амкрел<strong>и</strong>дзе), а также за спра<strong>в</strong>едл<strong>и</strong><strong>в</strong>о отмеченную С.<strong>В</strong>.Кулландой<br />

небрежность <strong>в</strong> <strong>в</strong>оспро<strong>и</strong>з<strong>в</strong>еден<strong>и</strong><strong>и</strong> чуж<strong>и</strong>х тексто<strong>в</strong>. Начну с того, что поз<strong>в</strong>олю себе<br />

<strong>в</strong>оспро<strong>и</strong>з<strong>в</strong>ест<strong>и</strong> некоторые общ<strong>и</strong>е <strong>и</strong>де<strong>и</strong>, <strong>и</strong>зложенные <strong>в</strong> ТМИР <strong>в</strong> с<strong>в</strong>яз<strong>и</strong> с тем<strong>и</strong> <strong>и</strong>х<br />

<strong>и</strong>нтерпретац<strong>и</strong>ям<strong>и</strong>, которые проз<strong>в</strong>учал<strong>и</strong> <strong>в</strong> откл<strong>и</strong>ках Н.А.Добронра<strong>в</strong><strong>и</strong>на,<br />

А.А.Бурык<strong>и</strong>на, А.А.Казанко<strong>в</strong>а <strong>и</strong> А.<strong>В</strong>.Дыбо. После этого я обращусь к анал<strong>и</strong>зу<br />

проблемы <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ко-т<strong>и</strong>полог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>й СТР (<strong>в</strong> с<strong>в</strong>яз<strong>и</strong> с откл<strong>и</strong>кам<strong>и</strong><br />

1 Этой задаче будет пос<strong>в</strong>ящена отдельная работа.


2<br />

Н.М.<strong>Г</strong><strong>и</strong>ренко, А.А.Бурык<strong>и</strong>на <strong>и</strong> А.А.Казанко<strong>в</strong>а). Далее я остано<strong>в</strong>люсь на<br />

разл<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>ях <strong>в</strong> пон<strong>и</strong>ман<strong>и</strong><strong>и</strong> сра<strong>в</strong>н<strong>и</strong>тельно-<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческого метода между А.<strong>В</strong>.Дыбо <strong>и</strong><br />

мной (<strong>и</strong>л<strong>и</strong> точнее на тех пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>нах, почему я сч<strong>и</strong>таю, что она пон<strong>и</strong>мает его<br />

пре<strong>в</strong>ратно <strong>и</strong> <strong>в</strong>ыдает с<strong>в</strong>о<strong>и</strong> <strong>в</strong>ульгарные предста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я за научную мысль) <strong>и</strong>,<br />

наконец, подробно от<strong>в</strong>ечу на ложные опро<strong>в</strong>ержен<strong>и</strong>я мо<strong>и</strong>х <strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропейск<strong>и</strong>х<br />

реконструкц<strong>и</strong>й, содержащ<strong>и</strong>еся <strong>в</strong> откл<strong>и</strong>ке С.<strong>В</strong>.Кулланды. Телеграфный ст<strong>и</strong>ль<br />

А.<strong>В</strong>.Дыбо заста<strong>в</strong><strong>и</strong>л меня, <strong>в</strong> целях поддержан<strong>и</strong>я д<strong>и</strong>скусс<strong>и</strong>онного проекта,<br />

несколько <strong>в</strong>ыйт<strong>и</strong> за рамк<strong>и</strong> предста<strong>в</strong>ленного ею текста <strong>и</strong> почерпнуть некоторые<br />

матер<strong>и</strong>алы <strong>и</strong>з ее собст<strong>в</strong>енных работ.<br />

Этнолог<strong>и</strong>я, л<strong>и</strong>нг<strong>в</strong><strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ка, <strong>и</strong>денет<strong>и</strong>ка.<br />

Смысл предложенной мной концепц<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong>денет<strong>и</strong>к<strong>и</strong> состо<strong>и</strong>т, с одной<br />

стороны, <strong>в</strong> <strong>и</strong>нтеграц<strong>и</strong><strong>и</strong> формального <strong>и</strong> <strong>и</strong>нтерпретац<strong>и</strong>онного (более узко —<br />

л<strong>и</strong>нг<strong>в</strong><strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческого <strong>и</strong> этнограф<strong>и</strong>ческого) подходо<strong>в</strong> к «с<strong>и</strong>стемам родст<strong>в</strong>а», а с<br />

другой — <strong>в</strong> пр<strong>и</strong>знан<strong>и</strong><strong>и</strong> за <strong>и</strong>денон<strong>и</strong>мам<strong>и</strong> (терм<strong>и</strong>нам<strong>и</strong> родст<strong>в</strong>а) статуса особой<br />

категор<strong>и</strong><strong>и</strong> знако<strong>в</strong> естест<strong>в</strong>енного языка (не с<strong>и</strong>м<strong>в</strong>оло<strong>в</strong>, не <strong>и</strong>ндексо<strong>в</strong>, не <strong>и</strong>кон).<br />

<strong>В</strong>опрек<strong>и</strong> Н.А.Добронра<strong>в</strong><strong>и</strong>ну, я не ратую за с<strong>и</strong>нтез этнограф<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> л<strong>и</strong>нг<strong>в</strong><strong>и</strong>ст<strong>и</strong>к<strong>и</strong><br />

<strong>в</strong>ообще, не предлагаю замен<strong>и</strong>ть <strong>и</strong>х <strong>и</strong>денет<strong>и</strong>кой <strong>и</strong> цел<strong>и</strong>ком разделяю его<br />

убежденность <strong>в</strong> определенной полезност<strong>и</strong> несмешен<strong>и</strong>я задач эт<strong>и</strong>х д<strong>и</strong>сц<strong>и</strong>пл<strong>и</strong>н.<br />

Мо<strong>и</strong> сожален<strong>и</strong>я по по<strong>в</strong>оду <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческого расхожден<strong>и</strong>я между этнограф<strong>и</strong>ей <strong>и</strong><br />

л<strong>и</strong>нг<strong>в</strong><strong>и</strong>ст<strong>и</strong>кой относ<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь только к област<strong>и</strong> «с<strong>и</strong>стем терм<strong>и</strong>но<strong>в</strong> родст<strong>в</strong>а», <strong>и</strong> я<br />

предоста<strong>в</strong>ляю друг<strong>и</strong>м <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ателям решать, насколько это спра<strong>в</strong>едл<strong>и</strong><strong>в</strong>о для<br />

друг<strong>и</strong>х «погран<strong>и</strong>чных» зон. Мое стремлен<strong>и</strong>е (назойл<strong>и</strong><strong>в</strong>ое для<br />

Н.А.Добронра<strong>в</strong><strong>и</strong>на) по<strong>в</strong>сюду, где дело касается СТР, нейтрал<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>ать<br />

л<strong>и</strong>нг<strong>в</strong><strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ку <strong>и</strong> этнолог<strong>и</strong>ю про<strong>и</strong>стекает <strong>и</strong>з убежден<strong>и</strong>я, что СТР не лежат «на<br />

стыке» этнограф<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> л<strong>и</strong>нг<strong>в</strong><strong>и</strong>ст<strong>и</strong>к<strong>и</strong> как слож<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>хся д<strong>и</strong>сц<strong>и</strong>пл<strong>и</strong>н, а, <strong>в</strong>о-пер<strong>в</strong>ых,<br />

<strong>в</strong>сегда отр<strong>и</strong>цал<strong>и</strong> <strong>и</strong>х знач<strong>и</strong>мость как а<strong>в</strong>тономных друг от друга <strong>в</strong><strong>и</strong>до<strong>в</strong><br />

позна<strong>в</strong>ательной деятельност<strong>и</strong>, а с другой — наглядно демонстр<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>, что<br />

степень <strong>в</strong>нутренней теорет<strong>и</strong>ческой <strong>и</strong> методолог<strong>и</strong>ческой <strong>и</strong>нтегр<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анност<strong>и</strong><br />

л<strong>и</strong>нг<strong>в</strong><strong>и</strong>ст<strong>и</strong>к<strong>и</strong> <strong>и</strong> этнолог<strong>и</strong><strong>и</strong> я<strong>в</strong>ляется <strong>в</strong>есьма н<strong>и</strong>зкой (хорош<strong>и</strong>й фонолог<strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропе<strong>и</strong>ст<br />

может н<strong>и</strong>чего не знать <strong>и</strong>л<strong>и</strong> не хотеть знать о теорет<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х<br />

успехах сра<strong>в</strong>н<strong>и</strong>тельной лекс<strong>и</strong>колог<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong>л<strong>и</strong> не знать, какую <strong>и</strong>з сущест<strong>в</strong>ующ<strong>и</strong>х<br />

теор<strong>и</strong>й значен<strong>и</strong>я ему <strong>в</strong>ыбрать; а спец<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>ст <strong>в</strong> област<strong>и</strong> рег<strong>и</strong>ональной м<strong>и</strong>фолог<strong>и</strong><strong>и</strong><br />

может полагать, что «с<strong>и</strong>стемы родст<strong>в</strong>а» н<strong>и</strong>как не относятся к сфере его<br />

собст<strong>в</strong>енных <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>й).<br />

Прямым следст<strong>в</strong><strong>и</strong>ем <strong>в</strong>нутренней рыхлост<strong>и</strong> «л<strong>и</strong>нг<strong>в</strong><strong>и</strong>ст<strong>и</strong>к<strong>и</strong>» <strong>и</strong> «этнолог<strong>и</strong><strong>и</strong>»<br />

я<strong>в</strong>ляется, <strong>в</strong> частност<strong>и</strong>, то, что одна <strong>и</strong> та же концепц<strong>и</strong>я может бесконечно<br />

пр<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мать разные формы <strong>и</strong> пр<strong>и</strong>меняться к разному матер<strong>и</strong>алу, <strong>в</strong> результате чего<br />

<strong>и</strong>значально заложенные <strong>в</strong> ней недостатк<strong>и</strong> постоянно <strong>и</strong>скажают <strong>в</strong>сяк<strong>и</strong>й но<strong>в</strong>ый<br />

матер<strong>и</strong>ал, а пр<strong>и</strong>сущее ей рац<strong>и</strong>ональное зерно не получает дальнейшего<br />

раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я. <strong>В</strong> конечном <strong>и</strong>тоге, у каждого но<strong>в</strong>ого поколен<strong>и</strong>я <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ателей<br />

склады<strong>в</strong>ается <strong>в</strong>се более устойч<strong>и</strong><strong>в</strong>ое <strong>в</strong>печатлен<strong>и</strong>е, что предмет этнолог<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong><br />

предмер л<strong>и</strong>нг<strong>в</strong><strong>и</strong>ст<strong>и</strong>к<strong>и</strong> со<strong>в</strong>ершенно разл<strong>и</strong>чны. На самом же деле не<strong>в</strong>н<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>е к<br />

«погран<strong>и</strong>чным областям» пр<strong>и</strong><strong>в</strong>од<strong>и</strong>т к тому, что эффект<strong>и</strong><strong>в</strong>ному решен<strong>и</strong>ю<br />

реальных проблем (а это уже означает нейтрал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>ю одн<strong>и</strong>х<br />

прот<strong>и</strong><strong>в</strong>опоста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>й <strong>и</strong> обнаружен<strong>и</strong>е друг<strong>и</strong>х) предпоч<strong>и</strong>тается механ<strong>и</strong>ческое<br />

почко<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е теор<strong>и</strong>й «семант<strong>и</strong>к<strong>и</strong>», «граммат<strong>и</strong>к<strong>и</strong>» <strong>и</strong> «с<strong>и</strong>нтакс<strong>и</strong>са», с одной<br />

стороны, <strong>и</strong> «культуры», «мышлен<strong>и</strong>я» <strong>и</strong> «общест<strong>в</strong>а» — с другой. Не может л<strong>и</strong><br />

оказаться так, что <strong>в</strong>се эт<strong>и</strong> учен<strong>и</strong>я я<strong>в</strong>ляются не л<strong>и</strong>нг<strong>в</strong><strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м<strong>и</strong> <strong>и</strong>


3<br />

этнолог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м<strong>и</strong> теор<strong>и</strong>ям<strong>и</strong>, а м<strong>и</strong>фам<strong>и</strong> о разделен<strong>и</strong><strong>и</strong> л<strong>и</strong>нг<strong>в</strong><strong>и</strong>ст<strong>и</strong>к<strong>и</strong> <strong>и</strong> этнолог<strong>и</strong><strong>и</strong><br />

Пр<strong>и</strong>нц<strong>и</strong>п<strong>и</strong>альным для <strong>и</strong>денет<strong>и</strong>к<strong>и</strong> я<strong>в</strong>ляется предста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е о том, что СТР<br />

я<strong>в</strong>ляется удобной сферой модел<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я (с общест<strong>в</strong>енно-научной, а не с<br />

естест<strong>в</strong>енно-научной поз<strong>и</strong>ц<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> на общест<strong>в</strong>енно-научных матер<strong>и</strong>алах)<br />

<strong>в</strong>за<strong>и</strong>модейст<strong>в</strong><strong>и</strong>я между разл<strong>и</strong>чным<strong>и</strong> уро<strong>в</strong>ням<strong>и</strong> чело<strong>в</strong>еческого быт<strong>и</strong>я —<br />

фонет<strong>и</strong>ческого, морфолог<strong>и</strong>ческого, семант<strong>и</strong>ческого, пс<strong>и</strong>холог<strong>и</strong>ческого,<br />

культурного, соц<strong>и</strong>ального, фенот<strong>и</strong>п<strong>и</strong>ческого <strong>и</strong>, наконец, генного. Без<br />

<strong>и</strong>нст<strong>и</strong>тута феноменолог<strong>и</strong>ческой редукц<strong>и</strong><strong>и</strong>, ф<strong>и</strong>лософск<strong>и</strong> обосно<strong>в</strong>анной<br />

Э.<strong>Г</strong>уссерлем, М.Хайдеггером <strong>и</strong> др., общест<strong>в</strong>енные наук<strong>и</strong> не<strong>и</strong>збежно<br />

пре<strong>в</strong>ращаются <strong>в</strong> корпус м<strong>и</strong>фо<strong>в</strong>, прямым продолжен<strong>и</strong>ем чего я<strong>в</strong>ляется энтроп<strong>и</strong>я<br />

естест<strong>в</strong>енных наук <strong>в</strong> наук<strong>и</strong> <strong>и</strong>скусст<strong>в</strong>енные.<br />

Кажется пр<strong>и</strong>мечательным, что Н.А.Добронра<strong>в</strong><strong>и</strong>н акцент<strong>и</strong>рует не<br />

разл<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>е между объектам<strong>и</strong> <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я этнографо<strong>в</strong> <strong>и</strong> л<strong>и</strong>нг<strong>в</strong><strong>и</strong>сто<strong>в</strong>, а разл<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>е<br />

<strong>в</strong> <strong>и</strong>х задачах, <strong>в</strong><strong>и</strong>д<strong>и</strong>мо, отда<strong>в</strong>ая себе отчет <strong>в</strong> том, что <strong>в</strong> реальност<strong>и</strong> н<strong>и</strong>какого<br />

расхожден<strong>и</strong>я между языком <strong>и</strong> общест<strong>в</strong>ом нет. Что касается способност<strong>и</strong><br />

л<strong>и</strong>нг<strong>в</strong><strong>и</strong>ст<strong>и</strong>к<strong>и</strong> спра<strong>в</strong><strong>и</strong>ться со с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>м<strong>и</strong> прямым<strong>и</strong> задачам<strong>и</strong> без <strong>в</strong>сестороннего<br />

согласо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>х теорет<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х предпосылок, методо<strong>в</strong> <strong>и</strong> результато<strong>в</strong> с<br />

тако<strong>в</strong>ым<strong>и</strong> смежных д<strong>и</strong>сц<strong>и</strong>пл<strong>и</strong>н, то, как я пытаюсь показать <strong>в</strong> ТМИР <strong>и</strong> н<strong>и</strong>же,<br />

теорет<strong>и</strong>ческая <strong>и</strong> практ<strong>и</strong>ческая <strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропе<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ка дает достаточно по<strong>в</strong>одо<strong>в</strong> для<br />

того, чтобы <strong>в</strong> этом сомне<strong>в</strong>аться.<br />

Анал<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческое, класс<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>кац<strong>и</strong>онное <strong>и</strong> <strong>и</strong>нструментальное разгран<strong>и</strong>чен<strong>и</strong>е<br />

языка <strong>и</strong> общест<strong>в</strong>а, пр<strong>и</strong>нятое <strong>в</strong> ученом м<strong>и</strong>ре, полезно только <strong>в</strong> том случае, есл<strong>и</strong><br />

оно осно<strong>в</strong>ано на четком сознан<strong>и</strong><strong>и</strong> пр<strong>и</strong>надлежност<strong>и</strong> рассматр<strong>и</strong><strong>в</strong>аемых я<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>й к<br />

ед<strong>и</strong>ному «телу». (Пра<strong>в</strong>о же было бы непр<strong>и</strong>ятно слышать от <strong>в</strong>рача-не<strong>в</strong>ропатолога<br />

рассужден<strong>и</strong>я о том, что у него друг<strong>и</strong>е задач<strong>и</strong>, нежел<strong>и</strong> у <strong>в</strong>рача-кард<strong>и</strong>олога). Даже<br />

азбучный пр<strong>и</strong>мер с несо<strong>в</strong>паден<strong>и</strong>ем «языка» <strong>и</strong> «народа» есть следст<strong>в</strong><strong>и</strong>е<br />

абстракц<strong>и</strong><strong>и</strong>, рут<strong>и</strong>нно пр<strong>и</strong>меняемой <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ателям<strong>и</strong> <strong>и</strong> <strong>и</strong>зредка сам<strong>и</strong>м<strong>и</strong><br />

нос<strong>и</strong>телям<strong>и</strong> культуры. Для каждого конкретного чело<strong>в</strong>ека сущест<strong>в</strong>ует <strong>и</strong> <strong>и</strong>ная<br />

реальность, а <strong>и</strong>менно реальность безусло<strong>в</strong>ного со<strong>в</strong>паден<strong>и</strong>я его языка, его<br />

телесного сущест<strong>в</strong>а («я») <strong>и</strong> его на-рода. Именно эгоцентр<strong>и</strong>чность/эгомерность<br />

(понят<strong>и</strong>е столь пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ычное для СТР <strong>и</strong> не столь актуальное для общ<strong>и</strong>х теор<strong>и</strong>й<br />

языка; см. н<strong>и</strong>же) предста<strong>в</strong>ляет собой ту реальную осно<strong>в</strong>у, на которой<br />

осно<strong>в</strong>ы<strong>в</strong>ается ед<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>о языка <strong>и</strong> общест<strong>в</strong>а <strong>и</strong> с которой одно<strong>в</strong>ременно нач<strong>и</strong>нается<br />

<strong>и</strong> <strong>и</strong>х расхожден<strong>и</strong>е. Протестуя прот<strong>и</strong><strong>в</strong> мо<strong>и</strong>х упреко<strong>в</strong> <strong>в</strong> адрес «структурал<strong>и</strong>стского<br />

мышлен<strong>и</strong>я» (сло<strong>в</strong>о «мышлен<strong>и</strong>е» пр<strong>и</strong>з<strong>в</strong>ано было указать на парад<strong>и</strong>гмат<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й,<br />

а не пр<strong>и</strong>сущ<strong>и</strong>й только одной <strong>и</strong>з школ характер объект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>стского подхода к<br />

языку), Н.А.Добронра<strong>в</strong><strong>и</strong>н дает но<strong>в</strong>ую п<strong>и</strong>щу для той же кр<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong>, ут<strong>в</strong>ерждая (по<br />

контексту понятно, что речь <strong>и</strong>дет не о научном жаргоне, а о том, что якобы<br />

<strong>и</strong>меет место <strong>в</strong> дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>тельност<strong>и</strong>), что <strong>в</strong> «реч<strong>и</strong> <strong>и</strong>нформанта реал<strong>и</strong>зуется с<strong>и</strong>стема<br />

языка». Язык как абстрактный набор пра<strong>в</strong><strong>и</strong>л построен<strong>и</strong>я <strong>в</strong>ысказы<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>й — это<br />

часть реч<strong>и</strong> как <strong>и</strong>нформац<strong>и</strong><strong>и</strong>, порождаемой го<strong>в</strong>орящ<strong>и</strong>м <strong>и</strong> слушающ<strong>и</strong>м <strong>в</strong><br />

конретном соц<strong>и</strong>альном контексте. Л<strong>и</strong>нг<strong>в</strong><strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ка <strong>и</strong>скусст<strong>в</strong>енно создает себе<br />

предмет для <strong>и</strong>зучен<strong>и</strong>я, поскольку оче<strong>в</strong><strong>и</strong>дно, что <strong>и</strong>нформант реал<strong>и</strong>зует <strong>в</strong> реч<strong>и</strong> не<br />

язык, а с<strong>в</strong>ое собст<strong>в</strong>енное мышлен<strong>и</strong>е (<strong>в</strong> ш<strong>и</strong>роком соц<strong>и</strong>олог<strong>и</strong>ческом смысле). Для<br />

того, чтобы анал<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческое разделен<strong>и</strong>е реч<strong>и</strong> <strong>и</strong> языка (performance <strong>и</strong> сompetence y<br />

Н.Хомского, «текст» <strong>и</strong> «смысл» у И.А.Мельчука <strong>и</strong> т.п.) было продукт<strong>и</strong><strong>в</strong>ным,<br />

следует <strong>и</strong>меть четкое предста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е о том, чему он<strong>и</strong>, как целое,<br />

прот<strong>и</strong><strong>в</strong>опоста<strong>в</strong>лены, <strong>и</strong> нач<strong>и</strong>нать <strong>и</strong>менно с этого прот<strong>и</strong><strong>в</strong>опоста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я. А<br />

прот<strong>и</strong><strong>в</strong>опоста<strong>в</strong>лен язык-речь тому, что можно было бы наз<strong>в</strong>ать «с<strong>и</strong>стемой


4<br />

пр<strong>и</strong>сутст<strong>в</strong><strong>и</strong>я» (ср. <strong>в</strong> этой с<strong>в</strong>яз<strong>и</strong>, напр<strong>и</strong>мер, <strong>в</strong>ыдающ<strong>и</strong>еся <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я<br />

Э.<strong>Г</strong>офмана).<br />

Именно с <strong>в</strong>ажным<strong>и</strong> аспектам<strong>и</strong> языко<strong>в</strong>ой модел<strong>и</strong> «performance —<br />

presence» <strong>и</strong> работал<strong>и</strong> столько лет «этносоц<strong>и</strong>олог<strong>и</strong> родст<strong>в</strong>а». СТР как раз<br />

локал<strong>и</strong>зует те процессы, <strong>в</strong> которые характер<strong>и</strong>зуют язык <strong>и</strong> (на)род как ед<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>о<br />

относ<strong>и</strong>тельных соц<strong>и</strong>альных категор<strong>и</strong>й (= соц<strong>и</strong>альных отношен<strong>и</strong>й) <strong>и</strong><br />

относ<strong>и</strong>тельных (реляц<strong>и</strong>онных) лекс<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х ед<strong>и</strong>н<strong>и</strong>ц. Зая<strong>в</strong>ленная <strong>в</strong> ТМИР<br />

нейтрал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я л<strong>и</strong>нг<strong>в</strong><strong>и</strong>ст<strong>и</strong>к<strong>и</strong> <strong>и</strong> этнограф<strong>и</strong><strong>и</strong> аналог<strong>и</strong>чна реконструкц<strong>и</strong><strong>и</strong> праязыка<br />

<strong>в</strong> компарат<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ке, <strong>и</strong> нал<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>е предста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я о праязыке н<strong>и</strong>когда не отменяет,<br />

а скорее обогащает <strong>и</strong> делает закономерным<strong>и</strong> с<strong>и</strong>нхронные <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я. Точно<br />

так же, как наука эт<strong>и</strong>молог<strong>и</strong>я не отменяет л<strong>и</strong>нг<strong>в</strong><strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ку <strong>и</strong> <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ю; генет<strong>и</strong>ка<br />

с<strong>и</strong>нтез<strong>и</strong>рует б<strong>и</strong>олог<strong>и</strong>ю <strong>и</strong> х<strong>и</strong>м<strong>и</strong>ю, но н<strong>и</strong>ко<strong>и</strong>м образом не подменяет собой <strong>и</strong>х<br />

гран<strong>и</strong>цы; этнометодолог<strong>и</strong>я сбл<strong>и</strong>жает соц<strong>и</strong>олог<strong>и</strong>ю <strong>и</strong> формальную лог<strong>и</strong>ку, но не<br />

отр<strong>и</strong>цает а<strong>в</strong>тономной продукт<strong>и</strong><strong>в</strong>ност<strong>и</strong> той <strong>и</strong> другой; формальная лог<strong>и</strong>ка не<br />

обедняет ф<strong>и</strong>лософ<strong>и</strong>ю; <strong>и</strong>денет<strong>и</strong>ка ста<strong>в</strong><strong>и</strong>т с<strong>в</strong>оей задачей оп<strong>и</strong>сан<strong>и</strong>е той зоны<br />

чело<strong>в</strong>еческого опыта, <strong>в</strong> которой знак<strong>и</strong> функц<strong>и</strong>он<strong>и</strong>руют как люд<strong>и</strong>, а люд<strong>и</strong> — как<br />

знак<strong>и</strong> <strong>и</strong> откуда одна л<strong>и</strong>н<strong>и</strong>я абстракц<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong>едет <strong>в</strong> сферу <strong>в</strong>за<strong>и</strong>модейст<strong>в</strong><strong>и</strong>я знако<strong>в</strong> со<br />

знакам<strong>и</strong>, а другая — <strong>в</strong> сферу собст<strong>в</strong>енно общест<strong>в</strong>енного <strong>в</strong>за<strong>и</strong>модейст<strong>в</strong><strong>и</strong>я. Без<br />

теор<strong>и</strong><strong>и</strong>, которая бы оп<strong>и</strong>сы<strong>в</strong>ала эту зону не просто по<strong>в</strong>ышенной, а <strong>в</strong>ысочайшей<br />

сем<strong>и</strong>от<strong>и</strong>чност<strong>и</strong> («прасем<strong>и</strong>от<strong>и</strong>чност<strong>и</strong>») <strong>и</strong> оп<strong>и</strong>сы<strong>в</strong>ала ее для л<strong>и</strong>нг<strong>в</strong><strong>и</strong>ст<strong>и</strong>к<strong>и</strong> <strong>и</strong> для<br />

этнолог<strong>и</strong><strong>и</strong>, не<strong>в</strong>озможен (<strong>и</strong>л<strong>и</strong> мягче — с<strong>и</strong>льно осложнен) плодот<strong>в</strong>орный д<strong>и</strong>алог<br />

между л<strong>и</strong>нг<strong>в</strong><strong>и</strong>стам<strong>и</strong> <strong>и</strong> этнологам<strong>и</strong> — проблема, которая беспоко<strong>и</strong>т <strong>и</strong><br />

Н.А.Добронра<strong>в</strong><strong>и</strong>на.<br />

Есл<strong>и</strong> Н.А.Добронра<strong>в</strong><strong>и</strong>н <strong>в</strong> с<strong>в</strong>оем откл<strong>и</strong>ке <strong>и</strong>денет<strong>и</strong>ку переоцен<strong>и</strong>л, то<br />

А.А.Казанко<strong>в</strong> <strong>в</strong>оспр<strong>и</strong>нял ее задач<strong>и</strong> чересчур узко, а <strong>и</strong>менно как просто<br />

стремлен<strong>и</strong>е пр<strong>и</strong>менять как л<strong>и</strong>нг<strong>в</strong><strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е, так <strong>и</strong> этнограф<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е методы к<br />

СТР. Дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>тельно, мног<strong>и</strong>е <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ател<strong>и</strong> СТР (напр<strong>и</strong>мер, А.Л.Крёбер <strong>и</strong>л<strong>и</strong><br />

Д.А.Ольдерогге) акт<strong>и</strong><strong>в</strong>но пользо<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь <strong>и</strong> с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>м<strong>и</strong> этнограф<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м<strong>и</strong>, <strong>и</strong> с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>м<strong>и</strong><br />

л<strong>и</strong>нг<strong>в</strong><strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м<strong>и</strong> (ф<strong>и</strong>лолог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м<strong>и</strong>) познан<strong>и</strong>ям<strong>и</strong>, <strong>и</strong> для того, чтобы еще раз<br />

пр<strong>и</strong>з<strong>в</strong>ать коллег к такому методолог<strong>и</strong>ческому <strong>и</strong>деалу, не сто<strong>и</strong>ло бы нач<strong>и</strong>нать<br />

н<strong>и</strong>какую <strong>и</strong>денет<strong>и</strong>ку. На практ<strong>и</strong>ке, однако, со<strong>в</strong>мещен<strong>и</strong>е л<strong>и</strong>нг<strong>в</strong><strong>и</strong>ст<strong>и</strong>к<strong>и</strong> <strong>и</strong><br />

этнограф<strong>и</strong><strong>и</strong> часто пр<strong>и</strong><strong>в</strong>од<strong>и</strong>т к чередо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ю эт<strong>и</strong>х методо<strong>в</strong> (с<strong>в</strong>оего рода<br />

методолог<strong>и</strong>ческому полул<strong>и</strong>нг<strong>в</strong><strong>и</strong>зму, но не б<strong>и</strong>л<strong>и</strong>нг<strong>в</strong><strong>и</strong>зму), а не к <strong>и</strong>х с<strong>и</strong>нтезу. Это<br />

опять-так<strong>и</strong> <strong>в</strong>ыз<strong>в</strong>ано тем, что <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>атель-ун<strong>и</strong><strong>в</strong>ерсал <strong>в</strong>ы<strong>и</strong>ск<strong>и</strong><strong>в</strong>ает те «участк<strong>и</strong>»<br />

<strong>в</strong> проблемат<strong>и</strong>ке СТР, к которым, по его мнен<strong>и</strong>ю (осно<strong>в</strong>анному на трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong><strong>и</strong><br />

размеже<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я д<strong>и</strong>сц<strong>и</strong>пл<strong>и</strong>н), пр<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>мы л<strong>и</strong>бо л<strong>и</strong>нг<strong>в</strong><strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е, л<strong>и</strong>бо<br />

этнограф<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е методы. С<strong>и</strong>нтез не <strong>в</strong>ытекает <strong>и</strong>з простого чередо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я уже<br />

разделенного, а предполагает <strong>в</strong>осхожден<strong>и</strong>е к <strong>и</strong>стокам разделен<strong>и</strong>я. Поэтому для<br />

<strong>и</strong>денет<strong>и</strong>ческой теор<strong>и</strong><strong>и</strong> пр<strong>и</strong>нц<strong>и</strong>п<strong>и</strong>альным я<strong>в</strong>ляется пр<strong>и</strong>знан<strong>и</strong>е так<strong>и</strong>х положен<strong>и</strong>й,<br />

как, <strong>в</strong>о-пер<strong>в</strong>ых, особый знако<strong>в</strong>ый статус <strong>и</strong>денон<strong>и</strong>мо<strong>в</strong> 1 ; <strong>в</strong>о-<strong>в</strong>торых, неоднородное<br />

1 <strong>В</strong>опрек<strong>и</strong> Н.А.Добронра<strong>в</strong><strong>и</strong>ну, <strong>в</strong>озможность употреблен<strong>и</strong>я сло<strong>в</strong>а чайн<strong>и</strong>к по отношен<strong>и</strong>ю к быку<br />

<strong>и</strong>нтерпрет<strong>и</strong>руется не как про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>ольность с<strong>и</strong>м<strong>в</strong>ола <strong>в</strong> реч<strong>и</strong>, а как пре<strong>в</strong>ращен<strong>и</strong>е с<strong>и</strong>м<strong>в</strong>ол<strong>и</strong>ческой<br />

функц<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> дейкт<strong>и</strong>ческую (указательную), <strong>и</strong> соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>енно, чайн<strong>и</strong>к, как обзы<strong>в</strong>ательст<strong>в</strong>о, есть<br />

ш<strong>и</strong>фтер <strong>и</strong>, <strong>и</strong>менно как тако<strong>в</strong>ой, он про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>олен <strong>в</strong> реч<strong>и</strong> <strong>и</strong> мот<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан <strong>в</strong> с<strong>и</strong>стеме языка. Делен<strong>и</strong>е<br />

знако<strong>в</strong> на с<strong>и</strong>м<strong>в</strong>олы, <strong>и</strong>ндексы <strong>и</strong> <strong>и</strong>коны функц<strong>и</strong>ональное <strong>и</strong> не я<strong>в</strong>ляется моделью класс<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>кац<strong>и</strong><strong>и</strong><br />

конкретных лекс<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х ед<strong>и</strong>н<strong>и</strong>ц. Ту же ош<strong>и</strong>бку допускает Н.А.Добронра<strong>в</strong><strong>и</strong>н <strong>и</strong> <strong>в</strong> с<strong>в</strong>оей кр<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ке<br />

моего оп<strong>и</strong>сан<strong>и</strong>я структуры <strong>и</strong>демной знако<strong>в</strong>ой с<strong>в</strong>яз<strong>и</strong>. Использо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е лексем «отец» <strong>и</strong>л<strong>и</strong><br />

«сын(ок)» за пределам<strong>и</strong> ТР пре<strong>в</strong>ращает <strong>и</strong>х <strong>и</strong>з <strong>и</strong>демных <strong>в</strong> дейкт<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е ед<strong>и</strong>н<strong>и</strong>цы, ослабляя <strong>и</strong>л<strong>и</strong><br />

разрушая <strong>и</strong>х строго <strong>в</strong>за<strong>и</strong>мную соотнесенность. Назы<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е сына «отцом», а дочер<strong>и</strong> «матерью» не<br />

прот<strong>и</strong><strong>в</strong>ореч<strong>и</strong>т пр<strong>и</strong>нц<strong>и</strong>пу непарност<strong>и</strong> (полярност<strong>и</strong>), а, напрот<strong>и</strong><strong>в</strong>, осно<strong>в</strong>ы<strong>в</strong>ается на нем, так как <strong>в</strong><br />

общест<strong>в</strong>ах, о которых <strong>и</strong>дет речь (арабском, груз<strong>и</strong>нском, также средне<strong>в</strong>еко<strong>в</strong>ом немецком) эта


5<br />

отношен<strong>и</strong>е формы языко<strong>в</strong>ых знако<strong>в</strong> к дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>тельност<strong>и</strong> <strong>и</strong> <strong>в</strong>ыделен<strong>и</strong>е <strong>в</strong> каждом<br />

языке «коммун<strong>и</strong>кат<strong>и</strong><strong>в</strong>но-акт<strong>и</strong><strong>в</strong>ной зоны»; <strong>в</strong>-треть<strong>и</strong>х, непр<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>мость наш<strong>и</strong>х<br />

знан<strong>и</strong>й о языке к <strong>и</strong>денон<strong>и</strong>мам <strong>и</strong> необход<strong>и</strong>мость стро<strong>и</strong>ть наш<strong>и</strong> предста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я о<br />

языке <strong>в</strong>ообще сначала на <strong>и</strong>денон<strong>и</strong>мах, а затем на <strong>в</strong>сех друг<strong>и</strong>х знаках (<strong>и</strong>л<strong>и</strong>, подругому,<br />

на отношен<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong>денон<strong>и</strong>мо<strong>в</strong> к друг<strong>и</strong>м знакам) 1 ; <strong>в</strong>-чет<strong>в</strong>ертых,<br />

необход<strong>и</strong>мость практ<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>ать компарат<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>стск<strong>и</strong>е реконструкц<strong>и</strong><strong>и</strong> с точк<strong>и</strong> зрен<strong>и</strong>я<br />

ед<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>а фонет<strong>и</strong>ческого <strong>и</strong> семант<strong>и</strong>ческого раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я.<br />

Опять-так<strong>и</strong> это не знач<strong>и</strong>т, что я пытаюсь заста<strong>в</strong><strong>и</strong>ть <strong>в</strong>сех зан<strong>и</strong>маться<br />

<strong>и</strong>денет<strong>и</strong>кой, а не л<strong>и</strong>нг<strong>в</strong><strong>и</strong>ст<strong>и</strong>кой <strong>и</strong>л<strong>и</strong> этнограф<strong>и</strong>ей. Просто мне кажется, что, <strong>в</strong>опер<strong>в</strong>ых,<br />

быть у<strong>в</strong>еренным <strong>в</strong> том, что знаешь, что такое сло<strong>в</strong>о, нельзя до тех пор,<br />

пока не понял, что такое терм<strong>и</strong>н родст<strong>в</strong>а; <strong>и</strong> <strong>в</strong>о-<strong>в</strong>торых, что обратное не<strong>в</strong>ерно.<br />

Раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>е л<strong>и</strong>нг<strong>в</strong><strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческой <strong>и</strong> ф<strong>и</strong>лософско-л<strong>и</strong>нг<strong>в</strong><strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческой теор<strong>и</strong>й <strong>в</strong> XIX-XX<br />

<strong>в</strong>еках шло <strong>в</strong> с<strong>в</strong>яз<strong>и</strong> с <strong>и</strong>зменен<strong>и</strong>ем предста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я об «эталонных» т<strong>и</strong>пах сло<strong>в</strong>:<br />

сначала это был<strong>и</strong> <strong>и</strong>зобраз<strong>и</strong>тельные сло<strong>в</strong>а; затем с<strong>и</strong>м<strong>в</strong>олы <strong>и</strong>, отсюда,<br />

соссюро<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>е д<strong>и</strong>хотом<strong>и</strong><strong>и</strong>; потом поя<strong>в</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь якобсоно<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>е ш<strong>и</strong>фтеры; потом,<br />

благодаря теор<strong>и</strong><strong>и</strong> C.Кр<strong>и</strong>пке, скандальную <strong>и</strong>з<strong>в</strong>естность пр<strong>и</strong>обрел<strong>и</strong> собст<strong>в</strong>енные<br />

<strong>и</strong>мена как «жестк<strong>и</strong>е дез<strong>и</strong>гнаторы». Думается, настало <strong>в</strong>ремя пр<strong>и</strong>стальнее<br />

пр<strong>и</strong>смотреться к <strong>и</strong>денон<strong>и</strong>мам, а потом уже делать сужден<strong>и</strong>я об общ<strong>и</strong>х <strong>и</strong><br />

ед<strong>и</strong>н<strong>и</strong>чных терм<strong>и</strong>нах, относ<strong>и</strong>тельных <strong>и</strong> абсолютных сло<strong>в</strong>ах, дейкт<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х <strong>и</strong><br />

денотат<strong>и</strong><strong>в</strong>ных сло<strong>в</strong>ах, с<strong>и</strong>м<strong>в</strong>олах, <strong>и</strong>ндексах <strong>и</strong> <strong>и</strong>конах, про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>ольност<strong>и</strong> языко<strong>в</strong>ого<br />

знака <strong>и</strong> т.п. Можно соглас<strong>и</strong>ться с А.А.Бурык<strong>и</strong>ным <strong>в</strong> том, что «с точк<strong>и</strong> зрен<strong>и</strong>я<br />

лекс<strong>и</strong>ческой семант<strong>и</strong>к<strong>и</strong> ТР мало чем отл<strong>и</strong>чаются от любой другой лекс<strong>и</strong>косемант<strong>и</strong>ческой<br />

группы сло<strong>в</strong>», но суть, думается, <strong>в</strong> том, как оп<strong>и</strong>сать то<br />

пр<strong>и</strong>нц<strong>и</strong>п<strong>и</strong>ально общее, что между н<strong>и</strong>м<strong>и</strong> есть (resp. «естест<strong>в</strong>енный язык»), <strong>и</strong><br />

здесь следует четко предста<strong>в</strong>лять себе что пер<strong>в</strong><strong>и</strong>чно, а что <strong>в</strong>тор<strong>и</strong>чно.<br />

Предста<strong>в</strong>ляется также более пра<strong>в</strong><strong>и</strong>льным сч<strong>и</strong>тать ТР сходным<strong>и</strong> не с «любой<br />

практ<strong>и</strong>ка, насколько я знаю, заканч<strong>и</strong><strong>в</strong>ается, когда дет<strong>и</strong> <strong>в</strong>ырастают. Так<strong>и</strong>м образом, на осно<strong>в</strong>е<br />

заложенной <strong>в</strong> каждом <strong>и</strong>денон<strong>и</strong>ме полярност<strong>и</strong> форм<strong>и</strong>руется но<strong>в</strong>ая референц<strong>и</strong>я, на этот раз к<br />

абсолютному соц<strong>и</strong>альному <strong>в</strong>озрасту альтера, а не к его родст<strong>в</strong>енному статусу. Н.А.Добронра<strong>в</strong><strong>и</strong>н<br />

опять-так<strong>и</strong> непра<strong>в</strong>, го<strong>в</strong>оря, что <strong>в</strong> «племянн<strong>и</strong>к <strong>в</strong> некоторых общест<strong>в</strong>ах прот<strong>и</strong><strong>в</strong>опоста<strong>в</strong>лен как<br />

дяде…, так <strong>и</strong> отцу». <strong>В</strong> этом ут<strong>в</strong>ержден<strong>и</strong><strong>и</strong> проя<strong>в</strong>ляется его не<strong>в</strong>н<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>е к пр<strong>и</strong>нц<strong>и</strong>пам <strong>в</strong>за<strong>и</strong>мност<strong>и</strong><br />

<strong>и</strong> реляц<strong>и</strong>онност<strong>и</strong>, <strong>и</strong>бо «племянн<strong>и</strong>к» (<strong>и</strong> любой аналог этой категор<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> друг<strong>и</strong>х языках) не может<br />

быть прот<strong>и</strong><strong>в</strong>опоста<strong>в</strong>лен «отцу», но только «дяде». Это — относ<strong>и</strong>тельная, а не абсолютная<br />

категор<strong>и</strong>я, <strong>и</strong> <strong>в</strong> тех общест<strong>в</strong>ах, на которые ссылается мой кр<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к, только конкретные л<strong>и</strong>ца, а не<br />

категор<strong>и</strong><strong>и</strong>, могут прот<strong>и</strong><strong>в</strong>опоста<strong>в</strong>ляться с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>м отцам <strong>и</strong> дядьям. Пра<strong>в</strong>ды рад<strong>и</strong>, опер<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е<br />

терм<strong>и</strong>нам<strong>и</strong> естест<strong>в</strong>енных языко<strong>в</strong> <strong>в</strong> так<strong>и</strong>х объяснен<strong>и</strong>ях неудобно <strong>и</strong> может <strong>в</strong>ызы<strong>в</strong>ать разночтен<strong>и</strong>я.<br />

1 Это положен<strong>и</strong>е есть просто до<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е до лог<strong>и</strong>ческого за<strong>в</strong>ершен<strong>и</strong>я точк<strong>и</strong> зрен<strong>и</strong>я Р.Н<strong>и</strong>дэма <strong>и</strong><br />

А.<strong>В</strong>ежб<strong>и</strong>цкой о том, что любая теор<strong>и</strong>я семант<strong>и</strong>к<strong>и</strong> должна быть апроб<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ана на терм<strong>и</strong>нах<br />

родст<strong>в</strong>а (см. ТМИР). Но это же положен<strong>и</strong>е заста<strong>в</strong>ляет меня кр<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> отнест<strong>и</strong>сь к опытам<br />

А.<strong>В</strong>ежб<strong>и</strong>цкой по оп<strong>и</strong>сан<strong>и</strong>ю значен<strong>и</strong>й <strong>и</strong>денон<strong>и</strong>мо<strong>в</strong> пр<strong>и</strong> помощ<strong>и</strong> пучка «семант<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х<br />

пр<strong>и</strong>м<strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>в</strong>о<strong>в</strong>». Зачем умозр<strong>и</strong>тельно <strong>и</strong>зобретать ун<strong>и</strong><strong>в</strong>ерсал<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> пр<strong>и</strong>менять <strong>и</strong>х на особом<br />

матер<strong>и</strong>але! Не лучше л<strong>и</strong> сразу <strong>в</strong>оспр<strong>и</strong>нять этот особый матер<strong>и</strong>ал как <strong>и</strong>сточн<strong>и</strong>к для <strong>в</strong>ы<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я<br />

ун<strong>и</strong><strong>в</strong>ерсал<strong>и</strong>й Пр<strong>и</strong>нц<strong>и</strong>п<strong>и</strong>альной ош<strong>и</strong>бкой А.<strong>В</strong>ежб<strong>и</strong>цкой я<strong>в</strong>ляется предста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е о том, что<br />

<strong>и</strong>денон<strong>и</strong>мы (как бы на манер любых друг<strong>и</strong>х сло<strong>в</strong>) можно семант<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> оп<strong>и</strong>сать по отдельност<strong>и</strong>,<br />

хотя еще тр<strong>и</strong>дцать лет назад С.Лэм (<strong>и</strong> не он од<strong>и</strong>н) опро<strong>в</strong>ерг это мнен<strong>и</strong>е, нап<strong>и</strong>са<strong>в</strong>, что<br />

«Факт<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> н<strong>и</strong> <strong>в</strong> одном языке нет базо<strong>в</strong>ой семемы «отец» <strong>и</strong>л<strong>и</strong> «род<strong>и</strong>тель мужского пола», где<br />

«род<strong>и</strong>тель» <strong>и</strong> «д<strong>и</strong>тя» прот<strong>и</strong><strong>в</strong>опоста<strong>в</strong>лены как отдельные элементы. Ее место зан<strong>и</strong>мает базо<strong>в</strong>ая<br />

семема «род<strong>и</strong>тель — д<strong>и</strong>тя» [Lamb, 1965, c. 57]. Компонентный анал<strong>и</strong>з есть компонентный<br />

анал<strong>и</strong>з, его можно усо<strong>в</strong>ершенст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ать, облагород<strong>и</strong>ть, под<strong>в</strong>ест<strong>и</strong> <strong>и</strong>деолог<strong>и</strong>ческую базу <strong>в</strong> <strong>в</strong><strong>и</strong>де<br />

«ун<strong>и</strong><strong>в</strong>ерсальных семант<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х пр<strong>и</strong>м<strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>в</strong>о<strong>в</strong>», но н<strong>и</strong>чего, кроме с<strong>в</strong>ойст<strong>в</strong>енных компонентному<br />

анал<strong>и</strong>зу пре<strong>и</strong>мущест<strong>в</strong> <strong>и</strong> недостатко<strong>в</strong>, он содержать не будет. <strong>В</strong>доба<strong>в</strong>ок, как было отмечено <strong>в</strong><br />

ТМИР, зачем <strong>и</strong>дт<strong>и</strong> стопам<strong>и</strong> К.Ле<strong>в</strong><strong>и</strong>-Стросса, Н.Хомского <strong>и</strong> др., <strong>и</strong>зобретая заложенные <strong>в</strong><br />

бессознательном <strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>в</strong> нейроф<strong>и</strong>з<strong>и</strong>олог<strong>и</strong><strong>и</strong> «ун<strong>и</strong><strong>в</strong>ерсальные» структуры, есл<strong>и</strong> остается без от<strong>в</strong>ета<br />

<strong>в</strong>опрос, я<strong>в</strong>ляются л<strong>и</strong> <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> эт<strong>и</strong> «семант<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е пр<strong>и</strong>м<strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>в</strong>ы» порождаемым<strong>и</strong> <strong>и</strong>л<strong>и</strong> нет.


6<br />

другой» группой сло<strong>в</strong>, а со <strong>в</strong>сем<strong>и</strong> группам<strong>и</strong> сло<strong>в</strong>, <strong>и</strong>бо ТР <strong>в</strong> концентр<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анном<br />

<strong>в</strong><strong>и</strong>де <strong>в</strong>оспро<strong>и</strong>з<strong>в</strong>од<strong>и</strong>т структуру каждой <strong>и</strong>з н<strong>и</strong>х. Это следует пон<strong>и</strong>мать не как то,<br />

что ед<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>енным достойным <strong>и</strong>зучен<strong>и</strong>я объектом я<strong>в</strong>ляются <strong>и</strong>денон<strong>и</strong>мы, а как<br />

то, что <strong>в</strong>за<strong>и</strong>модейст<strong>в</strong><strong>и</strong>е <strong>и</strong> <strong>в</strong>за<strong>и</strong>мопорожден<strong>и</strong>е разл<strong>и</strong>чных спец<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>з<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анных<br />

языко<strong>в</strong>ых функц<strong>и</strong>й, обнаруж<strong>и</strong><strong>в</strong>аемых <strong>в</strong> глаголах <strong>и</strong> антропон<strong>и</strong>мах, <strong>и</strong>менах<br />

естест<strong>в</strong>енных классо<strong>в</strong> <strong>и</strong> формах пр<strong>и</strong>тяжательност<strong>и</strong>, на<strong>и</strong>более перспект<strong>и</strong><strong>в</strong>но<br />

рассматр<strong>и</strong><strong>в</strong>ать на матер<strong>и</strong>але ТР.<br />

Наряду со с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>м собст<strong>в</strong>енным методолог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м <strong>и</strong> теорет<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м<br />

содержан<strong>и</strong>ем, концепц<strong>и</strong>я <strong>и</strong>денет<strong>и</strong>к<strong>и</strong> <strong>в</strong>ыполняет обобщающую функц<strong>и</strong>ю, <strong>в</strong>опер<strong>в</strong>ых,<br />

предлагая <strong>в</strong>ар<strong>и</strong>ант осмыслен<strong>и</strong>я значен<strong>и</strong>я полуторо<strong>в</strong>еко<strong>в</strong>ых<br />

этнолог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>й <strong>в</strong> област<strong>и</strong> СТР как <strong>и</strong>меющ<strong>и</strong>х прямое отношен<strong>и</strong>е к<br />

ф<strong>и</strong>лософ<strong>и</strong><strong>и</strong> языка <strong>и</strong> общей теор<strong>и</strong><strong>и</strong> знака, с одной стороны, <strong>и</strong> сра<strong>в</strong>н<strong>и</strong>тельно<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческому<br />

языкознан<strong>и</strong>ю — с другой <strong>и</strong> <strong>в</strong>едущ<strong>и</strong>х, <strong>в</strong> конечном <strong>и</strong>тоге, <strong>в</strong><br />

теорет<strong>и</strong>ческую область, комплементарную популяц<strong>и</strong>онной генет<strong>и</strong>ке; а <strong>в</strong>о<strong>в</strong>торых,<br />

пр<strong>и</strong>зы<strong>в</strong>ая этнографо<strong>в</strong> быть более <strong>в</strong>оспр<strong>и</strong><strong>и</strong>мч<strong>и</strong><strong>в</strong>ым<strong>и</strong> к тем требо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ям<br />

к оп<strong>и</strong>сан<strong>и</strong>ю лекс<strong>и</strong>к<strong>и</strong> языка, который содержатся <strong>в</strong> лекс<strong>и</strong>кограф<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong><br />

(сра<strong>в</strong>н<strong>и</strong>тельной) лекс<strong>и</strong>колог<strong>и</strong><strong>и</strong>. А.А.Бурык<strong>и</strong>н спра<strong>в</strong>едл<strong>и</strong><strong>в</strong>о отмечает, что «СТР<br />

любого языка — это многомерная с<strong>и</strong>стема» <strong>и</strong> пр<strong>и</strong><strong>в</strong>од<strong>и</strong>т <strong>в</strong> качест<strong>в</strong>е<br />

ускользающ<strong>и</strong>х <strong>и</strong>з «<strong>в</strong>нел<strong>и</strong>нг<strong>в</strong><strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческой с<strong>и</strong>стемат<strong>и</strong>к<strong>и</strong>» пр<strong>и</strong>меро<strong>в</strong> «узуальную<br />

замену <strong>в</strong>окат<strong>и</strong><strong>в</strong>ных ТР», «с<strong>и</strong>нон<strong>и</strong>м<strong>и</strong>ю референт<strong>и</strong><strong>в</strong>ных ТР», «многозначность<br />

ТР» <strong>и</strong> др. (Доба<strong>в</strong><strong>и</strong>м, что пр<strong>и</strong>нятое c 1922 г. <strong>в</strong> этносоц<strong>и</strong>олог<strong>и</strong><strong>и</strong> родст<strong>в</strong>а<br />

функц<strong>и</strong>ональное делен<strong>и</strong>е <strong>и</strong>денон<strong>и</strong>мо<strong>в</strong> на референт<strong>и</strong><strong>в</strong>ные <strong>и</strong> <strong>в</strong>окат<strong>и</strong><strong>в</strong>ные на<br />

по<strong>в</strong>ерку оказы<strong>в</strong>ается сл<strong>и</strong>шком узк<strong>и</strong>м, так как, пом<strong>и</strong>мо референт<strong>и</strong><strong>в</strong>ных <strong>и</strong><br />

<strong>в</strong>окат<strong>и</strong><strong>в</strong>ных терм<strong>и</strong>но<strong>в</strong> <strong>и</strong>меются еще <strong>и</strong>нд<strong>и</strong>рект<strong>и</strong><strong>в</strong>ные, аффект<strong>и</strong><strong>в</strong>ные, этнот<strong>и</strong><strong>в</strong>ные<br />

<strong>и</strong> др.; <strong>в</strong> с<strong>в</strong>ете такой класс<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>кац<strong>и</strong><strong>и</strong> референт<strong>и</strong><strong>в</strong>ные терм<strong>и</strong>ны <strong>в</strong>ообще<br />

оказы<strong>в</strong>аются конструктом, но <strong>в</strong>месте с н<strong>и</strong>м<strong>и</strong> оказы<strong>в</strong>ается <strong>и</strong>ллюз<strong>и</strong>ей <strong>и</strong><br />

л<strong>и</strong>нг<strong>в</strong><strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческое понят<strong>и</strong>е <strong>и</strong>мен<strong>и</strong>тельного падежа).<br />

<strong>В</strong> сер<strong>и</strong><strong>и</strong> публ<strong>и</strong>кац<strong>и</strong>й, <strong>в</strong> том ч<strong>и</strong>сле <strong>и</strong> <strong>в</strong> откл<strong>и</strong>ке на ТМИР, А.А.Бурык<strong>и</strong>н<br />

раз<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>в</strong>ает <strong>и</strong>дею об абсолютной многозначност<strong>и</strong> сло<strong>в</strong> («Языко<strong>в</strong> с однозначным<strong>и</strong><br />

сло<strong>в</strong>ам<strong>и</strong> не бы<strong>в</strong>ает <strong>в</strong>ообще…»), <strong>и</strong>нтерпрет<strong>и</strong>рует <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческую т<strong>и</strong>полог<strong>и</strong>ю СТР<br />

как «т<strong>и</strong>полог<strong>и</strong>ю многозначност<strong>и</strong> ТР» <strong>и</strong> продолжает мысль <strong>В</strong>.П<strong>и</strong>зан<strong>и</strong> о том, что<br />

семант<strong>и</strong>ческое раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>е <strong>в</strong> «дочерн<strong>и</strong>х» языках может про<strong>и</strong>сход<strong>и</strong>ть только на<br />

осно<strong>в</strong>е многозначност<strong>и</strong> эт<strong>и</strong>мона. <strong>В</strong> этом контексте А.А.Бурык<strong>и</strong>н отмечает<br />

абсурдность, с точк<strong>и</strong> зрен<strong>и</strong>я лекс<strong>и</strong>колог<strong>и</strong><strong>и</strong>, концепц<strong>и</strong><strong>и</strong> «класс<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>кац<strong>и</strong>онных»<br />

ТР, получ<strong>и</strong><strong>в</strong>шей раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>е <strong>в</strong> рамках этнолог<strong>и</strong><strong>и</strong>. Эту <strong>и</strong>дею, <strong>в</strong>осходящую к ранней<br />

т<strong>и</strong>полог<strong>и</strong><strong>и</strong> Л.<strong>Г</strong>.Моргана, кр<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> еще А.Л.Крёбер <strong>и</strong> Б.Мал<strong>и</strong>но<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>й,<br />

отмеча<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>е, что, <strong>в</strong>о-пер<strong>в</strong>ых, любая ТР я<strong>в</strong>ляется <strong>в</strong> тех <strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>и</strong>ных с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>х аспектах<br />

класс<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>кац<strong>и</strong>онной; а <strong>в</strong>о-<strong>в</strong>торых, тот факт, что тробр<strong>и</strong>анцы обозначают «отца»<br />

<strong>и</strong> «брата отца» одн<strong>и</strong>м терм<strong>и</strong>ном, не знач<strong>и</strong>т, что <strong>в</strong> по<strong>в</strong>седне<strong>в</strong>ной ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong> он<strong>и</strong> не<br />

разл<strong>и</strong>чают эт<strong>и</strong> категор<strong>и</strong><strong>и</strong> родст<strong>в</strong>а, а <strong>в</strong> <strong>и</strong>х языке отсутст<strong>в</strong>уют средст<strong>в</strong>а для того,<br />

чтобы оп<strong>и</strong>сательно <strong>в</strong>ыдел<strong>и</strong>ть родного отца <strong>и</strong>з «группы отцо<strong>в</strong>». Концепц<strong>и</strong>я<br />

класс<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>кац<strong>и</strong>онных с<strong>и</strong>стем родст<strong>в</strong>а <strong>и</strong> группо<strong>в</strong>ого (латерального) счета родст<strong>в</strong>а<br />

по-прежнему я<strong>в</strong>ляется темой, по по<strong>в</strong>оду которой, по крайней мере <strong>в</strong><br />

отечест<strong>в</strong>енной этнолог<strong>и</strong><strong>и</strong>, <strong>в</strong>едутся бурные д<strong>и</strong>скусс<strong>и</strong><strong>и</strong> (см. АР-3), которые, на<br />

мой <strong>в</strong>згляд, я<strong>в</strong>ляются не разреш<strong>и</strong>мым<strong>и</strong> до тех пор, пока этнолог<strong>и</strong> не <strong>в</strong>станут <strong>в</strong><br />

этом <strong>в</strong>опросе на поз<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ю языка. <strong>В</strong>озможно, там, где обычно усматр<strong>и</strong><strong>в</strong>аются<br />

элементы класс<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>кац<strong>и</strong>онност<strong>и</strong>, класс<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>кац<strong>и</strong>онным<strong>и</strong> (группо<strong>в</strong>ым<strong>и</strong>,<br />

соб<strong>и</strong>рательным<strong>и</strong>) я<strong>в</strong>ляются не «терм<strong>и</strong>ны родст<strong>в</strong>а», а место<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>я (по с<strong>в</strong>оему<br />

значен<strong>и</strong>ю) <strong>и</strong>л<strong>и</strong> место<strong>и</strong>менно-<strong>и</strong>денон<strong>и</strong>м<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е с<strong>и</strong>нтагмы (по с<strong>в</strong>оему


7<br />

употреблен<strong>и</strong>ю) 1 . Этнолог<strong>и</strong> не <strong>в</strong>даются <strong>в</strong> эт<strong>и</strong> л<strong>и</strong>нг<strong>в</strong><strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е нюансы, полагая,<br />

что это дело л<strong>и</strong>нг<strong>в</strong><strong>и</strong>сто<strong>в</strong>, а л<strong>и</strong>нг<strong>в</strong><strong>и</strong>сты, со с<strong>в</strong>оей стороны, не разрабаты<strong>в</strong>ают<br />

проблему «класс<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>кац<strong>и</strong>онност<strong>и</strong>» ш<strong>и</strong>фтерных элементо<strong>в</strong>, но мусс<strong>и</strong>руют<br />

категор<strong>и</strong>ю «неотторж<strong>и</strong>мой пр<strong>и</strong>надлежност<strong>и</strong>» (см., напр<strong>и</strong>мер: [Grammar of<br />

Inalienability…, 1996]). «Класс<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>кац<strong>и</strong>онные терм<strong>и</strong>ны родст<strong>в</strong>а» <strong>и</strong> конструкц<strong>и</strong><strong>и</strong><br />

с «неотторж<strong>и</strong>мой пр<strong>и</strong>надлежностью» — д<strong>в</strong>е стороны одного феномена, который<br />

оказался ном<strong>и</strong>нально разделенным между компетенц<strong>и</strong>ей л<strong>и</strong>нг<strong>в</strong><strong>и</strong>сто<strong>в</strong> <strong>и</strong><br />

этнолого<strong>в</strong>. Но дело-то еще <strong>в</strong> том, что <strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропе<strong>и</strong>сты (которые, формально<br />

назы<strong>в</strong>аясь л<strong>и</strong>нг<strong>в</strong><strong>и</strong>стам<strong>и</strong>, <strong>в</strong><strong>и</strong>д<strong>и</strong>мо, не <strong>в</strong>сегда оказы<strong>в</strong>аются хорош<strong>и</strong>м<strong>и</strong><br />

лекс<strong>и</strong>кологам<strong>и</strong>) некр<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> за<strong>и</strong>мст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> <strong>и</strong>з этнолог<strong>и</strong><strong>и</strong> концепц<strong>и</strong>ю<br />

класс<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>кац<strong>и</strong>онных ТР <strong>и</strong> <strong>и</strong>спользо<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> ее для обосно<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я факт<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong><br />

непра<strong>в</strong><strong>и</strong>льных эт<strong>и</strong>молог<strong>и</strong>й, которые дают об<strong>и</strong>льную п<strong>и</strong>щу для опять-так<strong>и</strong><br />

непра<strong>в</strong><strong>и</strong>льных реконструкц<strong>и</strong>й фонет<strong>и</strong>к<strong>и</strong> <strong>и</strong> морфолог<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропейского<br />

праязыка (см. ТМИР <strong>и</strong> н<strong>и</strong>же).<br />

<strong>Г</strong>ла<strong>в</strong>ная проблема с kinship studies — прямой реакц<strong>и</strong>ей на которую<br />

я<strong>в</strong><strong>и</strong>лась со<strong>в</strong>ременная западная (амер<strong>и</strong>канская) с<strong>и</strong>м<strong>в</strong>ол<strong>и</strong>ческая<br />

(конструкт<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>стская, ант<strong>и</strong>эссенц<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>стская) антрополог<strong>и</strong>я — <strong>в</strong>сегда состояла <strong>в</strong><br />

том, что «с<strong>и</strong>стемы родст<strong>в</strong>а», с одной стороны, пон<strong>и</strong>мал<strong>и</strong>сь как <strong>и</strong>зол<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анный<br />

от <strong>в</strong>сех проч<strong>и</strong>х общест<strong>в</strong>енно-научных тем феномен, а с другой стороны — как<br />

ед<strong>в</strong>а л<strong>и</strong> не ед<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>енная <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ательская программа для этнолого<strong>в</strong><br />

(антрополого<strong>в</strong>, этнографо<strong>в</strong>). Иным<strong>и</strong> сло<strong>в</strong>ам<strong>и</strong>, есл<strong>и</strong> за пределам<strong>и</strong> этнолог<strong>и</strong><strong>и</strong><br />

родст<strong>в</strong>а было мало, то <strong>в</strong> самой этнолог<strong>и</strong><strong>и</strong> его было чересчур много. Не пон<strong>и</strong>мая,<br />

куда <strong>в</strong>едут «с<strong>и</strong>стемы родст<strong>в</strong>а», Д.Шнайдер как-то <strong>в</strong>ысказался <strong>в</strong> том ключе, что<br />

Л.<strong>Г</strong>.Морган-де <strong>и</strong>зобрел для этнолого<strong>в</strong> «пустой предмет». <strong>В</strong> <strong>и</strong>денет<strong>и</strong>ке, так<strong>и</strong>м<br />

образом, проя<strong>в</strong>ляется мое стремлен<strong>и</strong>е раскрыть «антрополог<strong>и</strong>ю родст<strong>в</strong>а» для<br />

смежных наук, <strong>в</strong>ыдел<strong>и</strong>ть <strong>и</strong> как можно контрастнее обознач<strong>и</strong>ть значен<strong>и</strong>е этой<br />

«опухол<strong>и</strong>» на «теле» этнолог<strong>и</strong><strong>и</strong> (<strong>в</strong>ыражен<strong>и</strong>е того же Д.Шнайдера) для (<strong>и</strong> <strong>в</strong>)<br />

общест<strong>в</strong>енно-научной перспект<strong>и</strong><strong>в</strong>ы(е).<br />

<strong>В</strong>опрек<strong>и</strong> А.<strong>В</strong>.Дыбо, <strong>и</strong>денет<strong>и</strong>ка не я<strong>в</strong>ляется «упа<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>м с неба» плодом<br />

моей околонаучной фантаз<strong>и</strong><strong>и</strong>, а осно<strong>в</strong>ы<strong>в</strong>ается <strong>в</strong>о <strong>в</strong>сех с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>х положен<strong>и</strong>ях на<br />

богатом опыте <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я СТР <strong>в</strong> этнолог<strong>и</strong><strong>и</strong>. Мне не удалось понять, почему<br />

Анна <strong>В</strong>лад<strong>и</strong>м<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>на <strong>в</strong><strong>и</strong>д<strong>и</strong>т <strong>в</strong> <strong>и</strong>денет<strong>и</strong>ке по<strong>в</strong>торен<strong>и</strong>е концепц<strong>и</strong><strong>и</strong> «экстенс<strong>и</strong>онал<br />

— <strong>и</strong>нтенс<strong>и</strong>онал» <strong>в</strong> л<strong>и</strong>нг<strong>в</strong><strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ке (<strong>в</strong><strong>и</strong>д<strong>и</strong>мо, тоже ненаучной), но может быть это<br />

<strong>и</strong>з-за того, что мне бл<strong>и</strong>зк<strong>и</strong> мног<strong>и</strong>е <strong>и</strong>де<strong>и</strong> А.Л.Крёбера, который собст<strong>в</strong>енно <strong>и</strong><br />

<strong>и</strong>зобрел <strong>в</strong> 1909 г. для СТР теор<strong>и</strong>ю, много позже раст<strong>и</strong>раж<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анную<br />

л<strong>и</strong>нг<strong>в</strong><strong>и</strong>стам<strong>и</strong> <strong>и</strong> ф<strong>и</strong>лософам<strong>и</strong> языка под наз<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ям<strong>и</strong> «экстенс<strong>и</strong>онал» <strong>и</strong><br />

«<strong>и</strong>нтенс<strong>и</strong>онал», «референц<strong>и</strong>я» <strong>и</strong> «значен<strong>и</strong>е», «денотат» <strong>и</strong> «с<strong>и</strong>гн<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>кат».<br />

А.<strong>В</strong>.Дыбо отказы<strong>в</strong>ается пон<strong>и</strong>мать, какое отношен<strong>и</strong>е <strong>и</strong>денет<strong>и</strong>ка <strong>и</strong>меет к<br />

сра<strong>в</strong>н<strong>и</strong>тельно-<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческому языкознан<strong>и</strong>ю. Между тем, оно <strong>и</strong>меет <strong>и</strong> <strong>в</strong>сегда (под<br />

наз<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ем «kinship studies») <strong>и</strong>мело самое прямое отношен<strong>и</strong>е к сфере ее<br />

<strong>и</strong>нтересо<strong>в</strong>. <strong>В</strong>олею судеб пр<strong>и</strong>нц<strong>и</strong>пы фонет<strong>и</strong>ческой реконструкц<strong>и</strong><strong>и</strong><br />

разрабаты<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь л<strong>и</strong>нг<strong>в</strong><strong>и</strong>стам<strong>и</strong>, а пр<strong>и</strong>нц<strong>и</strong>пы семант<strong>и</strong>ческой реконструкц<strong>и</strong><strong>и</strong> (<strong>в</strong> той<br />

1 <strong>В</strong> ряде а<strong>в</strong>страл<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>х языко<strong>в</strong> (напр<strong>и</strong>мер, лард<strong>и</strong>л) место<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>я множест<strong>в</strong>енного ч<strong>и</strong>сла («мы»,<br />

«<strong>в</strong>ы») указы<strong>в</strong>ают на пр<strong>и</strong>надлежность к с<strong>в</strong>оей <strong>и</strong>л<strong>и</strong> чужой секц<strong>и</strong><strong>и</strong> [Hale, 1966, с. 320, пр<strong>и</strong>м. 2].<br />

Пр<strong>и</strong><strong>в</strong>едем <strong>в</strong>ысказы<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е де<strong>в</strong>ушк<strong>и</strong> хоп<strong>и</strong>, сделанное <strong>в</strong> от<strong>в</strong>ет на <strong>в</strong>опрос о том, почему она, <strong>в</strong><br />

дополнен<strong>и</strong>е к с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>м обязанностям <strong>в</strong> родном доме, помогает еще <strong>и</strong> сестре с<strong>в</strong>оей матер<strong>и</strong><br />

(терм<strong>и</strong>нолог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> тождест<strong>в</strong>енной «матер<strong>и</strong>»): «Потому что она — наша мать. Белому чело<strong>в</strong>еку<br />

этого не понять» [Eggan, 1943, c. 364]. Ср. также у бушмено<strong>в</strong>-хам терм<strong>и</strong>н ibbo бук<strong>в</strong>. «наш отец»<br />

употреблялся <strong>в</strong> тех случаях, когда е<strong>в</strong>ропеец сказал бы «мой отец», <strong>и</strong> за<strong>и</strong>мст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е у буро<strong>в</strong><br />

молодым поколен<strong>и</strong>ем бушмено<strong>в</strong> сло<strong>в</strong>а tata для обозначен<strong>и</strong>я «моего отца» <strong>в</strong>ызы<strong>в</strong>ало сожален<strong>и</strong>е у<br />

л<strong>и</strong>ц старшего поколен<strong>и</strong>я (по: [Bleek, 1956, c. 194]).


8<br />

сфере, где семант<strong>и</strong>ка оказалась регулярной) — этнологам<strong>и</strong>. Публ<strong>и</strong>куя кн<strong>и</strong>гу под<br />

наз<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ем «Семант<strong>и</strong>ческая реконструкц<strong>и</strong>я <strong>в</strong> алтайской эт<strong>и</strong>молог<strong>и</strong><strong>и</strong>.<br />

Сомат<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е терм<strong>и</strong>ны (плече<strong>в</strong>ой пояс)» [Дыбо, 1996], <strong>в</strong> которой отсутст<strong>в</strong>ует <strong>и</strong><br />

намек на знан<strong>и</strong>е ею л<strong>и</strong>тературы по <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ко-т<strong>и</strong>полог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ям<br />

СТР, А.<strong>В</strong>.Дыбо, <strong>в</strong><strong>и</strong>д<strong>и</strong>мо, реш<strong>и</strong>ла, что ее л<strong>и</strong>нг<strong>в</strong><strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческого образо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я<br />

достаточно для того, чтобы многознач<strong>и</strong>тельные <strong>в</strong>ы<strong>в</strong>оды относ<strong>и</strong>тельно характера<br />

«ном<strong>и</strong>нац<strong>и</strong>онной решетк<strong>и</strong>» терм<strong>и</strong>нолог<strong>и</strong><strong>и</strong> для плече<strong>в</strong>ого пояса <strong>в</strong><br />

пра<strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропейском <strong>и</strong> праалтайском стал<strong>и</strong> реальным <strong>в</strong>кладом <strong>в</strong> теор<strong>и</strong>ю <strong>и</strong><br />

практ<strong>и</strong>ку семант<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х реконструкц<strong>и</strong>й. Но как <strong>и</strong> где могла она о<strong>в</strong>ладеть<br />

методам<strong>и</strong> такой реконструкц<strong>и</strong><strong>и</strong>, есл<strong>и</strong> — по<strong>в</strong>ер<strong>и</strong>м К.И.Поздняко<strong>в</strong>у (л<strong>и</strong>чная<br />

беседа) — <strong>в</strong> компарат<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ке семант<strong>и</strong>ческой реконструкц<strong>и</strong><strong>и</strong> нет <strong>и</strong> н<strong>и</strong>когда не<br />

было! Есл<strong>и</strong> бы расхожден<strong>и</strong>е этнограф<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> л<strong>и</strong>нг<strong>в</strong><strong>и</strong>ст<strong>и</strong>к<strong>и</strong> <strong>в</strong>сегда <strong>и</strong> <strong>в</strong>езде было<br />

плодот<strong>в</strong>орным, А.<strong>В</strong>.Дыбо ус<strong>в</strong>о<strong>и</strong>ла бы, что соматон<strong>и</strong>мы, как <strong>и</strong> <strong>и</strong>денон<strong>и</strong>мы,<br />

ч<strong>и</strong>сл<strong>и</strong>тельные, место<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>я <strong>и</strong> пр. суть с<strong>и</strong>стемы класс<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>кац<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong>, как тако<strong>в</strong>ые,<br />

он<strong>и</strong> соц<strong>и</strong>альные, а не анатом<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е, кро<strong>в</strong>нородст<strong>в</strong>енные, ар<strong>и</strong>фмет<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е <strong>и</strong>л<strong>и</strong><br />

рече<strong>в</strong>ые, <strong>и</strong> соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>енно, го<strong>в</strong>ор<strong>и</strong>ть о сомат<strong>и</strong>ческой «ном<strong>и</strong>нац<strong>и</strong>онной решетке»<br />

у праалтайце<strong>в</strong> так же нелепо, как го<strong>в</strong>ор<strong>и</strong>ть об а<strong>в</strong>страл<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>х с<strong>и</strong>стемах родст<strong>в</strong>а<br />

как порожденных кро<strong>в</strong>нородст<strong>в</strong>енным<strong>и</strong> с<strong>в</strong>язям<strong>и</strong> <strong>в</strong>купе с бракам<strong>и</strong> дедо<strong>в</strong> с<br />

<strong>в</strong>нучкам<strong>и</strong>.<br />

И насколько <strong>в</strong>ообще от<strong>в</strong>ечает «пс<strong>и</strong>холог<strong>и</strong>ческой реальност<strong>и</strong>» нос<strong>и</strong>телей<br />

рассматр<strong>и</strong><strong>в</strong>аемых языко<strong>в</strong> группа лексем, формально относящ<strong>и</strong>хся к «плече<strong>в</strong>ому<br />

поясу» Почему не коленно-локте<strong>в</strong>ому <strong>и</strong>л<strong>и</strong> плече-сп<strong>и</strong>нному Может быть <strong>в</strong><br />

праалтайском <strong>и</strong> пра<strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропейском был<strong>и</strong> актуальны класс<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>кац<strong>и</strong><strong>и</strong> частей<br />

тела (а также друг<strong>и</strong>х предмето<strong>в</strong>) по пр<strong>и</strong>знаку плоскост<strong>и</strong>-несг<strong>и</strong>баемост<strong>и</strong> (шея,<br />

рука от плеча до локтя, ладонь, бедро, подош<strong>в</strong>а) <strong>и</strong> <strong>в</strong>ыпуклост<strong>и</strong>-сг<strong>и</strong>баемост<strong>и</strong><br />

(поз<strong>в</strong>онок, локоть, колено) И о как<strong>и</strong>х сомат<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х терм<strong>и</strong>нах может <strong>и</strong>дт<strong>и</strong> речь,<br />

когда го<strong>в</strong>ор<strong>и</strong>тся <strong>В</strong>озьм<strong>и</strong> мою руку <strong>и</strong> сердце <strong>и</strong>л<strong>и</strong> Холодный ум, горячее сердце <strong>и</strong><br />

т<strong>в</strong>ердая рука То об отношен<strong>и</strong><strong>и</strong> языка <strong>и</strong> дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>тельност<strong>и</strong>, что <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ател<strong>и</strong><br />

СТР понял<strong>и</strong> еще лет 50 назад, для л<strong>и</strong>нг<strong>в</strong><strong>и</strong>сто<strong>в</strong>, <strong>в</strong><strong>и</strong>д<strong>и</strong>мо, на<strong>в</strong>сегда останется<br />

тайной 1 .<br />

Соссюро<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>й тез<strong>и</strong>с об отсутст<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>и</strong> «необход<strong>и</strong>мой» формальной (!) с<strong>в</strong>яз<strong>и</strong><br />

между означающ<strong>и</strong>м <strong>и</strong> означаемым следует пон<strong>и</strong>мать не как карт-бланш для<br />

1 Проя<strong>в</strong>ленная А.<strong>В</strong>.Дыбо про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>ольность <strong>в</strong> способе членен<strong>и</strong>я соматон<strong>и</strong>м<strong>и</strong>ческой лекс<strong>и</strong>к<strong>и</strong> на<br />

«пояса» <strong>в</strong>ыраз<strong>и</strong>лась, <strong>в</strong> частност<strong>и</strong>, <strong>в</strong> том, что <strong>и</strong>з <strong>в</strong>ып<strong>и</strong>санной ею <strong>и</strong>з разных сло<strong>в</strong>арей плече<strong>в</strong>ой<br />

лекс<strong>и</strong>к<strong>и</strong> <strong>и</strong>счезл<strong>и</strong> те пол<strong>и</strong>сем<strong>и</strong>чные (энант<strong>и</strong>осем<strong>и</strong>чные) формы, которые не относятся<br />

<strong>и</strong>сключ<strong>и</strong>тельно к плече<strong>в</strong>ой област<strong>и</strong>. Напр<strong>и</strong>мер, пашто gardai lēčai, <strong>в</strong>аз<strong>и</strong>р<strong>и</strong> g∂ŗdai l o «бедро,<br />

<strong>в</strong>ерхняя часть рук<strong>и</strong>», пашто γaŗai «<strong>и</strong>кра ног<strong>и</strong>», γaŗaī «шея», <strong>в</strong>аз<strong>и</strong>р<strong>и</strong> γ∂ŗai «<strong>в</strong>ерхняя часть рук<strong>и</strong>»<br />

[Morgenstierne, 1927, c. 28] (А.<strong>В</strong>.Дыбо упом<strong>и</strong>нает только факт за<strong>и</strong>мст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я перс. gärdän «шея,<br />

загр<strong>и</strong><strong>в</strong>ок» <strong>в</strong> тюркск<strong>и</strong>е язык<strong>и</strong> [Дыбо, 1996, c. 144]). Пр<strong>и</strong><strong>в</strong>одя др.-<strong>в</strong>.-нем. buog «<strong>в</strong>ерхняя часть рук<strong>и</strong><br />

<strong>и</strong>л<strong>и</strong> ног<strong>и</strong>; <strong>в</strong>ерхняя часть передней ног<strong>и</strong> ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отного» [там же, c. 89], А.<strong>В</strong>.Дыбо не замечает, что<br />

н<strong>и</strong>какого «плече<strong>в</strong>ого пояса» здесь тоже нет (пр<strong>и</strong> случае, <strong>в</strong>тор<strong>и</strong>чность значен<strong>и</strong>я «<strong>в</strong>ерхняя часть<br />

ног<strong>и</strong>, бедро» нужно доказы<strong>в</strong>ать, но даже есл<strong>и</strong> оно <strong>в</strong>тор<strong>и</strong>чно, поя<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е этого значен<strong>и</strong>я<br />

указы<strong>в</strong>ает на как<strong>и</strong>е-то особенност<strong>и</strong> праязыко<strong>в</strong>ой семант<strong>и</strong>к<strong>и</strong>). По по<strong>в</strong>оду арм. ołn «поз<strong>в</strong>онок,<br />

поз<strong>в</strong>оночн<strong>и</strong>к», А.<strong>В</strong>.Дыбо п<strong>и</strong>шет, что, хотя эта форма <strong>и</strong> пр<strong>и</strong>надлеж<strong>и</strong>т тому же глагольному<br />

корню, что <strong>и</strong> лат. ulna «локоть», арм. olok’ «голень» <strong>и</strong> пр., но «не может <strong>в</strong>ход<strong>и</strong>ть <strong>в</strong> то же<br />

лекс<strong>и</strong>ческое гнездо» [там же, с. 83]. Непонятно, почему сло<strong>в</strong>о, пр<strong>и</strong>надлежащее тому же корню,<br />

не может пр<strong>и</strong>надлежать тому же лекс<strong>и</strong>ческому гнезду. <strong>В</strong><strong>и</strong>д<strong>и</strong>мо, потому, что его значен<strong>и</strong>е не<br />

<strong>в</strong>п<strong>и</strong>сы<strong>в</strong>ается <strong>в</strong> предста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я А.<strong>В</strong>.Дыбо о том, к какому поясу что относ<strong>и</strong>тся. Кстат<strong>и</strong>, значен<strong>и</strong>е<br />

арм. olok’ «голень» тоже не я<strong>в</strong>ляется аномал<strong>и</strong>ей <strong>в</strong> эт<strong>и</strong>молог<strong>и</strong>ческом гнезде *ōlenā/*ōlek- <strong>в</strong> <strong>в</strong><strong>и</strong>ду<br />

пр<strong>и</strong>надлежност<strong>и</strong> к нему же рус. колено, которое предста<strong>в</strong>ляет собой метатезу <strong>и</strong>з *olk-enā <strong>и</strong><br />

я<strong>в</strong>ляется парным сла<strong>в</strong>. *olk-t «локоть» с друг<strong>и</strong>м суфф<strong>и</strong>ксом. Ср. рус. ладонь пр<strong>и</strong> сла<strong>в</strong>. *dolni-.<br />

<strong>В</strong><strong>и</strong>д<strong>и</strong>мо, семант<strong>и</strong>ка данного эт<strong>и</strong>мона пр<strong>и</strong>надлеж<strong>и</strong>т не «плече<strong>в</strong>ому поясу», а общетелесному<br />

«поясу сг<strong>и</strong>ба».


9<br />

неза<strong>в</strong><strong>и</strong>с<strong>и</strong>мой от семант<strong>и</strong>к<strong>и</strong> фонет<strong>и</strong>ческой реконструкц<strong>и</strong><strong>и</strong>, а как указан<strong>и</strong>е на<br />

нал<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>е дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>тельной соц<strong>и</strong>альной с<strong>в</strong>яз<strong>и</strong> между сторонам<strong>и</strong> языко<strong>в</strong>ого знака<br />

(А.<strong>В</strong>.Дыбо следует больше задумы<strong>в</strong>аться не об <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ограф<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong>де<strong>и</strong><br />

про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>ольност<strong>и</strong>, а о ее пра<strong>в</strong><strong>и</strong>льной <strong>и</strong>нтерпретац<strong>и</strong><strong>и</strong>). Со<strong>в</strong>ершенно естест<strong>в</strong>енно,<br />

что ед<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>енным культурно-<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м «<strong>в</strong>ыходом» «семант<strong>и</strong>ческой»<br />

«реконструкц<strong>и</strong><strong>и</strong>» <strong>в</strong> алтайской эт<strong>и</strong>молог<strong>и</strong><strong>и</strong> я<strong>в</strong><strong>и</strong>лось ген<strong>и</strong>альное предположен<strong>и</strong>е о<br />

том, что «праалтайцы зан<strong>и</strong>мал<strong>и</strong>сь есл<strong>и</strong> не ското<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>ом, то, по крайней мере,<br />

раз<strong>в</strong><strong>и</strong>той охотой» [Дыбо, 1996, c. 332]. Ценность такого <strong>в</strong>ы<strong>в</strong>ода для культурной<br />

<strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> не больше, чем зая<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е какого-н<strong>и</strong>будь <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ателя ут<strong>в</strong>ар<strong>и</strong> о том,<br />

что «праалтайцы го<strong>в</strong>ор<strong>и</strong>л<strong>и</strong> на ном<strong>и</strong>нат<strong>и</strong><strong>в</strong>ном <strong>и</strong>л<strong>и</strong>, по крайней мере, на<br />

эргат<strong>и</strong><strong>в</strong>ном языке». <strong>В</strong> соч<strong>и</strong>нен<strong>и</strong><strong>и</strong>, <strong>в</strong> котором нет н<strong>и</strong>как<strong>и</strong>х культурно<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х<br />

«<strong>в</strong>ходо<strong>в</strong>» <strong>и</strong> «<strong>в</strong><strong>в</strong>одо<strong>в</strong>», не может быть н<strong>и</strong>как<strong>и</strong>х культурно<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х<br />

«<strong>в</strong>ыходо<strong>в</strong>» <strong>и</strong> «<strong>в</strong>ы<strong>в</strong>одо<strong>в</strong>».<br />

Сам терм<strong>и</strong>н «соматон<strong>и</strong>м», <strong>в</strong> <strong>в</strong><strong>и</strong>ду с<strong>в</strong>оего узкого анатом<strong>и</strong>ческого смысла,<br />

не со<strong>в</strong>сем удобен для оп<strong>и</strong>сан<strong>и</strong>я «частей тела». <strong>В</strong>едь так<strong>и</strong>е сло<strong>в</strong>а, как «горсть»,<br />

«улыбка», «кулак» <strong>и</strong> т.п., сл<strong>и</strong>шком тесно с<strong>в</strong>язанные с наз<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ям<strong>и</strong> собст<strong>в</strong>енно<br />

частей тела, чтобы <strong>в</strong>ыделяться <strong>в</strong> отдельную группу, не <strong>и</strong>меют <strong>в</strong> себе н<strong>и</strong>чего<br />

сомат<strong>и</strong>ческого. Неадек<strong>в</strong>атность терм<strong>и</strong>на «соматон<strong>и</strong>м» также проя<strong>в</strong>ляется <strong>в</strong> том,<br />

что так<strong>и</strong>е сло<strong>в</strong>а, как «тал<strong>и</strong>я» <strong>и</strong> «пояс» оп<strong>и</strong>сы<strong>в</strong>ают не собст<strong>в</strong>енно тело, а<br />

отношен<strong>и</strong>е <strong>в</strong>нетелесных объекто<strong>в</strong> <strong>и</strong>л<strong>и</strong> соц<strong>и</strong>альных <strong>и</strong>нст<strong>и</strong>туто<strong>в</strong> к телу (cр. тал<strong>и</strong>я<br />

<strong>и</strong> пояс не могут болеть, но на тал<strong>и</strong><strong>и</strong> могут не сход<strong>и</strong>ться штаны, а на поясе<br />

штаны могут держаться; <strong>в</strong>ыражен<strong>и</strong>е тонкая тал<strong>и</strong>я относ<strong>и</strong>тся не к самому телу,<br />

а к общест<strong>в</strong>енным эстет<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м кон<strong>в</strong>енц<strong>и</strong>ям). Используемый <strong>в</strong> ТМИР терм<strong>и</strong>н<br />

«партон<strong>и</strong>м», хотя <strong>и</strong> страдает дурным смешен<strong>и</strong>ем латын<strong>и</strong> <strong>и</strong> греческого (тут<br />

А.<strong>В</strong>.Дыбо пра<strong>в</strong>а), <strong>и</strong>меет то пре<strong>и</strong>мущест<strong>в</strong>о, что акцент<strong>и</strong>рует сущностную с<strong>в</strong>язь<br />

част<strong>и</strong> <strong>и</strong> целого, пр<strong>и</strong>сущую данному сем<strong>и</strong>олог<strong>и</strong>ческому классу. Использо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е<br />

греческ<strong>и</strong>х корней для передач<strong>и</strong> сущностных с<strong>в</strong>язей между лекс<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м классом<br />

<strong>и</strong> дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>тельностью (допуст<strong>и</strong>м, «мерон<strong>и</strong>м» <strong>в</strong>место партон<strong>и</strong>м), к сожален<strong>и</strong>ю,<br />

сделает <strong>и</strong>того<strong>в</strong>ые терм<strong>и</strong>ны голо<strong>в</strong>оломным<strong>и</strong>, а формант -он<strong>и</strong>м — бессмысленным<br />

<strong>в</strong> но<strong>в</strong>ом контексте.<br />

Стремлен<strong>и</strong>ем отраз<strong>и</strong>ть <strong>в</strong> научном метаязыке сущность реал<strong>и</strong>зуемых<br />

сем<strong>и</strong>олог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м<strong>и</strong> классам<strong>и</strong> с<strong>в</strong>язей, а не <strong>и</strong>х темат<strong>и</strong>ку д<strong>и</strong>ктуется мое<br />

опер<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е терм<strong>и</strong>нам<strong>и</strong> «<strong>и</strong>денон<strong>и</strong>м» <strong>и</strong> «<strong>и</strong>денот<strong>и</strong><strong>в</strong>». <strong>В</strong> этой с<strong>в</strong>яз<strong>и</strong> отдаю<br />

должное Н.А.Добронра<strong>в</strong><strong>и</strong>ну, спра<strong>в</strong>едл<strong>и</strong><strong>в</strong>о кр<strong>и</strong>т<strong>и</strong>кующего мою концепц<strong>и</strong>ю<br />

«<strong>и</strong>денот<strong>и</strong><strong>в</strong>ного суперкласса» как <strong>в</strong>сеобъемлющего <strong>и</strong>, потому, центрального.<br />

Хотя я продолжаю пр<strong>и</strong>держ<strong>и</strong><strong>в</strong>аться мнен<strong>и</strong>я, что <strong>и</strong>денон<strong>и</strong>мы соста<strong>в</strong>ляют ядро<br />

лекс<strong>и</strong>ческой структуры языка, <strong>в</strong> дальнейшем т<strong>и</strong>полог<strong>и</strong>я лекс<strong>и</strong>к<strong>и</strong> будет<br />

рассматр<strong>и</strong><strong>в</strong>аться мною как с<strong>и</strong>стема лог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х дер<strong>и</strong><strong>в</strong>ац<strong>и</strong>й от <strong>и</strong>денон<strong>и</strong>мо<strong>в</strong> к<br />

проч<strong>и</strong>м классам (эм<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й уро<strong>в</strong>ень оп<strong>и</strong>сан<strong>и</strong>я), а не как механ<strong>и</strong>ческое<br />

объед<strong>и</strong>нен<strong>и</strong>е одн<strong>и</strong>х групп <strong>и</strong> проз<strong>в</strong>ольное <strong>в</strong>ыбрасы<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е друг<strong>и</strong>х (эт<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й<br />

уро<strong>в</strong>ень оп<strong>и</strong>сан<strong>и</strong>я). <strong>В</strong> <strong>и</strong>деале лекс<strong>и</strong>ка языка должна оп<strong>и</strong>сы<strong>в</strong>аться не как<br />

механ<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й набор орган<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>анных по <strong>и</strong>деограф<strong>и</strong>ческому пр<strong>и</strong>нц<strong>и</strong>пу лекс<strong>и</strong>косемант<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х<br />

классо<strong>в</strong>, а как с<strong>и</strong>стема классо<strong>в</strong> лекс<strong>и</strong>ко-граммат<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х.<br />

С<strong>и</strong>м<strong>в</strong>ол<strong>и</strong>ка «дре<strong>в</strong>а» (со «ст<strong>в</strong>олом» <strong>в</strong> <strong>в</strong><strong>и</strong>де <strong>и</strong>денон<strong>и</strong>м<strong>и</strong>ческого класса <strong>и</strong><br />

расходящ<strong>и</strong>м<strong>и</strong>ся «<strong>в</strong>ет<strong>в</strong>ям<strong>и</strong>») кажется более пр<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>мой к с<strong>и</strong>нхронному<br />

оп<strong>и</strong>сан<strong>и</strong>ю сем<strong>и</strong>олог<strong>и</strong>ческой с<strong>и</strong>стемы языка, чем к д<strong>и</strong>ахронному оп<strong>и</strong>сан<strong>и</strong>ю<br />

с<strong>в</strong>язей между «родст<strong>в</strong>енным<strong>и</strong>» языкам<strong>и</strong>.<br />

С<strong>и</strong>стемы терм<strong>и</strong>но<strong>в</strong> родст<strong>в</strong>а <strong>и</strong> <strong>и</strong>денет<strong>и</strong>ка.


10<br />

Откл<strong>и</strong>к Н.М.<strong>Г</strong><strong>и</strong>ренко заканч<strong>и</strong><strong>в</strong>ается сакраментальным<strong>и</strong> сло<strong>в</strong>ам<strong>и</strong>:<br />

«Затрудн<strong>и</strong>тельно сказать, к какой област<strong>и</strong> наук<strong>и</strong> это <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е работы<br />

а<strong>в</strong>тора <strong>в</strong>озможно было бы отнест<strong>и</strong>, но только не к этнолог<strong>и</strong><strong>и</strong>». Я спец<strong>и</strong>ально<br />

<strong>в</strong>ыдел<strong>и</strong>л ту оп<strong>и</strong>ску, которую допуст<strong>и</strong>л рецензент: дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>тельно, его (как<br />

печально <strong>и</strong>з<strong>в</strong>естного «соц<strong>и</strong>олога [но не этнолога!] племен<strong>и</strong>») откл<strong>и</strong>к<br />

предста<strong>в</strong>ляет собой <strong>в</strong>есьма слабое <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е моей работы, <strong>и</strong> это<br />

ед<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>енное место <strong>в</strong> его тексте, c чем можно соглас<strong>и</strong>ться. На самом деле,<br />

<strong>Г</strong><strong>и</strong>ренко-2001, оче<strong>в</strong><strong>и</strong>дно, хотел продолж<strong>и</strong>ть размышлен<strong>и</strong>я <strong>Г</strong><strong>и</strong>ренко-1974,<br />

который тогда нач<strong>и</strong>нал так: «<strong>В</strong> настоящее <strong>в</strong>ремя <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е терм<strong>и</strong>но<strong>в</strong><br />

родст<strong>в</strong>а, особенно <strong>в</strong> т<strong>и</strong>полог<strong>и</strong>ческом отношен<strong>и</strong><strong>и</strong>, постепенно пре<strong>в</strong>ращается <strong>в</strong><br />

относ<strong>и</strong>тельно самостоятельную д<strong>и</strong>сц<strong>и</strong>пл<strong>и</strong>ну <strong>в</strong> рамках этнограф<strong>и</strong><strong>и</strong>» [<strong>Г</strong><strong>и</strong>ренко,<br />

1974, c. 41].<br />

Как пра<strong>в</strong><strong>и</strong>ло, предста<strong>в</strong>ляя откл<strong>и</strong>к<strong>и</strong> на д<strong>и</strong>скусс<strong>и</strong>онные работы,<br />

<strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ател<strong>и</strong> остана<strong>в</strong>л<strong>и</strong><strong>в</strong>аются на тех темах, которые бл<strong>и</strong>зк<strong>и</strong> <strong>и</strong> <strong>и</strong>нтересны <strong>и</strong>м<br />

сам<strong>и</strong>м <strong>и</strong> <strong>в</strong> которых он<strong>и</strong> могут подел<strong>и</strong>ться с<strong>в</strong>оей компетенц<strong>и</strong>ей. <strong>В</strong> настоящей<br />

д<strong>и</strong>скусс<strong>и</strong><strong>и</strong> по этому стандартному пут<strong>и</strong> пошел <strong>и</strong> Н.А.Добронра<strong>в</strong><strong>и</strong>н, <strong>и</strong><br />

А.А.Бурык<strong>и</strong>н, <strong>и</strong> С.<strong>В</strong>.Кулланда, <strong>и</strong> А.А.Казанко<strong>в</strong>, <strong>и</strong> А.<strong>В</strong>.Дыбо. Но только не<br />

Н.М.<strong>Г</strong><strong>и</strong>ренко! <strong>В</strong> с<strong>в</strong>оем <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong><strong>и</strong> ТМИР он «набрел» на мое зая<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е о<br />

том, что «чело<strong>в</strong>еческ<strong>и</strong>й язык на ранн<strong>и</strong>х стад<strong>и</strong>ях с<strong>в</strong>оего раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я предста<strong>в</strong>лял<br />

собой эгоцентр<strong>и</strong>ческую полярно-<strong>в</strong>за<strong>и</strong>мно-реляц<strong>и</strong>онную матр<strong>и</strong>цу <strong>и</strong> был<br />

факт<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> с<strong>и</strong>стемой терм<strong>и</strong>но<strong>в</strong> родст<strong>в</strong>а, которая <strong>в</strong> дальнейшем<br />

трансформ<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>алась <strong>в</strong> л<strong>и</strong>нейную (речь) <strong>и</strong> ц<strong>и</strong>кл<strong>и</strong>ческую (язык) с<strong>и</strong>стемы».<br />

Предста<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>в</strong> этот тез<strong>и</strong>с как мою «осно<strong>в</strong>ную посылку» (<strong>в</strong> дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>тельност<strong>и</strong>, это<br />

было л<strong>и</strong>шь указан<strong>и</strong>ем, пр<strong>и</strong><strong>в</strong>еденным <strong>в</strong> конце теорет<strong>и</strong>ческой част<strong>и</strong>, на одну <strong>и</strong>з<br />

тем, на которую <strong>в</strong>ыход<strong>и</strong>т <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ко-т<strong>и</strong>полог<strong>и</strong>ческое напра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е <strong>в</strong> <strong>и</strong>зучен<strong>и</strong><strong>и</strong><br />

СТР; Н.А.Добронра<strong>в</strong><strong>и</strong>н разумно <strong>в</strong>оспр<strong>и</strong>нял ее как «рабочую акс<strong>и</strong>ому»),<br />

Н.М.<strong>Г</strong><strong>и</strong>ренко скрест<strong>и</strong>л его с <strong>и</strong>зложенной <strong>в</strong> моей д<strong>и</strong>ссертац<strong>и</strong>ей г<strong>и</strong>потезой<br />

«про<strong>и</strong>схожден<strong>и</strong>я чело<strong>в</strong>ека <strong>и</strong>з Амер<strong>и</strong>к<strong>и</strong>» <strong>и</strong>, <strong>в</strong><strong>и</strong>д<strong>и</strong>мо, предста<strong>в</strong><strong>и</strong>л себя <strong>в</strong> а<strong>в</strong>ангарде<br />

пра<strong>в</strong>едной борьбы с моей ант<strong>и</strong>археолог<strong>и</strong>ческой <strong>и</strong> ант<strong>и</strong>л<strong>и</strong>нг<strong>в</strong><strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческой (т.е. со<br />

<strong>в</strong>сех сторон ант<strong>и</strong>научной) деятельностью. Хочется сразу же предостеречь<br />

у<strong>в</strong>ажаемого рецензента, что такая такт<strong>и</strong>ка может <strong>в</strong> конце концо<strong>в</strong> пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ест<strong>и</strong> к<br />

тому, что сло<strong>в</strong>о «г<strong>и</strong>ренко<strong>в</strong>щ<strong>и</strong>на» <strong>в</strong>ытесн<strong>и</strong>т <strong>в</strong> популярном употреблен<strong>и</strong><strong>и</strong> сло<strong>в</strong>о<br />

«лысенко<strong>в</strong>щ<strong>и</strong>на» как относящееся к тому же ст<strong>и</strong>лю по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я, но более<br />

злободне<strong>в</strong>ное.<br />

За моей глоттогенет<strong>и</strong>ческой «акс<strong>и</strong>омой» сто<strong>и</strong>т убежден<strong>и</strong>е <strong>в</strong> том, что, <strong>в</strong>опер<strong>в</strong>ых,<br />

<strong>и</strong>меть определенную г<strong>и</strong>бкую теор<strong>и</strong>ю относ<strong>и</strong>тельно глоттогенеза <strong>и</strong><br />

э<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>онной т<strong>и</strong>полог<strong>и</strong><strong>и</strong> языко<strong>в</strong> столь же нормально <strong>и</strong> полезно, сколь<br />

нормально <strong>и</strong> полезно рассуждать (как это люб<strong>и</strong>т Н.М.<strong>Г</strong><strong>и</strong>ренко) о<br />

про<strong>и</strong>схожден<strong>и</strong><strong>и</strong> экзогам<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> характере ранн<strong>и</strong>х этапо<strong>в</strong> соц<strong>и</strong>огенеза; <strong>и</strong> <strong>в</strong>о-<strong>в</strong>торых,<br />

что <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ать глоттогенез <strong>и</strong>меет смысл не на матер<strong>и</strong>але креольск<strong>и</strong>х языко<strong>в</strong> <strong>и</strong><br />

не на палеонтолог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х находках, а <strong>и</strong>сходя <strong>и</strong>з структуры самого языка путем<br />

<strong>в</strong>ыделен<strong>и</strong>я <strong>в</strong> нем зон «по<strong>в</strong>ышенной сем<strong>и</strong>от<strong>и</strong>чност<strong>и</strong>». <strong>В</strong> эт<strong>и</strong>х зонах — СТР, по<br />

моему мнен<strong>и</strong>ю, я<strong>в</strong>ляется здесь центральной — можно ож<strong>и</strong>дать сохранен<strong>и</strong>е не <strong>в</strong><br />

качест<strong>в</strong>е мерт<strong>в</strong>ых рел<strong>и</strong>кто<strong>в</strong>, а <strong>в</strong> качест<strong>в</strong>е «адапт<strong>и</strong><strong>в</strong>ных остатко<strong>в</strong>» (понят<strong>и</strong>е <strong>и</strong>з<br />

теор<strong>и</strong><strong>и</strong> переж<strong>и</strong>тко<strong>в</strong> А.И.Перш<strong>и</strong>ца) черт дре<strong>в</strong>него т<strong>и</strong>полог<strong>и</strong>ческого состоян<strong>и</strong>я<br />

чело<strong>в</strong>еческого языка. (Не перекл<strong>и</strong>кается л<strong>и</strong> это с <strong>и</strong>деей самого Н.М.<strong>Г</strong><strong>и</strong>ренко<br />

относ<strong>и</strong>тельно «стад<strong>и</strong>альной гетерогенност<strong>и</strong>» СТР). На это может указы<strong>в</strong>ать <strong>и</strong><br />

формальная общность осно<strong>в</strong>ных <strong>и</strong>денон<strong>и</strong>мо<strong>в</strong> <strong>в</strong>о <strong>в</strong>сех языках (см. откл<strong>и</strong>к<br />

А.А.Казанко<strong>в</strong>а), <strong>и</strong> слож<strong>и</strong><strong>в</strong>шееся у мног<strong>и</strong>х ф<strong>и</strong>лолого<strong>в</strong>-компарат<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>сто<strong>в</strong>, нач<strong>и</strong>ная<br />

с Я.<strong>Г</strong>р<strong>и</strong>мма, предста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е о консер<strong>в</strong>ат<strong>и</strong><strong>в</strong>ност<strong>и</strong> терм<strong>и</strong>но<strong>в</strong> родст<strong>в</strong>а <strong>в</strong>ообще. <strong>В</strong>


11<br />

этой с<strong>в</strong>яз<strong>и</strong> я особо рассматр<strong>и</strong><strong>в</strong>аю как знач<strong>и</strong>мые для глоттогенет<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х<br />

построен<strong>и</strong>й так<strong>и</strong>е особенност<strong>и</strong> семант<strong>и</strong>ческой структуры <strong>и</strong>денон<strong>и</strong>мо<strong>в</strong>, как 1) <strong>и</strong>х<br />

не только <strong>и</strong>менные, но <strong>и</strong> пред<strong>и</strong>кат<strong>и</strong><strong>в</strong>но-атр<strong>и</strong>бут<strong>и</strong><strong>в</strong>ные с<strong>в</strong>ойст<strong>в</strong>а (<strong>в</strong>опрос<br />

спец<strong>и</strong>ально <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>а<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>йся <strong>Г</strong>.Джафаро<strong>в</strong>ым), делающ<strong>и</strong>е <strong>и</strong>х не только<br />

д<strong>и</strong>скретным<strong>и</strong> лекс<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м<strong>и</strong>, но <strong>и</strong> полно<strong>в</strong>есным<strong>и</strong> с<strong>и</strong>нтакс<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м<strong>и</strong> ед<strong>и</strong>н<strong>и</strong>цам<strong>и</strong> 1 ;<br />

2) <strong>и</strong>х не только денотат<strong>и</strong><strong>в</strong>ные, но <strong>и</strong> назы<strong>в</strong>ательные <strong>и</strong> ш<strong>и</strong>фтерные с<strong>в</strong>ойст<strong>в</strong>а (ср.<br />

упом<strong>и</strong>наемое А.А.Бурык<strong>и</strong>ным <strong>и</strong>спользо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е л<strong>и</strong>т. мачуте «мама, матушка» <strong>в</strong><br />

качест<strong>в</strong>е <strong>в</strong>окат<strong>и</strong><strong>в</strong>а <strong>в</strong> одной <strong>и</strong>з росс<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>х семей, факт<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> пре<strong>в</strong>ращающее<br />

этот <strong>и</strong>денон<strong>и</strong>м <strong>в</strong> л<strong>и</strong>чное <strong>и</strong>мя); 2) <strong>и</strong>х эгоцентр<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й, эгоцентр<strong>и</strong>рующ<strong>и</strong>й,<br />

относ<strong>и</strong>тельный характер <strong>и</strong> концентр<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анная ор<strong>и</strong>ентац<strong>и</strong>я на отношен<strong>и</strong>е<br />

с<strong>и</strong>стемы языка-реч<strong>и</strong> <strong>и</strong> с<strong>и</strong>стемы пр<strong>и</strong>сутст<strong>в</strong><strong>и</strong>я.<br />

У Н.М.<strong>Г</strong><strong>и</strong>ренко проз<strong>в</strong>учала мысль о том, что язык есть средст<strong>в</strong>о обмена<br />

<strong>и</strong>нформац<strong>и</strong>ей. (Дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>тельно, чем же еще он я<strong>в</strong>ляется!). Я не знаю <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong><br />

<strong>в</strong>озн<strong>и</strong>кно<strong>в</strong>ен<strong>и</strong>я этой формул<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>к<strong>и</strong>, с которой нач<strong>и</strong>наются, на<strong>в</strong>ерное, <strong>в</strong>се<br />

работы по общей теор<strong>и</strong><strong>и</strong> языка; не знаю я также <strong>и</strong> на чем эта формул<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ка<br />

осно<strong>в</strong>ы<strong>в</strong>ается. Пер<strong>в</strong>ый шаг <strong>в</strong> напра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong><strong>и</strong> переосмыслен<strong>и</strong>я этой «народной<br />

мудрост<strong>и</strong>» был, мне думается, сделан Н.Луманом, который сказал, что<br />

коммун<strong>и</strong>кац<strong>и</strong>я состо<strong>и</strong>т не <strong>в</strong> обмене <strong>и</strong>нформац<strong>и</strong>ей, а <strong>в</strong> актуал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> значен<strong>и</strong>й,<br />

<strong>и</strong>нформ<strong>и</strong>рующ<strong>и</strong>х по крайней мере одного <strong>и</strong>з коммун<strong>и</strong>канто<strong>в</strong>. <strong>В</strong> раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>е этой<br />

мысл<strong>и</strong>, <strong>в</strong> модел<strong>и</strong> «язык-речь — с<strong>и</strong>стема пр<strong>и</strong>сутст<strong>в</strong><strong>и</strong>я» предполагается, что язык<br />

есть средст<strong>в</strong>о обмена чело<strong>в</strong>еческ<strong>и</strong>м<strong>и</strong> «я», <strong>в</strong> результате которого <strong>и</strong> <strong>в</strong>озн<strong>и</strong>кает то,<br />

что пр<strong>и</strong>нято назы<strong>в</strong>ать «<strong>и</strong>нформац<strong>и</strong>ей о <strong>в</strong>нешнем м<strong>и</strong>ре» (ср.: у Л.С.<strong>В</strong>ыготского<br />

наоборот: «я» <strong>в</strong>озн<strong>и</strong>кает <strong>в</strong> результате коммун<strong>и</strong>кац<strong>и</strong><strong>и</strong> о «<strong>в</strong>нешнем м<strong>и</strong>ре», что<br />

сомн<strong>и</strong>тельно <strong>в</strong> <strong>в</strong><strong>и</strong>ду того, что «<strong>в</strong>нешн<strong>и</strong>й» м<strong>и</strong>р уже предполагает нал<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>е «я»).<br />

Чело<strong>в</strong>еческое общест<strong>в</strong>о есть не просто сообщест<strong>в</strong>о коммун<strong>и</strong>канто<strong>в</strong>, а быт<strong>и</strong>е<br />

сообщающ<strong>и</strong>хся коммун<strong>и</strong>канто<strong>в</strong>, т.е., образно го<strong>в</strong>оря, язык <strong>в</strong> ед<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>е языка <strong>и</strong><br />

реч<strong>и</strong> есть с<strong>и</strong>стема терм<strong>и</strong>но<strong>в</strong> родст<strong>в</strong>а (конечно же, как «соц<strong>и</strong>альных категор<strong>и</strong>й»,<br />

есл<strong>и</strong> пользо<strong>в</strong>аться <strong>в</strong>ыражен<strong>и</strong>ем Н.М.<strong>Г</strong><strong>и</strong>ренко). Другое дело, <strong>и</strong>мела л<strong>и</strong> место<br />

э<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>я чело<strong>в</strong>еческого языка <strong>в</strong> напра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong><strong>и</strong> по<strong>в</strong>ышен<strong>и</strong>я знач<strong>и</strong>мост<strong>и</strong><br />

<strong>и</strong>нформац<strong>и</strong>онной функц<strong>и</strong><strong>и</strong> по сра<strong>в</strong>нен<strong>и</strong>ю с соц<strong>и</strong>альной, <strong>и</strong>л<strong>и</strong> же язык <strong>в</strong>сегда <strong>и</strong><br />

<strong>в</strong>езде был, есть <strong>и</strong> будет средст<strong>в</strong>ом сообщен<strong>и</strong>я людей (но не между людьм<strong>и</strong>!), а<br />

предста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е о том, что язык есть средст<strong>в</strong>о обмена <strong>и</strong>нформац<strong>и</strong>ей есть просто<br />

<strong>и</strong>ллюз<strong>и</strong>я. Этот <strong>в</strong>опрос <strong>в</strong> ТМИР не обсуждался, что, <strong>в</strong><strong>и</strong>д<strong>и</strong>мо, <strong>и</strong> <strong>в</strong>ыз<strong>в</strong>ало<br />

негат<strong>и</strong><strong>в</strong>ную реакц<strong>и</strong>ю кр<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ка.<br />

Факт<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> <strong>и</strong>менно оппоз<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>я языка-реч<strong>и</strong> <strong>и</strong> с<strong>и</strong>стемы пр<strong>и</strong>сутст<strong>в</strong><strong>и</strong>я, а не<br />

«язык vs. речь» реал<strong>и</strong>зуется <strong>в</strong> одной <strong>и</strong>з сущест<strong>в</strong>ующ<strong>и</strong>х глоттогенет<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х<br />

теор<strong>и</strong>й, а <strong>и</strong>менно той, которая допускает <strong>в</strong>озможность э<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong> з<strong>в</strong>уко<strong>в</strong>ой реч<strong>и</strong><br />

<strong>и</strong>з языка жесто<strong>в</strong> (см. об этом, напр<strong>и</strong>мер: [И<strong>в</strong>ано<strong>в</strong>, 1976]) 2 . Есл<strong>и</strong> оп<strong>и</strong>раться на<br />

1 Именно это предста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е обнаруж<strong>и</strong>ло с<strong>в</strong>ое соз<strong>в</strong>уч<strong>и</strong>е с <strong>и</strong>деям<strong>и</strong> <strong>Г</strong>.Е.Корн<strong>и</strong>ло<strong>в</strong>а об <strong>и</strong>сконных<br />

<strong>и</strong>м<strong>и</strong>тат<strong>и</strong><strong>в</strong>ах (замет<strong>и</strong>м, что <strong>в</strong> его пон<strong>и</strong>ман<strong>и</strong><strong>и</strong>, <strong>в</strong> отл<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>е от ономатоп<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х теор<strong>и</strong>й XIX <strong>в</strong>.,<br />

<strong>и</strong>м<strong>и</strong>тац<strong>и</strong>я <strong>в</strong>ключает <strong>в</strong> себя соц<strong>и</strong>альную с<strong>в</strong>язь) как «пред<strong>и</strong>кат<strong>и</strong><strong>в</strong>но-атр<strong>и</strong>бут<strong>и</strong><strong>в</strong>ных с<strong>и</strong>нтагмах».<br />

Мног<strong>и</strong>е <strong>и</strong>з заключен<strong>и</strong>й этого чу<strong>в</strong>ашского языко<strong>в</strong>еда мне, как <strong>и</strong> А.<strong>В</strong>.Дыбо, кажутся более чем<br />

сомн<strong>и</strong>тельным<strong>и</strong>, хотя я замет<strong>и</strong>л, что порой то, что для меня непр<strong>и</strong>емлемо у <strong>Г</strong>.Е.Корн<strong>и</strong>ло<strong>в</strong>а<br />

(напр<strong>и</strong>мер, объяснен<strong>и</strong>е терм<strong>и</strong>на для «супруга(<strong>и</strong>)» <strong>и</strong>з лексемы со значен<strong>и</strong>ем «сопл<strong>и</strong>»), точь-<strong>в</strong>точь<br />

по<strong>в</strong>торяется <strong>в</strong> некоторых серьезных эт<strong>и</strong>молог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х работах (напр<strong>и</strong>мер, <strong>в</strong>ы<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е осет.<br />

mygg «семя, род» <strong>и</strong> др.-<strong>и</strong>рл. macc «сын» <strong>и</strong>з ПИЕ *meuk- со значен<strong>и</strong>ем «сопл<strong>и</strong>»). Соглашусь с<br />

А.<strong>В</strong>.Дыбо, что д<strong>и</strong>сц<strong>и</strong>пл<strong>и</strong>на мысл<strong>и</strong> <strong>и</strong> следо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е определенной научной школе (пр<strong>и</strong>нц<strong>и</strong>п<br />

«Мельчука ч<strong>и</strong>тать, Мельн<strong>и</strong>чука не ч<strong>и</strong>тать») — <strong>в</strong>ещ<strong>и</strong> неразры<strong>в</strong>но с<strong>в</strong>язанные, но замечу также,<br />

что расхожден<strong>и</strong>я между класс<strong>и</strong>ческой компарат<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>ст<strong>и</strong>кой <strong>и</strong> м<strong>и</strong>молог<strong>и</strong>ей Ашмар<strong>и</strong>на-Корн<strong>и</strong>ло<strong>в</strong>а<br />

могут <strong>и</strong>меть глубок<strong>и</strong>й смысл для А.<strong>В</strong>.Дыбо <strong>и</strong> не <strong>и</strong>меть н<strong>и</strong>какого смысла для <strong>и</strong>зучен<strong>и</strong>я СТР.<br />

2 Ср. <strong>в</strong> этой с<strong>в</strong>яз<strong>и</strong> «генерац<strong>и</strong>онный скос» на языке жесто<strong>в</strong> (!) а<strong>в</strong>страл<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>х <strong>в</strong><strong>и</strong>кнгатана. У<br />

<strong>в</strong><strong>и</strong>кнгатана группа л<strong>и</strong>ц 0 поколен<strong>и</strong>я, брак<strong>и</strong> с которым<strong>и</strong> запрещены (родная дочь брата матер<strong>и</strong>,


12<br />

такой сценар<strong>и</strong>й, то <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е <strong>и</strong>денон<strong>и</strong>мо<strong>в</strong> <strong>в</strong> глоттогенет<strong>и</strong>ческой (<strong>и</strong><br />

онтогенет<strong>и</strong>ческой) перспект<strong>и</strong><strong>в</strong>е может помочь предста<strong>в</strong><strong>и</strong>ть себе процесс<br />

раз<strong>в</strong>орач<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я пр<strong>и</strong>сущ<strong>и</strong>х структуре з<strong>в</strong>уко<strong>в</strong>ого языка оппоз<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>й (<strong>в</strong> том ч<strong>и</strong>сле <strong>и</strong><br />

<strong>в</strong> ходе ус<strong>в</strong>оен<strong>и</strong>я языка ребенком). Ср. <strong>в</strong> этой с<strong>в</strong>яз<strong>и</strong> <strong>и</strong>нтересные (на мой <strong>в</strong>згляд)<br />

размышлен<strong>и</strong>я З.<strong>Г</strong>.Абдуллае<strong>в</strong>а [Абдуллае<strong>в</strong>, 1985] о дре<strong>в</strong>нем языке как<br />

эгоцентр<strong>и</strong>ческой (так!) структуре, образуемой одн<strong>и</strong>м<strong>и</strong> ш<strong>и</strong>фтерам<strong>и</strong><br />

(дейктон<strong>и</strong>мам<strong>и</strong>) <strong>и</strong> не знающей денотат<strong>и</strong><strong>в</strong>ных сло<strong>в</strong>. С этой поз<strong>и</strong>ц<strong>и</strong><strong>и</strong> он <strong>в</strong>ысказал<br />

<strong>и</strong>дею, бл<strong>и</strong>зкую мо<strong>и</strong>м эт<strong>и</strong>молог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м рассужден<strong>и</strong>ям <strong>в</strong> ТМИР, что <strong>в</strong>оз<strong>в</strong>од<strong>и</strong>ть<br />

<strong>в</strong>се сло<strong>в</strong>а к глагольным корням не<strong>в</strong>ерно <strong>и</strong> что следует предполагать<br />

параллельное раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>е «отглагольных» осно<strong>в</strong> <strong>и</strong> сам<strong>и</strong>х глагольных корней от<br />

«дре<strong>в</strong>н<strong>и</strong>х дейктон<strong>и</strong>мо<strong>в</strong>». Только я рассматр<strong>и</strong><strong>в</strong>аю эгоцентр<strong>и</strong>ческую структуру<br />

как дейст<strong>в</strong>енную <strong>и</strong> соц<strong>и</strong>альную (а не просто категор<strong>и</strong>альную) <strong>и</strong> делаю <strong>в</strong>ы<strong>в</strong>од о<br />

том, что «отглагольные» терм<strong>и</strong>ны родст<strong>в</strong>а <strong>и</strong> глагольные корн<strong>и</strong> од<strong>и</strong>нако<strong>в</strong>о<br />

<strong>в</strong>осходят к более дре<strong>в</strong>н<strong>и</strong>м <strong>и</strong>денон<strong>и</strong>мам, облада<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>м другой семант<strong>и</strong>кой.<br />

Что касается кляузы Н.М.<strong>Г</strong><strong>и</strong>ренко на мою амер<strong>и</strong>канскую г<strong>и</strong>потезу<br />

антропогенеза, то к теме ТМИР эта концепц<strong>и</strong>я не <strong>и</strong>меет отношен<strong>и</strong>я <strong>и</strong> н<strong>и</strong>как<strong>и</strong>м<br />

образом не я<strong>в</strong>ляется «скрытым д<strong>в</strong><strong>и</strong>гателем» мо<strong>и</strong>х <strong>и</strong>дей. Скажу л<strong>и</strong>шь, что,<br />

<strong>в</strong>опрек<strong>и</strong> Н.М.<strong>Г</strong><strong>и</strong>ренко, «археолог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м данным» эта г<strong>и</strong>потеза не может<br />

прот<strong>и</strong><strong>в</strong>ореч<strong>и</strong>ть хотя бы потому, что дре<strong>в</strong>нейш<strong>и</strong>е амер<strong>и</strong>канск<strong>и</strong>е культуры<br />

(объед<strong>и</strong>няемые т<strong>и</strong>полог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> под <strong>и</strong>менам<strong>и</strong> «кло<strong>в</strong><strong>и</strong>с» <strong>и</strong> «фолсом») не <strong>и</strong>меют<br />

н<strong>и</strong>как<strong>и</strong>х более ранн<strong>и</strong>х по <strong>в</strong>ремен<strong>и</strong> параллелей <strong>в</strong> Аз<strong>и</strong><strong>и</strong>, однако <strong>и</strong>меют более<br />

поздн<strong>и</strong>е (см. любую кн<strong>и</strong>гу по археолог<strong>и</strong><strong>и</strong> Аз<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> Амер<strong>и</strong>к<strong>и</strong> <strong>и</strong> мой обзор: [Dziebel,<br />

2001]). Можно сказать, что «амер<strong>и</strong>канск<strong>и</strong>е» сюжеты <strong>Г</strong>.<strong>В</strong>.Дз<strong>и</strong>беля прот<strong>и</strong><strong>в</strong>оречат<br />

геолог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м <strong>и</strong> х<strong>и</strong>м<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м данным (<strong>в</strong>се т<strong>в</strong>ердо устано<strong>в</strong>ленные<br />

археолог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е культуры <strong>в</strong> Амер<strong>и</strong>ке очень молоды) <strong>и</strong>л<strong>и</strong> что он<strong>и</strong> прот<strong>и</strong><strong>в</strong>оречат<br />

общенаучному консенсусу <strong>и</strong>л<strong>и</strong> что он<strong>и</strong> прот<strong>и</strong><strong>в</strong>оречат популярной точке зрен<strong>и</strong>я<br />

— <strong>в</strong>се это будет пра<strong>в</strong><strong>и</strong>льно, но с разных точек зрен<strong>и</strong>я уяз<strong>в</strong><strong>и</strong>мо <strong>и</strong> не<strong>и</strong>з<strong>в</strong>естно, что<br />

пород<strong>и</strong>ло что —, но го<strong>в</strong>ор<strong>и</strong>ть об археолог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х данных здесь просто<br />

неуместно. Я дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>тельно сч<strong>и</strong>таю, что тез<strong>и</strong>с о заселен<strong>и</strong><strong>и</strong> Амер<strong>и</strong>к<strong>и</strong> есть не<br />

более чем курьезная <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческая ош<strong>и</strong>бка, находящаяся <strong>в</strong> прямом родст<strong>в</strong>е с<br />

предста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>ем Колумба о том, что он <strong>в</strong>ысад<strong>и</strong>лся <strong>в</strong> Аз<strong>и</strong><strong>и</strong>; <strong>и</strong> что СТР<br />

предста<strong>в</strong>ляют собой <strong>в</strong>есьма перспект<strong>и</strong><strong>в</strong>ный этногенет<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й <strong>и</strong>сточн<strong>и</strong>к, но это<br />

л<strong>и</strong>шь следст<strong>в</strong><strong>и</strong>е «<strong>и</strong>денет<strong>и</strong>ческой реконструкц<strong>и</strong><strong>и</strong>» <strong>и</strong> не нужно пытаться запрячь<br />

лошадь позад<strong>и</strong> телег<strong>и</strong>. <strong>В</strong>ера <strong>в</strong> ложность <strong>в</strong>тор<strong>и</strong>чной <strong>и</strong>нтерпретац<strong>и</strong><strong>и</strong> не должна<br />

а<strong>в</strong>томат<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> порождать <strong>в</strong>еру <strong>в</strong> ложность пер<strong>в</strong><strong>и</strong>чной реконструкц<strong>и</strong><strong>и</strong>.<br />

Н.М.<strong>Г</strong><strong>и</strong>ренко не устра<strong>и</strong><strong>в</strong>ает то, что <strong>в</strong>осстано<strong>в</strong>ленная мной «прото-СТР<br />

<strong>в</strong><strong>и</strong>да Homo sapiens» (кстат<strong>и</strong>, <strong>и</strong>сток<strong>и</strong> <strong>и</strong>менно такой формул<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>к<strong>и</strong> лежат не <strong>в</strong><br />

моргано<strong>в</strong>ском наз<strong>в</strong>ан<strong>и</strong><strong>и</strong> «С<strong>и</strong>стемы родст<strong>в</strong>а <strong>и</strong> с<strong>в</strong>ойст<strong>в</strong>а чело<strong>в</strong>еческой семь<strong>и</strong>», а <strong>в</strong><br />

со<strong>в</strong>ременных глобальных дре<strong>в</strong>ах популяц<strong>и</strong>онной генет<strong>и</strong>к<strong>и</strong>) несет на себе<br />

сл<strong>и</strong>шком много т<strong>и</strong>п<strong>и</strong>чных черт амер<strong>и</strong>кано-<strong>и</strong>ндейск<strong>и</strong>х СТР. Эту проблему<br />

можно снять простым «ну <strong>и</strong> что», <strong>в</strong>едь как бы мы н<strong>и</strong> смотрел<strong>и</strong> на <strong>и</strong>ндейск<strong>и</strong>е<br />

популяц<strong>и</strong><strong>и</strong> (позднеплейстоцено<strong>в</strong>ый <strong>и</strong>золят, который «пр<strong>и</strong>шел» <strong>и</strong>л<strong>и</strong><br />

раннеплейстоцено<strong>в</strong>ый <strong>и</strong>золят, который «н<strong>и</strong>куда не уход<strong>и</strong>л») самый фактор<br />

<strong>и</strong>золяц<strong>и</strong><strong>и</strong> может послуж<strong>и</strong>ть надежной осно<strong>в</strong>ой для любой реконструкц<strong>и</strong><strong>и</strong>. Суть<br />

не <strong>в</strong> том, кто я<strong>в</strong>ляется нос<strong>и</strong>телем дре<strong>в</strong>н<strong>и</strong>х черт, а <strong>в</strong> том, что это за черты <strong>и</strong> <strong>в</strong><br />

каком соотношен<strong>и</strong><strong>и</strong> он<strong>и</strong> находятся с друг<strong>и</strong>м<strong>и</strong> чертам<strong>и</strong>. Неудо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong><strong>и</strong>е<br />

старшая дочь сестры отца <strong>и</strong> старшая дочь брата), обозначаются <strong>в</strong>месте с «матерью» <strong>и</strong> «братом<br />

матер<strong>и</strong>» жестом со значен<strong>и</strong>ем «ж<strong>и</strong><strong>в</strong>от»; тогда как потенц<strong>и</strong>альные брачные партнеры эго<br />

(дальняя младшая дочь брата матер<strong>и</strong>, родная старшая дочь брата матер<strong>и</strong> <strong>и</strong> ее младш<strong>и</strong>е сестры)<br />

обозначаются жестом «бедро». <strong>В</strong> СТР <strong>в</strong><strong>и</strong>кнгатана есть скос «омаха» [Alpher, 1982, c. 23-24].


13<br />

Н.М.<strong>Г</strong><strong>и</strong>ренко по по<strong>в</strong>оду другой моей формул<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>к<strong>и</strong> («ПСТР <strong>в</strong><strong>и</strong>да Homo<br />

sapiens…, <strong>и</strong>з которого простейш<strong>и</strong>м образом <strong>в</strong>ы<strong>в</strong>од<strong>и</strong>тся <strong>в</strong>се многообраз<strong>и</strong>е<br />

<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> зас<strong>в</strong><strong>и</strong>детельст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>анных CТР») не опра<strong>в</strong>дано, так как <strong>в</strong> ней<br />

го<strong>в</strong>ор<strong>и</strong>тся только то, что <strong>и</strong>менно предлагаемая реконструкц<strong>и</strong>я <strong>в</strong>ыя<strong>в</strong>ляет тот<br />

ед<strong>и</strong>ный общ<strong>и</strong>й пр<strong>и</strong>нц<strong>и</strong>п, который поз<strong>в</strong>оляет «одн<strong>и</strong>м махом» пр<strong>и</strong>м<strong>и</strong>р<strong>и</strong>ть<br />

множест<strong>в</strong>о разнородных тенденц<strong>и</strong>й раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я СТР (<strong>В</strong>ТР, модел<strong>и</strong> кроу-омаха,<br />

л<strong>и</strong>нейные с<strong>и</strong>стемы у охотн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>-соб<strong>и</strong>рателей, «малайская» с<strong>и</strong>стема <strong>и</strong> пр.). За<br />

раздражающей рецензента простотой сто<strong>и</strong>т кропотл<strong>и</strong><strong>в</strong>ый труд по<br />

сопоста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>ю более 1000 номенклатур 1 .<br />

Сам Н.М.<strong>Г</strong><strong>и</strong>ренко, <strong>в</strong><strong>и</strong>д<strong>и</strong>мо, склонен рассматр<strong>и</strong><strong>в</strong>ать как более <strong>в</strong>ероятный<br />

путь раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>е <strong>в</strong>сех т<strong>и</strong>по<strong>в</strong> СТР <strong>и</strong>з так<strong>и</strong>х дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>тельно простых моделей, как<br />

л<strong>и</strong>нейная <strong>и</strong>л<strong>и</strong> «тетра<strong>и</strong>дная» (б<strong>и</strong>фуркат<strong>и</strong><strong>в</strong>ная). Моя реконструкц<strong>и</strong>я «простейш<strong>и</strong>м<br />

образом» отл<strong>и</strong>чается от стандартной э<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>онной схемы «от простого к<br />

сложному» тем, что относ<strong>и</strong>т эмп<strong>и</strong>р<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> <strong>и</strong>з<strong>в</strong>естные упрощенные с<strong>и</strong>стемы к<br />

локальным по значен<strong>и</strong>ю процессам. Полезная простота как раз <strong>и</strong> состо<strong>и</strong>т <strong>в</strong> том,<br />

что не нужно локальные процессы <strong>в</strong>оз<strong>в</strong>од<strong>и</strong>ть <strong>в</strong> ранг абсолютных законо<strong>в</strong>, так<br />

как локальные <strong>в</strong>ар<strong>и</strong>ац<strong>и</strong><strong>и</strong> бесч<strong>и</strong>сленны <strong>и</strong>, поэтому, реал<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>чнее <strong>в</strong>сего<br />

объясняются <strong>и</strong>менно как бесч<strong>и</strong>сленные локальные <strong>в</strong>ар<strong>и</strong>анты, демонстр<strong>и</strong>рующ<strong>и</strong>е<br />

пр<strong>и</strong>нц<strong>и</strong>п к<strong>и</strong>ральност<strong>и</strong> <strong>и</strong>л<strong>и</strong> комплементарност<strong>и</strong> друг другу <strong>в</strong> с<strong>в</strong>яз<strong>и</strong> с распадом<br />

предко<strong>в</strong>ых суперрец<strong>и</strong>прокных <strong>и</strong> с<strong>и</strong>льнод<strong>и</strong>фференц<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анных по<br />

относ<strong>и</strong>тельному полу <strong>и</strong> относ<strong>и</strong>тельному <strong>в</strong>озрасту структур родст<strong>в</strong>а. <strong>В</strong><br />

прот<strong>и</strong><strong>в</strong>ном случае, мы будем <strong>в</strong>ечно бросаться то к «малайскому» т<strong>и</strong>пу, то к<br />

«а<strong>в</strong>страл<strong>и</strong>йскому» т<strong>и</strong>пу, то к «дра<strong>в</strong><strong>и</strong>д<strong>и</strong>йскому» т<strong>и</strong>пу, то к «п<strong>и</strong>гмейскому» т<strong>и</strong>пу,<br />

то к «англ<strong>и</strong>йскому» т<strong>и</strong>пу <strong>и</strong> каждый будет по-с<strong>в</strong>оему простейш<strong>и</strong>м <strong>и</strong> <strong>и</strong>сходным.<br />

<strong>В</strong> этом месте обращусь к откл<strong>и</strong>ку А.А.Бурык<strong>и</strong>на, <strong>в</strong> котором <strong>в</strong>ысказано<br />

мнен<strong>и</strong>е о том, что ареально-т<strong>и</strong>полог<strong>и</strong>ческая реконструкц<strong>и</strong>я ТР (<strong>в</strong> данном случае,<br />

<strong>в</strong> пределах нострат<strong>и</strong>ческого круга языко<strong>в</strong>) так <strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>и</strong>наче оп<strong>и</strong>рается на<br />

матер<strong>и</strong>алы нострат<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х языко<strong>в</strong> <strong>и</strong>, так<strong>и</strong>м образом, <strong>в</strong>озн<strong>и</strong>кает эффект<br />

порочного круга. Попра<strong>в</strong>лю: смысл <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ко-т<strong>и</strong>полог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>й <strong>в</strong><br />

област<strong>и</strong> СТР для эт<strong>и</strong>молог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х реконструкц<strong>и</strong>й элементо<strong>в</strong> этого<br />

сем<strong>и</strong>олог<strong>и</strong>ческого класса <strong>в</strong> конкретных языках как раз <strong>и</strong> состо<strong>и</strong>т <strong>в</strong> том, что он<strong>и</strong><br />

предоста<strong>в</strong>ляют <strong>в</strong>озможность <strong>и</strong>зба<strong>в</strong><strong>и</strong>ться от огран<strong>и</strong>ченност<strong>и</strong> пр<strong>и</strong>сущего<br />

компарат<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ке <strong>и</strong>ндукт<strong>и</strong><strong>в</strong>ного подхода. Ареально-т<strong>и</strong>полог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й анал<strong>и</strong>з <strong>в</strong><br />

пределах группы языко<strong>в</strong>, относящ<strong>и</strong>хся как к хорошо доказанным «семьям», так<br />

<strong>и</strong> к спорным «суперсемьям», стро<strong>и</strong>тся не на матер<strong>и</strong>алах СТР эт<strong>и</strong>х языко<strong>в</strong>ых<br />

общностей, а на отношен<strong>и</strong><strong>и</strong> т<strong>и</strong>полог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х параметро<strong>в</strong> эт<strong>и</strong>х СТР к<br />

т<strong>и</strong>полог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м параметрам «прото-СТР <strong>в</strong><strong>и</strong>да Homo sapiens». Это <strong>в</strong>се ра<strong>в</strong>но,<br />

что реконстру<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ать прасла<strong>в</strong>янск<strong>и</strong>й не просто на матер<strong>и</strong>але русcкого,<br />

болгарского, польского <strong>и</strong> сербо-хор<strong>в</strong>атского, а на осно<strong>в</strong>ан<strong>и</strong><strong>и</strong> знан<strong>и</strong>я параметро<strong>в</strong><br />

пра<strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропейского. Эталонность некоторых дра<strong>в</strong><strong>и</strong>д<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>х (<strong>в</strong> частност<strong>и</strong>,<br />

радж-гондо<strong>в</strong> центральной группы) <strong>и</strong> саамской номенклатур, поз<strong>в</strong>оляющая<br />

1 Знакомый с моей д<strong>и</strong>ссертац<strong>и</strong>ей Н.М.<strong>Г</strong><strong>и</strong>ренко мог бы не требо<strong>в</strong>ать от моей стать<strong>и</strong>, нос<strong>и</strong><strong>в</strong>шей<br />

метод<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й <strong>и</strong> теорет<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й характер, факто<strong>в</strong> перехода от <strong>В</strong>ТР к «моделям кроу-омаха» <strong>и</strong>л<strong>и</strong><br />

конкретных <strong>и</strong>ллюстрац<strong>и</strong>й так<strong>и</strong>х переходо<strong>в</strong> (он<strong>и</strong>, кстат<strong>и</strong>, был<strong>и</strong> пр<strong>и</strong><strong>в</strong>едены <strong>в</strong> эт<strong>и</strong>молог<strong>и</strong>ческой<br />

част<strong>и</strong> работы, но <strong>в</strong> другой с<strong>в</strong>яз<strong>и</strong>). Что касается ссылк<strong>и</strong> на Н.А.Бут<strong>и</strong>но<strong>в</strong>а, так она была пр<strong>и</strong>з<strong>в</strong>ана<br />

дать понять ч<strong>и</strong>тателям, что <strong>и</strong>дея того, что ч<strong>и</strong>сто лог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> сложен<strong>и</strong>е (<strong>и</strong>нтеграц<strong>и</strong>я)<br />

прот<strong>и</strong><strong>в</strong>оположно напра<strong>в</strong>ленных форм генерац<strong>и</strong>онного скоса дает <strong>В</strong>ТР была <strong>в</strong>ысказана <strong>и</strong> ранее,<br />

пр<strong>и</strong>чем <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ателем, <strong>в</strong> работе которого желающ<strong>и</strong>е могут найт<strong>и</strong> <strong>и</strong>нтересующ<strong>и</strong>е <strong>и</strong>х<br />

матер<strong>и</strong>алы. Мне пр<strong>и</strong>надлеж<strong>и</strong>т э<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>онная <strong>и</strong>мпл<strong>и</strong>кац<strong>и</strong>я этого с<strong>и</strong>нхронного <strong>и</strong>л<strong>и</strong> ахронного<br />

наблюден<strong>и</strong>я, осно<strong>в</strong>анная на анал<strong>и</strong>зе <strong>и</strong>меющ<strong>и</strong>хся кросскультурных данных (хотя бы данных<br />

<strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропейск<strong>и</strong>х языко<strong>в</strong>).


14<br />

предсказы<strong>в</strong>ать характер э<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong>сех друг<strong>и</strong>х нострат<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х СТР про<strong>и</strong>стекает<br />

<strong>и</strong>з <strong>и</strong>х особенной (по сра<strong>в</strong>нен<strong>и</strong>ю, скажем, с <strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропейск<strong>и</strong>м<strong>и</strong> СТР) бл<strong>и</strong>зост<strong>и</strong><br />

прото-СТР <strong>в</strong><strong>и</strong>до<strong>в</strong>ого уро<strong>в</strong>ня. Иным<strong>и</strong> сло<strong>в</strong>ам<strong>и</strong>, <strong>в</strong> отл<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>е от стандартной<br />

компарат<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>стской реконструкц<strong>и</strong><strong>и</strong>, <strong>и</strong>денет<strong>и</strong>ческая реконструкц<strong>и</strong>я <strong>и</strong>дет не от<br />

реальных языко<strong>в</strong> к праязыку, а от реальных языко<strong>в</strong> <strong>и</strong> прапраязыка к праязыкам <strong>и</strong><br />

опер<strong>и</strong>рует не понят<strong>и</strong>ем «родст<strong>в</strong>о» (саамская СТР не наход<strong>и</strong>тся <strong>в</strong> каком-то<br />

особенном родст<strong>в</strong>е с радж-гондской), а понят<strong>и</strong>ям<strong>и</strong> «д<strong>и</strong><strong>в</strong>ергенц<strong>и</strong>я» (от <strong>в</strong><strong>и</strong>до<strong>в</strong>ой<br />

протос<strong>и</strong>стемы) <strong>и</strong> «кон<strong>в</strong>ергенц<strong>и</strong>я» (<strong>в</strong> сохранен<strong>и</strong><strong>и</strong> черт прото-СТР <strong>в</strong><strong>и</strong>до<strong>в</strong>ого<br />

уро<strong>в</strong>ня). Понятное дело, что такой метод <strong>и</strong>меет с<strong>в</strong>о<strong>и</strong> сложност<strong>и</strong> <strong>и</strong> не следует<br />

пренебрегать фактам<strong>и</strong> реальных языко<strong>в</strong> <strong>в</strong> пользу прапраязыко<strong>в</strong>ого эталона.<br />

Cамая трансформ<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анная номенклатура может сохранять следы черт,<br />

<strong>и</strong>счезну<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>х <strong>и</strong>з самой арха<strong>и</strong>чной с<strong>и</strong>стемы, но с<strong>и</strong>стема-эталон показы<strong>в</strong>ает по<br />

крайней мере <strong>в</strong> каком участке СТР можно ож<strong>и</strong>дать «сбой» <strong>в</strong> модел<strong>и</strong> «арха<strong>и</strong>чная<br />

СТР — трансформ<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анная СТР» (напр<strong>и</strong>мер, саамск<strong>и</strong>е ТР демонстр<strong>и</strong>руют<br />

<strong>в</strong>сего д<strong>в</strong>а <strong>в</strong>за<strong>и</strong>мных терм<strong>и</strong>на для «дедо<strong>в</strong>»/«<strong>в</strong>нуко<strong>в</strong>» <strong>и</strong> «бабок»/«<strong>в</strong>нучек» <strong>в</strong>место<br />

четырех, знач<strong>и</strong>т остальные д<strong>в</strong>а <strong>в</strong> ходе э<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong> под<strong>в</strong>ергл<strong>и</strong>сь редукц<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> о н<strong>и</strong>х<br />

может быть можно соста<strong>в</strong><strong>и</strong>ть <strong>в</strong>печатлен<strong>и</strong>е по <strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропейск<strong>и</strong>м ТР; но общая<br />

э<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>я <strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропейск<strong>и</strong>х СТР шла <strong>в</strong> напра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong>зж<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я<br />

кроссрец<strong>и</strong>прокных терм<strong>и</strong>но<strong>в</strong>, <strong>и</strong>з которых факт<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> сплетены СТР саамо<strong>в</strong> <strong>и</strong><br />

радж-гондо<strong>в</strong>, <strong>и</strong> т.п.). <strong>В</strong> с<strong>в</strong>яз<strong>и</strong> с эт<strong>и</strong>м <strong>в</strong> ТМИР было отмечено, что <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>кот<strong>и</strong>полог<strong>и</strong>ческая<br />

реконструкц<strong>и</strong>я должна <strong>в</strong>ер<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>аться эт<strong>и</strong>молог<strong>и</strong>ческой<br />

реконструкц<strong>и</strong>ей. Напр<strong>и</strong>мер, есл<strong>и</strong> бы те же <strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропейск<strong>и</strong>е язык<strong>и</strong> не<br />

демонстр<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> сер<strong>и</strong>ю семант<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х переходо<strong>в</strong> от *HauHo- «дед (отец<br />

матер<strong>и</strong>); <strong>в</strong>нук<strong>и</strong> (дет<strong>и</strong> дочер<strong>и</strong>)» к прасла<strong>в</strong>. *ujъ «брат матер<strong>и</strong>» (прабалто-сла<strong>в</strong>.<br />

*awios), лат. avunculus «то же», пракельтск. *aventro- «то же» (с разным<strong>и</strong><br />

граммат<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м<strong>и</strong> элементам<strong>и</strong>) <strong>и</strong> пр., то <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ко-т<strong>и</strong>полог<strong>и</strong>ческая ун<strong>и</strong><strong>в</strong>ерсал<strong>и</strong>я<br />

под наз<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ем «переход от <strong>В</strong>ТР к моделям кроу-омаха» оста<strong>в</strong>алась бы<br />

ном<strong>и</strong>нальной.<br />

Как<strong>и</strong>м образом оказы<strong>в</strong>ается <strong>в</strong>озможным парадокс, по которому<br />

матер<strong>и</strong>алы реальных языко<strong>в</strong> дают <strong>и</strong>нформац<strong>и</strong>ю о прапраязыке «<strong>в</strong> обход»<br />

конкретных праязыко<strong>в</strong> Это оказы<strong>в</strong>ается <strong>в</strong>озможным потому, что<br />

<strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ю под<strong>в</strong>ергается не «язык» как тако<strong>в</strong>ой, а определенный «ск<strong>в</strong>озной»<br />

сем<strong>и</strong>олог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й класс, обнаруж<strong>и</strong><strong>в</strong>аемый <strong>в</strong>о <strong>в</strong>сех языках <strong>и</strong> демонстр<strong>и</strong>рующ<strong>и</strong>й<br />

так<strong>и</strong>е с<strong>в</strong>ойст<strong>в</strong>а, как 1) ед<strong>и</strong>ная структура <strong>в</strong>о <strong>в</strong>сех языках <strong>в</strong> сочетан<strong>и</strong><strong>и</strong> с<br />

<strong>в</strong>ар<strong>и</strong>ат<strong>и</strong><strong>в</strong>ностью форм; 2) само<strong>в</strong>оспро<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>о этой ед<strong>и</strong>ной структуры<br />

посредст<strong>в</strong>ом эт<strong>и</strong>х меняющ<strong>и</strong>хся форм; 3) ед<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>о форм <strong>в</strong>о <strong>в</strong>сех языках<br />

(феномен «мама-папа», который скорее <strong>в</strong>сего отражает постоянное<br />

<strong>в</strong>оспро<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>о одной <strong>и</strong> той же фономорфолог<strong>и</strong>ческой формы, а не ее<br />

сохранен<strong>и</strong>е с дре<strong>в</strong>нейш<strong>и</strong>х <strong>в</strong>ремен 1 ) <strong>в</strong> сочетан<strong>и</strong><strong>и</strong> с <strong>в</strong>ар<strong>и</strong>ат<strong>и</strong><strong>в</strong>ностью структур; 4)<br />

1<br />

Предста<strong>в</strong>ляется, что формы так назы<strong>в</strong>аемой «лепетной лекс<strong>и</strong>к<strong>и</strong>» (матрон<strong>и</strong>мы), хотя <strong>и</strong><br />

демонстр<strong>и</strong>руют <strong>в</strong> м<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ом масштабе то, что нельзя наз<strong>в</strong>ать <strong>и</strong>наче, чем «регулярные з<strong>в</strong>уко<strong>в</strong>ые<br />

соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong><strong>и</strong>я», не я<strong>в</strong>ляются наслед<strong>и</strong>ем дре<strong>в</strong>нейшего этапа э<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong> чело<strong>в</strong>еческого языка (с<br />

эт<strong>и</strong>м, <strong>в</strong><strong>и</strong>д<strong>и</strong>мо, не будет согласен А.А.Казанко<strong>в</strong>). Другая крайность, заложенная <strong>в</strong> теор<strong>и</strong><strong>и</strong><br />

про<strong>и</strong>схожден<strong>и</strong>я сло<strong>в</strong> «мама» <strong>и</strong> «папа» Р.Якобсона <strong>и</strong> с<strong>в</strong>одящая <strong>и</strong>х к результатам непро<strong>и</strong>з<strong>в</strong>ольных<br />

дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>й губ ребенка, также не <strong>в</strong>ыдерж<strong>и</strong><strong>в</strong>ает кр<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong>: матрон<strong>и</strong>мы не предста<strong>в</strong>ляют собой<br />

«мерт<strong>в</strong>ый груз», не с<strong>в</strong>язанный с остальным<strong>и</strong> отраслям<strong>и</strong> лекс<strong>и</strong>к<strong>и</strong> (ср.: [Leach, 1971; Бурык<strong>и</strong>н,<br />

1998, с. 83-84; Добронра<strong>в</strong><strong>и</strong>н, 1998, с. 43]). Скорее <strong>в</strong>сего он<strong>и</strong> относятся к тому рег<strong>и</strong>стру рече<strong>в</strong>ого<br />

<strong>и</strong> соц<strong>и</strong>ального <strong>в</strong>за<strong>и</strong>модейст<strong>в</strong><strong>и</strong>я, <strong>в</strong> котором про<strong>и</strong>сход<strong>и</strong>т «перетасо<strong>в</strong>ка» (также, как показал Э.Л<strong>и</strong>ч,<br />

не л<strong>и</strong>шенная с<strong>в</strong>оей регулярност<strong>и</strong> <strong>и</strong> закономерност<strong>и</strong>) элементо<strong>в</strong> дре<strong>в</strong>н<strong>и</strong>х осно<strong>в</strong>. Так<strong>и</strong>м образом,<br />

следует предполагать кон<strong>в</strong>ергентное образо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е простейш<strong>и</strong>х редупл<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анных <strong>и</strong>денон<strong>и</strong>мо<strong>в</strong><br />

<strong>в</strong> разных языках <strong>и</strong> <strong>в</strong> разных языко<strong>в</strong>ых семьях, но не на пустом месте, а на осно<strong>в</strong>е дре<strong>в</strong>н<strong>и</strong>х


15<br />

само<strong>в</strong>оспро<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>о этой ед<strong>и</strong>ной формы посредст<strong>в</strong>ом меняющ<strong>и</strong>хся структур.<br />

СТР я<strong>в</strong>ляется классом сло<strong>в</strong> так сказать с «д<strong>в</strong>ойным дном» <strong>и</strong> с д<strong>в</strong>ойной<br />

по<strong>в</strong>ерхностью. Обладают л<strong>и</strong> тем<strong>и</strong> же с<strong>в</strong>ойст<strong>в</strong>ам<strong>и</strong> друг<strong>и</strong>е сем<strong>и</strong>олог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е<br />

классы (напр<strong>и</strong>мер, ч<strong>и</strong>сл<strong>и</strong>тельные, соматон<strong>и</strong>мы <strong>и</strong>л<strong>и</strong> место<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>я), трудно<br />

сказать с у<strong>в</strong>еренностью, но думаю, что нет.<br />

Предложенная <strong>в</strong> ТМИР <strong>и</strong> более подробно <strong>и</strong>зложенная <strong>в</strong> [<strong>Дз<strong>и</strong>бель</strong>, 2001]<br />

модель прото-СТР <strong>в</strong><strong>и</strong>до<strong>в</strong>ого уро<strong>в</strong>ня поз<strong>в</strong>ол<strong>и</strong>т, как кажется, про<strong>в</strong>ест<strong>и</strong><br />

реконструкц<strong>и</strong>ю (а где-то усо<strong>в</strong>ершенст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ать <strong>и</strong>меющ<strong>и</strong>еся реконструкц<strong>и</strong><strong>и</strong>) прото-<br />

СТР для языко<strong>в</strong>ых семей пер<strong>в</strong>ого уро<strong>в</strong>ня (<strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропейской, уральской, афроаз<strong>и</strong>атской,<br />

а<strong>в</strong>стронез<strong>и</strong>йской, а<strong>в</strong>страл<strong>и</strong>йской <strong>и</strong> пр.), а затем сопоста<strong>в</strong><strong>и</strong>ть эт<strong>и</strong><br />

прото-СТР пер<strong>в</strong>ого уро<strong>в</strong>ня друг с другом <strong>и</strong> с с<strong>и</strong>стемой-эталоном 1 .<br />

Компарат<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>стская реконструкц<strong>и</strong>я одного сем<strong>и</strong>олог<strong>и</strong>ческого класса <strong>в</strong>о <strong>в</strong>сех<br />

языках, <strong>и</strong>нформ<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анная дост<strong>и</strong>жен<strong>и</strong>ям<strong>и</strong> этнолог<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> област<strong>и</strong> <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>кот<strong>и</strong>полог<strong>и</strong>ческого<br />

анал<strong>и</strong>за <strong>в</strong> пределах этого класса, может оказаться <strong>и</strong>нтересным<br />

проектом <strong>и</strong>нтенс<strong>и</strong><strong>в</strong>ного <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я <strong>в</strong> област<strong>и</strong> до<strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> языко<strong>в</strong>, который, <strong>в</strong>опер<strong>в</strong>ых<br />

сделает <strong>в</strong>озможным, сра<strong>в</strong>нен<strong>и</strong>е <strong>в</strong>сех языко<strong>в</strong> друг с другом с точк<strong>и</strong><br />

зрен<strong>и</strong>я того сходст<strong>в</strong>а <strong>и</strong> тех разл<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>й, которые он<strong>и</strong> обнаруж<strong>и</strong><strong>в</strong>ают <strong>в</strong><br />

класс<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>кац<strong>и</strong>ях родст<strong>в</strong>енн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>; а <strong>в</strong>о-<strong>в</strong>торых, откроет но<strong>в</strong>ый <strong>и</strong>сточн<strong>и</strong>к для<br />

уточнен<strong>и</strong>я л<strong>и</strong>нг<strong>в</strong><strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х класс<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>кац<strong>и</strong>й <strong>и</strong> построен<strong>и</strong>я моделей глобального<br />

этногенеза. Как кажется, следует также более пр<strong>и</strong>стально отнест<strong>и</strong>сь к<br />

<strong>в</strong>озможност<strong>и</strong> <strong>и</strong>спользо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я СТР для глоттохронолог<strong>и</strong>ческого анал<strong>и</strong>за (cр.:<br />

[Крюко<strong>в</strong>, 1978]). С этой точк<strong>и</strong> зрен<strong>и</strong>я, т<strong>и</strong>полог<strong>и</strong>ческое модел<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong><br />

СТР дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>тельно оказы<strong>в</strong>ается здоро<strong>в</strong>ой теор<strong>и</strong>ей <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческой семант<strong>и</strong>к<strong>и</strong>,<br />

<strong>и</strong>меющей более чем стопят<strong>и</strong>десят<strong>и</strong>летнюю <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ю <strong>в</strong> науке. <strong>В</strong>опрек<strong>и</strong><br />

недоумен<strong>и</strong>ям Н.М.<strong>Г</strong><strong>и</strong>ренко <strong>и</strong> С.<strong>В</strong>.Кулланды, <strong>в</strong> этом нет на<strong>и</strong><strong>в</strong>ного опт<strong>и</strong>м<strong>и</strong>зма;<br />

это <strong>в</strong>полне обозр<strong>и</strong>мая <strong>и</strong> естест<strong>в</strong>енная реальность. Ого<strong>в</strong>орюсь, что <strong>и</strong>денет<strong>и</strong>ка не<br />

претендует на оп<strong>и</strong>сан<strong>и</strong>е <strong>в</strong>сех семант<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х сд<strong>в</strong><strong>и</strong>го<strong>в</strong>, которые когда-то <strong>и</strong>мел<strong>и</strong><br />

место <strong>в</strong> <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> языко<strong>в</strong>, но л<strong>и</strong>шь на оп<strong>и</strong>сан<strong>и</strong>е на относ<strong>и</strong>тельно однородном<br />

матер<strong>и</strong>але пр<strong>и</strong>нц<strong>и</strong>по<strong>в</strong> семант<strong>и</strong>ческого раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я <strong>и</strong>, <strong>в</strong>озможно, на аналог<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong><br />

за<strong>в</strong><strong>и</strong>с<strong>и</strong>мостях между семант<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м<strong>и</strong> т<strong>и</strong>пам<strong>и</strong> групп<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>к<strong>и</strong> родст<strong>в</strong>енн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> <strong>и</strong><br />

семант<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м<strong>и</strong> переходам<strong>и</strong> <strong>в</strong> языке <strong>в</strong> целом. Напр<strong>и</strong>мер, можно задаться<br />

<strong>в</strong>опросом, <strong>в</strong> каком соотношен<strong>и</strong><strong>и</strong> с так<strong>и</strong>м<strong>и</strong> общеязыко<strong>в</strong>ым<strong>и</strong> процессам<strong>и</strong>, как<br />

метафора, метон<strong>и</strong>м<strong>и</strong>я, с<strong>и</strong>некдоха <strong>и</strong> пр. (см.: [П<strong>и</strong>зан<strong>и</strong>, 1956, c. 141 <strong>и</strong> далее])<br />

находятся модел<strong>и</strong> «кроу-омаха», <strong>В</strong>ТР, ССП <strong>и</strong> т.д. Поэтому, обращаясь <strong>в</strong>но<strong>в</strong>ь к<br />

откл<strong>и</strong>ку А.А.Бурык<strong>и</strong>на, <strong>в</strong> сферу <strong>и</strong>нтересо<strong>в</strong> <strong>и</strong>денет<strong>и</strong>к<strong>и</strong> <strong>в</strong>ходят <strong>в</strong>се мельчайш<strong>и</strong>е<br />

нюансы языко<strong>в</strong>ого функц<strong>и</strong>он<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я терм<strong>и</strong>но<strong>в</strong> родст<strong>в</strong>а.<br />

корней, часто не <strong>и</strong>меющ<strong>и</strong>х с н<strong>и</strong>м<strong>и</strong> прямого сходст<strong>в</strong>а <strong>и</strong> под<strong>в</strong>ергш<strong>и</strong>хся мод<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>кац<strong>и</strong><strong>и</strong> под<br />

дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>ем процессо<strong>в</strong> регресс<strong>и</strong><strong>в</strong>ной <strong>и</strong> прогресс<strong>и</strong><strong>в</strong>ной асс<strong>и</strong>м<strong>и</strong>ляц<strong>и</strong><strong>и</strong>, метатезы <strong>и</strong> пр.<br />

Пр<strong>и</strong>мечательно, что форм<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е СТР, <strong>и</strong>меющ<strong>и</strong>х знач<strong>и</strong>тельное кол<strong>и</strong>чест<strong>в</strong>о<br />

редупл<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анных <strong>и</strong>денон<strong>и</strong>мо<strong>в</strong> (напр<strong>и</strong>мер, со<strong>в</strong>ременная разго<strong>в</strong>орная к<strong>и</strong>тайская с<strong>и</strong>стема <strong>и</strong>л<strong>и</strong><br />

русская; ср. мама, папа, баб(ушка), дед(ушка), тётя, дядя, т.е. <strong>в</strong>се терм<strong>и</strong>ны для <strong>в</strong>осходящ<strong>и</strong>х<br />

поколен<strong>и</strong>й) я<strong>в</strong>ляется позднейшей (а не дре<strong>в</strong>нейшей, как обычно сч<strong>и</strong>тается /см., напр<strong>и</strong>мер:<br />

[ЭССЯ, 1977. Т. 4, c. 228]/) э<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>онной структурой. Пр<strong>и</strong> этом само морфолог<strong>и</strong>ческое<br />

средст<strong>в</strong>о редупл<strong>и</strong>кац<strong>и</strong><strong>и</strong> может быть <strong>и</strong>столко<strong>в</strong>ано как <strong>и</strong>деограф<strong>и</strong>ческое указан<strong>и</strong>е на<br />

<strong>в</strong>ключенность эго <strong>в</strong> обозначен<strong>и</strong>е альтера. Так<strong>и</strong>м образом, редупл<strong>и</strong>кат<strong>и</strong><strong>в</strong>ы я<strong>в</strong>ляются прямой<br />

прот<strong>и</strong><strong>в</strong>оположностью стоящ<strong>и</strong>х <strong>в</strong> осно<strong>в</strong>ан<strong>и</strong><strong>и</strong> шкалы <strong>и</strong>денет<strong>и</strong>ческой э<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong> кроссрец<strong>и</strong>прокных<br />

<strong>и</strong>денон<strong>и</strong>мо<strong>в</strong>, <strong>в</strong> которых такое <strong>в</strong>ключен<strong>и</strong>е осущест<strong>в</strong>ляется семант<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>.<br />

1 Пр<strong>и</strong>мечательно, что рабочая реконструкц<strong>и</strong>я протодра<strong>в</strong><strong>и</strong>дской СТР, про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>еденная С.Тайлером<br />

[Tyler, 1990], <strong>в</strong>о мног<strong>и</strong>х сущест<strong>в</strong>енных моментах (<strong>в</strong> частност<strong>и</strong>, <strong>в</strong> ретроспект<strong>и</strong><strong>в</strong>ном ус<strong>и</strong>лен<strong>и</strong><strong>и</strong><br />

<strong>В</strong>ТР по сра<strong>в</strong>нен<strong>и</strong>ю с «тетра<strong>и</strong>дной моделью» Дюмон-Аллена, построенной на со<strong>в</strong>ременных (!)<br />

а<strong>в</strong>страл<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>х <strong>и</strong> дра<strong>в</strong><strong>и</strong>д<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>х номенклатурах) <strong>и</strong> др. подт<strong>в</strong>ерждает предложенную мной модель<br />

прото-СТР <strong>в</strong><strong>и</strong>до<strong>в</strong>ого уро<strong>в</strong>ня.


16<br />

А.А.Бурык<strong>и</strong>н предостерегает, что «прото-СТР <strong>в</strong><strong>и</strong>да Homo sapiens» не<br />

может реконстру<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>аться как ед<strong>и</strong>ная с<strong>и</strong>стема, <strong>в</strong>едь «как структура соц<strong>и</strong>умо<strong>в</strong><br />

Homo sapiens должна была быть достаточно <strong>в</strong>ар<strong>и</strong>абельной <strong>и</strong> <strong>в</strong> терр<strong>и</strong>тор<strong>и</strong>альном<br />

<strong>и</strong> <strong>в</strong> <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческом отношен<strong>и</strong><strong>и</strong>, так <strong>и</strong> язык<strong>и</strong> разобщенных соц<strong>и</strong>умо<strong>в</strong> с самого<br />

начала должны был<strong>и</strong> показы<strong>в</strong>ать определнные разл<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>я». Как общее<br />

требо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е <strong>и</strong>збегать абсолютных начал <strong>в</strong> сра<strong>в</strong>н<strong>и</strong>тельно-<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х<br />

<strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ях, это соображен<strong>и</strong>е безусло<strong>в</strong>но спра<strong>в</strong>едл<strong>и</strong><strong>в</strong>о <strong>и</strong>, уч<strong>и</strong>ты<strong>в</strong>ая, что этот<br />

методолог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й постулат часто нарушается, его следует по<strong>в</strong>торять сно<strong>в</strong>а <strong>и</strong><br />

сно<strong>в</strong>а. <strong>В</strong>место абсолютных начал, <strong>в</strong>след за так<strong>и</strong>м<strong>и</strong> ф<strong>и</strong>лософам<strong>и</strong>, как Ф.Н<strong>и</strong>цше,<br />

Ж.Дерр<strong>и</strong>да, М.Фуко <strong>и</strong> др., следует оп<strong>и</strong>раться на концепц<strong>и</strong>ю<br />

«д<strong>и</strong>фференц<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анного про<strong>и</strong>схожден<strong>и</strong>я», т.е. предполагать нормальную<br />

д<strong>и</strong>фференц<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анность протос<strong>и</strong>стемы (любого уро<strong>в</strong>ня <strong>и</strong> с<strong>в</strong>ойст<strong>в</strong>а), но не по тем<br />

параметрам, которые под<strong>в</strong>ергаются реконструкц<strong>и</strong><strong>и</strong>. Иным<strong>и</strong> сло<strong>в</strong>ам<strong>и</strong>, с<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е<br />

<strong>в</strong>сех эмп<strong>и</strong>р<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х СТР к ед<strong>и</strong>ному протот<strong>и</strong>пу означает только то, что на<br />

определенном этапа раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я чело<strong>в</strong>еческого общест<strong>в</strong>а того спектра разл<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>й,<br />

который пр<strong>и</strong>сутст<strong>в</strong>уют <strong>в</strong> со<strong>в</strong>ременных с<strong>и</strong>стемах не сущест<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ало, а<br />

сущест<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ал другой спектр разл<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>й. «Прото-СТР <strong>в</strong><strong>и</strong>до<strong>в</strong>ого уро<strong>в</strong>ня» зан<strong>и</strong>мает<br />

промежуточное положен<strong>и</strong>е между со<strong>в</strong>ременным<strong>и</strong> с<strong>и</strong>стемам<strong>и</strong> <strong>и</strong> «прапрото-СТР<br />

<strong>в</strong><strong>и</strong>до<strong>в</strong>ого уро<strong>в</strong>ня», предлагая ретроспект<strong>и</strong><strong>в</strong>у на то, как<strong>и</strong>е оппоз<strong>и</strong>ц<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> ходе<br />

<strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> с<strong>в</strong>орач<strong>и</strong><strong>в</strong>аются, а как<strong>и</strong>е раз<strong>в</strong>орач<strong>и</strong><strong>в</strong>аются. <strong>В</strong>оз<strong>в</strong>ращаясь к тем<br />

<strong>в</strong>озражен<strong>и</strong>ям, которые <strong>в</strong>ысказал Н.М.<strong>Г</strong><strong>и</strong>ренко, предложенная <strong>в</strong> ТМИР<br />

реконструкц<strong>и</strong>я прото-СТР <strong>в</strong><strong>и</strong>да Homo sapiens постул<strong>и</strong>рует не лог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong><br />

простую с<strong>и</strong>стему, а с<strong>и</strong>стему уже сложную <strong>и</strong> уже стад<strong>и</strong>ально гетерогенную, но<br />

сложную <strong>и</strong> стад<strong>и</strong>ально гетерогенную по-другому, нежел<strong>и</strong> до с<strong>и</strong>х пор<br />

предста<strong>в</strong>лялось. <strong>В</strong>доба<strong>в</strong>ок «прото-СТР <strong>в</strong><strong>и</strong>да Homo sapiens» пр<strong>и</strong>з<strong>в</strong>ана передать<br />

так<strong>и</strong>е пр<strong>и</strong>нц<strong>и</strong>пы орган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> ранн<strong>и</strong>х соц<strong>и</strong>умо<strong>в</strong>, которые я<strong>в</strong>ляются предельно<br />

общ<strong>и</strong>м<strong>и</strong> <strong>и</strong> предельно необход<strong>и</strong>мым<strong>и</strong>: он<strong>и</strong> склады<strong>в</strong>аются <strong>в</strong> способ центрац<strong>и</strong><strong>и</strong><br />

чело<strong>в</strong>еческ<strong>и</strong>х «я» <strong>в</strong> окружен<strong>и</strong><strong>и</strong> себе подобных, <strong>и</strong> здесь отсутст<strong>в</strong><strong>и</strong>е<br />

<strong>в</strong>ар<strong>и</strong>ат<strong>и</strong><strong>в</strong>ност<strong>и</strong> со<strong>в</strong>ершенно естест<strong>в</strong>енно потому, что любая, даже мельчайшая<br />

<strong>в</strong>ар<strong>и</strong>ац<strong>и</strong>я сразу пре<strong>в</strong>рат<strong>и</strong>т одну с<strong>и</strong>стему <strong>в</strong> другую с<strong>и</strong>стему, которая не будет<br />

н<strong>и</strong>как<strong>и</strong>м образом сопоста<strong>в</strong><strong>и</strong>ма с пер<strong>в</strong>ой. Допускать <strong>в</strong>ар<strong>и</strong>абельность<br />

дре<strong>в</strong>нейш<strong>и</strong>х СТР по тем параметрам, которые реконстру<strong>и</strong>руются (поколен<strong>и</strong>е,<br />

пол, <strong>в</strong>озраст, генеалог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е л<strong>и</strong>н<strong>и</strong><strong>и</strong>) ра<strong>в</strong>нос<strong>и</strong>льно предположен<strong>и</strong>ю, что одн<strong>и</strong> <strong>и</strong>з<br />

на<strong>и</strong>дре<strong>в</strong>нейш<strong>и</strong>х чело<strong>в</strong>еческ<strong>и</strong>х соц<strong>и</strong>умо<strong>в</strong> общал<strong>и</strong>сь на таком же языке, как у<br />

со<strong>в</strong>ременных людей, друг<strong>и</strong>е <strong>и</strong>мел<strong>и</strong> с<strong>и</strong>стему коммун<strong>и</strong>кац<strong>и</strong><strong>и</strong> как у дельф<strong>и</strong>но<strong>в</strong>, а<br />

треть<strong>и</strong> не <strong>и</strong>мел<strong>и</strong> н<strong>и</strong>какой коммун<strong>и</strong>кац<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong>ообще.<br />

А.А.Казанко<strong>в</strong>, <strong>в</strong><strong>и</strong>д<strong>и</strong>мо, что-то непра<strong>в</strong><strong>и</strong>льно понял, так как, споря со мной<br />

по по<strong>в</strong>оду <strong>в</strong>озможност<strong>и</strong> л<strong>и</strong>нейных номенклатур <strong>в</strong> <strong>в</strong>ерхнем палеол<strong>и</strong>те, он не<br />

обрат<strong>и</strong>л <strong>в</strong>н<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>е на то, что я неоднократно по<strong>в</strong>торяю <strong>в</strong> ТМИР тез<strong>и</strong>с об<br />

э<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>онной ра<strong>в</strong>нозначност<strong>и</strong> б<strong>и</strong>фуркат<strong>и</strong><strong>в</strong>ного <strong>и</strong> л<strong>и</strong>нейного т<strong>и</strong>по<strong>в</strong> как<br />

раз<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>в</strong>ающ<strong>и</strong>хся параллельным<strong>и</strong> путям<strong>и</strong> <strong>и</strong>з б<strong>и</strong>фуркат<strong>и</strong><strong>в</strong>но-л<strong>и</strong>нейного.<br />

Следо<strong>в</strong>ательно, я цел<strong>и</strong>ком сол<strong>и</strong>дарен с н<strong>и</strong>м <strong>и</strong> А.<strong>В</strong>.Коротае<strong>в</strong>ым, что л<strong>и</strong>нейные<br />

номенклатуры могл<strong>и</strong> сущест<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ать <strong>в</strong> палеол<strong>и</strong>те, хотя не согласен, что это<br />

ед<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>енная терм<strong>и</strong>нолог<strong>и</strong>ческая структура, которая коррел<strong>и</strong>рует с «потестарно<br />

а<strong>в</strong>тономной» малой <strong>и</strong>л<strong>и</strong> малой расш<strong>и</strong>ренной семьей (б<strong>и</strong>фуркат<strong>и</strong><strong>в</strong>но-л<strong>и</strong>нейная<br />

модель, обособляющая род<strong>и</strong>телей, <strong>и</strong>х однополых с<strong>и</strong>бл<strong>и</strong>нго<strong>в</strong> <strong>и</strong> <strong>и</strong>х разнополых<br />

с<strong>и</strong>бл<strong>и</strong>нго<strong>в</strong> друг друга, обладает тем же с<strong>в</strong>ойст<strong>в</strong>ом, как, напр<strong>и</strong>мер, у <strong>и</strong>ндейце<strong>в</strong>тарахумара<br />

[Bennett, Zingg, 1935] <strong>и</strong>л<strong>и</strong> у саамо<strong>в</strong> [Pelto, 1962]; класс<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й<br />

пр<strong>и</strong>мер общест<strong>в</strong> с «семейным уро<strong>в</strong>нем соц<strong>и</strong>окультурной <strong>и</strong>нтеграц<strong>и</strong><strong>и</strong>»<br />

(Дж.Стюард), а <strong>и</strong>менно се<strong>в</strong>ерные <strong>и</strong> западные шошоны демонстр<strong>и</strong>руют


17<br />

разл<strong>и</strong>чные <strong>в</strong>ар<strong>и</strong>анты переходо<strong>в</strong> от б<strong>и</strong>фуркат<strong>и</strong><strong>в</strong>но-л<strong>и</strong>нейных с<strong>и</strong>стем к<br />

б<strong>и</strong>фуркат<strong>и</strong><strong>в</strong>ным <strong>в</strong> +1 поколен<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> от <strong>и</strong>нкорпор<strong>и</strong>рующ<strong>и</strong>х к б<strong>и</strong>фуркат<strong>и</strong><strong>в</strong>ным <strong>и</strong>л<strong>и</strong><br />

л<strong>и</strong>нейным <strong>в</strong> 0 поколен<strong>и</strong><strong>и</strong>). Соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong><strong>и</strong>я между терм<strong>и</strong>нолог<strong>и</strong>ей <strong>и</strong> соц<strong>и</strong>альной<br />

структурой можно устано<strong>в</strong><strong>и</strong>ть только <strong>в</strong> том случае, есл<strong>и</strong> <strong>в</strong> осно<strong>в</strong>у кладется<br />

порядок <strong>в</strong>за<strong>и</strong>модейст<strong>в</strong><strong>и</strong>я между соц<strong>и</strong>альным<strong>и</strong> группам<strong>и</strong>, а не просто <strong>и</strong>х<br />

таксоном<strong>и</strong>ческое определен<strong>и</strong>е.<br />

<strong>В</strong> отл<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>е от А.А.Казанко<strong>в</strong>а, я не <strong>в</strong><strong>и</strong>жу смысла <strong>в</strong> попытках <strong>в</strong>ы<strong>в</strong>ест<strong>и</strong><br />

конкретный т<strong>и</strong>п номенклатуры на осно<strong>в</strong>ан<strong>и</strong><strong>и</strong> пр<strong>и</strong>бл<strong>и</strong>з<strong>и</strong>тельных (т.е. <strong>в</strong> конечном<br />

<strong>и</strong>тоге про<strong>и</strong>сходящ<strong>и</strong>х <strong>и</strong>з <strong>и</strong>нтерпретац<strong>и</strong>й археолог<strong>и</strong>ческого матер<strong>и</strong>ала, <strong>и</strong>з<br />

<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческой демограф<strong>и</strong><strong>и</strong> чело<strong>в</strong>еческ<strong>и</strong>х популяц<strong>и</strong>й <strong>и</strong> <strong>и</strong>з общ<strong>и</strong>х<br />

э<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>он<strong>и</strong>стск<strong>и</strong>х моделей) предста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>й о пр<strong>и</strong>роде «опорной» соц<strong>и</strong>альной<br />

групп<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>к<strong>и</strong> на таком раннем <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческом этапе, как <strong>в</strong>ерхн<strong>и</strong>й палеол<strong>и</strong>т<br />

(занят<strong>и</strong>е еще более опасное, чем обратный процесс угады<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я т<strong>и</strong>па соц<strong>и</strong>альной<br />

структур(ы) по номенклатуре). Ед<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>енный надежный способ реконструкц<strong>и</strong><strong>и</strong><br />

т<strong>и</strong>па номенклатуры — это <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ко-т<strong>и</strong>полог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й метод анал<strong>и</strong>за сам<strong>и</strong>х<br />

номенклатур <strong>в</strong> предельно <strong>в</strong>озможном сра<strong>в</strong>н<strong>и</strong>тельном масштабе. Этот метод —<br />

по крайней мере <strong>в</strong> моем пр<strong>и</strong>менен<strong>и</strong><strong>и</strong>, результаты которого был<strong>и</strong> <strong>и</strong>зложены <strong>в</strong><br />

ТМИР — указы<strong>в</strong>ает на б<strong>и</strong>фуркат<strong>и</strong><strong>в</strong>но-л<strong>и</strong>нейную конф<strong>и</strong>гурац<strong>и</strong>ю <strong>в</strong> ±1 поколен<strong>и</strong><strong>и</strong>,<br />

<strong>и</strong>нкорпор<strong>и</strong>рующую модель <strong>в</strong> 0 поколен<strong>и</strong><strong>и</strong>, с<strong>и</strong>льнод<strong>и</strong>фференц<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анный способ<br />

класс<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>кац<strong>и</strong><strong>и</strong> группы с<strong>и</strong>бл<strong>и</strong>нго<strong>в</strong>, супер- (г<strong>и</strong>пер-)рец<strong>и</strong>прокность <strong>в</strong><br />

межпоколенном срезе <strong>и</strong> реле<strong>в</strong>антность пола эго как для межпоколенных<br />

<strong>в</strong>за<strong>и</strong>мных, так <strong>и</strong> для с<strong>и</strong>бл<strong>и</strong>нго<strong>в</strong>ых терм<strong>и</strong>но<strong>в</strong>. Даже есл<strong>и</strong> предполагать <strong>в</strong>след за<br />

А.А.Казанко<strong>в</strong>ым, что дре<strong>в</strong>нейш<strong>и</strong>й терм<strong>и</strong>н для «отца» <strong>и</strong>мел форму baba (<strong>в</strong><br />

откл<strong>и</strong>ке А.А.Казанко<strong>в</strong>а пр<strong>и</strong><strong>в</strong>одятся около 20 форм <strong>и</strong>з койсанск<strong>и</strong>х языко<strong>в</strong>), то<br />

следует <strong>и</strong>меть <strong>в</strong> <strong>в</strong><strong>и</strong>ду, что на том этапе не было лексемы со значен<strong>и</strong>ем «отец»,<br />

отдельной от лексемы со значен<strong>и</strong>ем «сын», а был<strong>и</strong> лексемы с общ<strong>и</strong>м значен<strong>и</strong>ем<br />

«отец-д<strong>и</strong>тя (го<strong>в</strong>орящ<strong>и</strong>й мужч<strong>и</strong>на)» <strong>и</strong> «отец-д<strong>и</strong>тя (го<strong>в</strong>орящ<strong>и</strong>й женщ<strong>и</strong>на)» (ср. у<br />

нарон ||kũb Рм, kuba Дм, auba, aba <strong>в</strong>окат. Рм, aboba Дм [Bleek, 1924, c. 68, 57];<br />

у│ну║эн aba РмЭж [Bleek, 1956, c. 5]). Койсанск<strong>и</strong>е номенклатуры дают<br />

достаточно осно<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>й для того, чтобы предполагать <strong>в</strong> +1 поколен<strong>и</strong><strong>и</strong><br />

параллельное (<strong>в</strong> разных д<strong>и</strong>алектах <strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>в</strong> разных участках одной ТР) раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>е<br />

<strong>в</strong>ар<strong>и</strong>анто<strong>в</strong> л<strong>и</strong>нейной <strong>и</strong> б<strong>и</strong>фуркат<strong>и</strong><strong>в</strong>ной моделей <strong>и</strong>з б<strong>и</strong>фуркат<strong>и</strong><strong>в</strong>но-л<strong>и</strong>нейног<strong>и</strong>перрец<strong>и</strong>прокной<br />

с<strong>и</strong>стемы (ср., напр<strong>и</strong>мер, у хоа kyxoo РжР = СС = Д-ДРЭж =<br />

+ДжРР; kux ana РмР = +ДмРР = Д-ДРЭм [Gruber, 1973, c. 430, 434, 435]; у нарон<br />

tshõba РмРм, tshõsa РмРж, tshõseba ДмД, tshõsesa ДжД, tshõ ДмРРж, tshõö<br />

ДДжРЭм, tshõ│kwa ДДмРЭж [Bleek, 1924, c. 63, 65, 68] с форм<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ем<br />

генерац<strong>и</strong>онно-скошенных с<strong>и</strong>стем <strong>и</strong>з <strong>в</strong>за<strong>и</strong>мной терм<strong>и</strong>нолог<strong>и</strong><strong>и</strong> родст<strong>в</strong>а) 1 .<br />

Конечно, <strong>и</strong> такой с<strong>и</strong>стеме предшест<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ала какая-то <strong>и</strong>ная, <strong>и</strong> я с <strong>и</strong>нтересом<br />

отношусь к любым попыткам ее реконстру<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ать, но <strong>в</strong>се же, по<strong>в</strong>торюсь,<br />

ед<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>енным убед<strong>и</strong>тельным методом такой реконструкц<strong>и</strong><strong>и</strong> будет <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>кот<strong>и</strong>полог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й.<br />

Сомнен<strong>и</strong>я, подобные тем, что <strong>в</strong>ысказал Н.М.<strong>Г</strong><strong>и</strong>ренко, могут л<strong>и</strong>бо<br />

окончательно укреп<strong>и</strong>ться, л<strong>и</strong>бо раз<strong>в</strong>еяться <strong>в</strong> ходе конкретных работ дальнейш<strong>и</strong>х<br />

<strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ателей. Однако предста<strong>в</strong>ляется немало<strong>в</strong>ажным, что так<strong>и</strong>е<br />

«особенност<strong>и</strong>» амер<strong>и</strong>канск<strong>и</strong>х номенклатур, как <strong>В</strong>ТР <strong>и</strong> д<strong>и</strong>фференц<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анность 0<br />

поколен<strong>и</strong>я по относ<strong>и</strong>тельному полу <strong>и</strong> относ<strong>и</strong>тельному <strong>в</strong>озрасту отмечается с<br />

1 У !кунг Д.Бл<strong>и</strong>к ф<strong>и</strong>кс<strong>и</strong>рует параллельное быто<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е номенклатуры, <strong>в</strong> которой ДмРРм =<br />

ДмРРж, ДжРРж = ДжРРм, практ<strong>и</strong>к<strong>и</strong> назы<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я ДжРРж «маленькая мать» [Bleek, 1928, c. 110-<br />

111] <strong>и</strong> б<strong>и</strong>фуркат<strong>и</strong><strong>в</strong>но-гендерной модел<strong>и</strong> с дескр<strong>и</strong>пт<strong>и</strong><strong>в</strong>ной конструкц<strong>и</strong>ей ba tsasiŋ ДжРРм (ba Рм,<br />

tsasiŋ ДжР) пр<strong>и</strong> разных терм<strong>и</strong>нах для ДмРРм <strong>и</strong> ДмРРж [Bleek, 1924, c. 65].


18<br />

разной степенью раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я на <strong>в</strong>сех конт<strong>и</strong>нентах <strong>и</strong> практ<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> <strong>в</strong>о <strong>в</strong>сех языко<strong>в</strong>ых<br />

семьях Старого С<strong>в</strong>ета. Убы<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е кроссрец<strong>и</strong>прокност<strong>и</strong> ф<strong>и</strong>кс<strong>и</strong>руется <strong>в</strong>о мног<strong>и</strong>х<br />

ТР по <strong>в</strong>сему м<strong>и</strong>ру, пр<strong>и</strong>чем с<strong>и</strong>льные формы кроссрец<strong>и</strong>прокност<strong>и</strong> ф<strong>и</strong>кс<strong>и</strong>руются <strong>в</strong><br />

ТР тех общетст<strong>в</strong>, которые трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онно оп<strong>и</strong>сы<strong>в</strong>аются как «арха<strong>и</strong>чные», <strong>и</strong>л<strong>и</strong><br />

«рел<strong>и</strong>кто<strong>в</strong>ые» (напр<strong>и</strong>мер, а<strong>в</strong>страл<strong>и</strong>йцы, бушмены, саамы). <strong>В</strong> А<strong>в</strong>страл<strong>и</strong><strong>и</strong><br />

разл<strong>и</strong>чные <strong>в</strong>ар<strong>и</strong>анты а<strong>в</strong>орец<strong>и</strong>прокност<strong>и</strong> находятся <strong>в</strong> устойч<strong>и</strong><strong>в</strong>ой корреляц<strong>и</strong><strong>и</strong> с<br />

с<strong>и</strong>стемой «брачных» классо<strong>в</strong>, которая больш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>ом <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ателей<br />

пр<strong>и</strong>знается самой ранней <strong>и</strong>з <strong>и</strong>з<strong>в</strong>естных форм соц<strong>и</strong>альной орган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>. ТР<br />

амер<strong>и</strong>канск<strong>и</strong>х <strong>и</strong>ндейце<strong>в</strong> демонстр<strong>и</strong>руют не структурные аномал<strong>и</strong><strong>и</strong>, а<br />

структурный арха<strong>и</strong>зм. Незнач<strong>и</strong>тельный удельный <strong>в</strong>ес номенклатур с<br />

кроссрец<strong>и</strong>прокностью <strong>и</strong> с<strong>и</strong>льной д<strong>и</strong>фференц<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анностью 0 поколен<strong>и</strong>я <strong>в</strong><br />

м<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ом масштабе (пр<strong>и</strong>мерно 5-10%) не я<strong>в</strong>ляется показателем аномальност<strong>и</strong><br />

эт<strong>и</strong>х с<strong>и</strong>стем; напрот<strong>и</strong><strong>в</strong>, на<strong>и</strong>более <strong>в</strong>ероятный э<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>онный сценар<strong>и</strong>й<br />

предполагает сохранен<strong>и</strong>е ядра арха<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х черт <strong>и</strong>менно у небольшого ч<strong>и</strong>сла<br />

популяц<strong>и</strong>й, о которых <strong>и</strong>меются осно<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я го<strong>в</strong>ор<strong>и</strong>ть как о генет<strong>и</strong>ческой <strong>и</strong>л<strong>и</strong><br />

генет<strong>и</strong>ко-контактной общност<strong>и</strong>. С<strong>в</strong>язанные с <strong>В</strong>ТР <strong>и</strong> <strong>в</strong>осходящ<strong>и</strong>е к ней<br />

терм<strong>и</strong>нолог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е комплексы т<strong>и</strong>па с<strong>и</strong>стем «кроу-омаха» <strong>и</strong>л<strong>и</strong> ССП<br />

закономерно у<strong>в</strong>ел<strong>и</strong>ч<strong>и</strong><strong>в</strong>ают ч<strong>и</strong>сло номенклатур. Наконец, <strong>в</strong> <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong><br />

амер<strong>и</strong>канск<strong>и</strong>х номенклатур бук<strong>в</strong>ально «на по<strong>в</strong>ерхност<strong>и</strong>» лежат переходы от<br />

б<strong>и</strong>фуркат<strong>и</strong><strong>в</strong>но-л<strong>и</strong>нейной модел<strong>и</strong> к б<strong>и</strong>фуркат<strong>и</strong><strong>в</strong>ной <strong>в</strong> +1 поколен<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> от<br />

<strong>и</strong>нкорпор<strong>и</strong>рующей к б<strong>и</strong>фуркат<strong>и</strong><strong>в</strong>ной <strong>в</strong> 0 поколен<strong>и</strong><strong>и</strong> (но не наоборот), а кр<strong>и</strong>тер<strong>и</strong><strong>и</strong><br />

сл<strong>и</strong>ян<strong>и</strong>я/разгран<strong>и</strong>чен<strong>и</strong>я генеалог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х л<strong>и</strong>н<strong>и</strong>й относятся к<br />

общераспространенным <strong>и</strong> не могут с<strong>в</strong><strong>и</strong>детельст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ать о г<strong>и</strong>пербол<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong><br />

локальных амер<strong>и</strong>канск<strong>и</strong>х «особенностей». Амер<strong>и</strong>канск<strong>и</strong>е номенклатуры<br />

рассматр<strong>и</strong><strong>в</strong>аются мной не как эталон, <strong>и</strong>збранный по какому-то про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>ольному<br />

пр<strong>и</strong>знаку, а как масс<strong>и</strong><strong>в</strong> т<strong>и</strong>полог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> на<strong>и</strong>более д<strong>и</strong>фференц<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анных СТР,<br />

которые на огран<strong>и</strong>ченной «площад<strong>и</strong>» демонстр<strong>и</strong>руют пр<strong>и</strong>нц<strong>и</strong>пы перехода от<br />

одного т<strong>и</strong>па к другому. То, что пр<strong>и</strong> этом частью этого разнообраз<strong>и</strong>я я<strong>в</strong>ляются<br />

т<strong>и</strong>полог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> дре<strong>в</strong>нейш<strong>и</strong>е модел<strong>и</strong>, которые <strong>в</strong> Старом С<strong>в</strong>ете <strong>в</strong>стречаются <strong>в</strong><br />

редуц<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анном <strong>в</strong><strong>и</strong>де, есть реальность, а не мой домысел.<br />

Прот<strong>и</strong><strong>в</strong> того, чтобы рассматр<strong>и</strong><strong>в</strong>ать особенност<strong>и</strong> амер<strong>и</strong>кано-<strong>и</strong>ндейск<strong>и</strong>х ТР<br />

как локальные аномал<strong>и</strong><strong>и</strong>, <strong>в</strong>озражает также тот факт, что он<strong>и</strong> я<strong>в</strong>ляются не<br />

г<strong>и</strong>пертроф<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анной трансформац<strong>и</strong>ей <strong>и</strong>денет<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х черт одного узкого<br />

рег<strong>и</strong>она Аз<strong>и</strong><strong>и</strong> (се<strong>в</strong>еро-<strong>в</strong>остока С<strong>и</strong>б<strong>и</strong>р<strong>и</strong>, Монгол<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong>л<strong>и</strong> юго-<strong>в</strong>осточной Аз<strong>и</strong><strong>и</strong>, где<br />

тем<strong>и</strong> <strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>и</strong>ным<strong>и</strong> <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ателям<strong>и</strong> предполагается зарожден<strong>и</strong>е пра<strong>и</strong>ндейской<br />

популяц<strong>и</strong><strong>и</strong>), а соотносятся со <strong>в</strong>сем Старым С<strong>в</strong>етом, где по разным языко<strong>в</strong>ым<br />

семьям <strong>и</strong> разным конт<strong>и</strong>нентам качест<strong>в</strong>е рел<strong>и</strong>кто<strong>в</strong> рассредоточены характерные<br />

черты прото-СТР <strong>в</strong><strong>и</strong>до<strong>в</strong>ого уро<strong>в</strong>ня (айны как <strong>и</strong>золят; саамы <strong>в</strong> уральской<br />

общност<strong>и</strong>, радж-гонды <strong>и</strong> ку<strong>и</strong> <strong>в</strong> дра<strong>в</strong><strong>и</strong>д<strong>и</strong>йской, л<strong>и</strong> <strong>в</strong> тай-кадайской, санталы,<br />

мундар<strong>и</strong>, хо <strong>и</strong> хар<strong>и</strong>я <strong>в</strong> мунда, керак<strong>и</strong> <strong>в</strong> аустр<strong>и</strong>ческой, <strong>в</strong><strong>и</strong>кмункан <strong>и</strong> й<strong>и</strong>рйоронт <strong>в</strong><br />

а<strong>в</strong>страл<strong>и</strong>йской, !кунг, хоа <strong>и</strong> нарон <strong>в</strong> койсанской).<br />

Неспра<strong>в</strong>едл<strong>и</strong><strong>в</strong> упрек Н.М.<strong>Г</strong><strong>и</strong>ренко <strong>в</strong> том, что я якобы пренебрегаю<br />

опытом тех предшест<strong>в</strong>енн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>, которые работал<strong>и</strong> с «терм<strong>и</strong>нам<strong>и</strong> родст<strong>в</strong>а», <strong>и</strong> тех<br />

<strong>и</strong>з н<strong>и</strong>х, которые <strong>и</strong>зучал<strong>и</strong> «структуры родст<strong>в</strong>а». Зая<strong>в</strong>ленный <strong>в</strong> работе с<strong>и</strong>нтез<br />

подходо<strong>в</strong> <strong>в</strong>ряд л<strong>и</strong> может предполагать пренебрежен<strong>и</strong>е опытом. Данный упрек<br />

скорее относ<strong>и</strong>тся к самому Н.М.<strong>Г</strong><strong>и</strong>ренко, который мог нап<strong>и</strong>сать работу о<br />

способах класс<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>кац<strong>и</strong><strong>и</strong> с<strong>и</strong>бл<strong>и</strong>нго<strong>в</strong> <strong>в</strong> разл<strong>и</strong>чных ТР [<strong>Г</strong><strong>и</strong>ренко, 1982], не<br />

<strong>и</strong>спользуя (<strong>и</strong>л<strong>и</strong>, по крайней мере, не ц<strong>и</strong>т<strong>и</strong>руя) <strong>и</strong>счерпы<strong>в</strong>ающую для целей<br />

с<strong>и</strong>нхронного анал<strong>и</strong>за работу Дж.Мёрдока [Murdock, 1968].


19<br />

Н.М.<strong>Г</strong><strong>и</strong>ренко так<strong>и</strong>м неудачным образом отреаг<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ал на проз<strong>в</strong>уча<strong>в</strong>шее <strong>в</strong><br />

ТМИР недоумен<strong>и</strong>е по по<strong>в</strong>оду д<strong>в</strong>ух <strong>в</strong>ещей. <strong>В</strong>о-пер<strong>в</strong>ых, это отсутст<strong>в</strong><strong>и</strong>е <strong>в</strong><br />

ч<strong>и</strong>сленно необозр<strong>и</strong>мых л<strong>и</strong>нг<strong>в</strong><strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х работах по реконструкц<strong>и</strong><strong>и</strong><br />

<strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропейск<strong>и</strong>х «терм<strong>и</strong>но<strong>в</strong> родст<strong>в</strong>а» хотя бы м<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мального стремлен<strong>и</strong>я<br />

пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ест<strong>и</strong> эт<strong>и</strong> реконструкц<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong><strong>и</strong>е с тем<strong>и</strong> требо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ям<strong>и</strong> с<strong>и</strong>стемност<strong>и</strong>,<br />

которые обычно предъя<strong>в</strong>ляют к СТР этнолог<strong>и</strong>. Для Р.Н<strong>и</strong>дэма со<strong>в</strong>ершенно<br />

оче<strong>в</strong><strong>и</strong>дно, что есл<strong>и</strong> реконструкц<strong>и</strong><strong>и</strong> протоа<strong>в</strong>стронез<strong>и</strong>йской СТР,<br />

протодра<strong>в</strong><strong>и</strong>д<strong>и</strong>йской, прототайской <strong>и</strong>л<strong>и</strong> протомунда СТР могут быть<br />

<strong>и</strong>спользо<strong>в</strong>аны для атр<strong>и</strong>буц<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong>х как л<strong>и</strong>бо с<strong>и</strong>мметр<strong>и</strong>чно-прескр<strong>и</strong>пт<strong>и</strong><strong>в</strong>ных, л<strong>и</strong>бо<br />

ас<strong>и</strong>мметр<strong>и</strong>чно-прескр<strong>и</strong>пт<strong>и</strong><strong>в</strong>ных (<strong>в</strong>о <strong>в</strong>сяком случае, есть о чем спор<strong>и</strong>ть), то <strong>в</strong><br />

<strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропе<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ке <strong>и</strong> спор<strong>и</strong>ть не о чем. <strong>В</strong> той отрасл<strong>и</strong> языкознан<strong>и</strong>я, которая<br />

<strong>и</strong>меет на<strong>и</strong>более дл<strong>и</strong>нную родосло<strong>в</strong>ную <strong>и</strong> которая опрер<strong>и</strong>рует на<strong>в</strong>ерное<br />

на<strong>и</strong>больш<strong>и</strong>м кол<strong>и</strong>чест<strong>в</strong>ом дре<strong>в</strong>н<strong>и</strong>х п<strong>и</strong>сьменных <strong>и</strong>сточн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>, отсутст<strong>в</strong>ует такая<br />

элементарная фонет<strong>и</strong>ческая <strong>и</strong> морфолог<strong>и</strong>ческая реконструкц<strong>и</strong>я, которая да<strong>в</strong>ала<br />

бы <strong>и</strong>нтерпрет<strong>и</strong>руемый матер<strong>и</strong>ал для <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ателей по «с<strong>и</strong>стемам родст<strong>в</strong>а».<br />

Можно, конечно, <strong>в</strong>след за Н.А.Добронра<strong>в</strong><strong>и</strong>ным задаться <strong>в</strong>опросом о том, была<br />

л<strong>и</strong> у дре<strong>в</strong>н<strong>и</strong>х <strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропейце<strong>в</strong> ТР <strong>в</strong>ообще. Я не со<strong>в</strong>сем понял, что <strong>и</strong>м <strong>и</strong>мелось <strong>в</strong><br />

<strong>в</strong><strong>и</strong>ду <strong>и</strong> что <strong>и</strong>з этого следует (<strong>и</strong> <strong>в</strong>место пространных рассужден<strong>и</strong>й относ<strong>и</strong>тельно<br />

моего терм<strong>и</strong>нот<strong>в</strong>орчест<strong>в</strong>а, сто<strong>и</strong>ло бы больше места удел<strong>и</strong>ть сущест<strong>в</strong>енным<br />

<strong>в</strong>опросам), но на<strong>в</strong>ерное с такой точк<strong>и</strong> зрен<strong>и</strong>я бессмысленные для этнолога<br />

результаты про<strong>в</strong>еденной л<strong>и</strong>нг<strong>в</strong><strong>и</strong>стам<strong>и</strong> формальной реконструкц<strong>и</strong><strong>и</strong> означают,<br />

что у пра<strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропейце<strong>в</strong> ТР не было. Однако надежда на то, что<br />

пра<strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропейцы <strong>в</strong>се-так<strong>и</strong> как-то назы<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> брата матер<strong>и</strong> (до скоса «омаха»,<br />

который, <strong>в</strong><strong>и</strong>д<strong>и</strong>мо, про<strong>и</strong>зошел неза<strong>в</strong><strong>и</strong>с<strong>и</strong>мо <strong>в</strong> разных ИЕ д<strong>и</strong>алектах), кросскузено<strong>в</strong><br />

<strong>и</strong> сестру отца (так<strong>и</strong>х простейш<strong>и</strong>х глосс <strong>в</strong> <strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропейск<strong>и</strong>х реконструкц<strong>и</strong>ях не<br />

сыщешь) есть, уч<strong>и</strong>ты<strong>в</strong>ая, что <strong>в</strong>о мног<strong>и</strong>х (есл<strong>и</strong> не сказать: <strong>в</strong>о <strong>в</strong>сех)<br />

сущест<strong>в</strong>ующ<strong>и</strong>х от Б.Дельбрюка до Т.<strong>В</strong>.<strong>Г</strong>амкрел<strong>и</strong>дзе <strong>и</strong> <strong>В</strong>.<strong>В</strong>.И<strong>в</strong>ано<strong>в</strong>а ПИЕ<br />

<strong>и</strong>денон<strong>и</strong>мах формальная реконструкц<strong>и</strong>я (фонет<strong>и</strong>ка + морфолог<strong>и</strong>я +<br />

эт<strong>и</strong>молог<strong>и</strong>ческое гнездо) осущест<strong>в</strong>лена неполно <strong>и</strong>(<strong>и</strong>л<strong>и</strong>) не<strong>в</strong>ерно.<br />

<strong>В</strong>о-<strong>в</strong>торых, с<strong>и</strong>стемные <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ко-т<strong>и</strong>полог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я СТР,<br />

начатые Л.<strong>Г</strong>.Морганом (<strong>и</strong> <strong>и</strong>м же, как мног<strong>и</strong>м кажется, д<strong>и</strong>скред<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анные)<br />

предста<strong>в</strong>ляют собой каплю <strong>в</strong> море с<strong>и</strong>нхронных этнолог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х работ по<br />

соотношен<strong>и</strong>ю номенклатуры <strong>и</strong> соц<strong>и</strong>альной структуры. Это также <strong>в</strong>ызы<strong>в</strong>ает<br />

недоумен<strong>и</strong>е (не только мое, но, скажем, так<strong>и</strong>х <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ателей, как Д.Мэйбер<strong>и</strong>-<br />

Лью<strong>и</strong>с <strong>и</strong> Т.Тротманн), <strong>и</strong>бо <strong>в</strong>есьма не надежны по<strong>и</strong>ск<strong>и</strong> «детерм<strong>и</strong>нанто<strong>в</strong>» так<strong>и</strong>х<br />

моделей, как «кроу/омаха» <strong>в</strong> односторонн<strong>и</strong>х кросскузенных браках, родо<strong>в</strong>ой<br />

орган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> т.п., есл<strong>и</strong> пр<strong>и</strong> этом н<strong>и</strong>кто не рассматр<strong>и</strong><strong>в</strong>ает <strong>и</strong>х как результат<br />

трансформац<strong>и</strong><strong>и</strong> (к<strong>и</strong>рал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>) <strong>в</strong>за<strong>и</strong>мной терм<strong>и</strong>нолог<strong>и</strong><strong>и</strong> родст<strong>в</strong>а (<strong>В</strong>ТР), а л<strong>и</strong>шь<br />

как «боко<strong>в</strong>ую <strong>в</strong>ет<strong>в</strong>ь» (<strong>в</strong>ыражен<strong>и</strong>е самого Н.М.<strong>Г</strong><strong>и</strong>ренко, запомн<strong>и</strong><strong>в</strong>шееся мне по<br />

одной <strong>и</strong>з наш<strong>и</strong>х л<strong>и</strong>чных бесед) <strong>в</strong> э<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong> СТР от б<strong>и</strong>фуркат<strong>и</strong><strong>в</strong>ных с<strong>и</strong>стем к<br />

л<strong>и</strong>нейным. После этого Н.М.<strong>Г</strong><strong>и</strong>ренко берется ут<strong>в</strong>ерждать, что «<strong>в</strong>ерт<strong>и</strong>кальные»<br />

способы класс<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>кац<strong>и</strong><strong>и</strong> родст<strong>в</strong>енн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> <strong>в</strong> <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х т<strong>и</strong>полог<strong>и</strong>ях <strong>в</strong>сегда<br />

уч<strong>и</strong>ты<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь. Хотя еще Л.<strong>Г</strong>.Морган указал на сущест<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е <strong>и</strong> <strong>В</strong>ТР, <strong>и</strong> с<strong>и</strong>стем<br />

«кроу-омаха», <strong>и</strong> скользящего счета поколен<strong>и</strong>й (ССП), <strong>и</strong> оп<strong>и</strong>сательных<br />

(кумулят<strong>и</strong><strong>в</strong>ных) терм<strong>и</strong>нолог<strong>и</strong>й, <strong>в</strong>се эт<strong>и</strong> с<strong>и</strong>стемы <strong>в</strong>сегда рассматр<strong>и</strong><strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь по<br />

отдельност<strong>и</strong> <strong>и</strong> локально (за <strong>и</strong>сключен<strong>и</strong>ем <strong>Г</strong>.Доул, которая указала на<br />

пер<strong>в</strong><strong>и</strong>чность «кроу-омаха» по сра<strong>в</strong>нен<strong>и</strong>ю с кумулят<strong>и</strong><strong>в</strong>ной («л<strong>и</strong>н<strong>и</strong>джной», <strong>в</strong> ее<br />

терм<strong>и</strong>нолог<strong>и</strong><strong>и</strong>) номенклатурой), <strong>и</strong> поэтому М.<strong>В</strong>.Крюко<strong>в</strong> недоуме<strong>в</strong>ал, как<strong>и</strong>м<br />

образом ССП раз<strong>в</strong><strong>и</strong>лся <strong>и</strong>з б<strong>и</strong>фуркат<strong>и</strong><strong>в</strong>ного т<strong>и</strong>па, а Н.<strong>В</strong>.Б<strong>и</strong>кбулато<strong>в</strong> жало<strong>в</strong>ался,


20<br />

что ССП не оп<strong>и</strong>сы<strong>в</strong>ается <strong>в</strong> терм<strong>и</strong>нах сл<strong>и</strong>ян<strong>и</strong>я/разгран<strong>и</strong>чен<strong>и</strong>я генеалог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х<br />

л<strong>и</strong>н<strong>и</strong>й.<br />

<strong>В</strong>оспользо<strong>в</strong>а<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>сь трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онным кл<strong>и</strong>ше об <strong>и</strong>гнор<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> работах<br />

формальной напра<strong>в</strong>ленност<strong>и</strong> конкретного этнограф<strong>и</strong>ческого (<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческого)<br />

содержан<strong>и</strong>я, Н.М.<strong>Г</strong><strong>и</strong>ренко не задумался о том, что абстракц<strong>и</strong>я (пр<strong>и</strong> усло<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>и</strong><br />

пр<strong>и</strong>менен<strong>и</strong>я с<strong>и</strong>стемного подхода) н<strong>и</strong>когда не <strong>в</strong>ред<strong>и</strong>т конкрет<strong>и</strong>ке, а <strong>в</strong>сего л<strong>и</strong>шь<br />

очерч<strong>и</strong><strong>в</strong>ает но<strong>в</strong>ую конкретную область. <strong>В</strong> с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>х публ<strong>и</strong>кац<strong>и</strong>ях Н.М.<strong>Г</strong><strong>и</strong>ренко не<br />

раз <strong>в</strong>ысказы<strong>в</strong>ал с<strong>в</strong>ое отношен<strong>и</strong>е к СТР как к «тексту» 1 , <strong>и</strong> поэтому должен<br />

пон<strong>и</strong>мать, что любой текст (<strong>в</strong> том ч<strong>и</strong>сле <strong>и</strong> категор<strong>и</strong>альный), чтобы прочесть,<br />

требуется прежде <strong>в</strong>сего деш<strong>и</strong>фро<strong>в</strong>ать. Другое дело, где проходят гран<strong>и</strong>цы этого<br />

текста. Есл<strong>и</strong> Н.М.<strong>Г</strong><strong>и</strong>ренко полагает, что ТР <strong>и</strong>меет смысл только <strong>в</strong> рамках<br />

конкретного общест<strong>в</strong>а, то соглас<strong>и</strong>ться с эт<strong>и</strong>м нельзя, <strong>и</strong> од<strong>и</strong>н <strong>и</strong>з уроко<strong>в</strong> <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong><br />

<strong>и</strong>зучен<strong>и</strong>я СТР как раз <strong>и</strong> состо<strong>и</strong>т <strong>в</strong> том, что ТР не наход<strong>и</strong>тся <strong>в</strong> необход<strong>и</strong>мой с<strong>в</strong>яз<strong>и</strong><br />

с соц<strong>и</strong>альной структурой <strong>и</strong>, следо<strong>в</strong>ательно, не я<strong>в</strong>ляется текстом для этой<br />

структуры точно так же, как смысл «<strong>В</strong>ойны <strong>и</strong> м<strong>и</strong>ра» не состо<strong>и</strong>т <strong>в</strong> отражен<strong>и</strong><strong>и</strong><br />

быта русского <strong>в</strong>ел<strong>и</strong>кос<strong>в</strong>етского общест<strong>в</strong>а. По отношен<strong>и</strong>ю к соц<strong>и</strong>альной<br />

структуре СТР я<strong>в</strong>ляется с<strong>и</strong>стемой построен<strong>и</strong>я, <strong>в</strong>оспро<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а <strong>и</strong> преры<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я<br />

реальных отношен<strong>и</strong>й между людьм<strong>и</strong>. Н.М.<strong>Г</strong><strong>и</strong>ренко отр<strong>и</strong>цает с<strong>и</strong>стемность СТР,<br />

ут<strong>в</strong>ерждая <strong>в</strong> одной <strong>и</strong>з с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>х работ, что СТР констру<strong>и</strong>руется <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ателем 2 ; но<br />

не объясняет, откуда поя<strong>в</strong>ляется качест<strong>в</strong>о с<strong>и</strong>стемност<strong>и</strong>, есл<strong>и</strong> его нет <strong>в</strong> реальной<br />

соц<strong>и</strong>альной с<strong>и</strong>стеме. Задача заключается не <strong>в</strong> том, чтобы понять, что СТР<br />

отражает, а <strong>в</strong> том, чтобы понять, что она го<strong>в</strong>ор<strong>и</strong>т <strong>и</strong>л<strong>и</strong> что <strong>в</strong> ней самой <strong>и</strong><br />

только <strong>в</strong> ней про<strong>и</strong>сход<strong>и</strong>т.<br />

Что (ре)констру<strong>и</strong>рует <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>атель, так это текст, предста<strong>в</strong>ляющ<strong>и</strong>й<br />

собой множест<strong>в</strong>о соед<strong>и</strong>ненных путем <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ко-т<strong>и</strong>полог<strong>и</strong>ческой «сборк<strong>и</strong>» ТР <strong>и</strong><br />

<strong>и</strong>значально нап<strong>и</strong>санный людьм<strong>и</strong> сам<strong>и</strong>м процессом (но не <strong>в</strong> процессе) с<strong>в</strong>оей<br />

много<strong>в</strong>еко<strong>в</strong>ой соц<strong>и</strong>альной деятельност<strong>и</strong>. Есл<strong>и</strong> Н.М.<strong>Г</strong><strong>и</strong>ренко по-прежнему<br />

сч<strong>и</strong>тает, что номенклатура «указы<strong>в</strong>ает на «соц<strong>и</strong>альные оппоз<strong>и</strong>ц<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong><br />

отождест<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я» [<strong>Г</strong><strong>и</strong>ренко, 1991, c. 160], то <strong>в</strong> ТМИР <strong>и</strong>злагаются некоторые<br />

<strong>в</strong>ы<strong>в</strong>оды о том, как <strong>и</strong> зачем <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ать с<strong>в</strong>орач<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е <strong>и</strong> раз<strong>в</strong>орач<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е эт<strong>и</strong>х<br />

оппоз<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>й <strong>и</strong> отождест<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>й <strong>в</strong> <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong>. ТМИР оп<strong>и</strong>сы<strong>в</strong>ает теор<strong>и</strong>ю <strong>и</strong><br />

методолог<strong>и</strong>ю «лабораторной» работы <strong>и</strong> не пытается отмен<strong>и</strong>ть <strong>и</strong>зучен<strong>и</strong>е<br />

заложенного <strong>в</strong> СТР соц<strong>и</strong>ального кон-текста. Но бессмысленно, с моей точк<strong>и</strong><br />

зрен<strong>и</strong>я, «размен<strong>и</strong><strong>в</strong>ать» <strong>и</strong>нформац<strong>и</strong>онный потенц<strong>и</strong>ал СТР на то, что лучше <strong>в</strong>сего<br />

обнаруж<strong>и</strong><strong>в</strong>ается методом непосредст<strong>в</strong>енного наблюден<strong>и</strong>я, а также посредст<strong>в</strong>ом<br />

чтен<strong>и</strong>я этнограф<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х монограф<strong>и</strong>й <strong>и</strong> устных тексто<strong>в</strong> нос<strong>и</strong>телей культуры.<br />

Умозр<strong>и</strong>тельным опытам самого Н.М.<strong>Г</strong><strong>и</strong>ренко по <strong>в</strong>оссоздан<strong>и</strong>ю обл<strong>и</strong>ка<br />

«пер<strong>в</strong><strong>и</strong>чного соц<strong>и</strong>ума», пост<strong>и</strong>жен<strong>и</strong>ю <strong>и</strong>стоко<strong>в</strong> экзогам<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> т.п. не х<strong>в</strong>атает <strong>и</strong>менно<br />

предста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>й о структуре дре<strong>в</strong>нейш<strong>и</strong>х соц<strong>и</strong>альных «оппоз<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>й <strong>и</strong><br />

отождест<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>й». <strong>В</strong>месте с тем, он пра<strong>в</strong>, обращая <strong>в</strong>н<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>е на необход<strong>и</strong>мость<br />

реконструкц<strong>и</strong><strong>и</strong> соц<strong>и</strong>альной структуры, стоящей за моей моделью прото-СТР<br />

1 Напр<strong>и</strong>мер: «…СТР — текст, <strong>и</strong> содержан<strong>и</strong>ем текста могут быть только предста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я, но не<br />

реальные отношен<strong>и</strong>я <strong>и</strong> не реальные <strong>в</strong>ещ<strong>и</strong>. Из<strong>в</strong>естно, что сло<strong>в</strong>о «коро<strong>в</strong>а» с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>м содержан<strong>и</strong>ем<br />

<strong>и</strong>меет понят<strong>и</strong>е о коро<strong>в</strong>е, но не коро<strong>в</strong>у. Соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>енно, СТР может <strong>и</strong>спользо<strong>в</strong>аться только для<br />

<strong>в</strong>ыяснен<strong>и</strong>я некоторых структурных особенностей СР, но об <strong>и</strong>х содержан<strong>и</strong><strong>и</strong> мы можем суд<strong>и</strong>ть<br />

л<strong>и</strong>шь по этнограф<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м аналогам, а не <strong>и</strong>з СТР непосредст<strong>в</strong>енно. Это — общее место»<br />

[<strong>Г</strong><strong>и</strong>ренко, 1999а, с. 93].<br />

2 «Замечу, что для нос<strong>и</strong>телей конкретной культуры, будь то папуас <strong>и</strong>л<strong>и</strong> француз, не сто<strong>и</strong>т<br />

<strong>в</strong>опрос о «с<strong>и</strong>стеме терм<strong>и</strong>но<strong>в</strong> родст<strong>в</strong>а». Для него (как <strong>и</strong> для нас) сущест<strong>в</strong>уют только конкретные<br />

нормат<strong>и</strong><strong>в</strong>ные формы дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>я <strong>в</strong> отношен<strong>и</strong><strong>и</strong> конкретных л<strong>и</strong>ц — родст<strong>в</strong>енн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>, обозначаемых<br />

конкретным<strong>и</strong> терм<strong>и</strong>нам<strong>и</strong>» [<strong>Г</strong><strong>и</strong>ренко, 1999б, с. 197].


21<br />

<strong>в</strong><strong>и</strong>да Homo sapiens. Эта <strong>и</strong>нтереснейшая проблема требует отдельного<br />

<strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я (ср. Л.<strong>Г</strong>.Морган сначала <strong>в</strong>ыпуст<strong>и</strong>л <strong>в</strong> 1871 г. «С<strong>и</strong>стемы родст<strong>в</strong>а <strong>и</strong><br />

с<strong>в</strong>ойст<strong>в</strong>а», а затем <strong>в</strong> 1883 г. «Дре<strong>в</strong>нее общест<strong>в</strong>о»), пр<strong>и</strong>чем, <strong>в</strong> отл<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>е от<br />

сущест<strong>в</strong>ующ<strong>и</strong>х теор<strong>и</strong>й дре<strong>в</strong>нейш<strong>и</strong>х стад<strong>и</strong>й соц<strong>и</strong>огенеза, решен<strong>и</strong>е ее должно<br />

осно<strong>в</strong>ы<strong>в</strong>аться не на одном зас<strong>в</strong><strong>и</strong>детельст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>анном т<strong>и</strong>пе структуры («брачные<br />

классы», «дуальная орган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я»), который объя<strong>в</strong>ляется плез<strong>и</strong>оморфным <strong>и</strong><br />

механ<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> перенос<strong>и</strong>тся на десятк<strong>и</strong> тысяч лет назад, а на соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>ующей<br />

с<strong>и</strong>стемной реконструкц<strong>и</strong><strong>и</strong> с учетом популяц<strong>и</strong>онной <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> чело<strong>в</strong>ечест<strong>в</strong>а.<br />

Сущест<strong>в</strong>енные (а знач<strong>и</strong>т потенц<strong>и</strong>ально эффект<strong>и</strong><strong>в</strong>ные) разноглас<strong>и</strong>я между<br />

Н.М.<strong>Г</strong><strong>и</strong>ренко <strong>и</strong> мной касаются не тех моменто<strong>в</strong>, на которые он <strong>в</strong>ыход<strong>и</strong>т <strong>в</strong> с<strong>в</strong>оем<br />

откл<strong>и</strong>ке, а <strong>в</strong>опроса соотношен<strong>и</strong>я «текста» <strong>и</strong> «с<strong>и</strong>стемы» <strong>в</strong> СТР. Для Н.М.<strong>Г</strong><strong>и</strong>ренко<br />

СТР — эгоцентр<strong>и</strong>чный текст (пасс<strong>и</strong><strong>в</strong>ный), <strong>в</strong> котором отражаются общ<strong>и</strong>е<br />

пр<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>пы орган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> общест<strong>в</strong>а; для меня СТР — эгоцентр<strong>и</strong>рующая с<strong>и</strong>стема<br />

(акт<strong>и</strong><strong>в</strong>ная), которая упра<strong>в</strong>ляет определенным субстратом межсубъектного<br />

<strong>в</strong>за<strong>и</strong>модейст<strong>в</strong><strong>и</strong>я, без которого н<strong>и</strong>как<strong>и</strong>х общ<strong>и</strong>х пр<strong>и</strong>нц<strong>и</strong>по<strong>в</strong> <strong>в</strong> общест<strong>в</strong>е (да <strong>и</strong><br />

самого чело<strong>в</strong>еческого общест<strong>в</strong>а) <strong>в</strong> пр<strong>и</strong>нц<strong>и</strong>пе <strong>и</strong> <strong>в</strong>ообще быть не может. Для СТР<br />

сущест<strong>в</strong>ует только ее прошлое <strong>и</strong> ее будущее состоян<strong>и</strong>е; она — средст<strong>в</strong>о<br />

<strong>в</strong>оспро<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а не б<strong>и</strong>олог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х особей, а ун<strong>и</strong>кальных чело<strong>в</strong>еческ<strong>и</strong>х «я» 1 . То,<br />

что она <strong>и</strong>меет языко<strong>в</strong>ую форму, не знач<strong>и</strong>т, что к ней нужно подход<strong>и</strong>ть с<br />

меркам<strong>и</strong> л<strong>и</strong>нг<strong>в</strong><strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческой теор<strong>и</strong><strong>и</strong>, построенной без спец<strong>и</strong>ального <strong>в</strong>н<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>я к<br />

этой сем<strong>и</strong>олог<strong>и</strong>ческой группе, <strong>и</strong>л<strong>и</strong> что <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ать ее как тако<strong>в</strong>ую могут только<br />

л<strong>и</strong>нг<strong>в</strong><strong>и</strong>сты. Есл<strong>и</strong> <strong>в</strong> л<strong>и</strong>нг<strong>в</strong><strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ке <strong>в</strong>се общест<strong>в</strong>енное спрессо<strong>в</strong>ано до<br />

«означаемого», то <strong>в</strong> этнолог<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong>се языко<strong>в</strong>ое с<strong>в</strong>едено к «отражающему».<br />

Так<strong>и</strong>м образом, предпр<strong>и</strong>нятое Н.М.<strong>Г</strong><strong>и</strong>ренко «<strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е» ТМИР не<br />

содерж<strong>и</strong>т <strong>в</strong> себе н<strong>и</strong>чего, кроме подмены мо<strong>и</strong>х тез<strong>и</strong>со<strong>в</strong>, праздных недоумен<strong>и</strong>й <strong>и</strong><br />

нежелан<strong>и</strong>я (<strong>и</strong>л<strong>и</strong> неспособност<strong>и</strong>) <strong>в</strong>ест<strong>и</strong> серьезную полем<strong>и</strong>ку.<br />

С<strong>и</strong>стемы терм<strong>и</strong>но<strong>в</strong> родст<strong>в</strong>а, праязыко<strong>в</strong>ые реконструкц<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong><br />

языко<strong>в</strong>ое родст<strong>в</strong>о (О разл<strong>и</strong>ч<strong>и</strong><strong>и</strong> между определен<strong>и</strong>ем <strong>и</strong> недоразумен<strong>и</strong>ем).<br />

Использо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е отдельных эт<strong>и</strong>молог<strong>и</strong>й для <strong>и</strong>ллюстрац<strong>и</strong><strong>и</strong> общ<strong>и</strong>х<br />

положен<strong>и</strong>й <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческой реконструкц<strong>и</strong><strong>и</strong> — со<strong>в</strong>ершенно естест<strong>в</strong>енная<br />

<strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ательская стратег<strong>и</strong>я. Изыскан<strong>и</strong>я С.<strong>В</strong>.Кулланды <strong>в</strong> област<strong>и</strong><br />

<strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропейск<strong>и</strong>х «с<strong>и</strong>стем родст<strong>в</strong>а», напрот<strong>и</strong><strong>в</strong>, следуют по пут<strong>и</strong> построен<strong>и</strong>я<br />

<strong>в</strong>есьма сложных <strong>и</strong> далеко <strong>и</strong>дущ<strong>и</strong>х <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ко-этнограф<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х <strong>и</strong>нтерпретац<strong>и</strong>й на<br />

осно<strong>в</strong>ан<strong>и</strong><strong>и</strong> небольшого ч<strong>и</strong>сла языко<strong>в</strong>ых форм. Такая процедура не может<br />

пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ест<strong>и</strong> к надежным результатам, даже есл<strong>и</strong> пр<strong>и</strong>нять пра<strong>в</strong><strong>и</strong>льность<br />

<strong>и</strong>спользуемых <strong>и</strong>м праформ. ПИЕ СТР н<strong>и</strong>когда н<strong>и</strong>кем не реконстру<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>алась.<br />

Как показы<strong>в</strong>ают многоч<strong>и</strong>сленные с<strong>и</strong>нхронные этнолог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я,<br />

между номенклатурам<strong>и</strong> родст<strong>в</strong>а <strong>и</strong> соц<strong>и</strong>альной с<strong>и</strong>стемой нет простой<br />

<strong>и</strong>деограф<strong>и</strong>ческой с<strong>в</strong>яз<strong>и</strong>, так что, есл<strong>и</strong> браться за этнограф<strong>и</strong>ческую<br />

<strong>и</strong>нтерпретац<strong>и</strong>ю СТР, н<strong>и</strong>как<strong>и</strong>х убед<strong>и</strong>тельных заключен<strong>и</strong>й относ<strong>и</strong>тельно<br />

характера <strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропейского соц<strong>и</strong>ального строя просто не<strong>в</strong>озможно сделать,<br />

не <strong>и</strong>мея того, что <strong>и</strong>меет каждый этнограф-поле<strong>в</strong><strong>и</strong>к, а <strong>и</strong>менно макс<strong>и</strong>мально<br />

1 Ср. <strong>в</strong> л<strong>и</strong>нг<strong>в</strong><strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ке эгоцентр<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м<strong>и</strong> сло<strong>в</strong>ам<strong>и</strong> пр<strong>и</strong>нято назы<strong>в</strong>ать место<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>я <strong>и</strong> друг<strong>и</strong>е<br />

ш<strong>и</strong>фтеры, а <strong>в</strong> этнолог<strong>и</strong><strong>и</strong> — терм<strong>и</strong>ны родст<strong>в</strong>а. Дабы снять эту <strong>в</strong>редную омон<strong>и</strong>м<strong>и</strong>ю (Н.М.<strong>Г</strong><strong>и</strong>ренко<br />

я<strong>в</strong>ляется ее жерт<strong>в</strong>ой <strong>и</strong> почему-то сч<strong>и</strong>тает, что СТР я<strong>в</strong>ляется эгоцентр<strong>и</strong>чной «по определен<strong>и</strong>ю», а<br />

не по недоразумен<strong>и</strong>ю), я предлагаю сч<strong>и</strong>тать ш<strong>и</strong>фтеры эгоцентр<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м<strong>и</strong> (с закрепленной <strong>в</strong><br />

структуре языка поз<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ей го<strong>в</strong>орящего), а терм<strong>и</strong>ны родст<strong>в</strong>а — эгоцентр<strong>и</strong>рующ<strong>и</strong>м<strong>и</strong> (<strong>и</strong>л<strong>и</strong><br />

эгомерным<strong>и</strong>).


22<br />

полного сп<strong>и</strong>ска терм<strong>и</strong>но<strong>в</strong>, объясняющего пр<strong>и</strong>нц<strong>и</strong>пы групп<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>к<strong>и</strong> осно<strong>в</strong>ных<br />

категор<strong>и</strong>й родст<strong>в</strong>а. Упрекая меня <strong>в</strong> неспра<strong>в</strong>едл<strong>и</strong><strong>в</strong>ост<strong>и</strong> мо<strong>и</strong>х упреко<strong>в</strong> <strong>в</strong> его адрес,<br />

С.<strong>В</strong>.Кулланда смешал требо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я, предъя<strong>в</strong>ляемые к <strong>и</strong>нтерпретац<strong>и</strong>ям <strong>в</strong>торого<br />

порядка (т.е. этнограф<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м) с требо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ям<strong>и</strong>, предъя<strong>в</strong>ляемым<strong>и</strong> к<br />

<strong>и</strong>нтерпретац<strong>и</strong>ям пер<strong>в</strong>ого порядка (т.е. фонет<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м <strong>и</strong> семант<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м). Я <strong>в</strong><strong>и</strong>жу<br />

с<strong>в</strong>ой метод <strong>в</strong> по<strong>в</strong>ышен<strong>и</strong><strong>и</strong> требо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>й к пер<strong>в</strong><strong>и</strong>чной реконструкц<strong>и</strong><strong>и</strong>, С.<strong>В</strong>.Кулланда<br />

с<strong>в</strong>ой — <strong>в</strong> ослаблен<strong>и</strong><strong>и</strong> требо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>й, предъя<strong>в</strong>ляемым ко <strong>в</strong>тор<strong>и</strong>чным<br />

<strong>и</strong>нтерпретац<strong>и</strong>ям.<br />

<strong>В</strong>опрек<strong>и</strong> за<strong>в</strong>ерен<strong>и</strong>ям С.<strong>В</strong>.Кулланды, <strong>в</strong> предста<strong>в</strong>ленном <strong>в</strong> [Кулланда, 1999]<br />

опыте реконструкц<strong>и</strong><strong>и</strong> «поло<strong>в</strong>озрастной страт<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>кац<strong>и</strong><strong>и</strong>» пра<strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропейского<br />

общест<strong>в</strong>а, не <strong>и</strong>спользо<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь н<strong>и</strong>как<strong>и</strong>е <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е (<strong>в</strong> предельно ш<strong>и</strong>роком <strong>и</strong>л<strong>и</strong><br />

предельно узком смысле) <strong>и</strong>сточн<strong>и</strong>к<strong>и</strong> <strong>в</strong>ообще. Ссылк<strong>и</strong> на Плутарха,<br />

Бех<strong>и</strong>стунскую надп<strong>и</strong>сь <strong>и</strong> пр. даны «для от<strong>в</strong>ода глаз»: он<strong>и</strong> <strong>и</strong>меются <strong>в</strong> работе, но<br />

не <strong>в</strong> самой реконструкц<strong>и</strong><strong>и</strong> (а <strong>и</strong>менно на реконструкц<strong>и</strong>ю <strong>и</strong> была напра<strong>в</strong>лена моя<br />

кр<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ка <strong>в</strong> ТМИР) <strong>и</strong> пр<strong>и</strong><strong>в</strong>лекаются там скорее <strong>в</strong> качест<strong>в</strong>е расхож<strong>и</strong>х <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х<br />

анекдото<strong>в</strong> (ср. пр<strong>и</strong><strong>в</strong>лечен<strong>и</strong>е Бех<strong>и</strong>стунской надп<strong>и</strong>с<strong>и</strong> <strong>в</strong> том же контексте у<br />

Э.Бен<strong>в</strong>ен<strong>и</strong>ста), чем <strong>в</strong> качест<strong>в</strong>е необход<strong>и</strong>мого <strong>и</strong>нструментар<strong>и</strong>я для<br />

ор<strong>и</strong>г<strong>и</strong>нального <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ательского проекта. На чем осно<strong>в</strong>ы<strong>в</strong>ается собст<strong>в</strong>енно<br />

реконструкц<strong>и</strong>я С.<strong>В</strong>.Кулланды <strong>в</strong><strong>и</strong>дно <strong>и</strong>з следующего отры<strong>в</strong>ка:<br />

«ПИЕ *bhrātēr, я<strong>в</strong>но соcта<strong>в</strong>ляющее пару по отношен<strong>и</strong>ю к *p∂ter [ссылка на<br />

умозр<strong>и</strong>тельное заключен<strong>и</strong>е Э.Бен<strong>в</strong>ен<strong>и</strong>ста], я<strong>в</strong>лялось, оче<strong>в</strong><strong>и</strong>дно, обозначен<strong>и</strong>ем соц<strong>и</strong>ально<br />

полнопра<strong>в</strong>ных мужч<strong>и</strong>н, не только прошедш<strong>и</strong>х <strong>и</strong>н<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ац<strong>и</strong>ю, но <strong>и</strong> со<strong>в</strong>ерш<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>х после этого<br />

требуемые обычаем <strong>в</strong>о<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>е под<strong>в</strong><strong>и</strong>г<strong>и</strong>, которые <strong>и</strong> да<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> пра<strong>в</strong>о на <strong>в</strong>ступлен<strong>и</strong>е <strong>в</strong> брак [ссылка на<br />

охоту за голо<strong>в</strong>ам<strong>и</strong> у тай<strong>в</strong>анск<strong>и</strong>х цоу]. Так<strong>и</strong>м образом, <strong>в</strong>ыр<strong>и</strong>со<strong>в</strong>ы<strong>в</strong>ается делен<strong>и</strong>е <strong>в</strong>сех<br />

полнопра<strong>в</strong>ных, т.е. <strong>и</strong>меющ<strong>и</strong>х пра<strong>в</strong>о на <strong>в</strong>суплен<strong>и</strong>е <strong>в</strong> брак, мужч<strong>и</strong>н на д<strong>в</strong>е группы: старш<strong>и</strong>х <strong>и</strong><br />

младш<strong>и</strong>х, что <strong>в</strong>полне соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>ует, напр<strong>и</strong>мер, заф<strong>и</strong>кс<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анному у абор<strong>и</strong>гено<strong>в</strong> А<strong>в</strong>страл<strong>и</strong><strong>и</strong><br />

делен<strong>и</strong>ю на <strong>в</strong>озрастные классы <strong>и</strong>л<strong>и</strong> группы «старш<strong>и</strong>х» <strong>и</strong> «младш<strong>и</strong>х» (пр<strong>и</strong>мерно от 25 до 35 лет)<br />

мужч<strong>и</strong>н…» [Кулланда, 1999, c. 57-58].<br />

И н<strong>и</strong>как<strong>и</strong>х <strong>в</strong>ам Плутархо<strong>в</strong> <strong>и</strong>л<strong>и</strong> Бех<strong>и</strong>стунск<strong>и</strong>х надп<strong>и</strong>сей. Только пара<br />

<strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропейск<strong>и</strong>х эт<strong>и</strong>моно<strong>в</strong> <strong>и</strong> а<strong>в</strong>страл<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>е абор<strong>и</strong>гены!<br />

Не <strong>и</strong>мея намерен<strong>и</strong>я делать <strong>и</strong> далее <strong>в</strong>ып<strong>и</strong>ск<strong>и</strong> <strong>и</strong>з упомянутой работы<br />

С.<strong>В</strong>.Кулланды, подт<strong>в</strong>ерждающ<strong>и</strong>е пра<strong>в</strong>омерность моей кр<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong> <strong>в</strong> его адрес, хочу<br />

л<strong>и</strong>шь замет<strong>и</strong>ть, что, <strong>в</strong>о-пер<strong>в</strong>ых, кросскультурные сра<strong>в</strong>нен<strong>и</strong>я могут <strong>и</strong>меть смысл<br />

только <strong>в</strong> том случае, есл<strong>и</strong> этого требуют матер<strong>и</strong>алы по той культуре, которая<br />

реконстру<strong>и</strong>руется (С.<strong>В</strong>.Кулланда не дает н<strong>и</strong>как<strong>и</strong>х обосно<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>й для с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>х<br />

попыток реконстру<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ать для <strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропейце<strong>в</strong> <strong>и</strong>менно «поло<strong>в</strong>озрастные<br />

групп<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>к<strong>и</strong>», а не скажем «<strong>в</strong>оенные общест<strong>в</strong>а» амер<strong>и</strong>канск<strong>и</strong>х <strong>и</strong>ндейце<strong>в</strong>,<br />

пом<strong>и</strong>мо с<strong>в</strong>оего собст<strong>в</strong>енного <strong>и</strong>нтереса к реконструкц<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong>х на разном локальном<br />

матер<strong>и</strong>але); <strong>в</strong>о-<strong>в</strong>торых нужно да<strong>в</strong>ать четкое определен<strong>и</strong>е той формы этого<br />

ун<strong>и</strong><strong>в</strong>ерсального феномена, которая реконстру<strong>и</strong>руется, <strong>и</strong>наче <strong>в</strong>се я<strong>в</strong>ные <strong>и</strong><br />

оче<strong>в</strong><strong>и</strong>дные «с<strong>в</strong><strong>и</strong>детельст<strong>в</strong>а» поло<strong>в</strong>озрастной страт<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>кац<strong>и</strong><strong>и</strong> у дре<strong>в</strong>н<strong>и</strong>х<br />

<strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропейце<strong>в</strong> можно с тем же успехом усмотреть <strong>и</strong> <strong>в</strong> со<strong>в</strong>ременной русской<br />

городской культуре; <strong>в</strong> <strong>в</strong>о-<strong>в</strong>торых, надо да<strong>в</strong>ать обосно<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я, почему <strong>и</strong>з<br />

многоч<strong>и</strong>сленных <strong>в</strong>озможных т<strong>и</strong>полог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х параллелей <strong>в</strong>ыб<strong>и</strong>рается <strong>и</strong>менно та,<br />

которой пос<strong>в</strong>ящена работа. <strong>В</strong> ТМИР я указал С.<strong>В</strong>.Кулланде на <strong>в</strong>озможность<br />

<strong>и</strong>ной <strong>и</strong>нтерпретац<strong>и</strong><strong>и</strong> отождест<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я «дедо<strong>в</strong>» <strong>и</strong> «<strong>в</strong>нуко<strong>в</strong>» <strong>в</strong> ПИЕ (не<br />

«соц<strong>и</strong>ально-пасс<strong>и</strong><strong>в</strong>ный класс», а, скажем, «ре<strong>и</strong>нкарнац<strong>и</strong>онные


23<br />

предста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я») 1 . К сожален<strong>и</strong>ю, С.<strong>В</strong>.Кулланда <strong>в</strong>место того, чтобы<br />

удо<strong>в</strong>лет<strong>в</strong>ор<strong>и</strong>ть мое законное любопытст<strong>в</strong>о, <strong>в</strong>ыпуст<strong>и</strong>л это замечан<strong>и</strong>е <strong>и</strong>з<br />

проц<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анного <strong>и</strong>м отры<strong>в</strong>ка 2 , зато пуст<strong>и</strong>лся <strong>в</strong> долгую аполог<strong>и</strong>ю с<strong>в</strong>оей<br />

практ<strong>и</strong>к<strong>и</strong> про<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я дальн<strong>и</strong>х т<strong>и</strong>полог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х сбл<strong>и</strong>жен<strong>и</strong>й <strong>в</strong> обход бл<strong>и</strong>жн<strong>и</strong>х <strong>и</strong><br />

потенц<strong>и</strong>ально генет<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х.<br />

Разл<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>я между мо<strong>и</strong>м подходом к праязыко<strong>в</strong>ым реконструкц<strong>и</strong>ям <strong>и</strong><br />

подходом С.<strong>В</strong>.Кулланды сущест<strong>в</strong>енны. <strong>В</strong> то же <strong>в</strong>ремя <strong>и</strong>деал у нас общ<strong>и</strong>й, как<br />

<strong>в</strong><strong>и</strong>дно <strong>и</strong>з стремлен<strong>и</strong>я последнего осущест<strong>в</strong>лять «комплексное л<strong>и</strong>нг<strong>в</strong>о-<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>коэтнолог<strong>и</strong>ческое/соц<strong>и</strong>ально-антрополог<strong>и</strong>ческое<br />

<strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е» <strong>и</strong> разработать<br />

«спец<strong>и</strong>альную <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ко-л<strong>и</strong>нг<strong>в</strong><strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческую метод<strong>и</strong>ку <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я<br />

доп<strong>и</strong>сьменных этапо<strong>в</strong> <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> чело<strong>в</strong>еческого общест<strong>в</strong>а» [Кулланда, 1999, c. 49].<br />

Просто С.<strong>В</strong>.Кулланда полагает, что комплексное <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е заключается <strong>в</strong><br />

том, чтобы соед<strong>и</strong>н<strong>и</strong>ть то, что п<strong>и</strong>сал Э.Бен<strong>в</strong>ен<strong>и</strong>ст по <strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропейцам с тем, что<br />

п<strong>и</strong>сал, скажем, <strong>В</strong>.А.Попо<strong>в</strong> по ашант<strong>и</strong>йцам, а спец<strong>и</strong>альная метод<strong>и</strong>ка знач<strong>и</strong>т<br />

сделать это так, чтобы не потре<strong>в</strong>ож<strong>и</strong>ть прах одного <strong>и</strong> не об<strong>и</strong>деть другого. Не<br />

уд<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>тельно поэтому, что С.<strong>В</strong>.Кулланда не <strong>в</strong> состоян<strong>и</strong><strong>и</strong> трез<strong>в</strong>о <strong>в</strong>зглянуть на<br />

азбучные (<strong>и</strong> народные, по с<strong>в</strong>оей сут<strong>и</strong>) эт<strong>и</strong>молог<strong>и</strong><strong>и</strong>, предоста<strong>в</strong>ляемые<br />

<strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропе<strong>и</strong>стам<strong>и</strong>, <strong>и</strong> полагает, что раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>е наук<strong>и</strong> заключается <strong>в</strong> том, чтобы<br />

одн<strong>и</strong> <strong>и</strong> те же терм<strong>и</strong>ны сегодня <strong>и</strong>нтерпрет<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ать как с<strong>в</strong><strong>и</strong>детельст<strong>в</strong>о<br />

матр<strong>и</strong>архата, за<strong>в</strong>тра — как с<strong>в</strong><strong>и</strong>детельст<strong>в</strong>о патр<strong>и</strong>архата, послеза<strong>в</strong>тра — как следы<br />

дуальной орган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>, послепослеза<strong>в</strong>тра — как показател<strong>и</strong><br />

1 По мнен<strong>и</strong>ю Н.М.<strong>Г</strong><strong>и</strong>ренко, последнее <strong>и</strong>сключается потому, что «деды <strong>и</strong> <strong>в</strong>нук<strong>и</strong> сосущест<strong>в</strong>уют <strong>в</strong><br />

соц<strong>и</strong>альной с<strong>и</strong>стеме». <strong>В</strong><strong>и</strong>д<strong>и</strong>мо, чтен<strong>и</strong>е моей д<strong>и</strong>ссертац<strong>и</strong><strong>и</strong>, <strong>в</strong> которой было обосно<strong>в</strong>ано<br />

положен<strong>и</strong>е о том, что предста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е о ре<strong>и</strong>нкарнац<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong>озн<strong>и</strong>кает <strong>в</strong> общест<strong>в</strong>е <strong>в</strong> усло<strong>в</strong><strong>и</strong>ях распада<br />

суперрец<strong>и</strong>прокной <strong>В</strong>ТР, <strong>в</strong>се-так<strong>и</strong> пошло ему на пользу. <strong>В</strong> ТМИР, однако, речь шла о том, на<br />

какой соц<strong>и</strong>альный <strong>и</strong>нст<strong>и</strong>тут следует обрат<strong>и</strong>ть <strong>в</strong>н<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>е <strong>в</strong> по<strong>и</strong>сках <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> протяженного<br />

культурного контекста функц<strong>и</strong>он<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я одного <strong>в</strong>за<strong>и</strong>много терм<strong>и</strong>на (а не четырех — только<br />

для такой с<strong>и</strong>туац<strong>и</strong><strong>и</strong> практ<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> <strong>и</strong>сключается быто<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е предста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>й о ре<strong>и</strong>нкарнац<strong>и</strong><strong>и</strong>),<br />

реконстру<strong>и</strong>руемому для ПИЕ. За «недюж<strong>и</strong>нной» лог<strong>и</strong>кой Н.М.<strong>Г</strong><strong>и</strong>ренко сто<strong>и</strong>т, <strong>в</strong>о-пер<strong>в</strong>ых,<br />

непон<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>е простого факта, что деды <strong>и</strong> <strong>в</strong>нук<strong>и</strong> будут обязательно сосущест<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ать <strong>в</strong> одной<br />

с<strong>и</strong>стеме только <strong>в</strong> случае ранн<strong>и</strong>х брако<strong>в</strong> обо<strong>и</strong>х супруго<strong>в</strong> <strong>и</strong> <strong>и</strong>х род<strong>и</strong>телей <strong>и</strong> поздн<strong>и</strong>х смертей<br />

последн<strong>и</strong>х — с<strong>и</strong>туац<strong>и</strong>я далеко не ун<strong>и</strong><strong>в</strong>ерсальная; <strong>и</strong> <strong>в</strong>о-<strong>в</strong>торых, незнан<strong>и</strong>е этнограф<strong>и</strong><strong>и</strong><br />

ре<strong>и</strong>нкарнац<strong>и</strong>онного комплекса: <strong>и</strong>дея ре<strong>и</strong>нкарнац<strong>и</strong><strong>и</strong> тесно с<strong>в</strong>язана с предста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>ем о<br />

кол<strong>и</strong>чест<strong>в</strong>е душ <strong>в</strong> чело<strong>в</strong>еке, <strong>и</strong> <strong>в</strong>ера <strong>в</strong> переход одной <strong>и</strong>з душ от старшего к младшему <strong>в</strong> процессе<br />

ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong> пер<strong>в</strong>ого <strong>и</strong>л<strong>и</strong> соучаст<strong>и</strong>е обо<strong>и</strong>х <strong>в</strong> одной душе — нередкое я<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е <strong>в</strong> культуре (ср.<br />

напр<strong>и</strong>мер, у амер<strong>и</strong>канск<strong>и</strong>х эск<strong>и</strong>мосо<strong>в</strong>). На с<strong>в</strong>язь <strong>В</strong>ТР с ре<strong>и</strong>нкарнац<strong>и</strong>ей <strong>в</strong>пер<strong>в</strong>ые обрат<strong>и</strong>л<br />

<strong>в</strong>н<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>е А.Хокарт. Как показал Р.Парк<strong>и</strong>н, <strong>В</strong>ТР <strong>в</strong> дра<strong>в</strong><strong>и</strong>д<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>х номенклатурах наход<strong>и</strong>тся <strong>в</strong><br />

жесткой <strong>и</strong> осознанной <strong>и</strong>нформантам<strong>и</strong> с<strong>в</strong>яз<strong>и</strong> с ре<strong>и</strong>нкарнац<strong>и</strong>ей [Parkin, 1988]. Подобных пр<strong>и</strong>меро<strong>в</strong><br />

немало. <strong>В</strong> <strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропе<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ке это стало общ<strong>и</strong>м местом (ср. др.-<strong>в</strong>.-нем. eninchili «маленьк<strong>и</strong>й дед;<br />

<strong>в</strong>нук»), <strong>и</strong> мне было непонятно, почему С.<strong>В</strong>.Кулланда замен<strong>и</strong>л эту <strong>и</strong>нтерпретац<strong>и</strong>ю но<strong>в</strong>ой.<br />

2<br />

У С.<strong>В</strong>.Кулланды, как <strong>и</strong> у А.<strong>В</strong>.Дыбо, бурю эмоц<strong>и</strong>й <strong>в</strong>ыз<strong>в</strong>ало мое незнан<strong>и</strong>е последней<br />

<strong>и</strong>нтерпретац<strong>и</strong><strong>и</strong> про<strong>и</strong>схожден<strong>и</strong>я нем. ähnlich «сходный, похож<strong>и</strong>й» (<strong>и</strong>меющееся <strong>в</strong> моем<br />

распоряжен<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong>здан<strong>и</strong>е сло<strong>в</strong>аря Клуге 1975 г., как <strong>и</strong> спец<strong>и</strong>альная статья О.Хёфлера, c<strong>в</strong>язы<strong>в</strong>ают<br />

это сло<strong>в</strong>о с Ahn «предок», откуда <strong>и</strong>значально ähnlich — это «похож<strong>и</strong>й на деда»). К сожален<strong>и</strong>ю, я<br />

пока не могу дать оценку раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>ю др.-<strong>в</strong>.-нем. anageilīh > ср.-<strong>в</strong>.-нем. enelīch <strong>и</strong> <strong>и</strong>де<strong>и</strong> <strong>в</strong><strong>и</strong>деть <strong>в</strong><br />

пер<strong>в</strong>ой част<strong>и</strong> афф<strong>и</strong>кс, родст<strong>в</strong>енный англ. on, но, <strong>в</strong>опрек<strong>и</strong> А.<strong>В</strong>.Дыбо, enelīch <strong>и</strong> enlich — реальные<br />

<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е формы (см. хотя бы Deutshes Wörterbuch <strong>Г</strong>р<strong>и</strong>ммо<strong>в</strong>), пра<strong>в</strong>да не <strong>в</strong> значен<strong>и</strong><strong>и</strong><br />

«похож<strong>и</strong>й на деда», а <strong>в</strong> значен<strong>и</strong><strong>и</strong> «grossväterlich» для пер<strong>в</strong>ой <strong>и</strong> «похож<strong>и</strong>й, сходный» — для<br />

<strong>в</strong>торой. Сло<strong>в</strong>арь Клуге отмечает, что Й.Кепплер разл<strong>и</strong>чал gleich как значащ<strong>и</strong>й «ра<strong>в</strong>ный» (лат.<br />

aequalis) <strong>и</strong> enlich как значащ<strong>и</strong>й «cходный, похож<strong>и</strong>й» (лат. similis). Незас<strong>в</strong><strong>и</strong>детельст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>анность<br />

формы — одна <strong>и</strong>з слабостей трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онной эт<strong>и</strong>молог<strong>и</strong><strong>и</strong> ähnlich, на которой акцент<strong>и</strong>рует<br />

<strong>в</strong>н<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>е А.<strong>В</strong>.Дыбо — не я<strong>в</strong>ляется решающ<strong>и</strong>м <strong>в</strong> <strong>в</strong>ыборе эт<strong>и</strong>молог<strong>и</strong><strong>и</strong>. К сло<strong>в</strong>у, <strong>в</strong>есь «закон<br />

<strong>В</strong>ернера» построен на презумпц<strong>и</strong><strong>и</strong>, для которой нет н<strong>и</strong>как<strong>и</strong>х факт<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х доказательст<strong>в</strong>, что <strong>в</strong>се<br />

<strong>и</strong>сключен<strong>и</strong>я <strong>и</strong>з пер<strong>в</strong>ого германского перед<strong>в</strong><strong>и</strong>жен<strong>и</strong>я согласных когда-то <strong>и</strong>мел<strong>и</strong> фонет<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й<br />

обл<strong>и</strong>к, оп<strong>и</strong>сы<strong>в</strong>аемый «законом <strong>Г</strong>р<strong>и</strong>мма».


24<br />

класс<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>кац<strong>и</strong>онного родст<strong>в</strong>а, а послепослепослеза<strong>в</strong>тра — как «оче<strong>в</strong><strong>и</strong>дные»<br />

с<strong>в</strong><strong>и</strong>детельст<strong>в</strong>а поло<strong>в</strong>озрастной страт<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>кац<strong>и</strong><strong>и</strong> (ср. сходное наблюден<strong>и</strong>е <strong>в</strong><br />

[Жугра, 1999, c. 172]).<br />

<strong>В</strong> откл<strong>и</strong>ке на мо<strong>и</strong> попытк<strong>и</strong> (<strong>в</strong>нешне несо<strong>в</strong>ершенные, но легко<br />

коррект<strong>и</strong>руемые) <strong>в</strong>нест<strong>и</strong> лог<strong>и</strong>ку <strong>и</strong> с<strong>и</strong>стему <strong>в</strong> <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я <strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропейск<strong>и</strong>х<br />

«терм<strong>и</strong>но<strong>в</strong> родст<strong>в</strong>а» С.<strong>В</strong>.Кулланда показал себя флюгером, реш<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>м, что<br />

указы<strong>в</strong>ает <strong>в</strong>етру, куда ему дуть. Он пошел по пут<strong>и</strong> раз<strong>в</strong>енчан<strong>и</strong>я некоторых <strong>и</strong>з<br />

предложенных мною эт<strong>и</strong>молог<strong>и</strong>й <strong>в</strong>место того, чтобы сосредоточ<strong>и</strong>ться на тех<br />

теорет<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х предпосылках, которые заста<strong>в</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong> меня пересмотреть частност<strong>и</strong>.<br />

Обосно<strong>в</strong>анная кр<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ка общ<strong>и</strong>х посылок способна <strong>и</strong>зба<strong>в</strong><strong>и</strong>ть <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ателя от<br />

необход<strong>и</strong>мост<strong>и</strong> «копаться» <strong>в</strong> частностях; напрот<strong>и</strong><strong>в</strong>, отсутст<strong>в</strong><strong>и</strong>е такой кр<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong><br />

может пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ест<strong>и</strong> к тому, что <strong>в</strong>се предложенные частные «опро<strong>в</strong>ержен<strong>и</strong>я»<br />

рассыплются как карточный дом<strong>и</strong>к, а сделанные на <strong>и</strong>х осно<strong>в</strong>е негат<strong>и</strong><strong>в</strong>ные<br />

заключен<strong>и</strong>я окажутся более пр<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>мы к самому горе-рецензенту.<br />

<strong>В</strong><strong>и</strong>д<strong>и</strong>мо, <strong>в</strong> результате «разделен<strong>и</strong>я труда» кр<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>ать мо<strong>и</strong> общ<strong>и</strong>е<br />

посылк<strong>и</strong> <strong>в</strong>ыпало А.<strong>В</strong>.Дыбо. Но ед<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>енное пр<strong>и</strong>нц<strong>и</strong>п<strong>и</strong>альное <strong>в</strong>озражен<strong>и</strong>е,<br />

найденное мной <strong>в</strong> ее опусе, касается «глубокого непон<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>я мной самой сут<strong>и</strong><br />

сра<strong>в</strong>н<strong>и</strong>тельно-<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческого языкознан<strong>и</strong>я», проя<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>в</strong>шееся <strong>в</strong> моем отношен<strong>и</strong><strong>и</strong> к<br />

з<strong>в</strong>уко<strong>в</strong>ым соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong><strong>и</strong>ям (т.е. к <strong>и</strong>х значен<strong>и</strong>ю для компарат<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>сто<strong>в</strong>) как к<br />

«лакмусо<strong>в</strong>ой бумажке» <strong>в</strong> разл<strong>и</strong>чен<strong>и</strong><strong>и</strong> родст<strong>в</strong>енных <strong>и</strong> неродст<strong>в</strong>енных форм. На<br />

самом деле, п<strong>и</strong>шет А.<strong>В</strong>.Дыбо, «это не лакмусо<strong>в</strong>ая бумажка, а деф<strong>и</strong>н<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>я<br />

родст<strong>в</strong>а, н<strong>и</strong>какого языко<strong>в</strong>ого родст<strong>в</strong>а <strong>в</strong>не фонет<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong><strong>и</strong>й не<br />

сущест<strong>в</strong>ует по определен<strong>и</strong>ю». Почему <strong>в</strong>ера <strong>в</strong> фонет<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong><strong>и</strong>я как<br />

«деф<strong>и</strong>н<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ю родст<strong>в</strong>а» не может пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ест<strong>и</strong> к <strong>и</strong>спользо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ю <strong>и</strong>х на практ<strong>и</strong>ке как<br />

«лакмусо<strong>в</strong>ой бумажк<strong>и</strong>» <strong>и</strong>з<strong>в</strong>естно, на<strong>в</strong>ерное, только самой А.<strong>В</strong>.Дыбо. Одной ей<br />

также <strong>в</strong>едомо, как<strong>и</strong>м образом метафоре («языко<strong>в</strong>ое родст<strong>в</strong>о» — это метафора!)<br />

может да<strong>в</strong>аться деф<strong>и</strong>н<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>я. Нельзя л<strong>и</strong> сказать проще: некоторые сло<strong>в</strong>а <strong>в</strong><br />

некотором множест<strong>в</strong>е языко<strong>в</strong> обнаруж<strong>и</strong><strong>в</strong>ают регулярные фонет<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е<br />

соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong><strong>и</strong>я, а затем дать деф<strong>и</strong>н<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ю эт<strong>и</strong>м регулярным фонет<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м<br />

соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong><strong>и</strong>ям<br />

Пред<strong>в</strong><strong>и</strong>жу от<strong>в</strong>ет А.<strong>В</strong>.Дыбо: сло<strong>в</strong>а, демонстр<strong>и</strong>рующ<strong>и</strong>е регулярные<br />

фонет<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong><strong>и</strong>я <strong>в</strong>осходят к одной праформе, <strong>и</strong> на осно<strong>в</strong>ан<strong>и</strong><strong>и</strong> сер<strong>и</strong><strong>и</strong><br />

так<strong>и</strong>х ед<strong>и</strong>н<strong>и</strong>чных праформ мы, компарат<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>сты, <strong>в</strong>осстана<strong>в</strong>л<strong>и</strong><strong>в</strong>аем праязык;<br />

регулярные фонет<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong><strong>и</strong>я поз<strong>в</strong>оляют нам разгран<strong>и</strong>ч<strong>и</strong><strong>в</strong>ать<br />

родст<strong>в</strong>енные сло<strong>в</strong>а от со<strong>в</strong>паден<strong>и</strong>й <strong>и</strong> от за<strong>и</strong>мст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>й.<br />

Это — общее место сра<strong>в</strong>н<strong>и</strong>тельно-<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческого языкознан<strong>и</strong>я, но<br />

<strong>и</strong>менно здесь заложена ош<strong>и</strong>бка. Точкой отсчета для понят<strong>и</strong>я «языко<strong>в</strong>ого<br />

родст<strong>в</strong>а» <strong>в</strong> том <strong>в</strong><strong>и</strong>де, <strong>в</strong> котором это понят<strong>и</strong>е обнаруж<strong>и</strong><strong>в</strong>ается <strong>в</strong> со<strong>в</strong>ременной<br />

л<strong>и</strong>нг<strong>в</strong><strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческой теор<strong>и</strong><strong>и</strong>, я<strong>в</strong>ляется не нос<strong>и</strong>тель языка, а <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>атель языка.<br />

<strong>В</strong>опрек<strong>и</strong> этой теор<strong>и</strong><strong>и</strong>, сло<strong>в</strong>а, обнаруж<strong>и</strong><strong>в</strong>ающ<strong>и</strong>е регулярные фонет<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е<br />

соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong><strong>и</strong>я не я<strong>в</strong>ляются родст<strong>в</strong>енным<strong>и</strong> (это ненужная <strong>и</strong> сб<strong>и</strong><strong>в</strong>ающая с толку<br />

метафора); он<strong>и</strong> я<strong>в</strong>ляются тождест<strong>в</strong>енным<strong>и</strong>. (Пра<strong>в</strong>о же, нелепо го<strong>в</strong>ор<strong>и</strong>ть о том,<br />

что т<strong>и</strong>раж кн<strong>и</strong>г<strong>и</strong> (одн<strong>и</strong> коп<strong>и</strong><strong>и</strong> которой со <strong>в</strong>ременем стал<strong>и</strong> р<strong>в</strong>аным<strong>и</strong>, друг<strong>и</strong>е —<br />

грязным<strong>и</strong>, треть<strong>и</strong> оказал<strong>и</strong>сь с <strong>в</strong>ыр<strong>в</strong>анным<strong>и</strong> стран<strong>и</strong>цам<strong>и</strong>, чет<strong>в</strong>ертые попал<strong>и</strong> <strong>в</strong><br />

«хорош<strong>и</strong>е рук<strong>и</strong>», пятые пре<strong>в</strong>рат<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь <strong>в</strong> пепел) с<strong>в</strong>язан родст<strong>в</strong>енным<strong>и</strong> узам<strong>и</strong>). Это<br />

непосредст<strong>в</strong>енное следст<strong>в</strong><strong>и</strong>е положен<strong>и</strong>я о том, что з<strong>в</strong>уко<strong>в</strong>ые <strong>и</strong>зменен<strong>и</strong>я<br />

про<strong>и</strong>сходят без осознан<strong>и</strong>я нос<strong>и</strong>телям<strong>и</strong> языка того, что он<strong>и</strong> го<strong>в</strong>орят уже на<br />

другом языке. <strong>В</strong>осстано<strong>в</strong><strong>и</strong>ть праязык по тождест<strong>в</strong>енным сло<strong>в</strong>ам не<strong>в</strong>озможно,<br />

так как, судя по н<strong>и</strong>м одн<strong>и</strong>м, он (праязык) н<strong>и</strong>когда не распадался. З<strong>в</strong>уко<strong>в</strong>ые<br />

соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong><strong>и</strong>я го<strong>в</strong>орят только о соотношен<strong>и</strong><strong>и</strong> сло<strong>в</strong> нескольк<strong>и</strong>х языко<strong>в</strong> друг с


25<br />

другом (здесь как раз уместно доба<strong>в</strong><strong>и</strong>ть: «по определен<strong>и</strong>ю»), но не о <strong>и</strong>х<br />

генез<strong>и</strong>се, а знач<strong>и</strong>т <strong>и</strong> не о праязыке.<br />

Далее: компарат<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>сты нередко определяют языко<strong>в</strong>ое родст<strong>в</strong>о <strong>в</strong><br />

прот<strong>и</strong><strong>в</strong>оположность за<strong>и</strong>мст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ю 1 . Это не<strong>в</strong>ерно. Конечно, «родст<strong>в</strong>енные»<br />

сло<strong>в</strong>а от за<strong>и</strong>мст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>анных нужно отл<strong>и</strong>чать, как нужно отл<strong>и</strong>чать <strong>и</strong> те, <strong>и</strong> друг<strong>и</strong>е<br />

от ош<strong>и</strong>бок ранн<strong>и</strong>х лекс<strong>и</strong>кографо<strong>в</strong>. Но н<strong>и</strong>кому еще не пр<strong>и</strong>шло <strong>в</strong> голо<strong>в</strong>у<br />

определять «языко<strong>в</strong>ое родст<strong>в</strong>о» как то, что относ<strong>и</strong>тся к «неош<strong>и</strong>бочному»<br />

сло<strong>в</strong>арному фонду. Аналог<strong>и</strong>чным образом, «родст<strong>в</strong>енные» формы <strong>и</strong><br />

за<strong>и</strong>мст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я — лог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> не сопоста<strong>в</strong><strong>и</strong>мые понят<strong>и</strong>я (за<strong>и</strong>мст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>анное сло<strong>в</strong>о<br />

<strong>в</strong>се ра<strong>в</strong>но чему-то «родст<strong>в</strong>енно», тогда как «родст<strong>в</strong>енные» сло<strong>в</strong>а не я<strong>в</strong>ляются<br />

за<strong>и</strong>мст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ям<strong>и</strong>). <strong>В</strong> сра<strong>в</strong>н<strong>и</strong>тельно-<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческом языкознан<strong>и</strong><strong>и</strong> регулярно<br />

про<strong>в</strong>од<strong>и</strong>тся смешен<strong>и</strong>е практ<strong>и</strong>ческого разл<strong>и</strong>чен<strong>и</strong>я конкретных форм <strong>и</strong><br />

теорет<strong>и</strong>ческого определен<strong>и</strong>я понят<strong>и</strong>й «родст<strong>в</strong>о», «за<strong>и</strong>мст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е» <strong>и</strong><br />

«т<strong>и</strong>полог<strong>и</strong>ческое схожден<strong>и</strong>е». Это также проя<strong>в</strong>ляется <strong>в</strong> том, что за<strong>и</strong>мст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я<br />

могут про<strong>и</strong>сход<strong>и</strong>ть <strong>и</strong> <strong>в</strong> пределах одного с<strong>и</strong>нхронного состоян<strong>и</strong>я языка (<strong>и</strong><br />

гораздо чаще, чем между языкам<strong>и</strong>), что само ус<strong>в</strong>оен<strong>и</strong>е языка детьм<strong>и</strong> есть не<br />

наследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е, а факт<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> за<strong>и</strong>мст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е <strong>и</strong> что сам<strong>и</strong> з<strong>в</strong>уко<strong>в</strong>ые процессы,<br />

пр<strong>и</strong><strong>в</strong>одящ<strong>и</strong>е к регулярным фонет<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong><strong>и</strong>ям, суть я<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я<br />

т<strong>и</strong>полог<strong>и</strong>ческого порядка (p <strong>в</strong> f может перейт<strong>и</strong> где угодно, а не только <strong>в</strong><br />

прагерманском).<br />

По неуклюжему ут<strong>в</strong>ержден<strong>и</strong>ю А.<strong>В</strong>.Дыбо можно подумать, что з<strong>в</strong>уко<strong>в</strong>ые<br />

соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong><strong>и</strong>я сообщают сло<strong>в</strong>ам некое качест<strong>в</strong>о, назы<strong>в</strong>аемое «языко<strong>в</strong>ое<br />

родст<strong>в</strong>о» (только <strong>в</strong> этом случае можно было бы го<strong>в</strong>ор<strong>и</strong>ть об определен<strong>и</strong><strong>и</strong><br />

понят<strong>и</strong>я родст<strong>в</strong>а через пред<strong>и</strong>кат «з<strong>в</strong>уко<strong>в</strong>ые соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong><strong>и</strong>я», <strong>и</strong> тогда «родст<strong>в</strong>о» не<br />

было бы метафорой). Н<strong>и</strong>чего, конечно же, он<strong>и</strong> <strong>и</strong>м не сообщают, так как<br />

разл<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>я не могут быть осно<strong>в</strong>ой тождест<strong>в</strong>а, а тождест<strong>в</strong>енные формы не требуют<br />

фонет<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х разл<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>й для того, чтобы оста<strong>в</strong>аться тождест<strong>в</strong>енным<strong>и</strong>.<br />

«Нос<strong>и</strong>телям<strong>и</strong> родст<strong>в</strong>а» могут быть только сам<strong>и</strong> сло<strong>в</strong>а как полнозначные<br />

ед<strong>и</strong>н<strong>и</strong>цы языка, обладающ<strong>и</strong>е с<strong>в</strong>оей фонет<strong>и</strong>кой, морфолог<strong>и</strong>ей, семант<strong>и</strong>кой <strong>и</strong><br />

с<strong>и</strong>нтакс<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м контекстом. Точка! Непоследо<strong>в</strong>ательность поз<strong>и</strong>ц<strong>и</strong><strong>и</strong> А.<strong>В</strong>.Дыбо<br />

проя<strong>в</strong>ляется <strong>в</strong> следующем ее ут<strong>в</strong>ержден<strong>и</strong><strong>и</strong>, cделанном <strong>в</strong> с<strong>в</strong>яз<strong>и</strong> с работам<strong>и</strong><br />

<strong>Г</strong>.Е.Корн<strong>и</strong>ло<strong>в</strong>а:<br />

«<strong>В</strong> праязыке, как <strong>и</strong> <strong>в</strong> со<strong>в</strong>ременных языках, осно<strong>в</strong>ной функц<strong>и</strong>ональной ед<strong>и</strong>н<strong>и</strong>цей<br />

я<strong>в</strong>лялось сло<strong>в</strong>о (лексема), а не корень [<strong>и</strong> не фонема! — <strong>Г</strong>.Д.], <strong>и</strong>, следо<strong>в</strong>ательно, для того, чтобы<br />

реконстру<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анный праязык обрел реальность, объектом реконструкц<strong>и</strong><strong>и</strong> должны быть по<br />

<strong>в</strong>озможност<strong>и</strong> не корн<strong>и</strong>, а сло<strong>в</strong>а – осно<strong>в</strong>ы с <strong>в</strong>озможно более конкретным<strong>и</strong> значен<strong>и</strong>ям<strong>и</strong>» [Дыбо,<br />

1996, c. 18].<br />

Это ут<strong>в</strong>ержден<strong>и</strong>е пра<strong>в</strong><strong>и</strong>льно, что касается рол<strong>и</strong> корне<strong>в</strong>ых схожден<strong>и</strong>й,<br />

д<strong>в</strong>усмысленно, что касается рол<strong>и</strong> фонет<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong><strong>и</strong>й <strong>и</strong> не<strong>в</strong>ерно, что<br />

касается соотношен<strong>и</strong>я объекта <strong>и</strong> предмета реконструкц<strong>и</strong><strong>и</strong>: полнозначные <strong>и</strong><br />

цельнооформленные «сло<strong>в</strong>а-осно<strong>в</strong>ы» я<strong>в</strong>ляются не только объектом, но <strong>и</strong><br />

методом <strong>и</strong> <strong>и</strong>сточн<strong>и</strong>ком реконструкц<strong>и</strong><strong>и</strong>. А.<strong>В</strong>.Дыбо почему-то сч<strong>и</strong>тает, что<br />

редуц<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ать на практ<strong>и</strong>ке <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ко-генет<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й процесс до фонет<strong>и</strong>к<strong>и</strong> лучше,<br />

чем до <strong>и</strong>м<strong>и</strong>тат<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>к<strong>и</strong> (как это делает, <strong>в</strong>о <strong>в</strong>сяком случае, по ут<strong>в</strong>ержден<strong>и</strong>ю<br />

А.<strong>В</strong>.Дыбо, <strong>Г</strong>.Е.Корн<strong>и</strong>ло<strong>в</strong>). Собст<strong>в</strong>енно разн<strong>и</strong>цы-то <strong>в</strong>едь н<strong>и</strong>какой, так как<br />

реконструкц<strong>и</strong>я фонет<strong>и</strong>к<strong>и</strong> <strong>в</strong>не реконструкц<strong>и</strong><strong>и</strong> семант<strong>и</strong>к<strong>и</strong> (<strong>и</strong>л<strong>и</strong> реконструкц<strong>и</strong>я<br />

1 Ср., напр<strong>и</strong>мер, у <strong>В</strong>.А.Дыбо: «Родст<strong>в</strong>о может быть д<strong>в</strong>ух т<strong>и</strong>по<strong>в</strong>. <strong>В</strong> одном случае мы <strong>и</strong>меем дело с<br />

за<strong>и</strong>мст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>анным<strong>и</strong> сло<strong>в</strong>ам<strong>и</strong>…, <strong>в</strong> друг<strong>и</strong>х случаях сходст<strong>в</strong>о ох<strong>в</strong>аты<strong>в</strong>ает сло<strong>в</strong>а осно<strong>в</strong>ного<br />

сло<strong>в</strong>арного фонда, которые я<strong>в</strong>но не могл<strong>и</strong> быть за<strong>и</strong>мст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>аны» [Дыбо А.<strong>В</strong>., 1994, c. 41].


26<br />

семант<strong>и</strong>к<strong>и</strong> «по указке» фонет<strong>и</strong>к<strong>и</strong>) означает, что между фонет<strong>и</strong>ческой формой <strong>и</strong><br />

предметом референц<strong>и</strong><strong>и</strong> сущест<strong>в</strong>ует необход<strong>и</strong>мая (т.е. <strong>и</strong>зобраз<strong>и</strong>тельная) с<strong>в</strong>язь<br />

(по крайней мере на том отрезке <strong>в</strong>ремен<strong>и</strong>, который отделяет праязык от<br />

дочерн<strong>и</strong>х языко<strong>в</strong>).<br />

А.<strong>В</strong>.Дыбо пытается убед<strong>и</strong>ть меня <strong>в</strong> том, что семант<strong>и</strong>ка форм не<br />

относ<strong>и</strong>тся к «родст<strong>в</strong>у» эт<strong>и</strong>х форм. (Это мое прочтен<strong>и</strong>е ее ут<strong>в</strong>ержден<strong>и</strong>я, что<br />

«н<strong>и</strong>как<strong>и</strong>е “общ<strong>и</strong>е теор<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческой семант<strong>и</strong>к<strong>и</strong>” не могут отмен<strong>и</strong>ть<br />

результата пра<strong>в</strong><strong>и</strong>льно построенной фонет<strong>и</strong>ческой реконструкц<strong>и</strong><strong>и</strong>») 1 . А.<strong>В</strong>.Дыбо<br />

я<strong>в</strong>но подменяет доказательст<strong>в</strong>о сужден<strong>и</strong>я по<strong>в</strong>торной отсылкой к самому<br />

сужден<strong>и</strong>ю, <strong>в</strong>едь где гарант<strong>и</strong>я того, что фонет<strong>и</strong>ческая реконструкц<strong>и</strong>я пра<strong>в</strong><strong>и</strong>льна<br />

(т.е. закономерна) <strong>и</strong> откуда про<strong>и</strong>стекает сама закономерная фонет<strong>и</strong>ческая<br />

реконструкц<strong>и</strong>я. <strong>В</strong> качест<strong>в</strong>е экспер<strong>и</strong>мента можно предлож<strong>и</strong>ть А.<strong>В</strong>.Дыбо<br />

попробо<strong>в</strong>ать подать <strong>в</strong> <strong>и</strong>здательст<strong>в</strong>о работу, <strong>в</strong> которой будут пр<strong>и</strong><strong>в</strong>едены одн<strong>и</strong><br />

(пра<strong>в</strong><strong>и</strong>льно, конечно же, реконстру<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анные!) формы без сопутст<strong>в</strong>ующ<strong>и</strong>х<br />

значен<strong>и</strong>й. Дело <strong>в</strong> том, что значен<strong>и</strong>я сло<strong>в</strong> настолько естест<strong>в</strong>енны, что <strong>и</strong>х н<strong>и</strong>кто не<br />

замечает, но сто<strong>и</strong>т <strong>и</strong>х <strong>в</strong>ыброс<strong>и</strong>ть <strong>и</strong>з реконструкц<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> даже самая <strong>в</strong><strong>и</strong>ртуозная<br />

фонолог<strong>и</strong>ческая работа окажется бессмысленной. Фонолог<strong>и</strong>я <strong>и</strong>з наук<strong>и</strong> о<br />

смыслоразл<strong>и</strong>чен<strong>и</strong><strong>и</strong> пре<strong>в</strong>рат<strong>и</strong>тся <strong>в</strong> науку о шумо<strong>в</strong>ых эффектах.<br />

А.<strong>В</strong>.Дыбо л<strong>и</strong>бо просто не пон<strong>и</strong>мает, чем она, как компарат<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>ст,<br />

зан<strong>и</strong>мается (такое тоже бы<strong>в</strong>ает), л<strong>и</strong>бо пытается дезор<strong>и</strong>ент<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ать друг<strong>и</strong>х.<br />

Фонет<strong>и</strong>ческую закономерность следует четко отл<strong>и</strong>чать от фонет<strong>и</strong>ческой <strong>и</strong><br />

семант<strong>и</strong>ческой регулярност<strong>и</strong> (кстат<strong>и</strong>, об этом хорошо нап<strong>и</strong>сано у <strong>В</strong>.А.Дыбо,<br />

только без «семант<strong>и</strong>ческой»). Пр<strong>и</strong>мер: соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong><strong>и</strong>е арм. erk- cт.-лат. dui- «д<strong>в</strong>а»<br />

регулярно, но не закономерно, так как н<strong>и</strong>кто еще не объясн<strong>и</strong>л <strong>и</strong>з как<strong>и</strong>х<br />

особенностей <strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропейского праязыка это соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong><strong>и</strong>е про<strong>и</strong>стекает.<br />

Ед<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>енный <strong>в</strong>ы<strong>в</strong>од, который можно <strong>и</strong> нужно сделать <strong>и</strong>з <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>й<br />

неограммат<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> (ра<strong>в</strong>но как <strong>и</strong> <strong>и</strong>з соссюро<strong>в</strong>ской теор<strong>и</strong><strong>и</strong> знака), состо<strong>и</strong>т <strong>в</strong> том, что<br />

«родст<strong>в</strong>енные» язык<strong>и</strong> обнаруж<strong>и</strong><strong>в</strong>ают <strong>в</strong> с<strong>в</strong>оем сло<strong>в</strong>арном соста<strong>в</strong>е регулярные<br />

схожден<strong>и</strong>я <strong>в</strong> фонет<strong>и</strong>ке <strong>и</strong> семант<strong>и</strong>ке. (Тождест<strong>в</strong>енность значен<strong>и</strong>й лекс<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х<br />

ед<strong>и</strong>н<strong>и</strong>ц <strong>в</strong> разных языках можно с тем же успехом рассматр<strong>и</strong><strong>в</strong>ать как следст<strong>в</strong><strong>и</strong>е<br />

регулярност<strong>и</strong> семант<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong><strong>и</strong>й пр<strong>и</strong> одн<strong>и</strong>х <strong>и</strong> тех же «мысл<strong>и</strong>тельных<br />

усло<strong>в</strong><strong>и</strong>ях»). Немало<strong>в</strong>ажно <strong>и</strong> то, что «родст<strong>в</strong>о» <strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропейск<strong>и</strong>х языко<strong>в</strong> было<br />

оче<strong>в</strong><strong>и</strong>дно для У.Джоунса еще до того, как между формам<strong>и</strong> эт<strong>и</strong>х языко<strong>в</strong> был<strong>и</strong><br />

устано<strong>в</strong>лены фонет<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е законы (точно так же, как для Б.<strong>Г</strong>розны<br />

пр<strong>и</strong>надлежность хеттского к <strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропейск<strong>и</strong>м стало я<strong>в</strong>ным просто потому, что<br />

хет. watar соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>ует нем. Wasser <strong>и</strong> англ. water, а <strong>в</strong>о<strong>в</strong>се не потому, что он<br />

понял, что (<strong>в</strong> друг<strong>и</strong>х сло<strong>в</strong>ах) H 2 <strong>в</strong> хеттском анлауте закономерно соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>ует<br />

нулю <strong>и</strong> удл<strong>и</strong>нен<strong>и</strong>ю гласного <strong>в</strong> латын<strong>и</strong>).<br />

Предста<strong>в</strong>ляется, что задача заключается не <strong>в</strong> том, чтобы показать (<strong>и</strong>л<strong>и</strong><br />

доказать) «родст<strong>в</strong>о» нескольк<strong>и</strong>х языко<strong>в</strong> друг с другом. Это как раз доказы<strong>в</strong>ать<br />

не надо, так как <strong>в</strong>се язык<strong>и</strong> на <strong>в</strong>сех уро<strong>в</strong>нях с<strong>в</strong>оей структуры «родст<strong>в</strong>енны»<br />

между собой неза<strong>в</strong><strong>и</strong>с<strong>и</strong>мо от того, обнаруж<strong>и</strong><strong>в</strong>аются л<strong>и</strong> между койсанск<strong>и</strong>м <strong>и</strong><br />

польск<strong>и</strong>м «регулярные фонет<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong><strong>и</strong>я». Задача состо<strong>и</strong>т <strong>в</strong><br />

обратном: показать, как<strong>и</strong>м образом между языкам<strong>и</strong> <strong>в</strong>озн<strong>и</strong>кло родст<strong>в</strong>о (уже<br />

без ка<strong>в</strong>ычек) как регулярное <strong>и</strong> закономерное расхожден<strong>и</strong>е <strong>в</strong> фонет<strong>и</strong>ке <strong>и</strong><br />

семант<strong>и</strong>ке (<strong>и</strong> <strong>в</strong>о <strong>в</strong>сем прочем, но это нас сейчас не <strong>и</strong>нтересует). Заменяя<br />

«схожден<strong>и</strong>я» на «расхожден<strong>и</strong>я» пр<strong>и</strong> сохранен<strong>и</strong><strong>и</strong> сам<strong>и</strong>х «з<strong>в</strong>уко<strong>в</strong>ых<br />

соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong><strong>и</strong>й» (<strong>в</strong>едь соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ать может только то, что разл<strong>и</strong>чно), мы<br />

1 Под эт<strong>и</strong>м ут<strong>в</strong>ержден<strong>и</strong>ем подп<strong>и</strong>сы<strong>в</strong>ается <strong>и</strong> Н.А.Добронра<strong>в</strong><strong>и</strong>н, зая<strong>в</strong>ляющ<strong>и</strong>й, что «прочная база у<br />

компарат<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>ст<strong>и</strong>к<strong>и</strong>, несомненно, есть, <strong>и</strong> с<strong>в</strong>язана она <strong>в</strong>о<strong>в</strong>се не с семант<strong>и</strong>кой, а с фонолог<strong>и</strong>ей».


27<br />

пре<strong>в</strong>ращаем стат<strong>и</strong>чное оп<strong>и</strong>сан<strong>и</strong>е результато<strong>в</strong> процесса <strong>в</strong> д<strong>и</strong>нам<strong>и</strong>чное <strong>и</strong><br />

каузальное оп<strong>и</strong>сан<strong>и</strong>е самого процесса.<br />

То, что ныне <strong>в</strong>ыдается так<strong>и</strong>м<strong>и</strong> а<strong>в</strong>торам<strong>и</strong>, как А.<strong>В</strong>.Дыбо, за деф<strong>и</strong>н<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ю<br />

«языко<strong>в</strong>ого родст<strong>в</strong>а» на самом деле есть не его определен<strong>и</strong>е, а полное<br />

недоразумен<strong>и</strong>е. Терм<strong>и</strong>н «языко<strong>в</strong>ое родст<strong>в</strong>о» (как <strong>и</strong> «генеалог<strong>и</strong>ческая<br />

класс<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>кац<strong>и</strong>я языко<strong>в</strong>») может <strong>и</strong>меть смысл (а не быть просто крас<strong>и</strong><strong>в</strong>ой<br />

обёрткой для понят<strong>и</strong>я «з<strong>в</strong>уко<strong>в</strong>ые соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong><strong>и</strong>я», которые сам<strong>и</strong> по себе не дают<br />

предста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я о пер<strong>в</strong><strong>и</strong>чност<strong>и</strong> той <strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>и</strong>ной формы <strong>и</strong> не я<strong>в</strong>ляются надежным<br />

кр<strong>и</strong>тер<strong>и</strong>ем для групп<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>к<strong>и</strong> языко<strong>в</strong> по семьям) тогда <strong>и</strong> только тогда, когда он<br />

я<strong>в</strong>ляется <strong>и</strong>нтегральной частью теор<strong>и</strong><strong>и</strong> расхожден<strong>и</strong>я чело<strong>в</strong>еческ<strong>и</strong>х популяц<strong>и</strong>й (<strong>и</strong><br />

<strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> соц<strong>и</strong>альных процессо<strong>в</strong>, пр<strong>и</strong><strong>в</strong>од<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>х к этому размеже<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ю) <strong>и</strong>з<br />

дре<strong>в</strong>нейшей прарод<strong>и</strong>ны на места <strong>и</strong>х нынешней «д<strong>и</strong>слокац<strong>и</strong><strong>и</strong>» <strong>и</strong> процесса <strong>и</strong>х<br />

культурной (<strong>в</strong> том ч<strong>и</strong>сле — фоносемант<strong>и</strong>ческой) <strong>и</strong> б<strong>и</strong>олог<strong>и</strong>ческой<br />

д<strong>и</strong>фференц<strong>и</strong>ац<strong>и</strong><strong>и</strong>. И формул<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ать понят<strong>и</strong>е «языко<strong>в</strong>ого родст<strong>в</strong>а» надлеж<strong>и</strong>т не<br />

на д<strong>и</strong>ахронно <strong>и</strong>нтерпрет<strong>и</strong>руемом межъязыко<strong>в</strong>ом матер<strong>и</strong>але, а на с<strong>и</strong>нхронно <strong>и</strong><br />

соц<strong>и</strong>ально знач<strong>и</strong>мом <strong>в</strong>нутр<strong>и</strong>языко<strong>в</strong>ом матер<strong>и</strong>але с учетом лекс<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х гнезд <strong>и</strong><br />

особенностей семант<strong>и</strong>ческого (метафор<strong>и</strong>ческого, метон<strong>и</strong>м<strong>и</strong>ческого,<br />

с<strong>и</strong>некдох<strong>и</strong>ческого <strong>и</strong> пр.) раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я. <strong>В</strong> этом случае точкой отсчета языко<strong>в</strong>ого<br />

родст<strong>в</strong>а будет не <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>атель, которому дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>тельно <strong>в</strong>ажно, что польск<strong>и</strong>й<br />

язык отдел<strong>и</strong>лся от русского, а оба он<strong>и</strong> <strong>в</strong>осходят к прасла<strong>в</strong>янскому <strong>и</strong> что ч<strong>и</strong>тать<br />

надо Илл<strong>и</strong>ч-С<strong>в</strong><strong>и</strong>тыча, а не Корн<strong>и</strong>ло<strong>в</strong>а, а го<strong>в</strong>орящ<strong>и</strong>й. С одной стороны, для<br />

го<strong>в</strong>орящего сущест<strong>в</strong>уют только соц<strong>и</strong>ально знач<strong>и</strong>мые <strong>и</strong> смыслонесущ<strong>и</strong>е<br />

расхожден<strong>и</strong>я <strong>в</strong> семант<strong>и</strong>ке <strong>и</strong> фонет<strong>и</strong>ке <strong>в</strong>нутр<strong>и</strong> его собст<strong>в</strong>енного круга рече<strong>в</strong>ого<br />

общен<strong>и</strong>я <strong>и</strong> его собст<strong>в</strong>енного <strong>и</strong>д<strong>и</strong>олекта; а с другой — он, как го<strong>в</strong>орящ<strong>и</strong>й на<br />

языке, <strong>в</strong>оспро<strong>и</strong>з<strong>в</strong>од<strong>и</strong>тся с каждым но<strong>в</strong>ым ф<strong>и</strong>з<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м рожден<strong>и</strong>ем <strong>и</strong>, так<strong>и</strong>м<br />

образом, <strong>в</strong>строен <strong>в</strong> структуру популяц<strong>и</strong>онного <strong>в</strong>оспро<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а <strong>и</strong> <strong>в</strong> структуру<br />

соц<strong>и</strong>ального <strong>в</strong>оспро<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а пр<strong>и</strong>нц<strong>и</strong>по<strong>в</strong> популяц<strong>и</strong>онного <strong>в</strong>оспро<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а.<br />

Мораль <strong>в</strong>сего <strong>в</strong>ышесказанного проста: <strong>в</strong> языко<strong>в</strong>ых реконструкц<strong>и</strong>ях<br />

уч<strong>и</strong>ты<strong>в</strong>ать надо <strong>и</strong> форму, <strong>и</strong> содержан<strong>и</strong>е 1 , любое отклонен<strong>и</strong>е от этой тр<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>альной<br />

<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ны гроз<strong>и</strong>т непра<strong>в</strong><strong>и</strong>льной реконструкц<strong>и</strong>ей полного обл<strong>и</strong>ка сло<strong>в</strong>а <strong>и</strong> нет более<br />

нелепого занят<strong>и</strong>я, чем по этому по<strong>в</strong>оду спор<strong>и</strong>ть. <strong>В</strong> СТР одн<strong>и</strong> сло<strong>в</strong>а могут<br />

сохраняться дольше, чем любые друг<strong>и</strong>е сло<strong>в</strong>а <strong>в</strong> языке, друг<strong>и</strong>е — меняться<br />

гораздо более <strong>и</strong>нтенс<strong>и</strong><strong>в</strong>но, чем любые друг<strong>и</strong>е сло<strong>в</strong>а <strong>в</strong> языке; <strong>и</strong> н<strong>и</strong>какому<br />

определен<strong>и</strong>ю «языко<strong>в</strong>ого родст<strong>в</strong>а» это не будет прот<strong>и</strong><strong>в</strong>ореч<strong>и</strong>ть. <strong>В</strong> ТМИР я не<br />

спор<strong>и</strong>л с тем, что фонет<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й процесс ох<strong>в</strong>аты<strong>в</strong>ает <strong>в</strong>се сло<strong>в</strong>а <strong>в</strong> языке<br />

неза<strong>в</strong><strong>и</strong>с<strong>и</strong>мо от <strong>и</strong>х семант<strong>и</strong>к<strong>и</strong> <strong>и</strong>л<strong>и</strong> с<strong>и</strong>нтакс<strong>и</strong>ческой функц<strong>и</strong><strong>и</strong>, но <strong>в</strong>ыступ<strong>и</strong>л с<br />

точкой зрен<strong>и</strong>я, что есть сем<strong>и</strong>олог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й класс(ы), где этот процесс может<br />

оказаться сложнее <strong>и</strong> богаче. <strong>В</strong>ысокая сем<strong>и</strong>от<strong>и</strong>чность <strong>и</strong>денон<strong>и</strong>мо<strong>в</strong> пр<strong>и</strong><strong>в</strong>од<strong>и</strong>т к<br />

тому, что <strong>в</strong> ходе языко<strong>в</strong>ого раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я от н<strong>и</strong>х <strong>в</strong> большей мере, чем от друг<strong>и</strong>х сло<strong>в</strong>,<br />

могут отпочко<strong>в</strong>ы<strong>в</strong>аться семант<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е трансформы. Созда<strong>в</strong>аемая <strong>в</strong> ходе такого<br />

процесса формальная д<strong>и</strong>фференц<strong>и</strong>ац<strong>и</strong>я может <strong>и</strong>меть особое значен<strong>и</strong>е как<br />

<strong>и</strong>сточн<strong>и</strong>к <strong>и</strong>нформац<strong>и</strong><strong>и</strong> об этапах фонет<strong>и</strong>ческого <strong>и</strong> морфолог<strong>и</strong>ческого раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я <strong>в</strong><br />

языке. Доба<strong>в</strong>лю, что любой фонет<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й процесс <strong>и</strong>меет с<strong>в</strong>ое начало, <strong>и</strong><br />

<strong>и</strong>нтересно было бы <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ать <strong>в</strong>опрос о том, с как<strong>и</strong>х сло<strong>в</strong> он нач<strong>и</strong>нается (<strong>в</strong><br />

каждом конкретном семейст<strong>в</strong>е языко<strong>в</strong>) <strong>и</strong> <strong>в</strong> как<strong>и</strong>х соц<strong>и</strong>альных контекстах.<br />

1<br />

<strong>В</strong> ТМИР нап<strong>и</strong>сано: «Именно конкретно-<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й характер <strong>в</strong>за<strong>и</strong>модейст<strong>в</strong><strong>и</strong>я <strong>и</strong><br />

прот<strong>и</strong><strong>в</strong>оборст<strong>в</strong>а между фонет<strong>и</strong>ческой <strong>и</strong> семант<strong>и</strong>ческой регулярностью соста<strong>в</strong>ляет объект<br />

эт<strong>и</strong>молог<strong>и</strong>ческого <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я СТР».


28<br />

Однако <strong>и</strong>мпл<strong>и</strong>кац<strong>и</strong><strong>и</strong> простой <strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ны о ед<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>е матер<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> сознан<strong>и</strong>я<br />

сложнее, <strong>и</strong> здесь нач<strong>и</strong>наются практ<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е проблемы. <strong>В</strong> ТМИР по этому по<strong>в</strong>оду<br />

было замечено, что<br />

1) пра<strong>в</strong><strong>и</strong>льный отбор сра<strong>в</strong>н<strong>и</strong><strong>в</strong>аемых форм <strong>и</strong>меет пер<strong>в</strong>ейшее значен<strong>и</strong>е для<br />

пра<strong>в</strong><strong>и</strong>льной фонет<strong>и</strong>ческой <strong>и</strong> семант<strong>и</strong>ческой реконструкц<strong>и</strong><strong>и</strong>. Иденон<strong>и</strong>мы не<br />

<strong>в</strong>ыдумы<strong>в</strong>аются нос<strong>и</strong>телям<strong>и</strong> языка, а я<strong>в</strong>ляются фонет<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м<strong>и</strong>,<br />

морфолог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м<strong>и</strong> <strong>и</strong> семант<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м<strong>и</strong> трансформац<strong>и</strong>ям<strong>и</strong> друг<strong>и</strong>х <strong>и</strong>денон<strong>и</strong>мо<strong>в</strong>.<br />

На этом осно<strong>в</strong>ан<strong>и</strong><strong>и</strong> непр<strong>и</strong>емлемы так<strong>и</strong>е <strong>и</strong>нтерпретац<strong>и</strong><strong>и</strong>, как, напр<strong>и</strong>мер, та, что<br />

дается О.Н.Трубаче<strong>в</strong>ым ст.-сла<strong>в</strong>. tьstь «отец жены»: так как н<strong>и</strong>как<strong>и</strong>х я<strong>в</strong>ных<br />

аналого<strong>в</strong> этой формы <strong>в</strong> друг<strong>и</strong>х <strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропейск<strong>и</strong>х языках не обнаруж<strong>и</strong><strong>в</strong>ается,<br />

знач<strong>и</strong>т это прасла<strong>в</strong>янское но<strong>в</strong>ообразо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е, пер<strong>в</strong>оначально я<strong>в</strong>ля<strong>в</strong>шееся<br />

соб<strong>и</strong>рательной формой женского рода со значен<strong>и</strong>ем «то же самое» (<strong>в</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>ду *istъ<br />

«<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>нный, тот самый») [Трубаче<strong>в</strong>, 1963, c. 7].<br />

Иным<strong>и</strong> сло<strong>в</strong>ам<strong>и</strong>, каждое эт<strong>и</strong>молог<strong>и</strong>з<strong>и</strong>руемое сло<strong>в</strong>о должно<br />

<strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>аться по крайней мере как часть определенного сем<strong>и</strong>олог<strong>и</strong>ческого<br />

класса на осно<strong>в</strong>ан<strong>и</strong><strong>и</strong> предста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>й о функц<strong>и</strong>ональных за<strong>в</strong><strong>и</strong>с<strong>и</strong>мостях между<br />

нескольк<strong>и</strong>м<strong>и</strong> так<strong>и</strong>м<strong>и</strong> классам<strong>и</strong>; <strong>и</strong> далее как часть соц<strong>и</strong>окультурной с<strong>и</strong>стемы,<br />

<strong>и</strong>сследуемой на осно<strong>в</strong>ан<strong>и</strong><strong>и</strong> этнограф<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х <strong>и</strong> т<strong>и</strong>полог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х матер<strong>и</strong>ало<strong>в</strong><br />

неза<strong>в</strong><strong>и</strong>с<strong>и</strong>мо от собст<strong>в</strong>енно лекс<strong>и</strong>к<strong>и</strong>. Для за<strong>и</strong>мст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>анных сло<strong>в</strong> данное положен<strong>и</strong>е<br />

сохраняет с<strong>в</strong>ою с<strong>и</strong>лу, но задача усложняется, так как <strong>в</strong> фокусе <strong>в</strong>н<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>я<br />

оказы<strong>в</strong>аются сем<strong>и</strong>олог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е язык<strong>и</strong> разных семей. Часто <strong>в</strong>стречающ<strong>и</strong>еся<br />

публ<strong>и</strong>кац<strong>и</strong><strong>и</strong> эт<strong>и</strong>молог<strong>и</strong>ческого <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я одного сло<strong>в</strong>а, с<strong>и</strong>стемные<br />

характер<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>к<strong>и</strong> которого черпаются только <strong>и</strong>з <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческой фонолог<strong>и</strong><strong>и</strong><br />

языка(о<strong>в</strong>), не могут <strong>в</strong>нушать до<strong>в</strong>ер<strong>и</strong>я.<br />

<strong>В</strong>озможно, более чем для <strong>и</strong>денон<strong>и</strong>мо<strong>в</strong> этот постулат актуален для так<strong>и</strong>х<br />

сем<strong>и</strong>олог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х групп, как м<strong>и</strong>фон<strong>и</strong>мы, часто не <strong>и</strong>меющ<strong>и</strong>х <strong>в</strong><strong>и</strong>д<strong>и</strong>мых когнато<strong>в</strong> <strong>и</strong><br />

н<strong>и</strong>как<strong>и</strong>х денотат<strong>и</strong><strong>в</strong>ных значен<strong>и</strong>й, зато море коннотац<strong>и</strong>й, откры<strong>в</strong>ающ<strong>и</strong>х простор<br />

для «семант<strong>и</strong>ческого беспредела» с упо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ям<strong>и</strong> на «м<strong>и</strong>фолог<strong>и</strong>ческое<br />

мышлен<strong>и</strong>е» дре<strong>в</strong>н<strong>и</strong>х. Напр<strong>и</strong>мер, <strong>в</strong> ТМИР было предложено рассматр<strong>и</strong><strong>в</strong>ать <strong>и</strong>мя<br />

Яга (Баба-Яга) <strong>в</strong> с<strong>в</strong>яз<strong>и</strong> с др.-<strong>и</strong>нд. Дьяусом, греч. Зе<strong>в</strong>сом <strong>и</strong> далее с некоторым<strong>и</strong><br />

<strong>и</strong>денон<strong>и</strong>мам<strong>и</strong>, групп<strong>и</strong>рующ<strong>и</strong>м<strong>и</strong>ся <strong>в</strong>округ корня *HauHo- «отец матер<strong>и</strong>; дет<strong>и</strong><br />

дочер<strong>и</strong>» (cр. л<strong>и</strong>к. xuga «отец матер<strong>и</strong>», *d(h)uga-ter «дочь», cт.-сла<strong>в</strong>. ujь, др.-<strong>в</strong>.-<br />

нем. ōh-eim «брат матер<strong>и</strong>»), что семант<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> мот<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ано <strong>в</strong> <strong>в</strong><strong>и</strong>ду устойч<strong>и</strong><strong>в</strong>ой<br />

коллокац<strong>и</strong><strong>и</strong> Яг<strong>и</strong> с терм<strong>и</strong>ном родст<strong>в</strong>а баба, <strong>в</strong>озможно, как предполож<strong>и</strong>л<br />

Ю.С.Степано<strong>в</strong> [Степано<strong>в</strong>, 1995], <strong>в</strong> прот<strong>и</strong><strong>в</strong>о<strong>в</strong>ес незаф<strong>и</strong>кс<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анному Деду-Яге<br />

(т.е. *HauHo- vs. *HauHia-; ср. лат. avia, арм. д<strong>и</strong>ал. awa <strong>и</strong> луж. wowa).<br />

Для с<strong>в</strong>оего откл<strong>и</strong>ка C.<strong>В</strong>.Кулланда <strong>в</strong>ып<strong>и</strong>сал <strong>и</strong>з сло<strong>в</strong>аря стандарное<br />

объяснен<strong>и</strong>е сло<strong>в</strong>а Яга <strong>и</strong>з л<strong>и</strong>т. éngti «душ<strong>и</strong>ть, да<strong>в</strong><strong>и</strong>ть, муч<strong>и</strong>ть» на том осно<strong>в</strong>ан<strong>и</strong><strong>и</strong>,<br />

что Яга должна <strong>в</strong>осход<strong>и</strong>ть к структуре с носо<strong>в</strong>ым гласным, а значен<strong>и</strong>е<br />

л<strong>и</strong>то<strong>в</strong>ского сло<strong>в</strong>о передает функц<strong>и</strong>ю Яг<strong>и</strong> как ол<strong>и</strong>цет<strong>в</strong>орен<strong>и</strong>я удушья. Но сред<strong>и</strong><br />

алломорфо<strong>в</strong> Яг<strong>и</strong> <strong>в</strong> сла<strong>в</strong>янск<strong>и</strong>х д<strong>и</strong>алектах (ега, езя) нет н<strong>и</strong>чего, что указы<strong>в</strong>ало бы<br />

на носо<strong>в</strong>ой, а сред<strong>и</strong> функц<strong>и</strong>й сказочной Бабы-Яг<strong>и</strong> нет н<strong>и</strong>чего, что указы<strong>в</strong>ало бы<br />

на роль душ<strong>и</strong>тельн<strong>и</strong>цы. Есл<strong>и</strong> <strong>и</strong> с<strong>в</strong>язы<strong>в</strong>ать л<strong>и</strong>т. éngti <strong>и</strong> сла<strong>в</strong>. Яга, то сто<strong>и</strong>т<br />

предполож<strong>и</strong>ть назал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>ю перед заднеязычным (<strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропейск<strong>и</strong>й носо<strong>в</strong>ой<br />

<strong>и</strong>нф<strong>и</strong>кс) <strong>в</strong> éngti <strong>и</strong> раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>е значен<strong>и</strong>я «душ<strong>и</strong>ть» <strong>и</strong>з какой-н<strong>и</strong>будь функц<strong>и</strong><strong>и</strong> Яг<strong>и</strong> 1 .<br />

1 Ср. <strong>в</strong> этой с<strong>в</strong>яз<strong>и</strong> постул<strong>и</strong>руемый для ИЕ дублет *a n guhi-/*aguhi- «змей, чер<strong>в</strong>як, ёж», который<br />

пр<strong>и</strong>з<strong>в</strong>ан объясн<strong>и</strong>ть колебан<strong>и</strong>я носо<strong>в</strong>ого <strong>и</strong>нф<strong>и</strong>кса <strong>в</strong> л<strong>и</strong>т. angis, лат. anguis пр<strong>и</strong> греч. éhis «змея»,<br />

cкр. ahi, а<strong>в</strong>ест. aži «змея», др.-<strong>в</strong>.-нем. egaka «ёж», рус. уж, ёж <strong>и</strong> др. <strong>В</strong>полне закономерно<br />

поэтому помещен<strong>и</strong>е др.-рус. ужж<strong>и</strong>ка «родст<strong>в</strong>енн<strong>и</strong>к» <strong>в</strong> круг лексем, <strong>в</strong>ключающ<strong>и</strong>х так<strong>и</strong>е<br />

<strong>и</strong>денон<strong>и</strong>мы, как уй «брат матер<strong>и</strong>», др.-<strong>в</strong>.-нем. ōh-eim, гот. daúhtar, скр. duhitā.


29<br />

Ср. лучше др.-рус. Дажь-бог (< *Dagos, *Dajos, но н<strong>и</strong>как не напрямую от<br />

глагола «дать, да<strong>в</strong>ать», как это обычно сч<strong>и</strong>тается [И<strong>в</strong>ано<strong>в</strong>, Топоро<strong>в</strong>, 1991, c.<br />

347]), родст<strong>в</strong>енного скр. Dyaús <strong>и</strong> греч. Zeús, с <strong>в</strong>ыр<strong>и</strong>со<strong>в</strong>ы<strong>в</strong>ающейся божест<strong>в</strong>енной<br />

парой *Dagos/*Yaga (cр. параллельную палатал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>ю <strong>в</strong> Дажь- <strong>и</strong> езя),<br />

аналог<strong>и</strong>чной паре Zeús (< *Djeus, род. пад. Diós) <strong>и</strong> ‘Ηρα. Ср. cла<strong>в</strong>. Div, Diva, др.-<br />

рус. д<strong>и</strong><strong>в</strong>о «чудо» — от той же осно<strong>в</strong>ы <strong>в</strong> род. пад.<br />

2) <strong>в</strong>осстано<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е сначала фонет<strong>и</strong>к<strong>и</strong>, а затем, <strong>и</strong>сходя <strong>и</strong>з фонет<strong>и</strong>к<strong>и</strong>,<br />

семант<strong>и</strong>к<strong>и</strong> сло<strong>в</strong>а пр<strong>и</strong><strong>в</strong>од<strong>и</strong>т к ложным реконструкц<strong>и</strong>ям фонет<strong>и</strong>к<strong>и</strong> <strong>и</strong> семант<strong>и</strong>к<strong>и</strong><br />

сло<strong>в</strong>а (просто это больше бросается <strong>в</strong> глаза <strong>в</strong> семант<strong>и</strong>ке, потому что я не могу<br />

себе предста<strong>в</strong><strong>и</strong>ть, как<strong>и</strong>м образом «племянн<strong>и</strong>к» — это «негоспод<strong>и</strong>н», «брат» —<br />

это «несущ<strong>и</strong>й огонь», «дочь» — это «доярка», «кормящая грудью» <strong>и</strong>л<strong>и</strong><br />

«тружен<strong>и</strong>ца», сноха — это «с<strong>в</strong>язы<strong>в</strong>ающая», а «сестра» — это «с<strong>в</strong>оя женщ<strong>и</strong>на» (а<br />

где чужая)) 1 . Не <strong>и</strong>сключая корне<strong>в</strong>ого родст<strong>в</strong>а между эт<strong>и</strong>м<strong>и</strong> сло<strong>в</strong>ам<strong>и</strong>, я не<br />

у<strong>в</strong>ерен, что он<strong>и</strong> находятся <strong>в</strong> «предко-потомко<strong>в</strong>ой», а не «с<strong>и</strong>бл<strong>и</strong>нго<strong>в</strong>ой» с<strong>в</strong>яз<strong>и</strong>;<br />

3) устано<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е сначала фонет<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong><strong>и</strong>й, а затем, <strong>и</strong>сходя <strong>и</strong>з<br />

фонет<strong>и</strong>к<strong>и</strong>, морфолог<strong>и</strong><strong>и</strong> сло<strong>в</strong>а пр<strong>и</strong><strong>в</strong>од<strong>и</strong>т к ложному членен<strong>и</strong>ю сло<strong>в</strong>а на<br />

меняющуюся <strong>и</strong> неменяющуюся част<strong>и</strong> (пр<strong>и</strong>мер <strong>и</strong>з ТМИР: др.-<strong>в</strong>-.нем. ōh-eim, а не<br />

ō-heim; пр<strong>и</strong>мер <strong>и</strong>з [Дыбо, 1996, c. 63-65]: <strong>и</strong>ран. *źasta- (пра<strong>в</strong><strong>и</strong>льно: *dasta)<br />

*«рука; Hand» <strong>и</strong> *gava(sti) «рука, к<strong>и</strong>сть, кулак» образо<strong>в</strong>аны от одного корня /со<br />

стяжен<strong>и</strong>ем <strong>в</strong> *dasta-, ср. пехл. gōk < gavaka/ с элементам<strong>и</strong> d <strong>и</strong> g <strong>в</strong> начале сло<strong>в</strong>а 2<br />

<strong>и</strong>, <strong>в</strong>опрек<strong>и</strong> А.<strong>В</strong>.Дыбо, не должны раз<strong>в</strong>од<strong>и</strong>ться по разным статьям; тот же корень<br />

<strong>в</strong> рус. да<strong>в</strong>ать/дать <strong>и</strong> его <strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропейск<strong>и</strong>х когнатах, а также <strong>в</strong> нем. geben, Gabe<br />

пр<strong>и</strong> cкр. gabhasti 3 ).<br />

1 Здесь н<strong>и</strong> с того н<strong>и</strong> с сего <strong>в</strong>озн<strong>и</strong>кло зая<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е Н.М.<strong>Г</strong><strong>и</strong>ренко: «А почему бы <strong>и</strong> нет». Объясняю:<br />

Потому что, есл<strong>и</strong> бантуск<strong>и</strong>е терм<strong>и</strong>ны со значен<strong>и</strong>ем «женск<strong>и</strong>й отец» <strong>и</strong> «мужская мать» (<strong>в</strong><strong>и</strong>д<strong>и</strong>мо,<br />

потолок семант<strong>и</strong>ческой экзот<strong>и</strong>к<strong>и</strong> для Н.М.<strong>Г</strong><strong>и</strong>ренко) образо<strong>в</strong>а<strong>в</strong>аны, как <strong>и</strong> любые друг<strong>и</strong>е<br />

<strong>и</strong>денон<strong>и</strong>мы, от <strong>и</strong>денон<strong>и</strong>мо<strong>в</strong> с доба<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>ем детерм<strong>и</strong>нанто<strong>в</strong> пола, то для того, чтобы глоссы<br />

«кормящая грудью», «негоспод<strong>и</strong>н» <strong>и</strong>л<strong>и</strong> «несущ<strong>и</strong>й огонь» стал<strong>и</strong> реальностью, нужно показать,<br />

<strong>в</strong>о-пер<strong>в</strong>ых, не<strong>в</strong>ы<strong>в</strong>од<strong>и</strong>мость эт<strong>и</strong>х терм<strong>и</strong>но<strong>в</strong> <strong>и</strong>з друг<strong>и</strong>х терм<strong>и</strong>но<strong>в</strong>, а <strong>в</strong>о-<strong>в</strong>торых, регулярность <strong>и</strong><br />

закономерность такого сло<strong>в</strong>ообразо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я <strong>и</strong> семант<strong>и</strong>ческого раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я для данного<br />

сем<strong>и</strong>олог<strong>и</strong>ческого класса, для данного языка, для данного общест<strong>в</strong>а <strong>и</strong> <strong>в</strong> т<strong>и</strong>полог<strong>и</strong>ческой<br />

перспект<strong>и</strong><strong>в</strong>е. Этого н<strong>и</strong>кто <strong>в</strong> <strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропе<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ке не делал.<br />

2 Те же начальные элементы отмечаются <strong>в</strong> греч. d-elphús <strong>и</strong> скр. g-arbha «чре<strong>в</strong>о», а<strong>в</strong>ест. g∂r∂buš<br />

«детеныш (ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отного)» (см. друг<strong>и</strong>е пр<strong>и</strong>меры <strong>в</strong> ТМИР). <strong>В</strong> с<strong>в</strong>яз<strong>и</strong> с эт<strong>и</strong>м<strong>и</strong> преф<strong>и</strong>ксальным<strong>и</strong><br />

элементам<strong>и</strong> может наход<strong>и</strong>ться <strong>и</strong> загадочный начальные z- <strong>и</strong> y- <strong>в</strong> армянском (ср. z-arm<br />

«потомст<strong>в</strong>о, поколен<strong>и</strong>е» пр<strong>и</strong> armat «корень», z-avak «д<strong>и</strong>тя, сын, потомок», z-ok‘anč «теща», z-<br />

awd, y-awd «с<strong>в</strong>язка», <strong>в</strong>сего 45 лексем) (см. этом: [Асмангулян, 1983, c. 59 <strong>и</strong> далее; Туманян,<br />

1978, с. 220, 229] с дальнейшей л<strong>и</strong>тературой). По мнен<strong>и</strong>ю С.<strong>В</strong>.Кулланды, эт<strong>и</strong> начальные<br />

элементы — плод моей <strong>в</strong>ыдумк<strong>и</strong>. Есл<strong>и</strong> это так, почему он<strong>и</strong> то <strong>и</strong> дело поя<strong>в</strong>ляются <strong>в</strong> реальност<strong>и</strong><br />

Попутно отмечу, что С.<strong>В</strong>.Кулланда по недоразумен<strong>и</strong>ю реш<strong>и</strong>л, что я <strong>в</strong>осстана<strong>в</strong>л<strong>и</strong><strong>в</strong>аю *arbh- для<br />

пер<strong>в</strong>ой част<strong>и</strong> осет. æn-suvær. <strong>В</strong> дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>тельност<strong>и</strong>, я <strong>в</strong>осстана<strong>в</strong>л<strong>и</strong><strong>в</strong>ал его для <strong>в</strong>торой част<strong>и</strong>, так<br />

как усматр<strong>и</strong><strong>в</strong>аю <strong>в</strong> осет. s-uvær «чре<strong>в</strong>о» ту же осно<strong>в</strong>у, что <strong>и</strong> <strong>в</strong> греч. d-elphús <strong>и</strong> скр. g-arbha, но с<br />

<strong>в</strong>ыпаден<strong>и</strong>ем -r-. <strong>В</strong>.И.Абае<strong>в</strong> предлагает эт<strong>и</strong>молог<strong>и</strong>ю от *su-bara «<strong>в</strong>мест<strong>и</strong>л<strong>и</strong>ще (bara) плода (su)»<br />

пр<strong>и</strong> скр. śiśu «д<strong>и</strong>тя», śava «детеныш ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отного», греч. χύος «утробный плод» [Абае<strong>в</strong>, T. 3, c.<br />

213]. Предста<strong>в</strong>ляется, что сходст<strong>в</strong>о между наз<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ям<strong>и</strong> с<strong>и</strong>бл<strong>и</strong>нго<strong>в</strong> от соматон<strong>и</strong>ма со значен<strong>и</strong>ем<br />

«чре<strong>в</strong>о <strong>в</strong> греческом, санскр<strong>и</strong>те <strong>и</strong> осет<strong>и</strong>нском делает <strong>в</strong>ероятным родст<strong>в</strong>о <strong>и</strong> сам<strong>и</strong>х форм для<br />

«чре<strong>в</strong>а».<br />

3 Интерпретац<strong>и</strong>я про<strong>и</strong>схожден<strong>и</strong>я gabhasti- <strong>и</strong>з народной эт<strong>и</strong>молог<strong>и</strong><strong>и</strong>, данная А.<strong>В</strong>.Дыбо [там же, c.<br />

83], не <strong>и</strong>сключает друг<strong>и</strong>х толко<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>й. Закономерность соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong><strong>и</strong>й между v <strong>и</strong> b/bh нам<strong>и</strong> здесь<br />

не рассматр<strong>и</strong><strong>в</strong>ается. Хотя германск<strong>и</strong>е формы (гот. giban «да<strong>в</strong>ать», gabei «богатст<strong>в</strong>о», др.-англ.<br />

giefan, др.-<strong>в</strong>.-нем. geban), н<strong>и</strong>когда не рассматр<strong>и</strong><strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь <strong>в</strong> этой с<strong>в</strong>яз<strong>и</strong>, прежде чем от<strong>в</strong>ергать это<br />

сра<strong>в</strong>нен<strong>и</strong>е сто<strong>и</strong>т задуматься, зачем дре<strong>в</strong>н<strong>и</strong>е германцы стал<strong>и</strong> бы <strong>и</strong>зобретать но<strong>в</strong>ый терм<strong>и</strong>н для<br />

уже сущест<strong>в</strong>ующего понят<strong>и</strong>я «да<strong>в</strong>ать».


30<br />

Несоблюден<strong>и</strong>е эт<strong>и</strong>х требо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>й к реконструкц<strong>и</strong><strong>и</strong> пр<strong>и</strong><strong>в</strong>од<strong>и</strong>т к тому, что<br />

фонет<strong>и</strong>ческой абракадабре (т<strong>и</strong>па *snusos, *swesōr <strong>и</strong>л<strong>и</strong> *nepot) cообщается<br />

этнолог<strong>и</strong>ческая бессмысл<strong>и</strong>ца. Доба<strong>в</strong><strong>и</strong>м, что семант<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й «дрейф» <strong>в</strong> СТР —<br />

постоянный процесс, протекающ<strong>и</strong>й <strong>в</strong> разных языках, д<strong>и</strong>алектах <strong>и</strong> го<strong>в</strong>орах;<br />

<strong>и</strong>счезно<strong>в</strong>ен<strong>и</strong>е одн<strong>и</strong>х терм<strong>и</strong>но<strong>в</strong>, мод<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>кац<strong>и</strong><strong>и</strong> друг<strong>и</strong>х, «замораж<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е» треть<strong>и</strong>х,<br />

сло<strong>в</strong>ообразо<strong>в</strong>ательные <strong>и</strong> сло<strong>в</strong>оразруш<strong>и</strong>тельные процессы протекают<br />

относ<strong>и</strong>тельно неза<strong>в</strong><strong>и</strong>с<strong>и</strong>мо друг от друга <strong>в</strong> относ<strong>и</strong>тельно замкнутых соц<strong>и</strong>альных<br />

средах (от нац<strong>и</strong>ональной <strong>и</strong> эл<strong>и</strong>тарно-кн<strong>и</strong>жной до семейной <strong>и</strong> просторечной).<br />

Поэтому не опра<strong>в</strong>даны, <strong>в</strong>о-пер<strong>в</strong>ых, стремлен<strong>и</strong>е пр<strong>и</strong>м<strong>и</strong>р<strong>и</strong>ть <strong>в</strong>се заф<strong>и</strong>кс<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анные<br />

<strong>в</strong> п<strong>и</strong>сьменных <strong>и</strong>сточн<strong>и</strong>ках формы друг с другом посредст<strong>в</strong>ом ун<strong>и</strong>кальных<br />

трансформац<strong>и</strong>й одного гото<strong>в</strong>ого сло<strong>в</strong>а <strong>в</strong> другое (пр<strong>и</strong>меры см. н<strong>и</strong>же); <strong>и</strong> <strong>в</strong>о<strong>в</strong>торых,<br />

презумпц<strong>и</strong>я <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческой пер<strong>в</strong><strong>и</strong>чност<strong>и</strong> <strong>в</strong>сех форм, содержащ<strong>и</strong>хся <strong>в</strong><br />

дре<strong>в</strong>н<strong>и</strong>х п<strong>и</strong>сьменных <strong>и</strong>сточн<strong>и</strong>ках, по сра<strong>в</strong>нен<strong>и</strong>ю с со<strong>в</strong>ременным<strong>и</strong> д<strong>и</strong>алектам<strong>и</strong>.<br />

Осет<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>й, карабахск<strong>и</strong>й д<strong>и</strong>алект армянского <strong>и</strong>л<strong>и</strong> румынск<strong>и</strong>е д<strong>и</strong>алекты могут<br />

оказаться <strong>в</strong> чем-то более <strong>и</strong>нформат<strong>и</strong><strong>в</strong>ным<strong>и</strong> относ<strong>и</strong>тельно <strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропейского<br />

прасостоян<strong>и</strong>я, чем гомеро<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>е тексты <strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>в</strong>ед<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>е г<strong>и</strong>мны.<br />

Аспекты пра<strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропейской с<strong>и</strong>стемы терм<strong>и</strong>но<strong>в</strong> родст<strong>в</strong>а<br />

Суфф<strong>и</strong>кс *-kur-/*-kul-.<br />

А.<strong>В</strong>.Дыбо ут<strong>в</strong>ерждает, что <strong>в</strong> <strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропейск<strong>и</strong>х <strong>и</strong>денон<strong>и</strong>мах есть формант<br />

-ter, но нет форманто<strong>в</strong> *-kur-, *-kul-, *-wyos. Это не<strong>в</strong>ерно. Суфф<strong>и</strong>кс *-wyos как<br />

граммат<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й формант <strong>в</strong> формах для однополых с<strong>и</strong>бл<strong>и</strong>нго<strong>в</strong> пород<strong>и</strong>телей<br />

общепр<strong>и</strong>нят (напр<strong>и</strong>мер, <strong>в</strong> лат. patr-uus). По О.Семерень<strong>и</strong>, он <strong>в</strong>осход<strong>и</strong>т к<br />

*HauHo-.<br />

Относ<strong>и</strong>тельно суфф<strong>и</strong>ксо<strong>в</strong> *-kur-/*-kul- <strong>и</strong>меются следующ<strong>и</strong>е данные:<br />

1) *swe-kuros: cкр. švašura, а<strong>в</strong>ест. xvasura, греч. έχυρος, лат. so-cer, гот.<br />

swaihrō, cла<strong>в</strong>. svekъrъ <strong>и</strong> пр. «отец мужа» (с аналог<strong>и</strong>чным образо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ем для<br />

«матер<strong>и</strong> мужа»). *Swe- здесь <strong>в</strong>о<strong>в</strong>се не «с<strong>в</strong>ой», а дер<strong>и</strong><strong>в</strong>ац<strong>и</strong>я с моб<strong>и</strong>льным s- от<br />

*HauHo- «дед; <strong>в</strong>нук» с генерац<strong>и</strong>онным скосом <strong>в</strong> подс<strong>и</strong>стеме с<strong>в</strong>ойст<strong>в</strong>а.<br />

Индое<strong>в</strong>ропейск<strong>и</strong>е сло<strong>в</strong>а со значен<strong>и</strong>ем «с<strong>в</strong>ой» (лат. suus, греч. swós) про<strong>и</strong>сходят<br />

от того же <strong>и</strong>денон<strong>и</strong>ма на осно<strong>в</strong>е его <strong>в</strong>за<strong>и</strong>много занчен<strong>и</strong>я (родст<strong>в</strong>о ><br />

пр<strong>и</strong>тяжательность). Этот терм<strong>и</strong>н — хорошая <strong>и</strong>ллюстрац<strong>и</strong>я пр<strong>и</strong>нц<strong>и</strong>па, по<br />

которому фонет<strong>и</strong>ческая реконструкц<strong>и</strong>я, про<strong>в</strong>еденная <strong>в</strong> отры<strong>в</strong>е от семант<strong>и</strong>ческой<br />

осно<strong>в</strong>ы, пр<strong>и</strong><strong>в</strong>од<strong>и</strong>т к непра<strong>в</strong><strong>и</strong>льной <strong>и</strong>дент<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>кац<strong>и</strong><strong>и</strong> морфолог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х элементо<strong>в</strong><br />

<strong>и</strong> к непра<strong>в</strong><strong>и</strong>льной эт<strong>и</strong>молог<strong>и</strong><strong>и</strong>. Он также <strong>и</strong>ллюстр<strong>и</strong>рует непра<strong>в</strong>омерность<br />

<strong>и</strong>нтерпретац<strong>и</strong><strong>и</strong> значен<strong>и</strong>я праязыко<strong>в</strong>ого <strong>и</strong>денон<strong>и</strong>ма на осно<strong>в</strong>е значен<strong>и</strong>й друг<strong>и</strong>х<br />

сло<strong>в</strong> (не<strong>и</strong>денон<strong>и</strong>мо<strong>в</strong>) <strong>и</strong>з дочерн<strong>и</strong>х языко<strong>в</strong>. (Поэтому <strong>и</strong> ИЕ терм<strong>и</strong>ны для «сестры»<br />

/*swesōr- <strong>в</strong> стандартной реконструкц<strong>и</strong><strong>и</strong>/ не могут содержать формант с гото<strong>в</strong>ым<br />

значен<strong>и</strong>ем «с<strong>в</strong>ой»; см. н<strong>и</strong>же).<br />

2) *swe-krūs: cкр. švašru-, а<strong>в</strong>ест. xusrū, греч. έχυρά, лат. socrus, др.-<strong>в</strong>.-нем.<br />

swigar, сла<strong>в</strong>. svekry «мать мужа»;<br />

3) лат. avun-culus «дядя по матер<strong>и</strong>». Это тот же афф<strong>и</strong>кс с часто<br />

<strong>в</strong>стречающ<strong>и</strong>мся соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong><strong>и</strong>ем лат. l <strong>и</strong>ндо-<strong>и</strong>ран. <strong>и</strong> греч. r 1 . Узкое<br />

уменьш<strong>и</strong>тельное значен<strong>и</strong>е -culos <strong>в</strong> лат<strong>и</strong>нском не препятст<strong>в</strong><strong>и</strong>е; это позднейшее<br />

семант<strong>и</strong>ческое раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>е <strong>и</strong>з более дре<strong>в</strong>него класс<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>рующего <strong>и</strong><br />

дер<strong>и</strong><strong>в</strong>ат<strong>и</strong><strong>в</strong>ного значен<strong>и</strong>я. Корень тот же, что <strong>и</strong> <strong>в</strong> *swe-kuros с генерац<strong>и</strong>онным<br />

1 Cубстант<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ано <strong>в</strong> греч. (атт.) κόρος «мальч<strong>и</strong>к, слуга, cын», ж.р. κόρη, курд. kur «сын,<br />

мальч<strong>и</strong>к», перс. kurre «жеребенок», осет. kur «молодой бык».


31<br />

скосом <strong>в</strong> подс<strong>и</strong>стеме кро<strong>в</strong>ного родст<strong>в</strong>а <strong>и</strong> носо<strong>в</strong>ым <strong>и</strong>нф<strong>и</strong>ксом <strong>в</strong> лат<strong>и</strong>нском.<br />

<strong>В</strong>опрек<strong>и</strong> С.<strong>В</strong>.Кулланде, не обязательно <strong>в</strong>ы<strong>в</strong>од<strong>и</strong>ть <strong>и</strong>тал. puklos (c т<strong>и</strong>п<strong>и</strong>чным для<br />

<strong>и</strong>тал<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>х стяжен<strong>и</strong>ем группы -сulu- <strong>в</strong> -clu-, есл<strong>и</strong> мед<strong>и</strong>альный гласный <strong>в</strong> ней<br />

безударный; ср. лат. vehiculum > vehiclum) <strong>и</strong>з *putlo на том осно<strong>в</strong>ан<strong>и</strong><strong>и</strong>, что <strong>в</strong><br />

<strong>и</strong>ндо-<strong>и</strong>ран. есть форма putrá/puθra (cр. лат. putillus, pitinnus «маленьк<strong>и</strong>й<br />

мальч<strong>и</strong>к»). По этой лог<strong>и</strong>ке (<strong>и</strong> даже с бóльш<strong>и</strong>м осно<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ем, уч<strong>и</strong>ты<strong>в</strong>ая<br />

групп<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е <strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропейск<strong>и</strong>х д<strong>и</strong>алекто<strong>в</strong>), лат. avunculus нужно <strong>в</strong>ы<strong>в</strong>од<strong>и</strong>ть <strong>и</strong>з<br />

avuntulus**, потому что <strong>в</strong> кельтск<strong>и</strong>х д<strong>и</strong>алектах терм<strong>и</strong>н для «брата матер<strong>и</strong>»<br />

образо<strong>в</strong>ан с суфф<strong>и</strong>ксом -ter (cр. <strong>в</strong>ал. ewythr, брет. eontr, корн. eviter < *aventro-<br />

) 1 . Лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>й знает оба суфф<strong>и</strong>кса (ср. rōs-trum «нос, клю<strong>в</strong>», mons-trum, pō-culum<br />

«кубок»), поэтому здесь следует, как кажется, рассмотреть <strong>в</strong>озможность<br />

кон<strong>в</strong>ергентного форм<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я терм<strong>и</strong>но<strong>в</strong> puklos <strong>и</strong> putrá от общего корня с<br />

разным<strong>и</strong> суфф<strong>и</strong>ксам<strong>и</strong> (-ter-/-tel- <strong>и</strong> kur-/-kul-) <strong>и</strong>л<strong>и</strong> же предполож<strong>и</strong>ть<br />

ранне<strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропейское про<strong>и</strong>схожден<strong>и</strong>е <strong>в</strong>торого суфф<strong>и</strong>кса от пер<strong>в</strong>ого на осно<strong>в</strong>е<br />

формы *-tuor (> *-kuor > *-kur-/-kul-). Разрешен<strong>и</strong>е <strong>в</strong>опроса о про<strong>и</strong>схожден<strong>и</strong><strong>и</strong><br />

суфф<strong>и</strong>кса (пр<strong>и</strong> любом раскладе это не часть корня) <strong>в</strong> <strong>и</strong>тал. pu-klos мне<br />

предста<strong>в</strong>ляется пр<strong>и</strong>нц<strong>и</strong>п<strong>и</strong>альным <strong>в</strong> <strong>в</strong><strong>и</strong>ду того, что колебан<strong>и</strong>я <strong>в</strong> <strong>и</strong>зменяющейся<br />

част<strong>и</strong> дают осно<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е предполагать сущест<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е корня *pu- <strong>в</strong> пра<strong>и</strong>ранском <strong>и</strong><br />

пра<strong>и</strong>тал<strong>и</strong>йском, а знач<strong>и</strong>т предложенная <strong>в</strong> ТМИР дер<strong>и</strong><strong>в</strong>ац<strong>и</strong>я от *Hape- «отец<br />

отца; дет<strong>и</strong> сына» (см. н<strong>и</strong>же) на осно<strong>в</strong>е его младшей семы <strong>и</strong>меет смысл.<br />

4) *daw-kuros: скр. devár, осет. tiv [Джа<strong>в</strong>ахадзе, 1979, с. 117], арм. taygr,<br />

греч. daér, л<strong>и</strong>т. dieverìs, ст.-сла<strong>в</strong>. děverь, лат. lēvir, др.-<strong>в</strong>.-нем. zeih-hur, др.-англ.<br />

tácor, арм. taygr (д<strong>и</strong>ал. te-k’r) «брат мужа». Стандартная реконструкц<strong>и</strong>я *daiuer<br />

не<strong>в</strong>ерна <strong>в</strong> <strong>в</strong><strong>и</strong>ду я<strong>в</strong>ного *k <strong>в</strong> германск<strong>и</strong>х <strong>и</strong> армянск<strong>и</strong>х формах, <strong>в</strong>ыпа<strong>в</strong>шего <strong>в</strong><br />

остальных д<strong>и</strong>алектах (<strong>в</strong>озможно, <strong>в</strong>о <strong>и</strong>збежан<strong>и</strong>е сходст<strong>в</strong>а с *swekuros) 2 . Корень<br />

тот же, что <strong>и</strong> <strong>в</strong> *swekuros с «продолжен<strong>и</strong>ем» генерац<strong>и</strong>онного скоса <strong>в</strong> 0<br />

поколен<strong>и</strong><strong>и</strong> («дед» > «отец мужа» > «брат мужа»).<br />

5) *snu-krūs: cкр. snuśā, ст.-сла<strong>в</strong>. snъxá, крым.-гот. schnos, др.-англ. snoru,<br />

др.-<strong>в</strong>.-нем. snur, др.-<strong>и</strong>сл. snar, арм. nu (род. пад. nuoy), греч. νυός, лат. nurus (род.<br />

пад. nurūs) «жена сына». Трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онная реконструкц<strong>и</strong>я *snusos не<strong>в</strong>ерна, так как<br />

s <strong>в</strong> скр. форме <strong>в</strong>осход<strong>и</strong>т к *k (ср. švašura < *svasura < *svakura), а сла<strong>в</strong>. х может<br />

быть результатом как s, так <strong>и</strong> k (cр. ухо пр<strong>и</strong> око от одного корня *aukuros; арм.<br />

1 Здесь сугубо <strong>в</strong> целях <strong>и</strong>ллюстрац<strong>и</strong><strong>и</strong> методолог<strong>и</strong>ческого тез<strong>и</strong>са я следую расхожему толко<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ю<br />

кельтск<strong>и</strong>х форм как <strong>и</strong>сконно знач<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>х «брат матер<strong>и</strong>» [Szemerényi, 1977, c. 53; Beekes, 1976, c.<br />

43], хотя <strong>и</strong>сточн<strong>и</strong>к<strong>и</strong> ф<strong>и</strong>кс<strong>и</strong>руют для н<strong>и</strong>х только общее значен<strong>и</strong>е «дядя» (ср.: [Бен<strong>в</strong>ен<strong>и</strong>ст, 1995, c.<br />

157]). Ср. <strong>в</strong> Vocabularium Cornicum (1068) eviter abard tat пере<strong>в</strong>од<strong>и</strong>тся как «patruus», а (eviter)<br />

abarh mam — как «avunculus», где abarh знач<strong>и</strong>т «со стороны»; аналог<strong>и</strong>чным образом, modereb<br />

abarh mam — это «matertera», а (modereb) abarh tat — «amita» (ц<strong>и</strong>т. по: [Graves, 1962, c. 86]; см.<br />

также: [Jenner, 1904, c. 80]). Исходный смысл «брат отца» я<strong>в</strong>ляется не менее <strong>в</strong>озможным.<br />

2 Для того, чтобы было наглядно <strong>в</strong><strong>и</strong>дно как<strong>и</strong>м<strong>и</strong> кр<strong>и</strong>тер<strong>и</strong>ям<strong>и</strong> <strong>в</strong>ыбора <strong>в</strong> случае неоднозначност<strong>и</strong><br />

морфолог<strong>и</strong>ческой структуры <strong>в</strong> группе рефлексо<strong>в</strong> пользуются <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ател<strong>и</strong>, пр<strong>и</strong><strong>в</strong>едем<br />

рассужден<strong>и</strong>е Э.<strong>Г</strong>.Туманян по по<strong>в</strong>оду данного терм<strong>и</strong>на с<strong>в</strong>ойст<strong>в</strong>а: «<strong>Г</strong>ерманск<strong>и</strong>е (анг.-сакс. tácor,<br />

др.-<strong>в</strong>.-нем. zeihhur) <strong>и</strong> лат. lēvir претерпел<strong>и</strong> з<strong>в</strong>уко<strong>в</strong>ые <strong>и</strong>зменен<strong>и</strong>я, поэтому [так — <strong>Г</strong>.Д.] пер<strong>в</strong>ая<br />

группа языко<strong>в</strong> [т.е. греческ<strong>и</strong>й, санскр<strong>и</strong>т <strong>и</strong> балто-сла<strong>в</strong>янск<strong>и</strong>е — <strong>Г</strong>.Д.] сохран<strong>и</strong>ла более<br />

арха<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е черты» [Туманян, 1979, c. 286]. Предпочтен<strong>и</strong>е, которое трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онно отдается<br />

класс<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м языкам <strong>и</strong> санскр<strong>и</strong>ту, не поз<strong>в</strong>оляет <strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропе<strong>и</strong>стам <strong>в</strong> некоторых случаях у<strong>в</strong><strong>и</strong>деть<br />

регулярность, с которой арха<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е черты поя<strong>в</strong>ляются <strong>в</strong> так<strong>и</strong>х языках, как армянск<strong>и</strong>й,<br />

германск<strong>и</strong>е <strong>и</strong>л<strong>и</strong> осет<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>й. Для объяснен<strong>и</strong>я -g- <strong>в</strong> армянском taygr Э.<strong>Г</strong>.Туманян пр<strong>и</strong><strong>в</strong>лекает<br />

<strong>и</strong>нтер<strong>в</strong>окальное положен<strong>и</strong>е последнего <strong>и</strong> полагает, что этого достаточно для того, чтобы *u<br />

пре<strong>в</strong>рат<strong>и</strong>лось <strong>в</strong> g. Но <strong>в</strong> таком положен<strong>и</strong><strong>и</strong> скорее про<strong>и</strong>зойдет оз<strong>в</strong>ончен<strong>и</strong>е g <strong>и</strong>з k. <strong>В</strong> этой с<strong>в</strong>яз<strong>и</strong><br />

полное соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong><strong>и</strong>е между арм. д<strong>и</strong>ал. t’ekr <strong>и</strong> др.-англ. tácor показы<strong>в</strong>ает, что здесь есть с<strong>и</strong>стема,<br />

заста<strong>в</strong>ляющая нас предполож<strong>и</strong>ть редукц<strong>и</strong>ю суфф<strong>и</strong>кса -kur- <strong>в</strong> греческом, латын<strong>и</strong>, санскр<strong>и</strong>те <strong>и</strong><br />

балто-сла<strong>в</strong>янск<strong>и</strong>х, а не нек<strong>и</strong>е «з<strong>в</strong>уко<strong>в</strong>ые <strong>и</strong>зменен<strong>и</strong>я» <strong>в</strong> германск<strong>и</strong>х <strong>и</strong> армянском..


32<br />

akn <strong>и</strong> unkn 1 , лат. oculus <strong>и</strong> auris, др.-<strong>в</strong>.-нем. ouga <strong>и</strong> ōra). Лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>й <strong>и</strong> германск<strong>и</strong>е<br />

сохраняют пла<strong>в</strong>ный. Для лат<strong>и</strong>нского нельзя предполагать, как это часто<br />

делается, аналог<strong>и</strong>ю с socrus (где тогда с <strong>в</strong> nurus); напрот<strong>и</strong><strong>в</strong>, следует <strong>в</strong><strong>и</strong>деть <strong>в</strong><br />

<strong>и</strong>збеган<strong>и</strong><strong>и</strong> сходст<strong>в</strong>а с терм<strong>и</strong>нам<strong>и</strong> для род<strong>и</strong>телей мужа (<strong>и</strong>л<strong>и</strong> упрощен<strong>и</strong>е терм<strong>и</strong>на<br />

для обозначен<strong>и</strong>я младшего члена пары) пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>ну разрушен<strong>и</strong>я структуры<br />

*snukrūs <strong>в</strong>о <strong>в</strong>сех ИЕ д<strong>и</strong>алектах 2 . Соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong><strong>и</strong>е «r <strong>в</strong> германск<strong>и</strong>х ~ s <strong>в</strong> скр.» мн<strong>и</strong>мо<br />

<strong>и</strong> было <strong>в</strong>о<strong>в</strong>лечено К.<strong>В</strong>ернером <strong>в</strong> объяснен<strong>и</strong>е <strong>и</strong>сключен<strong>и</strong>й <strong>и</strong>з закона <strong>Г</strong>р<strong>и</strong>мма по<br />

недоразумен<strong>и</strong>ю, так как фонет<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong><strong>и</strong>я (snoru <strong>и</strong> snuśā)<br />

устана<strong>в</strong>л<strong>и</strong><strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь <strong>и</strong>м до морфолог<strong>и</strong>ческого анал<strong>и</strong>за (то же касается сло<strong>в</strong> для<br />

«ухо» <strong>и</strong> «око» с тем же «неучтенным» суфф<strong>и</strong>ксом, см. <strong>в</strong>ыше). <strong>В</strong> гот. schnos (<<br />

*snors, <strong>в</strong> <strong>в</strong><strong>и</strong>ду остальных германск<strong>и</strong>х форм) рефлекс *k <strong>в</strong>ыпал, как <strong>в</strong> гот. þeus<br />

«мальч<strong>и</strong>к, слуга» (< *tek-uos). Так<strong>и</strong>м образом,<br />

ПИЕ *s-nu-krūs<br />

cанскр<strong>и</strong>т: рефлекс *-k-, утрата -r-.<br />

греческ<strong>и</strong>й, армянск<strong>и</strong>й: утрата s- <strong>и</strong> группы -kr-.<br />

лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>й: утрата s- <strong>и</strong> -k-, сохранен<strong>и</strong>е -r-.<br />

германск<strong>и</strong>е: утрата -k- <strong>и</strong> сохранен<strong>и</strong>е -r- (<strong>в</strong>се д<strong>и</strong>алекты), утрата группы -kr<br />

(готск<strong>и</strong>й).<br />

cла<strong>в</strong>янск<strong>и</strong>е: рефлекс *-k-, утрата -r-<br />

Я<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е комплементарност<strong>и</strong> <strong>в</strong> сохранен<strong>и</strong><strong>и</strong> праязыко<strong>в</strong>ой структуры сло<strong>в</strong>а<br />

<strong>в</strong> «дочерн<strong>и</strong>х» языках можно наз<strong>в</strong>ать энант<strong>и</strong>оморф<strong>и</strong>ей 3 . <strong>В</strong> отл<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>е от<br />

<strong>В</strong>.И.Абае<strong>в</strong>а, я не стал бы сюда относ<strong>и</strong>ть осет. nostæ «жена сына» (cр. <strong>в</strong>место<br />

этого с а<strong>в</strong>ест. napti, cкр. naptī «<strong>в</strong>нучка»), сра<strong>в</strong>н<strong>и</strong>мое скорее со рус. не<strong>в</strong>еста (это<br />

предлагалось еще <strong>В</strong>с.М<strong>и</strong>ллером) <strong>и</strong> cт.-сла<strong>в</strong>., серб. нестера, польск. nyesczora<br />

«дочь сестры» 4 . Корень *snu- от *Hana- «бабка; <strong>в</strong>нучка» с генерац<strong>и</strong>онным<br />

скосом <strong>в</strong> подс<strong>и</strong>стеме с<strong>в</strong>ойст<strong>в</strong>а, параллельном такому же переходу «дед» > «отец<br />

мужа». Относ<strong>и</strong>тельная дат<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ка этого семант<strong>и</strong>ческого процесса: после<br />

отделен<strong>и</strong>я анатол<strong>и</strong>йской <strong>в</strong>ет<strong>в</strong><strong>и</strong>, так как анатол<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>е д<strong>и</strong>алекты рефлексо<strong>в</strong><br />

*snukrūs не знают.<br />

ПИЕ *Hape- «отец отца; дет<strong>и</strong> сына (го<strong>в</strong>ор<strong>и</strong>т мужч<strong>и</strong>на)».<br />

С.<strong>В</strong>.Кулланда не понял, на чем была осно<strong>в</strong>ана <strong>в</strong> ТМИР реконструкц<strong>и</strong>я<br />

эт<strong>и</strong>мона *Hape- «отец отца; дет<strong>и</strong> сына». Хотя <strong>в</strong> тексте это оп<strong>и</strong>сано <strong>в</strong><br />

1<br />

Мед<strong>и</strong>альный -n- <strong>в</strong> армянском, <strong>в</strong><strong>и</strong>д<strong>и</strong>мо, я<strong>в</strong>ляется следст<strong>в</strong><strong>и</strong>ем назал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> между u <strong>и</strong><br />

заднеязычным.<br />

2 О семант<strong>и</strong>ческой д<strong>и</strong>фференц<strong>и</strong>ац<strong>и</strong><strong>и</strong> как <strong>и</strong>сточн<strong>и</strong>ке фонет<strong>и</strong>ческого раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я («аномал<strong>и</strong>й») см.,<br />

напр<strong>и</strong>мер, [Абае<strong>в</strong>, 1979. Т. 2, c. 405-406].<br />

3 Cр. <strong>в</strong> этой с<strong>в</strong>яз<strong>и</strong> др.-рус. Мокошь <strong>и</strong> ее бл<strong>и</strong>зк<strong>и</strong>й аналог у дре<strong>в</strong>н<strong>и</strong>х греко<strong>в</strong> (см.: [И<strong>в</strong>ано<strong>в</strong>, Топоро<strong>в</strong>,<br />

1992а, c. 169]), а <strong>и</strong>менно бог<strong>и</strong>ню судьбы Мойру. Здесь мы также <strong>в</strong><strong>и</strong>д<strong>и</strong>м энант<strong>и</strong>оморф<strong>и</strong>ческое<br />

сло<strong>в</strong>оразрушен<strong>и</strong>е, <strong>в</strong> с<strong>в</strong>ете которого <strong>и</strong>сходная форма для обе<strong>и</strong>х теон<strong>и</strong>мо<strong>в</strong> (до с<strong>и</strong>х пор родст<strong>в</strong>о<br />

эт<strong>и</strong>х форм не пр<strong>и</strong>зна<strong>в</strong>алось) должна <strong>и</strong>меть <strong>в</strong><strong>и</strong>д *Mokrūs. Есл<strong>и</strong> <strong>в</strong> случае с *snukrūs сохранен<strong>и</strong>ю<br />

<strong>в</strong>елярного <strong>в</strong> сла<strong>в</strong>янском соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>ует сохранен<strong>и</strong>е пла<strong>в</strong>ного <strong>в</strong> лат<strong>и</strong>нском, то здесь сохранен<strong>и</strong>ю<br />

<strong>в</strong>елярного <strong>в</strong> дре<strong>в</strong>нерусском соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>ует сохранен<strong>и</strong>е пла<strong>в</strong>ного <strong>в</strong> греческом.<br />

4 Исходя <strong>и</strong>з эт<strong>и</strong>мона *snukrūs с т<strong>и</strong>п<strong>и</strong>чной <strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропейской морфолог<strong>и</strong>ей, за<strong>и</strong>мст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е <strong>и</strong>з<br />

прасе<strong>в</strong>ерока<strong>в</strong>казского (см.: [Nikolayev, Starostin, 1994]) не<strong>в</strong>озможно, <strong>и</strong> <strong>в</strong>место этого следует<br />

го<strong>в</strong>ор<strong>и</strong>ть об обратном процессе.


33<br />

достаточном для пред<strong>в</strong>ар<strong>и</strong>тельной работы объеме, по<strong>в</strong>торю с<strong>в</strong>о<strong>и</strong> аргументы с<br />

бóльш<strong>и</strong>м<strong>и</strong> подробностям<strong>и</strong>:<br />

1) Имеется устойч<strong>и</strong><strong>в</strong>ая <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ко-т<strong>и</strong>полог<strong>и</strong>ческая закономерность, согласно<br />

которой чем дальше <strong>в</strong> прошлое, тем кол<strong>и</strong>чест<strong>в</strong>о а<strong>в</strong>орец<strong>и</strong>прокных терм<strong>и</strong>но<strong>в</strong><br />

у<strong>в</strong>ел<strong>и</strong>ч<strong>и</strong><strong>в</strong>ается (<strong>в</strong>сего <strong>и</strong>х может быть только 4 с глоссам<strong>и</strong> «отец отца = дет<strong>и</strong><br />

сына» (Эм), «мать отца = дет<strong>и</strong> сына» (Эж), «отец матер<strong>и</strong> = дет<strong>и</strong> дочер<strong>и</strong>»<br />

(Эм); «мать матер<strong>и</strong> = дет<strong>и</strong> дочер<strong>и</strong>» (Эж); больше — <strong>и</strong>сключен<strong>и</strong>е).<br />

2) Пр<strong>и</strong> том, что для ПИЕ <strong>в</strong>осстана<strong>в</strong>л<strong>и</strong><strong>в</strong>ается *НauHo- «отец род<strong>и</strong>телей = <strong>в</strong>нук»<br />

(Эм), данные л<strong>и</strong>к<strong>и</strong>йского (xuga «отец матер<strong>и</strong>») дают осно<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я<br />

предполагать, что <strong>в</strong> ПИЕ уч<strong>и</strong>ты<strong>в</strong>ался пол с<strong>в</strong>язующего родст<strong>в</strong>енн<strong>и</strong>ка <strong>и</strong><br />

*HauHo- означал более конкретно «отец матер<strong>и</strong>» 1 .<br />

3) Есл<strong>и</strong> <strong>в</strong> с<strong>и</strong>стеме есть терм<strong>и</strong>н «отец матер<strong>и</strong> = дет<strong>и</strong> дочер<strong>и</strong>» (Эм), знач<strong>и</strong>т есть <strong>и</strong><br />

терм<strong>и</strong>н со значен<strong>и</strong>ем «отец отца» (есл<strong>и</strong> он <strong>в</strong>за<strong>и</strong>мный, то, соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>енно,<br />

«отец отца = дет<strong>и</strong> сына» (Эм)).<br />

4) <strong>В</strong> дре<strong>в</strong>не<strong>и</strong>сландском нал<strong>и</strong>чест<strong>в</strong>ует терм<strong>и</strong>н afi «дед» (пр<strong>и</strong> amma «бабка»), а <strong>в</strong><br />

греческом — páppos «дед» с оче<strong>в</strong><strong>и</strong>дной редупл<strong>и</strong>кац<strong>и</strong>ей (т.е. тоже *apos).<br />

Обычно др.-<strong>и</strong>сл. форму рассматр<strong>и</strong><strong>в</strong>ают как рефлекс *HauHo-, <strong>в</strong><strong>и</strong>д<strong>и</strong>мо, <strong>в</strong><br />

отсутст<strong>в</strong><strong>и</strong>е друг<strong>и</strong>х альтернат<strong>и</strong><strong>в</strong>. Но это прот<strong>и</strong><strong>в</strong>ореч<strong>и</strong>т тому, что го<strong>в</strong>ор<strong>и</strong>т<br />

«закон <strong>Г</strong>р<strong>и</strong>мма», <strong>и</strong> аfi должно <strong>в</strong>осстана<strong>в</strong>л<strong>и</strong><strong>в</strong>аться как *api (отсюда фонет<strong>и</strong>ка<br />

моей протоформы *Hape- с обычным доба<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>ем лар<strong>и</strong>нгального; ср. гот.<br />

awa, лат. avus < *HauHo-) так же, как др.-<strong>и</strong>сл. fadar «отец» предполагает<br />

*pVtér, а др.-<strong>и</strong>сл. nefi «племянн<strong>и</strong>к» — *nápat- «<strong>в</strong>нук». Обрат<strong>и</strong>м <strong>в</strong>н<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>е на<br />

пару afi «дед» — nefi пер<strong>в</strong>оначально «<strong>в</strong>нук», которая <strong>и</strong>нтересна для решен<strong>и</strong>я<br />

<strong>в</strong>опроса о том был л<strong>и</strong> *Hape- <strong>в</strong>за<strong>и</strong>мным терм<strong>и</strong>ном.<br />

5) Из<strong>в</strong>естно, что <strong>в</strong> готск<strong>и</strong>х текстах терм<strong>и</strong>н fadar <strong>в</strong>стречается <strong>в</strong>сего раз <strong>и</strong> то как<br />

обращен<strong>и</strong>е к Богу. «Отец» <strong>в</strong> готском — atta. Аналог<strong>и</strong>чным образом, сло<strong>в</strong>о<br />

modar еп<strong>и</strong>скоп Ульф<strong>и</strong>ла употребляет <strong>в</strong>сего раз, а обычное наз<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е матер<strong>и</strong><br />

у гото<strong>в</strong> — aiþei. (<strong>В</strong>спомн<strong>и</strong>м, что <strong>в</strong> др.-<strong>и</strong>сл. afi «дед», a amma «бабка»). <strong>В</strong><br />

<strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропе<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ке да<strong>в</strong>но было осознано, что <strong>в</strong> ПИЕ *pVtér знач<strong>и</strong>л нечто<br />

другое, чем б<strong>и</strong>олог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й отец. <strong>В</strong>озн<strong>и</strong>кло предположен<strong>и</strong>е, что отец был не<br />

б<strong>и</strong>олог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й, а «класс<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>кац<strong>и</strong>онный» (т.е. «группа отцо<strong>в</strong>») <strong>в</strong> с<strong>в</strong>яз<strong>и</strong> с лат.<br />

pater familias <strong>и</strong>л<strong>и</strong> patres «сенаторы». Чрезмерное у<strong>в</strong>лечен<strong>и</strong>е этнолог<strong>и</strong>ческой<br />

л<strong>и</strong>тературой, <strong>в</strong> которой <strong>в</strong>ар<strong>и</strong>ац<strong>и</strong><strong>и</strong> на тему «класс<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>кац<strong>и</strong>онного родст<strong>в</strong>а»<br />

необозр<strong>и</strong>мы, не поз<strong>в</strong>ол<strong>и</strong>ло <strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропе<strong>и</strong>стам понять, что<br />

класс<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>кац<strong>и</strong>онный знач<strong>и</strong>т класс<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>рующ<strong>и</strong>й какого-то бл<strong>и</strong>зкого<br />

родст<strong>в</strong>енн<strong>и</strong>ка с как<strong>и</strong>м-то более отдаленным (напр<strong>и</strong>мер, «отец, его братья <strong>и</strong><br />

кузены»). Следо<strong>в</strong>ательно, <strong>в</strong>о-пер<strong>в</strong>ых, понят<strong>и</strong>е «класс<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>кац<strong>и</strong>онный» не<br />

<strong>и</strong>сключает «генеалог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й», а, наоборот, <strong>в</strong>ключает это понят<strong>и</strong>е <strong>и</strong>,<br />

поэтому, не знач<strong>и</strong>т размытую категор<strong>и</strong>ю; а <strong>в</strong>о-<strong>в</strong>торых, н<strong>и</strong> pater familias, н<strong>и</strong><br />

patres не несут <strong>в</strong> себе н<strong>и</strong>чего, что указы<strong>в</strong>ало бы на ПИЕ значен<strong>и</strong>е «отец, его<br />

братья <strong>и</strong> кузены». Но матер<strong>и</strong>алы готского, анатол<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>х, сла<strong>в</strong>янск<strong>и</strong>х <strong>и</strong><br />

албанского настойч<strong>и</strong><strong>в</strong>о требуют рассмотр<strong>и</strong><strong>в</strong>ать *atta <strong>в</strong> качест<strong>в</strong>е ПИЕ<br />

терм<strong>и</strong>на для «отца». Предположен<strong>и</strong>е А.<strong>В</strong>.Дыбо, что *atta был <strong>в</strong>окат<strong>и</strong><strong>в</strong>ным<br />

терм<strong>и</strong>ном, а *pVtér референт<strong>и</strong><strong>в</strong>ным <strong>и</strong>меет смысл держать <strong>в</strong> голо<strong>в</strong>е, хотя оно<br />

не подт<strong>в</strong>ерждается готск<strong>и</strong>м, где <strong>в</strong>окат<strong>и</strong><strong>в</strong>ом я<strong>в</strong>ляется как раз *pVtér, да <strong>и</strong><br />

1 Реконструкц<strong>и</strong>я Т.<strong>В</strong>.<strong>Г</strong>амкрел<strong>и</strong>дзе <strong>и</strong> <strong>В</strong>.<strong>В</strong>.И<strong>в</strong>ано<strong>в</strong>ым значен<strong>и</strong>я «отец отца» для данного эт<strong>и</strong>мона<br />

[<strong>Г</strong>амкрел<strong>и</strong>дзе, И<strong>в</strong>ано<strong>в</strong>, 1984. Т. 2, c. 767] не убед<strong>и</strong>тельна, так как матер<strong>и</strong>алы хеттского<br />

ф<strong>и</strong>кс<strong>и</strong>руют только нерасчлененное значен<strong>и</strong>е «дед», <strong>и</strong> поэтому такой терм<strong>и</strong>н, как HuHatalla<br />

<strong>и</strong>нтерпрет<strong>и</strong>руется как «дед со стороны отца», но не как «отец отца». Ср. HuHHanteš «предк<strong>и</strong>»<br />

(по любой л<strong>и</strong>н<strong>и</strong><strong>и</strong>).


34<br />

трудно объясн<strong>и</strong>ть, куда дел<strong>и</strong>сь рефлексы этого терм<strong>и</strong>на <strong>в</strong> сла<strong>в</strong>янск<strong>и</strong>х,<br />

албанском <strong>и</strong> анатол<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>х. К тому же форма с суфф<strong>и</strong>ксом -ter — я<strong>в</strong>но<br />

<strong>в</strong>тор<strong>и</strong>чная <strong>и</strong>, есл<strong>и</strong> уж го<strong>в</strong>ор<strong>и</strong>ть о ПИЕ, то нужно рассматр<strong>и</strong><strong>в</strong>ать <strong>в</strong>ар<strong>и</strong>ант *pVc<br />

<strong>в</strong>озможным альтернат<strong>и</strong><strong>в</strong>ным сло<strong>в</strong>ообразо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ем. И такую альтернат<strong>и</strong><strong>в</strong>ную<br />

сло<strong>в</strong>ообразо<strong>в</strong>ательную модель дает палайск. papas «отец», т.е. то же, что <strong>и</strong><br />

греч. páppos «дед». Так<strong>и</strong>м образом, моя г<strong>и</strong>потеза тако<strong>в</strong>а, что для ПИЕ<br />

следует <strong>в</strong>осстана<strong>в</strong>л<strong>и</strong><strong>в</strong>ать не *pVtér, а *Hape- со значен<strong>и</strong>ем «дед» («отец» —<br />

*atta). <strong>В</strong> больш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>е д<strong>и</strong>алекто<strong>в</strong> «дед» «сполз» <strong>в</strong> +1 поколен<strong>и</strong>е <strong>и</strong> стал (с<br />

но<strong>в</strong>ым суфф<strong>и</strong>ксом) «отцом», поэтому лог<strong>и</strong>чно предполож<strong>и</strong>ть более<br />

конкретно, что ПИЕ *Hape- употреблялся <strong>в</strong> отношен<strong>и</strong><strong>и</strong> «отца отца» 1 . Такое<br />

«сползан<strong>и</strong>е» мы наход<strong>и</strong>м <strong>в</strong> хеттском, где терм<strong>и</strong>н для «матер<strong>и</strong>» образо<strong>в</strong>ан от<br />

терм<strong>и</strong>на для «бабк<strong>и</strong>» (<strong>в</strong> готском «мать» — aiþei, а <strong>в</strong> др.-<strong>и</strong>сл. бабка — amma<br />

(<strong>в</strong><strong>и</strong>д<strong>и</strong>мо, то же, что хет. Hanna-). Из праязыко<strong>в</strong>ого значен<strong>и</strong>я (<strong>и</strong>л<strong>и</strong>, точнее,<br />

семы) «отец отца» легко <strong>в</strong>ы<strong>в</strong>одятся <strong>и</strong> pater familias, <strong>и</strong> patres «сенаторы» (от<br />

senex «старый»), <strong>и</strong> греч. Zeus pater <strong>и</strong> сла<strong>в</strong>. g(h)os-podь (также как <strong>и</strong> гот. fadar,<br />

<strong>в</strong> обращен<strong>и</strong><strong>и</strong> к Богу <strong>и</strong> ск<strong>и</strong>ф. Papaios «отец-покро<strong>в</strong><strong>и</strong>тель», по <strong>Г</strong>еродоту 2 ).<br />

6) С.<strong>В</strong>.Кулланда почему-то полагает, что <strong>в</strong> скр. napat, naptr, а<strong>в</strong>ест. napat, naptar<br />

«<strong>в</strong>нук», л<strong>и</strong>т. nepuotis «<strong>в</strong>нук, племянн<strong>и</strong>к», гомер. népodes «потомок» -tпр<strong>и</strong>надлеж<strong>и</strong>т<br />

корню, а <strong>в</strong> *pVtér -t- относ<strong>и</strong>тся к суфф<strong>и</strong>ксу. Мот<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>ро<strong>в</strong>к<strong>и</strong> для<br />

такого разл<strong>и</strong>чного толко<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я нет, потому что нет пр<strong>и</strong>нц<strong>и</strong>па членен<strong>и</strong>я сло<strong>в</strong>а.<br />

Даже есл<strong>и</strong> эт<strong>и</strong>мон должен <strong>в</strong>осстана<strong>в</strong>л<strong>и</strong><strong>в</strong>аться как *nápāt-, а не *(H)nepter,<br />

как это было сделано <strong>в</strong> ТМИР (хотя зачем <strong>в</strong>след за Э.Бен<strong>в</strong>ен<strong>и</strong>стом<br />

[Бен<strong>в</strong>ен<strong>и</strong>ст, 1995, c. 175] предполагать, что <strong>в</strong> парад<strong>и</strong>гму склонен<strong>и</strong>я скр. napat<br />

cуфф<strong>и</strong>кс -ter прон<strong>и</strong>к по аналог<strong>и</strong><strong>и</strong> с друг<strong>и</strong>м<strong>и</strong> ИЕ терм<strong>и</strong>нам<strong>и</strong> на -ter, когда<br />

матер<strong>и</strong>алы <strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропейского дают достаточно осно<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>й для того, чтобы<br />

предполагать сохранен<strong>и</strong>е дре<strong>в</strong>нейшей формы <strong>в</strong> кос<strong>в</strong>енных падежах <strong>и</strong> ее<br />

редукц<strong>и</strong>ю за счет конечного -r <strong>в</strong> ном<strong>и</strong>нат<strong>и</strong><strong>в</strong>е), t будет относ<strong>и</strong>тся к корню не<br />

больше, чем <strong>в</strong> рус. брат (< *bratrŭ) 3 . Я сч<strong>и</strong>таю разумным предложен<strong>и</strong>е<br />

О.Семерень<strong>и</strong> <strong>в</strong>оз<strong>в</strong>од<strong>и</strong>ть греч. népodes к *(H)nepodes, <strong>и</strong> тогда напраш<strong>и</strong><strong>в</strong>ается<br />

1 Индо-<strong>и</strong>ранск<strong>и</strong>е язык<strong>и</strong>, казалось бы, <strong>в</strong>о<strong>в</strong>се не дают осно<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>й предполагать такое «сползан<strong>и</strong>е»,<br />

но думается, что не случайно <strong>в</strong> санскр<strong>и</strong>те «дед» обозначается сложным сло<strong>в</strong>ом pitāmaha- c<br />

необычным порядком частей композ<strong>и</strong>та (т.е. бук<strong>в</strong>. «pitā большой») [Бен<strong>в</strong>ен<strong>и</strong>ст, 1995, c. 157].<br />

Старая г<strong>и</strong>потеза об аналог<strong>и</strong><strong>и</strong> с редупл<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анным mahámaha «<strong>в</strong>ел<strong>и</strong>к<strong>и</strong>й, <strong>в</strong>семогущ<strong>и</strong>й» не<br />

убеждает. Есл<strong>и</strong> же предполагать, что пер<strong>в</strong>оначально pitā обозначал деда, для «отца» <strong>и</strong>мелось<br />

другое сло<strong>в</strong>о; затем pitā стал <strong>в</strong>ключать <strong>в</strong> себя не только деда, но <strong>и</strong> отца (ср. т<strong>и</strong>полог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong><br />

общ<strong>и</strong>й терм<strong>и</strong>н для «деда (по отцу)» <strong>и</strong> «отца» <strong>в</strong> тюркск<strong>и</strong>х языках); наконец, <strong>в</strong>озн<strong>и</strong>кла<br />

потребность <strong>в</strong> жесткой д<strong>и</strong>фференц<strong>и</strong>ац<strong>и</strong><strong>и</strong> д<strong>в</strong>ух категор<strong>и</strong>й родст<strong>в</strong>а, <strong>и</strong>, соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>енно,<br />

детерм<strong>и</strong>нант «большой» был доба<strong>в</strong>лен к терм<strong>и</strong>ну для «деда»; то положен<strong>и</strong>е детерм<strong>и</strong>нанта после<br />

определяемого сло<strong>в</strong>а стано<strong>в</strong><strong>и</strong>тся закономерным.<br />

2 Cр. т<strong>и</strong>полог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> дре<strong>в</strong>.-полаб. ljolja «дед», также «отец» (наряду с eyta < общесла<strong>в</strong>. *ota<br />

«отец» <strong>и</strong> за<strong>и</strong>мст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>анным <strong>и</strong>з немецкого wader), nos ljólja «наш дед», «unser uralter Vater»<br />

(обращен<strong>и</strong>е к Богу) [Dobrovsky, 1814, c. 13].<br />

3 Тот же ауслаут (редуц<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анный суфф<strong>и</strong>кс -ter, по моему мнен<strong>и</strong>ю) демонстр<strong>и</strong>руют <strong>и</strong> так<strong>и</strong>е<br />

формы, как а<strong>в</strong>ест. (vīs)-paitiś «гла<strong>в</strong>а домохохяйст<strong>в</strong>а», pathnī «госпожа», л<strong>и</strong>т. patìs, pàts «супруг»,<br />

vieš-pats «господ<strong>и</strong>н», сла<strong>в</strong>. gospod’, gospodin, греч. πόσις «супруг», гомер.-греч. πότνια «госпожа,<br />

хозяйка, жена», лат. potis «могущест<strong>в</strong>енный», гот. fadi- (<strong>в</strong> сложных сло<strong>в</strong>ах т<strong>и</strong>па brûþ-fadi-<br />

«жен<strong>и</strong>х»), которые кажется <strong>в</strong>озможным рассматреть <strong>в</strong> с<strong>в</strong>яз<strong>и</strong> с <strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропейск<strong>и</strong>м<strong>и</strong> наз<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ям<strong>и</strong><br />

«отца». <strong>В</strong>се эт<strong>и</strong> формы могл<strong>и</strong> образо<strong>в</strong>аться <strong>в</strong> ходе трансформац<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропейской соц<strong>и</strong>альной<br />

структуры, распада крупных родо<strong>в</strong>ых объед<strong>и</strong>нен<strong>и</strong>й <strong>и</strong> перехода от значен<strong>и</strong>я «дед» как гла<strong>в</strong>а<br />

домохозяйст<strong>в</strong>а к значен<strong>и</strong>ю «отец». Пр<strong>и</strong>мечательно, что <strong>в</strong> балт<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>х языках эта осно<strong>в</strong>а<br />

регулярно пр<strong>и</strong>соед<strong>и</strong>няется к наз<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ям божест<strong>в</strong>, т.е. так же, как <strong>и</strong> pater <strong>в</strong> греческом <strong>и</strong> -piter <strong>в</strong><br />

лат<strong>и</strong>нском. <strong>В</strong> качест<strong>в</strong>е параллел<strong>и</strong> семант<strong>и</strong>ческому раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>ю «старш<strong>и</strong>й мужской родст<strong>в</strong>енн<strong>и</strong>к ><br />

муж» пр<strong>и</strong><strong>в</strong>едем л<strong>и</strong>т. móte «женщ<strong>и</strong>на, жена» (< *māter).


35<br />

сра<strong>в</strong>нен<strong>и</strong>е с *Hana- «бабка; <strong>в</strong>нучка» (точнее «мать матер<strong>и</strong>; дет<strong>и</strong> дочер<strong>и</strong><br />

(го<strong>в</strong>ор<strong>и</strong>т женщ<strong>и</strong>на)»). Так<strong>и</strong>м образом, <strong>в</strong>торой формант <strong>в</strong> терм<strong>и</strong>не, для<br />

которого <strong>в</strong> ПИЕ <strong>в</strong>сегда предполагалось значен<strong>и</strong>е «<strong>в</strong>нук» (с переходом к<br />

значен<strong>и</strong>ю «племянн<strong>и</strong>к» <strong>в</strong> больш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>е д<strong>и</strong>алекто<strong>в</strong>), <strong>в</strong>ыр<strong>и</strong>со<strong>в</strong>ы<strong>в</strong>ается как pat-<br />

/pod-, который с<strong>в</strong>язы<strong>в</strong>ается с *Hape- c образо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ем <strong>в</strong>за<strong>и</strong>много значен<strong>и</strong>я<br />

«отец отца; дет<strong>и</strong> сына» (ср. др.-<strong>и</strong>сл. afi <strong>и</strong> nefi). Так<strong>и</strong>м образом, *nápāt «<strong>в</strong>нук»<br />

(без указан<strong>и</strong>я л<strong>и</strong>н<strong>и</strong><strong>и</strong>) предста<strong>в</strong>ляет собой результат сл<strong>и</strong>ян<strong>и</strong>я (т<strong>и</strong>полог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong><br />

<strong>в</strong>есьма <strong>и</strong>з<strong>в</strong>естного морфолог<strong>и</strong>ческого процесса) д<strong>в</strong>ух терм<strong>и</strong>но<strong>в</strong> для<br />

родст<strong>в</strong>енн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> –2 поколен<strong>и</strong>я: одного со значен<strong>и</strong>ем «дет<strong>и</strong> дочер<strong>и</strong>», а другого<br />

со значен<strong>и</strong>ем «дет<strong>и</strong> сына». Ср. <strong>в</strong> этой с<strong>в</strong>яз<strong>и</strong> форму <strong>и</strong>з сло<strong>в</strong>аря <strong>Г</strong>ез<strong>и</strong>х<strong>и</strong>я<br />

neóptrai (< *nepótrai, согласно Э.Бен<strong>в</strong>ен<strong>и</strong>сту) «дочер<strong>и</strong> сыно<strong>в</strong>ей» (кстат<strong>и</strong>,<br />

тоже с суфф<strong>и</strong>ксом -ter, а не с осно<strong>в</strong>ой nepot <strong>и</strong> суфф<strong>и</strong>ксом -rai). Пара сла<strong>в</strong>.<br />

g(h)ospodь (< *Нawos-podes) <strong>и</strong> греч. népodes (< *Hana-podes) — л<strong>и</strong>шнее<br />

подт<strong>в</strong>ержден<strong>и</strong>е <strong>в</strong>сей этой эт<strong>и</strong>молог<strong>и</strong><strong>и</strong>.<br />

Терм<strong>и</strong>нолог<strong>и</strong>ческая структура класса «детей» <strong>в</strong> пра<strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропейском.<br />

С.<strong>В</strong>.Кулланда <strong>в</strong>ыступ<strong>и</strong>л на защ<strong>и</strong>ту точк<strong>и</strong> зрен<strong>и</strong>я, <strong>в</strong>ысказанной, сред<strong>и</strong><br />

проч<strong>и</strong>х, Э.Бен<strong>в</strong>ен<strong>и</strong>стом <strong>и</strong> Ю.Покорны, о том, что арм. ustr «сын» <strong>в</strong>озн<strong>и</strong>к по<br />

аналог<strong>и</strong><strong>и</strong> с dustr «дочь», а др.-англ. suhterga «племянн<strong>и</strong>к» — по аналог<strong>и</strong><strong>и</strong> с<br />

dohtor «дочь». На мой <strong>в</strong>згляд, это я<strong>в</strong>ный пр<strong>и</strong>мер часто <strong>и</strong>спользуемого <strong>в</strong><br />

<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческой л<strong>и</strong>нг<strong>в</strong><strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ке способа объяснен<strong>и</strong>я «трудных» сло<strong>в</strong> <strong>и</strong>з «простых»<br />

путем <strong>и</strong>скусст<strong>в</strong>енного констру<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я псе<strong>в</strong>до<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х процессо<strong>в</strong>, не<br />

<strong>и</strong>меющ<strong>и</strong>х н<strong>и</strong> пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>н, н<strong>и</strong> следст<strong>в</strong><strong>и</strong>й, н<strong>и</strong> доказательст<strong>в</strong>. Для <strong>в</strong>ы<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я арм.<br />

ełbayr <strong>и</strong>з ИЕ *bhráter постул<strong>и</strong>руется метатеза, д<strong>и</strong>сс<strong>и</strong>м<strong>и</strong>ляц<strong>и</strong>я <strong>и</strong> пр<strong>и</strong>соед<strong>и</strong>нен<strong>и</strong>е<br />

«протет<strong>и</strong>ческого» гласного; <strong>и</strong>тал. puklos <strong>в</strong>ы<strong>в</strong>од<strong>и</strong>тся на осно<strong>в</strong>ан<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong>ндо-<strong>и</strong>ранск.<br />

*putra <strong>и</strong>з *putlo- посредст<strong>в</strong>ом «операц<strong>и</strong><strong>и</strong>» замены -t- на -k-; лат. nurus<br />

объясняется аналог<strong>и</strong>ей с socrus, -t- <strong>в</strong> дре<strong>в</strong>не<strong>и</strong>рландском (<strong>в</strong> ген<strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>в</strong>е),<br />

германск<strong>и</strong>х <strong>и</strong> балто-сла<strong>в</strong>янск<strong>и</strong>х наз<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ях «сестры» (гот. swistar, др.-прус.<br />

swestro, ст.-сла<strong>в</strong>. sestra) — аналог<strong>и</strong>ей с терм<strong>и</strong>нам<strong>и</strong> для «брата» <strong>и</strong>л<strong>и</strong> «матер<strong>и</strong>» <strong>и</strong><br />

пр.<br />

Мы, конечно, н<strong>и</strong>когда не можем <strong>и</strong>сключ<strong>и</strong>ть элемент случайност<strong>и</strong>, а<br />

фонет<strong>и</strong>ческая, лекс<strong>и</strong>ческая <strong>и</strong> граммат<strong>и</strong>ческая аналог<strong>и</strong>я — я<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я,<br />

дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>тельно <strong>и</strong>меющ<strong>и</strong>е место <strong>в</strong> <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> языко<strong>в</strong>. Однако думается, что <strong>в</strong><br />

сознан<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ателя должна сущест<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ать <strong>и</strong>ерарх<strong>и</strong>я <strong>в</strong>озможных объяснен<strong>и</strong>й<br />

факто<strong>в</strong> — от с<strong>и</strong>стемных <strong>и</strong> более <strong>в</strong>ероятных до стохаст<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х <strong>и</strong> менее<br />

<strong>в</strong>ероятных. Умен<strong>и</strong>е разл<strong>и</strong>чать корне<strong>в</strong>ое тождест<strong>в</strong>о <strong>и</strong> аналог<strong>и</strong>ю <strong>в</strong> пределах<br />

одного языка подчас более сложно <strong>и</strong> более <strong>в</strong>ажно, чем умен<strong>и</strong>е отделять<br />

<strong>и</strong>сконные сло<strong>в</strong>а от за<strong>и</strong>мст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>й. Одн<strong>и</strong>м <strong>и</strong>з следст<strong>в</strong><strong>и</strong>й нераз<strong>в</strong><strong>и</strong>тост<strong>и</strong> концепц<strong>и</strong><strong>и</strong><br />

«языко<strong>в</strong>ого родст<strong>в</strong>а», сформул<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анной <strong>и</strong>значально не <strong>в</strong> с<strong>и</strong>нхронной, а <strong>в</strong><br />

д<strong>и</strong>ахронной плоскост<strong>и</strong>, я<strong>в</strong>ляется отсутст<strong>в</strong><strong>и</strong>е у л<strong>и</strong>нг<strong>в</strong><strong>и</strong>сто<strong>в</strong> кр<strong>и</strong>тер<strong>и</strong>е<strong>в</strong><br />

разгран<strong>и</strong>чен<strong>и</strong>я пр<strong>и</strong>знако<strong>в</strong> корне<strong>в</strong>ого тождест<strong>в</strong>а <strong>и</strong> аналог<strong>и</strong><strong>и</strong>.<br />

Для у<strong>в</strong>еренного постул<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я случайного стечен<strong>и</strong>я фонет<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х<br />

обстоятельст<strong>в</strong> требуется какое-то документ<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анное с<strong>в</strong><strong>и</strong>детельст<strong>в</strong>о <strong>и</strong>л<strong>и</strong><br />

обезоруж<strong>и</strong><strong>в</strong>ающ<strong>и</strong>е с<strong>и</strong>нхронные данные. <strong>В</strong> случае арм. ustr «сын» <strong>и</strong> dustr «дочь»<br />

<strong>и</strong> др.-англ. suhterga «племянн<strong>и</strong>к» <strong>и</strong> dohtor «дочь» н<strong>и</strong> того, н<strong>и</strong> другого нет, а<br />

пр<strong>и</strong><strong>в</strong>лечен<strong>и</strong>е фактора аналог<strong>и</strong><strong>и</strong> для объяснен<strong>и</strong>я схожден<strong>и</strong>я рефлексо<strong>в</strong> тех же<br />

самых корней <strong>в</strong> д<strong>в</strong>ух разных <strong>в</strong>ет<strong>в</strong>ях <strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропейского ед<strong>в</strong>а л<strong>и</strong> убед<strong>и</strong>тельно.<br />

Раздражает то, что <strong>в</strong> разных <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ко-ф<strong>и</strong>лолог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х работах эт<strong>и</strong> нелепые<br />

аналог<strong>и</strong><strong>и</strong> часто пр<strong>и</strong>пра<strong>в</strong>ляются сло<strong>в</strong>ечкам<strong>и</strong> т<strong>и</strong>па «я<strong>в</strong>но» <strong>и</strong> «оче<strong>в</strong><strong>и</strong>дно».


36<br />

<strong>В</strong> СТР каждый акт сл<strong>и</strong>ян<strong>и</strong>я/разгран<strong>и</strong>чен<strong>и</strong>я категор<strong>и</strong>й родст<strong>в</strong>а <strong>и</strong>меет<br />

соц<strong>и</strong>альную знач<strong>и</strong>мость, <strong>и</strong>, <strong>в</strong> качест<strong>в</strong>е объяснен<strong>и</strong>й, класс<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>кац<strong>и</strong>онной<br />

закономерност<strong>и</strong> <strong>и</strong> семант<strong>и</strong>ческому «дрейфу» следует отда<strong>в</strong>ать предпочтен<strong>и</strong>е по<br />

сра<strong>в</strong>нен<strong>и</strong>ю со «слепой» фонет<strong>и</strong>ческой аналог<strong>и</strong>ей, которая <strong>в</strong> данном случае<br />

я<strong>в</strong>ляется л<strong>и</strong>шь частным случаем пр<strong>и</strong>нц<strong>и</strong>па сл<strong>и</strong>ян<strong>и</strong>я (т.е. категор<strong>и</strong>альной<br />

аналог<strong>и</strong><strong>и</strong>). Сказать, что ustr <strong>и</strong> dustr <strong>в</strong>осходят к разным осно<strong>в</strong>ам (соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>енно,<br />

*seu- «рождать» <strong>и</strong> *dhugh∂ter «дочь»), сл<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>мся почт<strong>и</strong> до полного тождест<strong>в</strong>а,<br />

факт<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> означает то же самое, что <strong>и</strong> сказать, что он<strong>и</strong> предста<strong>в</strong>ляют собой<br />

<strong>в</strong>ар<strong>и</strong>ац<strong>и</strong><strong>и</strong> одного корня. Пр<strong>и</strong><strong>в</strong>лекаемый далее С.<strong>В</strong>.Кулландой аргумент, что<br />

корень *seu- не дает обычно рефлексо<strong>в</strong> на -ter, сл<strong>и</strong>шком слаб для того, чтобы<br />

пр<strong>и</strong>бегать к объяснен<strong>и</strong>ю сло<strong>в</strong>а ustr через аналог<strong>и</strong>ю с dustr, <strong>в</strong>едь н<strong>и</strong>что не может<br />

<strong>и</strong>сключ<strong>и</strong>ть <strong>в</strong>озможност<strong>и</strong> локального сло<strong>в</strong>ообразо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я. Многознач<strong>и</strong>тельное<br />

оп<strong>и</strong>сан<strong>и</strong>е С.<strong>В</strong>.Кулландой пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>н не<strong>в</strong>ыпаден<strong>и</strong>я -t- <strong>в</strong> армянском <strong>в</strong> с<strong>в</strong>яз<strong>и</strong> с его<br />

поз<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ей после согласного, <strong>в</strong> данном случае расш<strong>и</strong>р<strong>и</strong>теля корня *-k (> -s-), не<br />

<strong>и</strong>меет отношен<strong>и</strong>я к проблеме того, <strong>в</strong>осходят л<strong>и</strong> ustr <strong>и</strong> dustr к одному корню <strong>и</strong>л<strong>и</strong><br />

пер<strong>в</strong>ое образо<strong>в</strong>ано по аналог<strong>и</strong><strong>и</strong> со <strong>в</strong>торым. Даже есл<strong>и</strong> -s- <strong>в</strong> эт<strong>и</strong>х формах<br />

предполагает ранн<strong>и</strong>й -k-, для того, чтобы понять про<strong>и</strong>схожден<strong>и</strong>е эт<strong>и</strong>х сло<strong>в</strong>,<br />

требуется определ<strong>и</strong>ть фонет<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й архет<strong>и</strong>п для последнего.<br />

<strong>В</strong> ТМИР было предложено <strong>в</strong><strong>и</strong>деть <strong>в</strong> ustr <strong>и</strong> dustr (а также <strong>в</strong> остальных<br />

<strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропейск<strong>и</strong>х наз<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ях «дочер<strong>и</strong>») общую осно<strong>в</strong>у, <strong>в</strong>осходящую к ПИЕ<br />

*HauHo- «отец матер<strong>и</strong>; дет<strong>и</strong> дочер<strong>и</strong>» с семант<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>ем <strong>и</strong>з младшей<br />

семы последнего. Но суть даже не <strong>в</strong> том, откуда <strong>в</strong> конечном счете пошла осно<strong>в</strong>а<br />

ПИЕ терм<strong>и</strong>но<strong>в</strong> для «сына» <strong>и</strong> «дочер<strong>и</strong>», а <strong>в</strong> том, что с<strong>и</strong>стема с однокоренным<strong>и</strong><br />

терм<strong>и</strong>нам<strong>и</strong> для «сына» <strong>и</strong> «дочер<strong>и</strong>» предшест<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ала полной д<strong>и</strong>фференц<strong>и</strong>ац<strong>и</strong><strong>и</strong><br />

эт<strong>и</strong>х категор<strong>и</strong>й родст<strong>в</strong>а пр<strong>и</strong> помощ<strong>и</strong> но<strong>в</strong>ообразо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я *sunus «сын». Это<br />

прот<strong>и</strong><strong>в</strong>ореч<strong>и</strong>т общепр<strong>и</strong>нятому мнен<strong>и</strong>ю, что <strong>в</strong> ПИЕ СТР 0 поколен<strong>и</strong>е<br />

марк<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>алось парой *sunus — *dhugh∂ter, унаследо<strong>в</strong>анной без <strong>и</strong>зменен<strong>и</strong>й<br />

больш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>ом ИЕ д<strong>и</strong>алекто<strong>в</strong>. Сбо<strong>и</strong> с этой модел<strong>и</strong>, демонстр<strong>и</strong>руемые<br />

кельтск<strong>и</strong>м<strong>и</strong> <strong>и</strong> <strong>и</strong>тал<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>м<strong>и</strong> языкам<strong>и</strong> 1 , я<strong>в</strong>ляются не показателям<strong>и</strong> пер<strong>в</strong><strong>и</strong>чност<strong>и</strong><br />

пары *sunus — *dhugh∂ter, а, напрот<strong>и</strong><strong>в</strong>, с<strong>в</strong><strong>и</strong>детельст<strong>в</strong>ом неустойч<strong>и</strong><strong>в</strong>ост<strong>и</strong><br />

д<strong>и</strong>фференц<strong>и</strong>рующей номенклатуры <strong>и</strong> ее относ<strong>и</strong>тельно позднее форм<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е.<br />

Пр<strong>и</strong> этом я предполагаю, что начальный d(h)- <strong>в</strong> *dhugh∂ter — <strong>в</strong>тор<strong>и</strong>чное<br />

образо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е, несущее какую-то граммат<strong>и</strong>ческую <strong>и</strong>л<strong>и</strong> фонет<strong>и</strong>ческую функц<strong>и</strong>ю.<br />

Такая <strong>и</strong>нтерпретац<strong>и</strong>я не <strong>и</strong>сключает родст<strong>в</strong>а *HauHo- <strong>и</strong> ustr с глагольной<br />

осно<strong>в</strong>ой *s-eu- «рождать» (а также с *d(h)-ēi «корм<strong>и</strong>ть грудью, сосать»; ср. cкр.<br />

sūyate «рождает» <strong>и</strong> dháyati «сосет»), но предполагает параллельное раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>е<br />

<strong>и</strong>денон<strong>и</strong>мо<strong>в</strong> со значен<strong>и</strong>ем «сын» <strong>и</strong> этой глагольной формы (с моб<strong>и</strong>льным s-,<br />

аналог<strong>и</strong>чным по функц<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong>л<strong>и</strong> общ<strong>и</strong>м по про<strong>и</strong>схожден<strong>и</strong>ю с d(h)- <strong>в</strong> *dhugh∂ter;<br />

ср. фрак<strong>и</strong>йск. s-ukis, s-ukus «мальч<strong>и</strong>к, де<strong>в</strong>очка», др.-<strong>и</strong>рл. s-uth «плод, рожден<strong>и</strong>е»,<br />

к<strong>и</strong>мр. h-ogen «де<strong>в</strong>очка», h-ogyn «мальч<strong>и</strong>к», но прус. d-uckti, л<strong>и</strong>т. d-ukte, а<strong>в</strong>ест. d-<br />

ugedar, др.-<strong>и</strong>сл. d-ōttir, <strong>и</strong>мен. пад. мн. ч. d-ohtrir; cкр. s-utá «сын», s-ūh<br />

«род<strong>и</strong>тель», но d-uhitá «дочь») от дре<strong>в</strong>него рец<strong>и</strong>прокного <strong>и</strong>денон<strong>и</strong>ма,<br />

обознача<strong>в</strong>шего межпоколенную б<strong>и</strong>нарную с<strong>в</strong>язь по матер<strong>и</strong>нской л<strong>и</strong>н<strong>и</strong><strong>и</strong> как<br />

одно понят<strong>и</strong>е 2 . Армянская с<strong>и</strong>туац<strong>и</strong>я <strong>в</strong> данном случае рассматр<strong>и</strong><strong>в</strong>ается не как<br />

1 Согласен с С.<strong>В</strong>.Кулландой, что <strong>в</strong> ТМИР лат. filius был необосно<strong>в</strong>анно <strong>в</strong>о<strong>в</strong>лечен <strong>в</strong> парад<strong>и</strong>гму<br />

<strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропейск<strong>и</strong>х наз<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>й для «брата».<br />

2 Трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>я <strong>в</strong>оз<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я <strong>и</strong>мен (<strong>в</strong> том ч<strong>и</strong>сле <strong>и</strong>денон<strong>и</strong>мо<strong>в</strong>) к глагольным осно<strong>в</strong>ам, которой<br />

пр<strong>и</strong>держ<strong>и</strong><strong>в</strong>ается С.<strong>В</strong>.Кулланда, не уч<strong>и</strong>ты<strong>в</strong>ает, что сама концепц<strong>и</strong>я рожден<strong>и</strong>я этно- <strong>и</strong> стад<strong>и</strong>ально<br />

спец<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>чна (см., напр<strong>и</strong>мер, работы Макар<strong>и</strong>усо<strong>в</strong> <strong>и</strong> Н.А.Бут<strong>и</strong>но<strong>в</strong>а о «родст<strong>в</strong>е по кормлен<strong>и</strong>ю») <strong>и</strong><br />

за<strong>в</strong><strong>и</strong>с<strong>и</strong>т от пр<strong>и</strong>роды соц<strong>и</strong>альной групп<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>к<strong>и</strong>(ок), от<strong>в</strong>ечающей за <strong>в</strong>оспро<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>о <strong>и</strong>нд<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>до<strong>в</strong> <strong>и</strong>


37<br />

поздняя аномал<strong>и</strong>я, а как дре<strong>в</strong>няя норма, подкрепляемая анатол<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>м<strong>и</strong><br />

матер<strong>и</strong>алам<strong>и</strong>, где хеттскому uwas «сын» (ср., с одной стороны, хет. uwa<br />

«предок» [И<strong>в</strong>ано<strong>в</strong>, 1974, c. 195], а с другой — греч. xоxxúas «предок» (по<br />

<strong>Г</strong>ез<strong>и</strong>х<strong>и</strong>ю) пр<strong>и</strong> греч. атт. huiús, дор. huós «сын», тох. А se, тох. <strong>В</strong> soy «сын»)<br />

соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>ует лу<strong>в</strong>. duwatri/tuwatri/duttari «дочь» <strong>и</strong> titaimi (< *titar /< *tuwatar/ +<br />

mi), л<strong>и</strong>к. tideimi «сын» c д<strong>и</strong>сс<strong>и</strong>м<strong>и</strong>ляц<strong>и</strong>ей дентальных (пр<strong>и</strong> cbatru <strong>в</strong><strong>и</strong>н. пад. ед. ч.<br />

«дочь» < *twa-tra) 1 . Ил<strong>и</strong> опять аналог<strong>и</strong>я Есл<strong>и</strong> здесь <strong>и</strong> <strong>и</strong>меет место аналог<strong>и</strong>я, то<br />

только как распространен<strong>и</strong>е начального форманта t- на форму для «сына» 2 .<br />

<strong>В</strong>опрек<strong>и</strong> сущест<strong>в</strong>ующему мнен<strong>и</strong>ю [Бен<strong>в</strong>ен<strong>и</strong>ст, 1995, c. 175; И<strong>в</strong>ано<strong>в</strong>, 1996,<br />

c. 714], замена -gh- на -w- не я<strong>в</strong>ляется закономерным соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong><strong>и</strong>ем между ПИЕ<br />

<strong>и</strong> анатол<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>м, а <strong>в</strong>оспро<strong>и</strong>з<strong>в</strong>од<strong>и</strong>т чередо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е, относящееся к ПИЕ пер<strong>и</strong>оду, на<br />

что это указы<strong>в</strong>ает сла<strong>в</strong>. *dĕva «де<strong>в</strong>ушка, дочь». Это общесла<strong>в</strong>янское сло<strong>в</strong>о<br />

н<strong>и</strong>когда не пр<strong>и</strong><strong>в</strong>лекалось <strong>в</strong> с<strong>в</strong>яз<strong>и</strong> с ИЕ наз<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ям<strong>и</strong> «дочер<strong>и</strong>», однако отсутст<strong>в</strong><strong>и</strong>е<br />

регулярных рефлексо<strong>в</strong> *duster <strong>в</strong> дре<strong>в</strong>ано-полабском пр<strong>и</strong> нал<strong>и</strong>ч<strong>и</strong><strong>и</strong> форм dewka<br />

«дочь, Tochter» <strong>и</strong> devka «де<strong>в</strong>очка; дочь до <strong>в</strong>ыхода замуж» [Dobrovsky, 1814, c.<br />

13] показы<strong>в</strong>ает, что его следует отнест<strong>и</strong> <strong>в</strong> тому же эт<strong>и</strong>молог<strong>и</strong>ческому гнезду<br />

(раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>е значен<strong>и</strong>я «де<strong>в</strong>очка, де<strong>в</strong>ушка» позднейшее).<br />

<strong>Г</strong><strong>и</strong>потеза о марк<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анност<strong>и</strong> терм<strong>и</strong>на *dhugh∂ter/*dhughHter по<br />

отношен<strong>и</strong>ю к дре<strong>в</strong>нему терм<strong>и</strong>ну для «сына», уцеле<strong>в</strong>шему <strong>в</strong> анатол<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>х,<br />

армянском, греческом, <strong>и</strong>нд<strong>и</strong>йском <strong>и</strong> тохарском, объясняет пр<strong>и</strong>сутст<strong>в</strong><strong>и</strong>е -i- <strong>в</strong> скр.<br />

duhi-tár <strong>и</strong> -a- <strong>в</strong> греч. thugá-ter. Это — показател<strong>и</strong> женского рода, а не как<strong>и</strong>е-то<br />

фонет<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е элементы т<strong>и</strong>па «ш<strong>в</strong>а» <strong>и</strong>л<strong>и</strong> «лар<strong>и</strong>нгального», под<strong>в</strong>ергшегося<br />

<strong>в</strong>окал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>. Санскр<strong>и</strong>тская форма предполагает <strong>и</strong>сконную пару *(d)úCa-s —<br />

*duhī-, греческая же — пару *(t)húCos — *thugá (с переходом ударен<strong>и</strong>я с<br />

пер<strong>в</strong>ого слога на <strong>в</strong>торой /cр. <strong>в</strong>окат. thúgater/, а не с третьего на <strong>в</strong>торой /<strong>в</strong><strong>и</strong>н. пад.<br />

thugatéra/, по аналог<strong>и</strong><strong>и</strong> с metér > méter, как обычно предполагается — см.:<br />

[Туманян, 1978, c. 282]).<br />

До с<strong>и</strong>х пор н<strong>и</strong>кем не было замечено, что греч. thugá-ter образует пару с<br />

tékhos «д<strong>и</strong>тя» (< «сын»), tékhnon «ребенок» пр<strong>и</strong> tikhtein «люб<strong>и</strong>ть, рождать; быть<br />

матерью», tokheús «отец, мать, род<strong>и</strong>тел<strong>и</strong>» (cр. cкр. tok- «сын, потомок», tákman<br />

«то же», а<strong>в</strong>ест. toh- «то же» как пара скр. duhi-tar <strong>и</strong> а<strong>в</strong>ест. duge-dar).<br />

передач<strong>и</strong> наследст<strong>в</strong>енной субстанц<strong>и</strong><strong>и</strong>. Соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>енно, глаголы со значен<strong>и</strong>ем «род<strong>и</strong>ть, рождать»<br />

(<strong>и</strong>х <strong>в</strong> <strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропейск<strong>и</strong>х д<strong>и</strong>алектах обнаруж<strong>и</strong><strong>в</strong>ается по крайней мере тр<strong>и</strong> — *seu-, *orditi- (рус.<br />

род, род<strong>и</strong>ть) <strong>и</strong> *gen∂-) сам<strong>и</strong> я<strong>в</strong>ляются порождаемым<strong>и</strong>. Как уже отмечалось <strong>в</strong> ТМИР <strong>и</strong> <strong>в</strong><br />

настоящей работе, пред<strong>и</strong>кат<strong>и</strong><strong>в</strong>ное с<strong>в</strong>ойст<strong>в</strong>о пр<strong>и</strong>суще <strong>и</strong> <strong>и</strong>денон<strong>и</strong>мам <strong>и</strong>, поэтому, <strong>и</strong>х можно<br />

рассматр<strong>и</strong><strong>в</strong>ать <strong>в</strong> качест<strong>в</strong>е про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одящ<strong>и</strong>х корней, а глаголы, <strong>в</strong>ходящ<strong>и</strong>е <strong>в</strong> круг понят<strong>и</strong>й, с<strong>в</strong>язанных<br />

с родст<strong>в</strong>ом, — как пр<strong>и</strong>надлежащ<strong>и</strong>е, так сказать, «парад<strong>и</strong>гме склонен<strong>и</strong>я» <strong>и</strong>денон<strong>и</strong>мо<strong>в</strong>.<br />

(А.<strong>В</strong>.Дыбо, <strong>в</strong>осста<strong>в</strong>шей прот<strong>и</strong><strong>в</strong> бесспорного сбл<strong>и</strong>жен<strong>и</strong>я *gen∂- «рождать» <strong>и</strong> *gen∂- «знать» (ср.<br />

др.-рус. знан<strong>и</strong>е «родст<strong>в</strong>енн<strong>и</strong>к<strong>и</strong>, знакомые», рус. д<strong>и</strong>ал. знамьеце, знамя, знадебка, знатьба<br />

«род<strong>и</strong>мое пятно» <strong>и</strong> пр.), следует обрат<strong>и</strong>ться к содержательной статье <strong>В</strong>.Н.Топоро<strong>в</strong>а о<br />

культурных <strong>и</strong>стоках родст<strong>в</strong>а эт<strong>и</strong>х значен<strong>и</strong>й <strong>в</strong> <strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропейск<strong>и</strong>х языках [Топоро<strong>в</strong>, 1994]).<br />

1 У Э.Бен<strong>в</strong>ен<strong>и</strong>ста эт<strong>и</strong> д<strong>в</strong>е последн<strong>и</strong>е анатол<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>е формы ощ<strong>и</strong>бочно предста<strong>в</strong>лены как <strong>и</strong>золяты с<br />

бук<strong>в</strong>альным значен<strong>и</strong>ем «грудной ребенок» [Бен<strong>в</strong>ен<strong>и</strong>ст, 1995, c. 162]. Cтяжен<strong>и</strong>е <strong>в</strong> ИЕ формах для<br />

«дочер<strong>и</strong>» — нормальный процесс (ср. рус. дочь). Ср. ослаблен<strong>и</strong>е сонанта <strong>в</strong> суфф<strong>и</strong>ксе -tar до -tai<br />

<strong>в</strong> рус. хода-тай, глаша-тай <strong>и</strong> др.<br />

2<br />

<strong>В</strong> отношен<strong>и</strong><strong>и</strong> армянской аналог<strong>и</strong><strong>и</strong>, С.<strong>В</strong>.Кулланда почему-то полагается на мнен<strong>и</strong>е<br />

<strong>Г</strong>.<strong>Г</strong>юбшмана, <strong>в</strong>ысказанное еще до открыт<strong>и</strong>я <strong>и</strong> деш<strong>и</strong>фро<strong>в</strong>к<strong>и</strong> хеттской п<strong>и</strong>сьменност<strong>и</strong>.<br />

Пр<strong>и</strong>мечательны <strong>в</strong> данном контексте также заф<strong>и</strong>кс<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анные лекс<strong>и</strong>кографам<strong>и</strong> <strong>и</strong>нд<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>е<br />

формы druha-s «сын» <strong>и</strong> druhī- «дочь», упом<strong>и</strong>наемые <strong>Г</strong>.<strong>Г</strong>рассманом [Grassman, 1967, № 17], <strong>в</strong><br />

которых заметен тот же корень, но с неясным наращен<strong>и</strong>ем dr- <strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>и</strong>нф<strong>и</strong>ксом -r-. Насколько<br />

<strong>в</strong>ообще с<strong>в</strong><strong>и</strong>детельст<strong>в</strong>а ранн<strong>и</strong>х лекс<strong>и</strong>кографо<strong>в</strong> досто<strong>в</strong>ерны, мне трудно сказать, но <strong>в</strong> с<strong>в</strong>ете<br />

<strong>в</strong>ыр<strong>и</strong>со<strong>в</strong>ы<strong>в</strong>ающейся перспект<strong>и</strong><strong>в</strong>ы пр<strong>и</strong>сутст<strong>в</strong><strong>и</strong>е эт<strong>и</strong>х форм закономерно.


38<br />

<strong>В</strong> германск<strong>и</strong>х языках <strong>и</strong>меем гот. þius «слуга» (< *teq-uós), др.-сакс.<br />

thegan «мальч<strong>и</strong>к, мужч<strong>и</strong>на; <strong>в</strong>о<strong>и</strong>н», др.-<strong>в</strong>.-нем. degan «благородный по кро<strong>в</strong><strong>и</strong>;<br />

<strong>в</strong>о<strong>и</strong>н, герой; слуга; мальч<strong>и</strong>к», др.-англ. þegn, þen «рыцарь, друж<strong>и</strong>нн<strong>и</strong>к», др.-<strong>и</strong>сл.<br />

þegn «с<strong>в</strong>ободный, <strong>в</strong>о<strong>и</strong>н» [Pokorny, 1959, c. 1057; Verner, 1967] как пара (c<br />

друг<strong>и</strong>м суфф<strong>и</strong>ксом, ср. л<strong>и</strong>т. avýnas пр<strong>и</strong> ст.-л<strong>и</strong>т. avà «сестра матер<strong>и</strong>; жена брата<br />

отца» <strong>и</strong> др.-прус. awis «брат матер<strong>и</strong>») гот. daúhtar, др.-<strong>в</strong>.-нем. tohtor, др.-англ.<br />

dohtor. Чередо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е глухого <strong>в</strong>елярного фр<strong>и</strong>кат<strong>и</strong><strong>в</strong>ного <strong>и</strong> з<strong>в</strong>онкого <strong>в</strong>елярного<br />

смычного полностью <strong>в</strong>п<strong>и</strong>сы<strong>в</strong>ается <strong>в</strong> «закон <strong>В</strong>ернера». К.<strong>В</strong>ернер отмет<strong>и</strong>л, что<br />

чередо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е з<strong>в</strong>онк<strong>и</strong>х смычных <strong>и</strong> глух<strong>и</strong>х фр<strong>и</strong>кат<strong>и</strong><strong>в</strong>ных ох<strong>в</strong>аты<strong>в</strong>ает не только<br />

разные сло<strong>в</strong>а, но <strong>и</strong> сло<strong>в</strong>а одного корня (напр<strong>и</strong>мер, др.-<strong>в</strong>.-нем. swehur, др.-англ.<br />

sveor «отец супруга» пр<strong>и</strong> скр. švášura, но др.-<strong>в</strong>.-нем. swigar, др.-англ. sveger<br />

«мать супруга» пр<strong>и</strong> скр. švašrú; гот. taihun, др.-<strong>в</strong>.-нем. zehan, скр. dácan, лат.<br />

decem «десять», но гот. tigu, др.-<strong>в</strong>.-нем. -zig, -zog «десятка»). Именно с<br />

однокоренным<strong>и</strong> сло<strong>в</strong>ам<strong>и</strong> мы <strong>и</strong>меем дело <strong>в</strong> случае tohtor <strong>и</strong> thegan (< *theh-án).<br />

Терм<strong>и</strong>н *theh-án c корне<strong>в</strong>ым значен<strong>и</strong>ем «сын» (<strong>в</strong>озможно, для этой категор<strong>и</strong><strong>и</strong><br />

родст<strong>в</strong>а <strong>в</strong> прагерманском сущест<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ала форма *theh-ter с друг<strong>и</strong>м суфф<strong>и</strong>ксом 1 )<br />

предста<strong>в</strong>ляет собой на<strong>и</strong>большее пр<strong>и</strong>бл<strong>и</strong>жен<strong>и</strong>е к др.-англ. suhter-ga «сын брата;<br />

племянн<strong>и</strong>к». Так<strong>и</strong>м образом, нет осно<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>й сч<strong>и</strong>тать последнюю форму<br />

<strong>в</strong>озн<strong>и</strong>кшей по аналог<strong>и</strong><strong>и</strong> с dohtor, а напрот<strong>и</strong><strong>в</strong>, следует предполагать прагерманск.<br />

*auh-ter «сын; сын брата (для мужч<strong>и</strong>ны)» 2 (c д<strong>и</strong>фференц<strong>и</strong>рующ<strong>и</strong>м<strong>и</strong> преф<strong>и</strong>ксам<strong>и</strong><br />

1 <strong>В</strong> ср.-<strong>в</strong>.-нем. ф<strong>и</strong>кс<strong>и</strong>руется форма tihter «<strong>в</strong>нук». О.Семерень<strong>и</strong> [Szemerényi, 1977] предполагал<br />

раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>е формы tihter <strong>и</strong>з tohtor с <strong>и</strong>сходным значен<strong>и</strong>ем «сын дочер<strong>и</strong>», но <strong>в</strong> с<strong>в</strong>ете <strong>в</strong>ыя<strong>в</strong>ленного<br />

чередо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я осно<strong>в</strong> <strong>в</strong> <strong>и</strong>ндо-<strong>и</strong>ранск<strong>и</strong>х, греческ<strong>и</strong>х <strong>и</strong> германск<strong>и</strong>х наз<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ях «дочер<strong>и</strong>» <strong>и</strong> «сына»<br />

(«мальч<strong>и</strong>ка») более естест<strong>в</strong>енным предста<strong>в</strong>ляется раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>е <strong>и</strong>з *theg(h)- «сын» c суфф<strong>и</strong>ксом -ter.<br />

Такая <strong>и</strong>нтерпретац<strong>и</strong>я делает <strong>и</strong>збыточным промежуточное значен<strong>и</strong>е «сын дочер<strong>и</strong>», которое не<br />

подт<strong>в</strong>ерждается нал<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>ем параллельного образо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я «сын сына» н<strong>и</strong> <strong>в</strong> одном <strong>и</strong>з германск<strong>и</strong>х<br />

д<strong>и</strong>алекто<strong>в</strong>.<br />

2 Др.-англ. suhterga также ф<strong>и</strong>кс<strong>и</strong>руется <strong>в</strong> значен<strong>и</strong><strong>и</strong> «брат отца; дядя» (cм.: [Campbell, 1905]).<br />

Сопоста<strong>в</strong><strong>и</strong>мо сo cр.-перс. afdar «брат отца» c <strong>и</strong>того<strong>в</strong>ой патруусрец<strong>и</strong>прокностью (т.е. «брат отца<br />

= сын брата (мужч<strong>и</strong>ны)»). О.Семерень<strong>и</strong> [Szemerényi, 1977, c. 59] упом<strong>и</strong>нает перс. afdar <strong>в</strong><br />

значен<strong>и</strong><strong>и</strong> «племянн<strong>и</strong>к, дядя». Однако <strong>в</strong> сло<strong>в</strong>аре <strong>Г</strong>.Моргенстьерне, на который дана ссылка, перс.<br />

afdar, каб. auder, ормур<strong>и</strong> audūr дается только значен<strong>и</strong>е «дядя по отцу» [Morgenstierne, 1927, c.<br />

81; Morgenstierne, 1929, с. 386]. Другая работа, <strong>в</strong> которой <strong>и</strong>спользуются матер<strong>и</strong>алы<br />

<strong>Г</strong>.Моргенстьерне, а <strong>и</strong>менно [Schmidt, 1973, c. 74], также не содерж<strong>и</strong>т указан<strong>и</strong>й на<br />

кроссрец<strong>и</strong>прокное значен<strong>и</strong>е этой формы. Перс<strong>и</strong>дскую форму auis «дядя» упом<strong>и</strong>нает А.Хокарт<br />

[Hocart, 1924, c. 200]. У Э.Бен<strong>в</strong>ен<strong>и</strong>ста ср.-перс. afdar не<strong>в</strong>ерно сопоста<strong>в</strong>лено с скр. pitrvya, лат.<br />

patruus [Бен<strong>в</strong>ен<strong>и</strong>ст, 1995, c. 177]. <strong>В</strong>место этого, эту форму следует сбл<strong>и</strong>жать с а<strong>в</strong>ест. nyāka, др.-<br />

перс. niyāka (cогласно О.Семерень<strong>и</strong>, <strong>и</strong>з *ny(ava)ka) c д<strong>и</strong>фференц<strong>и</strong>рующ<strong>и</strong>м д<strong>в</strong>е категор<strong>и</strong><strong>и</strong><br />

родст<strong>в</strong>а n-, позднейш<strong>и</strong>м суфф<strong>и</strong>ксом -ka <strong>и</strong> семант<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м сд<strong>в</strong><strong>и</strong>гом «дед > брат отца» (ср. также<br />

пушту: <strong>в</strong>аз<strong>и</strong>р<strong>и</strong> nyōiye, нак<strong>и</strong>булла nuī «брат матер<strong>и</strong>» (<strong>и</strong>з: [Morgenstierne, 1927, c. 51], где<br />

предлагается с<strong>в</strong>язь с а<strong>в</strong>ест. nāfya «родст<strong>в</strong>о»)). C этой точк<strong>и</strong> зрен<strong>и</strong>я, не предста<strong>в</strong>ляется<br />

оче<strong>в</strong><strong>и</strong>дным трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онное <strong>и</strong> н<strong>и</strong> на чем собст<strong>в</strong>енно <strong>и</strong>ранском не осно<strong>в</strong>анное <strong>в</strong>оз<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е а<strong>в</strong>ест.<br />

tūirya, пушту t∂r «брат отца» к *ptrwya. Cкорее здесь <strong>и</strong>мела место редукц<strong>и</strong>я от *autrwya. То, что<br />

<strong>в</strong> санскр<strong>и</strong>те мы <strong>и</strong>меем pitrvyá «брат отца» знач<strong>и</strong>т л<strong>и</strong>шь то, что <strong>в</strong> <strong>и</strong>ранск<strong>и</strong>х <strong>и</strong> <strong>и</strong>нд<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>х языках<br />

терм<strong>и</strong>ны для «отца» <strong>и</strong> «матер<strong>и</strong>» относятся к пер<strong>и</strong>оду сущест<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я пра<strong>и</strong>ндо<strong>и</strong>ранской<br />

общност<strong>и</strong> (скр. pitā, а<strong>в</strong>ест. pitar, осет. fyd, пам.-шугн. ped; скр. mātá, а<strong>в</strong>ест. mātar, осет. mad),<br />

тогда как форм<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е терм<strong>и</strong>но<strong>в</strong> для с<strong>и</strong>бл<strong>и</strong>нго<strong>в</strong> отца <strong>и</strong> матер<strong>и</strong> началось уже после разделен<strong>и</strong>я<br />

этой праязыко<strong>в</strong>ой общност<strong>и</strong> <strong>и</strong> шло разным<strong>и</strong> путям<strong>и</strong> (т.е. на осно<strong>в</strong>е разных терм<strong>и</strong>но<strong>в</strong> для +2<br />

поколен<strong>и</strong>я) <strong>в</strong> <strong>и</strong>нд<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>х <strong>и</strong> <strong>и</strong>ранск<strong>и</strong>х д<strong>и</strong>алектах. Осет<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>й демонстр<strong>и</strong>рует оп<strong>и</strong>сательную<br />

терм<strong>и</strong>нолог<strong>и</strong>ю для с<strong>и</strong>бл<strong>и</strong>нго<strong>в</strong> род<strong>и</strong>телей (<strong>и</strong>рон. fydyfsymær, д<strong>и</strong>гор. fidænsuver бук<strong>в</strong>. «брат отца»)<br />

[<strong>Г</strong>акстгаузен, 1857, c. 114; Джа<strong>в</strong>ахадзе, 1979, c. 116], что я<strong>в</strong>ляется кос<strong>в</strong>енным указан<strong>и</strong>ем на<br />

дре<strong>в</strong>нюю б<strong>и</strong>фуркат<strong>и</strong><strong>в</strong>но-л<strong>и</strong>нейность <strong>в</strong> +1 поколен<strong>и</strong><strong>и</strong>. Ст.-сла<strong>в</strong>. str-ъjъ, др.-рус. стр-ый «брат<br />

отца», <strong>в</strong>.-луж. tryk, <strong>в</strong>опрек<strong>и</strong> распространенному мнен<strong>и</strong>ю (см.: [Mikkola, 1908-1909, c. 124-125;<br />

Трубаче<strong>в</strong>, 1959, c. 80; Szemerényi, 1977, c. 55-57]), также не я<strong>в</strong>ляется редуц<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анным *patruios<br />

(сла<strong>в</strong>янск<strong>и</strong>е язык<strong>и</strong> <strong>в</strong>ообще не знают рефлексо<strong>в</strong> *pVtér <strong>в</strong> значен<strong>и</strong><strong>и</strong> «отец»), а <strong>в</strong>осход<strong>и</strong>т к *sŭtruios


39<br />

*s- <strong>и</strong> *t-) vs. *d-auhi-ter (<strong>и</strong>л<strong>и</strong> *d-auhja-ter, *d-auh-terja) «дочь; дочь сестры (для<br />

женщ<strong>и</strong>ны)» (ср. церк.-сла<strong>в</strong>. дъщерьш<strong>и</strong> «племянн<strong>и</strong>ца» с той же морфолог<strong>и</strong>ей, что<br />

<strong>и</strong> лат. matertera «сестра матер<strong>и</strong>»; <strong>и</strong>з: [Фасмер, 1967. Т. 1, c. 533]).<br />

Пр<strong>и</strong>мечательно, что греч. tékh-os <strong>и</strong> thugá-ter, скр. tok- <strong>и</strong> duhi-, а<strong>в</strong>ест. toh<strong>и</strong><br />

duge- демонстр<strong>и</strong>руют, наряду с чертам<strong>и</strong> «закона <strong>Г</strong>рассмана» (есл<strong>и</strong> <strong>в</strong> tékh-os<br />

пер<strong>в</strong>ый согласный дезасп<strong>и</strong>р<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анный, а <strong>в</strong>торой асп<strong>и</strong>р<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анный, то <strong>в</strong> thugá-ter<br />

— наоборот), за<strong>в</strong><strong>и</strong>с<strong>и</strong>мость распределен<strong>и</strong>я пр<strong>и</strong>знако<strong>в</strong> з<strong>в</strong>онкост<strong>и</strong> <strong>и</strong> глухост<strong>и</strong> от<br />

положен<strong>и</strong>я ударен<strong>и</strong>я, обычно с<strong>в</strong>язы<strong>в</strong>аемую с прагерманск<strong>и</strong>м (ср. фонет<strong>и</strong>ческую<br />

бл<strong>и</strong>зость до <strong>и</strong>дент<strong>и</strong>чност<strong>и</strong> греч. thugá-ter <strong>и</strong> герм. *thegán так же, как а<strong>в</strong>ест. toh-<br />

/duge-dar <strong>и</strong> др.-<strong>в</strong>.-нем. toh-tor/deg-an, с семант<strong>и</strong>ческой <strong>и</strong>н<strong>в</strong>ерс<strong>и</strong>ей по пр<strong>и</strong>знаку<br />

пола), а также чередо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е з<strong>в</strong>онкост<strong>и</strong>/смычност<strong>и</strong> <strong>и</strong> глухост<strong>и</strong>/фр<strong>и</strong>кат<strong>и</strong><strong>в</strong>ност<strong>и</strong> <strong>в</strong><br />

анлауте. Это безусло<strong>в</strong>но требует с<strong>в</strong>оего объяснен<strong>и</strong>я, но кажется <strong>в</strong>ероятным, <strong>в</strong>опер<strong>в</strong>ых,<br />

что з<strong>в</strong>уко<strong>в</strong>ые процессы <strong>в</strong> <strong>и</strong>ндо-ар<strong>и</strong>йском <strong>и</strong> греческом, оп<strong>и</strong>сы<strong>в</strong>аемые<br />

«законом <strong>Г</strong>рассмана» <strong>и</strong> з<strong>в</strong>уко<strong>в</strong>ые процессы <strong>в</strong> прагерманском, оп<strong>и</strong>сы<strong>в</strong>аемые<br />

«законом <strong>В</strong>ернера», <strong>и</strong>меют общую пра<strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропейскую подосно<strong>в</strong>у; <strong>и</strong> <strong>в</strong>о<strong>в</strong>торых,<br />

что «закон <strong>В</strong>ернера» оп<strong>и</strong>сы<strong>в</strong>ает только поло<strong>в</strong><strong>и</strong>ну процесса, который<br />

затронул не только предударные согласные <strong>в</strong>о <strong>в</strong>тором слоге, но также <strong>и</strong><br />

предударные согласные <strong>в</strong> анлауте. Распространенное предста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е о<br />

хронолог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> более позднем, по сра<strong>в</strong>нен<strong>и</strong>ю с пер<strong>в</strong>ым германск<strong>и</strong>м<br />

перед<strong>в</strong><strong>и</strong>жен<strong>и</strong>ем согласных, процессе <strong>и</strong>зменен<strong>и</strong>я качест<strong>в</strong>а согласного под<br />

<strong>в</strong>л<strong>и</strong>ян<strong>и</strong>ем ударен<strong>и</strong>я, <strong>в</strong>озможно, не соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>ует дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>тельност<strong>и</strong>. <strong>В</strong> плане<br />

э<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong> терм<strong>и</strong>нолог<strong>и</strong>ческой структуры 0 поколен<strong>и</strong>я <strong>в</strong> ИЕ СТР, ра<strong>в</strong>но как <strong>и</strong> <strong>в</strong><br />

плане фонет<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х процессо<strong>в</strong>, <strong>в</strong> которые эт<strong>и</strong> терм<strong>и</strong>ны был<strong>и</strong> <strong>в</strong>о<strong>в</strong>лечены, еще<br />

многое предсто<strong>и</strong>т проясн<strong>и</strong>ть, но рассмотренные <strong>в</strong>ыше формы наглядно<br />

показы<strong>в</strong>ают, что семант<strong>и</strong>ческая д<strong>и</strong>фференц<strong>и</strong>ац<strong>и</strong>я <strong>и</strong>дет «рука об руку» с<br />

фонет<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м<strong>и</strong> <strong>и</strong>зменен<strong>и</strong>ям<strong>и</strong> <strong>и</strong> что пренебрежен<strong>и</strong>е содержан<strong>и</strong>ем гроз<strong>и</strong>т<br />

<strong>и</strong>скажен<strong>и</strong>ем формы.<br />

ПИЕ *Hawasa- «сестра отца; старшая сестра = куз<strong>и</strong>на» > *swasater «сестра».<br />

От<strong>в</strong>лекусь на некоторое <strong>в</strong>ремя от откл<strong>и</strong>ка С.<strong>В</strong>.Кулланды для того, чтобы<br />

рассмотреть эт<strong>и</strong>молог<strong>и</strong>ю ИЕ наз<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>й «сестры», на которые уже пер<strong>и</strong>од<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong><br />

делалась отсылка.<br />

То, что со <strong>в</strong>ремен А.Мейе <strong>и</strong> Э.Бен<strong>в</strong>ен<strong>и</strong>ста <strong>и</strong>нтерпрет<strong>и</strong>руется как «с<strong>в</strong>оя<br />

женщ<strong>и</strong>на» (cкр. svásar, а<strong>в</strong>ест. x v āhar, осет. xo, xwæræ, арм. k‛oyr, <strong>и</strong>он.-греч. έορ<br />

«дочь, куз<strong>и</strong>на», έορες «родст<strong>в</strong>енн<strong>и</strong>к<strong>и</strong>» (только <strong>в</strong> глоссах <strong>Г</strong>ез<strong>и</strong>х<strong>и</strong>я), лат. soror (<<br />

*sosor), др.-<strong>и</strong>рл. siur (род. пад. sethar), гэльск. piuthar (< *swē(s)tar) 1 , гот.<br />

swistar, др.-<strong>в</strong>.-нем. swester, л<strong>и</strong>т. sesuõ (род. пад. sesers), др.-прус. swestro, ст.-<br />

(cр. др.-англ. suhterga, suhtriga) <strong>и</strong> далее к *swetruiós <strong>и</strong> *awo-ter (ср. cла<strong>в</strong>. ujъ <strong>и</strong>з *auios). <strong>В</strong> балтосла<strong>в</strong>янск<strong>и</strong>х<br />

языках нет прямых с<strong>в</strong><strong>и</strong>детельст<strong>в</strong> рефлекса ПИЕ *HauHo- <strong>в</strong> значен<strong>и</strong><strong>и</strong> «дед», но так<strong>и</strong>х<br />

форм, как ст.-сла<strong>в</strong>. ujъ «брат матер<strong>и</strong>», луж. wowa, wowka «бабка», прус. awis «брат матер<strong>и</strong>» <strong>и</strong> пр.<br />

достаточно для того, чтобы реконстру<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ать *awos «дед». Стяжен<strong>и</strong>е <strong>в</strong> strъjъ с<strong>в</strong>язано, <strong>в</strong><strong>и</strong>д<strong>и</strong>мо,<br />

со <strong>в</strong>за<strong>и</strong>мным пр<strong>и</strong>тяжен<strong>и</strong>ем начального <strong>и</strong> мед<strong>и</strong>ального дентальных <strong>в</strong> <strong>в</strong><strong>и</strong>ду ударен<strong>и</strong>я на<br />

последнем слоге. Часто пр<strong>и</strong><strong>в</strong>лекаемый <strong>в</strong> с<strong>в</strong>яз<strong>и</strong> со сла<strong>в</strong>. strъjъ др.-рус. Стр<strong>и</strong>-богъ, на мой <strong>в</strong>згляд,<br />

не я<strong>в</strong>ляется эк<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>в</strong>алентом <strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропейского «Бога-Отца» (см. такую <strong>и</strong>нтерпретац<strong>и</strong>ю <strong>в</strong> [И<strong>в</strong>ано<strong>в</strong>,<br />

Топоро<strong>в</strong>, 1992b, c. 471], где предполагается архет<strong>и</strong>п *ptr-ei- *deiwo с заменой последнего<br />

компонента на *bog-), а <strong>в</strong>место этого сопоста<strong>в</strong><strong>и</strong>м <strong>в</strong> с<strong>в</strong>оей осно<strong>в</strong>е с др.-<strong>и</strong>нд. Savitár, который,<br />

подобно Стр<strong>и</strong>богу, обладает «атмосферным<strong>и</strong> функц<strong>и</strong>ям<strong>и</strong>» <strong>и</strong> с<strong>в</strong>язан с <strong>в</strong>етрам<strong>и</strong>.<br />

1 Обычно не пр<strong>и</strong><strong>в</strong>лекаемая гэльская форма была <strong>в</strong> употреблен<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> Шотланд<strong>и</strong><strong>и</strong> еще <strong>в</strong> конце XIX<br />

<strong>в</strong>., а ее дре<strong>в</strong>н<strong>и</strong>й аналог puithair, piustar <strong>и</strong>зредка <strong>в</strong>стречается <strong>в</strong> текстах наряду с редуц<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анной<br />

формой siur (см.: [Stokes, 1876-1878, c. 35]).


40<br />

сла<strong>в</strong>. sestra, тох. A sar, тох. B ser), <strong>в</strong> дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>тельност<strong>и</strong> <strong>в</strong>осход<strong>и</strong>т к композ<strong>и</strong>ту<br />

*swásater с распространенным с друг<strong>и</strong>м<strong>и</strong> ИЕ <strong>и</strong>денон<strong>и</strong>мам<strong>и</strong> суфф<strong>и</strong>ксом -ter.<br />

Этот суфф<strong>и</strong>кс сохран<strong>и</strong>лся <strong>в</strong> полной мере <strong>в</strong> германо-балто-сла<strong>в</strong>янской <strong>в</strong>ет<strong>в</strong><strong>и</strong> (где<br />

<strong>в</strong> месте стыка морфем между д<strong>в</strong>умя смычным<strong>и</strong> про<strong>и</strong>зошла с<strong>и</strong>нкопа гласного:<br />

гот. swistar, ст.-сла<strong>в</strong>. sestra < *swes(a)ter), <strong>в</strong> переж<strong>и</strong>точной форме — <strong>в</strong> кельтск<strong>и</strong>х<br />

<strong>и</strong> полностью редуц<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ался <strong>в</strong> языках тохаро-греко-<strong>и</strong>ндо-<strong>и</strong>ранской <strong>в</strong>ет<strong>в</strong><strong>и</strong>.<br />

Армянская форма k‛oyr, демонстр<strong>и</strong>рующая т<strong>и</strong>п<strong>и</strong>чные для этого языка процессы<br />

фонет<strong>и</strong>ческой редукц<strong>и</strong><strong>и</strong>, скорее <strong>в</strong>осход<strong>и</strong>т к *swesoter, чем к *swesor (<strong>в</strong> обо<strong>и</strong>х<br />

случаях с <strong>в</strong>ыпаден<strong>и</strong>ем s между гласным<strong>и</strong>), на что указы<strong>в</strong>ает группа -yr; ср. арм.<br />

hayr < *pVtér «отец», mayr < *māter «мать», ełbayr < *arbháter «брат»). То, что<br />

<strong>и</strong>мела место <strong>и</strong>менно редукц<strong>и</strong>я суфф<strong>и</strong>кса (это предполагал<strong>и</strong>, кстат<strong>и</strong>, еще братья<br />

<strong>Г</strong>р<strong>и</strong>мм), а не <strong>и</strong>нф<strong>и</strong>ксац<strong>и</strong>я -t- по аналог<strong>и</strong><strong>и</strong>, подт<strong>в</strong>ерждается балт<strong>и</strong>йской группой,<br />

где л<strong>и</strong>то<strong>в</strong>ская форма сохраняет -r- <strong>в</strong> генет<strong>и</strong><strong>в</strong>е <strong>и</strong> <strong>в</strong>доба<strong>в</strong>ок окружена со <strong>в</strong>сех<br />

сторон формам<strong>и</strong> с -ter. Ед<strong>в</strong>а л<strong>и</strong> можно себе предста<strong>в</strong><strong>и</strong>ть сохранен<strong>и</strong>е <strong>в</strong> л<strong>и</strong>то<strong>в</strong>ском<br />

ПИЕ формы <strong>и</strong> ее неза<strong>в</strong><strong>и</strong>с<strong>и</strong>мую мод<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>кац<strong>и</strong>я по аналог<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> соседнем прусском<br />

д<strong>и</strong>алекте, <strong>в</strong> бл<strong>и</strong>зк<strong>и</strong>х сла<strong>в</strong>янск<strong>и</strong>х языках <strong>и</strong> <strong>в</strong> более отдаленных германск<strong>и</strong>х, пр<strong>и</strong><br />

том, что процесс редукц<strong>и</strong><strong>и</strong> конечного -r нал<strong>и</strong>цо <strong>в</strong> форме <strong>и</strong>мен<strong>и</strong>тельного падежа<br />

sesuõ. Что касается <strong>и</strong>ерогл.-лу<strong>в</strong>. nanas(a)r(a)ī- «сестра» (от nana «брат» c тем же<br />

показателем женского пола, что <strong>и</strong> <strong>в</strong> <strong>и</strong>ерогл.-лу<strong>в</strong>. hasu-sara «цар<strong>и</strong>ца»), то его<br />

структура (предста<strong>в</strong>ляющая собой распростаненный т<strong>и</strong>п обозначен<strong>и</strong>я «сестры»<br />

на осно<strong>в</strong>е терм<strong>и</strong>на «брат» с доба<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>ем показателя пола) <strong>и</strong>меет сл<strong>и</strong>шком мало<br />

общего со структурой мн<strong>и</strong>мого swesor** <strong>и</strong> не может, <strong>в</strong>опрек<strong>и</strong> [И<strong>в</strong>ано<strong>в</strong>, 1974, c.<br />

191], пр<strong>и</strong><strong>в</strong>лекаться <strong>в</strong> качест<strong>в</strong>е доказательст<strong>в</strong>а нал<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>я смысла «с<strong>в</strong>оя женщ<strong>и</strong>на» у<br />

последнего.<br />

Ключ к пон<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>ю значен<strong>и</strong>я пер<strong>в</strong>ого компонента <strong>в</strong> *svása-ter дают<br />

германск<strong>и</strong>е формы для «сестры отца» — др.-<strong>в</strong>.-нем. pasa, basa (> ср.-<strong>в</strong>.-нем.<br />

base «сестра отца», нем. Base «куз<strong>и</strong>на»), др.-сакс. wasa. <strong>В</strong>место того, чтобы<br />

предполагать для загадочного германского терм<strong>и</strong>на г<strong>и</strong>покор<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческую<br />

мод<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>кац<strong>и</strong>ю незас<strong>в</strong><strong>и</strong>детельст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>анной оп<strong>и</strong>сательной с<strong>и</strong>нтагмы fadar-swёso<br />

«сестра отца» (см.: [Kluge, 1975, c. 54-55, 840]), следует, как кажется, обрат<strong>и</strong>ться<br />

к гот. awō «бабка», нем. д<strong>и</strong>ал. aww∂ «дед» <strong>и</strong> предполож<strong>и</strong>ть фонет<strong>и</strong>ческое<br />

раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>е *awasa > (s)wasa > basa (c генерац<strong>и</strong>онным скосом «бабка» > «сестра<br />

отца»). <strong>В</strong> таком <strong>в</strong><strong>и</strong>де прагерманск<strong>и</strong>й терм<strong>и</strong>н для «сестры отца» сопоста<strong>в</strong><strong>и</strong>м с<br />

карабах.-арм. hasi «сестра отца» (см. об этой форме <strong>в</strong> [Асмангулян, 1983, c. 42 <strong>и</strong><br />

далее], где отмечается, что <strong>в</strong> праармянском -s- предшест<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ал носо<strong>в</strong>ой <strong>и</strong>нф<strong>и</strong>кс,<br />

<strong>и</strong>наче s <strong>в</strong> поз<strong>и</strong>ц<strong>и</strong><strong>и</strong> между гласным<strong>и</strong> должен был <strong>в</strong>ыпасть), арм. д<strong>и</strong>ал. awa<br />

«бабка» (cогласно А.А.Асмангуляну, з<strong>в</strong>ательная форма от *awia) 1 , др.-арм. haw<br />

«дед» с <strong>и</strong>того<strong>в</strong>ой прагермано-армянской <strong>и</strong>зоглоссой *Hawasa-.<br />

Предлагаемая А.А.Асмангуляном <strong>и</strong>нтерпретац<strong>и</strong>я праарм. *ha n siia-<br />

«сестра отца» как отражающего ПИЕ корень со значен<strong>и</strong>ем «рождать» (хет.<br />

Haš(š)- «рождать») <strong>в</strong> сочетан<strong>и</strong><strong>и</strong> с суфф<strong>и</strong>ксом <strong>и</strong>мен<strong>и</strong> л<strong>и</strong>ца -iiā-, за которой<br />

следует предположен<strong>и</strong>е о том, что пер<strong>в</strong>оначально эта форма означала «мать,<br />

род<strong>и</strong>тельн<strong>и</strong>цу», страдает стандартным для эт<strong>и</strong>молог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х реконструкц<strong>и</strong>й<br />

1 А.А.Асмангулян ож<strong>и</strong>дает для д<strong>и</strong>ал. awa «бабка» раннюю форму awi (<strong>в</strong> прот<strong>и</strong><strong>в</strong>оположность<br />

haw «дед»). Думается сто<strong>и</strong>т <strong>в</strong> этой с<strong>в</strong>яз<strong>и</strong> рассмотреть арм. д<strong>и</strong>ал. azi (< *agi) «бабка, мать» <strong>в</strong> <strong>в</strong><strong>и</strong>ду<br />

еще не до конца ясного <strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропейского соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong><strong>и</strong>я <strong>и</strong>нтер<strong>в</strong>окальных -w- <strong>и</strong> -g(h)-,<br />

отмеченного <strong>в</strong>ыше <strong>в</strong> парад<strong>и</strong>гме ИЕ терм<strong>и</strong>но<strong>в</strong> для «дочер<strong>и</strong>» (напр<strong>и</strong>мер, греч. thugáter <strong>и</strong> лу<strong>в</strong>.<br />

tuwatri) <strong>и</strong> по по<strong>в</strong>оду <strong>в</strong>.-луж. wowa ~ рус. Яга, лат. deivos <strong>и</strong> др.-рус. Дажьбог (< *dagos), а также<br />

упом<strong>и</strong>наемого друг<strong>и</strong>м<strong>и</strong> <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ателям<strong>и</strong> (см., напр<strong>и</strong>мер: [Туманян, 1978, c. 286-287] по по<strong>в</strong>оду<br />

лат. rīvus <strong>и</strong> cт.-сла<strong>в</strong>. rĕka «река», лтш. dzîga «ж<strong>и</strong>знь» <strong>и</strong> cкр. jivá «ж<strong>и</strong><strong>в</strong>ой»).


41<br />

недостатком, а <strong>и</strong>менно стремлен<strong>и</strong>е <strong>в</strong>оз<strong>в</strong>ест<strong>и</strong> <strong>и</strong>денон<strong>и</strong>мы к не<strong>и</strong>денон<strong>и</strong>м<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м<br />

корням с гото<strong>в</strong>ым<strong>и</strong> значен<strong>и</strong>ям<strong>и</strong>. Когда объяснен<strong>и</strong>е дается терм<strong>и</strong>нам для<br />

«матер<strong>и</strong>», «отца» <strong>и</strong>л<strong>и</strong> детей, пресло<strong>в</strong>утый корень (<strong>и</strong>л<strong>и</strong> корн<strong>и</strong>) со значен<strong>и</strong>ем<br />

«рождать» кажется уместным, но потом <strong>в</strong>озн<strong>и</strong>кают но<strong>в</strong>ые сло<strong>в</strong>а, которые не<br />

<strong>и</strong>меют отношен<strong>и</strong>я к рожден<strong>и</strong>ю, но также фонет<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> «закономерно»<br />

<strong>в</strong>оз<strong>в</strong>одятся к тому же корню. <strong>В</strong> этом случае <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ател<strong>и</strong> пр<strong>и</strong>бегают к<br />

аргументу незас<strong>в</strong><strong>и</strong>детельст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>анных семант<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х сд<strong>в</strong><strong>и</strong>го<strong>в</strong>. Карабах.-арм. hasi<br />

«сестра отца» хорошо <strong>и</strong>ллюстр<strong>и</strong>рует <strong>и</strong>скусст<strong>в</strong>енность так<strong>и</strong>х построен<strong>и</strong>й, так как<br />

<strong>в</strong> <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ко-т<strong>и</strong>полог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м<strong>и</strong> <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ям<strong>и</strong> СТР да<strong>в</strong>но было устано<strong>в</strong>лено<br />

отсутст<strong>в</strong><strong>и</strong>е моделей, которые сл<strong>и</strong><strong>в</strong>ал<strong>и</strong> бы <strong>в</strong> одну категор<strong>и</strong>ю «мать» <strong>и</strong> «сестру<br />

отца», <strong>в</strong>ыделяя пр<strong>и</strong> этом «сестру матер<strong>и</strong>» (ср. пр<strong>и</strong>нц<strong>и</strong>п «<strong>и</strong>збеган<strong>и</strong>я<br />

д<strong>и</strong>зъюнкт<strong>и</strong><strong>в</strong>ност<strong>и</strong>» Дж.<strong>Г</strong>р<strong>и</strong>нберга <strong>в</strong> [Greenberg, 1990]). <strong>В</strong> <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> армянского<br />

языка нет н<strong>и</strong>как<strong>и</strong>х указан<strong>и</strong>й на то, что hasi когда-то знач<strong>и</strong>ло «мать, сестра<br />

матер<strong>и</strong>, сестра отца». Пр<strong>и</strong><strong>в</strong>лекаемая А.А.Асмангуляном <strong>в</strong> качест<strong>в</strong>е поддержк<strong>и</strong><br />

семант<strong>и</strong>ческой <strong>и</strong>нтерпретац<strong>и</strong><strong>и</strong> праарм. *ha n siia- как «род<strong>и</strong>тельн<strong>и</strong>ца» > «мать» ><br />

«сестра отца» («кро<strong>в</strong>ная родст<strong>в</strong>енн<strong>и</strong>ца со стороны отца») эт<strong>и</strong>молог<strong>и</strong>я лат. amita<br />

«сестра отца» <strong>и</strong>з лат. *amma «мать, мама» (зас<strong>в</strong><strong>и</strong>детельст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ана только <strong>в</strong><br />

лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>х <strong>и</strong>менах собст<strong>в</strong>енных <strong>и</strong> <strong>в</strong> дочерн<strong>и</strong>х романск<strong>и</strong>х языках) [Meillet, Ernout,<br />

1951. T. 1, c. 50-51] не я<strong>в</strong>ляется убед<strong>и</strong>тельной <strong>и</strong> была предложена сло<strong>в</strong>арем<br />

Мейе-Эрну за не<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>ем лучшего 1 ; см. н<strong>и</strong>же другую <strong>и</strong>нтерпретац<strong>и</strong>ю). На<br />

самом деле так<strong>и</strong>е формы, как хет. Haš(š)- «рождать», Ha n ššatar «род», Hašša<br />

«<strong>в</strong>нук, <strong>в</strong>нучка» <strong>в</strong>месте с ИЕ корнем *seu- «рождать» (с моб<strong>и</strong>льным s-) <strong>в</strong>осходят<br />

к *HauHo- «отец матер<strong>и</strong>; дет<strong>и</strong> дочер<strong>и</strong> мужч<strong>и</strong>ны», *HauHasa- «дет<strong>и</strong> дочер<strong>и</strong><br />

(мужч<strong>и</strong>ны)» > «<strong>в</strong>нук, <strong>в</strong>нучка».<br />

ИЕ наз<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я «сестры» содержат <strong>в</strong> себе тот же начальный комплекс с<br />

лар<strong>и</strong>нгальным, только стянутый <strong>в</strong> конструкц<strong>и</strong>ю с моб<strong>и</strong>льным s- (*Hawasa- ><br />

*swasa). Можно предполагать, что ПИЕ *Hawasa- (<strong>и</strong>л<strong>и</strong> *swasa-) обозначал<br />

понят<strong>и</strong>е «сестра отца; старшая сестра = куз<strong>и</strong>на»; <strong>в</strong> дальнейшем пр<strong>и</strong> помощ<strong>и</strong><br />

суфф<strong>и</strong>кса -ter этот семант<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й комплекс распался, <strong>в</strong>озн<strong>и</strong>к терм<strong>и</strong>н для<br />

«сестры» (*swása-ter), <strong>и</strong> сема cтарш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>а для этой но<strong>в</strong>ой категор<strong>и</strong><strong>и</strong> перестала<br />

быть актуальной. Так<strong>и</strong>м образом, есл<strong>и</strong> <strong>в</strong> так<strong>и</strong>х осно<strong>в</strong>ах, как cла<strong>в</strong>. ujъ <strong>и</strong>л<strong>и</strong> ИЕ<br />

*swekuros отраз<strong>и</strong>лось одно перемещен<strong>и</strong>е <strong>и</strong>денон<strong>и</strong>ма *HauHo- — <strong>и</strong>з +2<br />

поколен<strong>и</strong>я <strong>в</strong> +1 поколен<strong>и</strong>е, то <strong>в</strong> ИЕ наз<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ях «сестры» отраз<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь д<strong>в</strong>а<br />

перемещен<strong>и</strong>я этого же корня: сначала <strong>в</strong> +1 поколен<strong>и</strong>е, а затем оттуда <strong>в</strong> 0<br />

поколен<strong>и</strong>е («бабка» > «сестра отца» > «(старшая) сестра»). Пр<strong>и</strong>мечательно, что<br />

значен<strong>и</strong>е «сестра отца, сестра, параллельная куз<strong>и</strong>на» <strong>в</strong>осстана<strong>в</strong>л<strong>и</strong><strong>в</strong>ал для<br />

мн<strong>и</strong>мого ПИЕ *swesor <strong>В</strong>.<strong>В</strong>.И<strong>в</strong>ано<strong>в</strong> [И<strong>в</strong>ано<strong>в</strong>, 1974].<br />

<strong>В</strong> качест<strong>в</strong>е <strong>в</strong>озможных канд<strong>и</strong>дато<strong>в</strong> <strong>в</strong> данное эт<strong>и</strong>молог<strong>и</strong>ческое гнездо<br />

пр<strong>и</strong><strong>в</strong>едем, с одной стороны, лат. amita «сестра отца» (< *Hauita, пр<strong>и</strong> avia<br />

«бабака», c лар<strong>и</strong>нгальным <strong>в</strong> анлауте по «закону Кур<strong>и</strong>ло<strong>в</strong><strong>и</strong>ча» <strong>и</strong> сонор<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>ей -<br />

u- <strong>в</strong> -m- между гласным<strong>и</strong>; то же объяснен<strong>и</strong>е может быть дано хет. Hamasa, лу<strong>в</strong>.<br />

1 <strong>В</strong>о-пер<strong>в</strong>ых, <strong>в</strong> лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>х л<strong>и</strong>чных <strong>и</strong>менах т<strong>и</strong>па Amma, Ammius, Ammia, Ammiānus сонант<br />

гем<strong>и</strong>н<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан, тогда как <strong>в</strong> лат. amita — нет, что указы<strong>в</strong>ает на слабость этого согласного <strong>в</strong><br />

последней форме; <strong>в</strong>о-<strong>в</strong>торых, марг<strong>и</strong>нальный для лат<strong>и</strong>нского корень *amma, даже есл<strong>и</strong> не<br />

я<strong>в</strong>ляется за<strong>и</strong>мст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ем, <strong>в</strong>ряд л<strong>и</strong> мог дать лексему со значен<strong>и</strong>ем такой <strong>в</strong>ажной родст<strong>в</strong>енной<br />

категор<strong>и</strong><strong>и</strong>, как «сестра отца», пр<strong>и</strong> этом не отраз<strong>и</strong>ться н<strong>и</strong> <strong>в</strong> чем другом <strong>и</strong> <strong>в</strong>ыйт<strong>и</strong> <strong>и</strong>з употреблен<strong>и</strong>я.<br />

Пр<strong>и</strong><strong>в</strong>лечен<strong>и</strong>е лат. *amma «мать, мама» > amita «сестра отца» <strong>в</strong> качест<strong>в</strong>е обосно<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я<br />

семант<strong>и</strong>ческого раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я <strong>в</strong> армянском подт<strong>в</strong>ерждает кр<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ку А.А.Бурык<strong>и</strong>на метода<br />

«<strong>и</strong>зосемант<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х рядо<strong>в</strong>»: с у<strong>в</strong>ел<strong>и</strong>чен<strong>и</strong>ем кол<strong>и</strong>чест<strong>в</strong>а пр<strong>и</strong>меро<strong>в</strong> параллельного семант<strong>и</strong>ческого<br />

раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я <strong>в</strong> разных языках может у<strong>в</strong>ел<strong>и</strong>ч<strong>и</strong><strong>в</strong>аться не только надежность предлагаемых<br />

эт<strong>и</strong>молог<strong>и</strong>й, но <strong>и</strong>, наоборот, <strong>в</strong>ероятность <strong>и</strong>х ложност<strong>и</strong>.


42<br />

hamsa «<strong>в</strong>нук»: <strong>и</strong>з *HauHasa- <strong>в</strong> <strong>в</strong><strong>и</strong>ду др.-<strong>и</strong>рл. (h)áue «<strong>в</strong>нук», шотл. o, oy, oe «<strong>в</strong>нук,<br />

племянн<strong>и</strong>к» c д<strong>и</strong>фтонгом, <strong>в</strong>ыполняющ<strong>и</strong>м д<strong>и</strong>м<strong>и</strong>нут<strong>и</strong><strong>в</strong>ную функц<strong>и</strong>ю [Grant,<br />

Murison, 1965. Vol. 6, c. 465]), а с другой — лтш. māsa «старшая сестра» <strong>и</strong> л<strong>и</strong>т.<br />

móša «сестра мужа» (< *awasa, *swasa с сохранен<strong>и</strong>ем полного гласного <strong>в</strong><br />

ауслауте). Л<strong>и</strong>т. móša «сестра мужа» сопоста<strong>в</strong><strong>и</strong>м с ст.-сла<strong>в</strong>. svĭstĭ, серб. svast,<br />

svästi, сло<strong>в</strong>ен. svâst, svêst, болг. svéstka «сестра жены», ст.-польск. świeść «сестра<br />

жены, сестра мужа» (<strong>в</strong><strong>и</strong>д<strong>и</strong>мо, дре<strong>в</strong>нейшее значен<strong>и</strong>е <strong>в</strong> этом гнезде сла<strong>в</strong>янск<strong>и</strong>х<br />

сло<strong>в</strong>) (формы <strong>в</strong>зяты <strong>и</strong>з: [Трубаче<strong>в</strong>, 1959, c. 140]). То, что с пер<strong>в</strong>ого <strong>в</strong>згляда<br />

<strong>и</strong>зол<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анные балт<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>е формы предста<strong>в</strong>ляют собой не <strong>и</strong>нно<strong>в</strong>ац<strong>и</strong>ю, а<br />

фонет<strong>и</strong>ческое преобразо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е обще<strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропейского терм<strong>и</strong>на, объясняет<br />

нал<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>е уже <strong>в</strong> старолатышском про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одной от māsa формы māsēns «сын<br />

сестры» (пр<strong>и</strong> л<strong>и</strong>т. seserėnas, польск. siostrzan «то же» с тем же пр<strong>и</strong>тяжательным<br />

суфф<strong>и</strong>ксом *-ēno). На это нетр<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>альное обстоятельст<strong>в</strong>о обращается <strong>в</strong>н<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>е<br />

<strong>в</strong> [И<strong>в</strong>ано<strong>в</strong>, 1974, c. 190].<br />

Нал<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>е у родст<strong>в</strong>енных форм значен<strong>и</strong>й с<strong>в</strong>яз<strong>и</strong> по родст<strong>в</strong>у <strong>и</strong> по с<strong>в</strong>ойст<strong>в</strong>у <strong>в</strong><br />

0 поколен<strong>и</strong><strong>и</strong>, думается, я<strong>в</strong>ляется указан<strong>и</strong>ем на <strong>и</strong>сходное значен<strong>и</strong>е ПИЕ *swāsa-<br />

«(старшая) сестра = (старшая) параллельная куз<strong>и</strong>на = (старшая) кросскуз<strong>и</strong>на»,<br />

да<strong>в</strong>шее <strong>в</strong> прасла<strong>в</strong>янском параллельные формы *swastr «сестра супруга» <strong>и</strong> форму<br />

*sestra.<br />

Для семант<strong>и</strong>ческого раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я «сестра отца > сестра» ср. полную<br />

т<strong>и</strong>полог<strong>и</strong>ческую (<strong>и</strong>л<strong>и</strong> генет<strong>и</strong>ческую) параллель <strong>в</strong> ф<strong>и</strong>нно-угорск<strong>и</strong>х языках, где<br />

(<strong>в</strong> саамской с<strong>и</strong>стеме) отмечается <strong>в</strong>доба<strong>в</strong>ок еще более арха<strong>и</strong>чная<br />

ам<strong>и</strong>торец<strong>и</strong>прокность: cаам. siessa, siesa «сестра отца; дет<strong>и</strong> брата женщ<strong>и</strong>ны»,<br />

ком<strong>и</strong>-зыр. soć «сестра», ф<strong>и</strong>н. sisko «сестра», <strong>в</strong>одь. siso, sõso «сестра», эст. sõtse<br />

«сестра», sõse «сестра отца», манс. ćća, śaas «бабка», хант. śæži «бабка, сестра<br />

отца <strong>и</strong>л<strong>и</strong> матер<strong>и</strong>» (по: [Сollinder, 1955, c. 114], где <strong>в</strong>ыпущено значен<strong>и</strong>е «дет<strong>и</strong><br />

брата женщ<strong>и</strong>ны» для саамской формы). Объед<strong>и</strong>нен<strong>и</strong>е <strong>в</strong> одну категор<strong>и</strong>ю<br />

«(младшей) сестры отца» <strong>и</strong> «старшей сестры» я<strong>в</strong>ляется устойч<strong>и</strong><strong>в</strong>ой<br />

т<strong>и</strong>полог<strong>и</strong>ческой чертой («сочлененное поколен<strong>и</strong>е»), хорошо прослеж<strong>и</strong><strong>в</strong>аемой<br />

также <strong>в</strong> с<strong>и</strong>б<strong>и</strong>рск<strong>и</strong>х ТР <strong>и</strong> <strong>в</strong> ТР <strong>и</strong>ндейце<strong>в</strong> на-дене, сходной с генерац<strong>и</strong>онным<br />

скосом т<strong>и</strong>па «кроу» <strong>и</strong> я<strong>в</strong>ляющейся ступенью распада ам<strong>и</strong>торец<strong>и</strong>прокност<strong>и</strong>.<br />

<strong>В</strong>.<strong>В</strong>.И<strong>в</strong>ано<strong>в</strong> [И<strong>в</strong>ано<strong>в</strong>, 1974, c. 194-195] ош<strong>и</strong>бочно рассматр<strong>и</strong><strong>в</strong>ал значен<strong>и</strong>е «сестра<br />

отца, сестра, параллельная куз<strong>и</strong>на» как с<strong>в</strong><strong>и</strong>детельст<strong>в</strong>о «скоса омаха».<br />

<strong>Г</strong>енерац<strong>и</strong>онный скос т<strong>и</strong>па «омаха» сл<strong>и</strong><strong>в</strong>ает межпоколенные категор<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong><br />

матр<strong>и</strong>латеральной подс<strong>и</strong>стеме, но не <strong>в</strong> патр<strong>и</strong>латеральной.<br />

ПИЕ *arbh(H)ter «(старш<strong>и</strong>й младш<strong>и</strong>й) брат; кузен» > *bhráter «брат».<br />

Остается рассмотреть еще одну <strong>и</strong>нтересную проблему, затронутую<br />

откл<strong>и</strong>ком С.<strong>В</strong>.Кулланды, а <strong>и</strong>менно «дело о брате». <strong>В</strong> ТМИР было предложено<br />

от<strong>в</strong>ергнуть сущест<strong>в</strong>ующую реконструкц<strong>и</strong>ю ПИЕ наз<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я для «брата» как<br />

*bhráter <strong>и</strong>, на осно<strong>в</strong>ан<strong>и</strong><strong>и</strong> арм. elbayr «брат» <strong>и</strong> осет. aervád «член рода (отца)»,<br />

реконстру<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ать праформу как *arbh(H)ter (есл<strong>и</strong> учесть <strong>в</strong>озможное родст<strong>в</strong>о с<br />

хет. Huelpi «детеныш (ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отного)» 1 , то *H u arbh(H)ter «младш<strong>и</strong>й брат = кузен»).<br />

Сразу скажу, что <strong>в</strong> <strong>в</strong><strong>и</strong>ду сла<strong>в</strong>. *bata «старш<strong>и</strong>й брат, брат отца, отец» (см. н<strong>и</strong>же),<br />

характер семы относ<strong>и</strong>тельного <strong>в</strong>озраста <strong>в</strong> данном эт<strong>и</strong>моне мне не<br />

предста<strong>в</strong>ляется ясной.<br />

1 <strong>В</strong>опрек<strong>и</strong> С.<strong>В</strong>.Кулланде, эта форма была за<strong>и</strong>мст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ана не у Т.<strong>В</strong>.<strong>Г</strong>амкрел<strong>и</strong>дзе <strong>и</strong> <strong>В</strong>.<strong>В</strong>.И<strong>в</strong>ано<strong>в</strong>а, где<br />

она пр<strong>и</strong><strong>в</strong>од<strong>и</strong>тся <strong>в</strong> <strong>и</strong>ном контексте, а <strong>и</strong>з хеттского сло<strong>в</strong>аря Й.Фр<strong>и</strong>др<strong>и</strong>ха.


43<br />

<strong>В</strong> ТМИР реконструкц<strong>и</strong><strong>и</strong> формы *arbh(H)ter был<strong>и</strong> предложены<br />

следующ<strong>и</strong>е обосно<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я:<br />

1) <strong>В</strong> ПИЕ реконструкц<strong>и</strong>ях отсутст<strong>в</strong>ует спец<strong>и</strong>альные терм<strong>и</strong>н(ы) для «кузено<strong>в</strong>».<br />

Это может означать, что кузены л<strong>и</strong>бо сл<strong>и</strong><strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь с родст<strong>в</strong>енн<strong>и</strong>кам<strong>и</strong><br />

<strong>в</strong>осходящ<strong>и</strong>х поколен<strong>и</strong>й, л<strong>и</strong>бо с родст<strong>в</strong>енн<strong>и</strong>кам<strong>и</strong> н<strong>и</strong>сходящ<strong>и</strong>х поколен<strong>и</strong>й,<br />

л<strong>и</strong>бо со с<strong>в</strong>ойст<strong>в</strong>енн<strong>и</strong>кам<strong>и</strong>, л<strong>и</strong>бо с с<strong>и</strong>бл<strong>и</strong>нгам<strong>и</strong>. Пер<strong>в</strong>ые д<strong>в</strong>е <strong>в</strong>озможност<strong>и</strong><br />

мало<strong>в</strong>ероятны, так как <strong>в</strong>се генерац<strong>и</strong>онно скошенные модел<strong>и</strong> <strong>в</strong><br />

<strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропейск<strong>и</strong>х языках обычно не распространяются на 0 поколен<strong>и</strong>е.<br />

Последн<strong>и</strong>е д<strong>в</strong>е <strong>в</strong>озможност<strong>и</strong> <strong>в</strong>за<strong>и</strong>мос<strong>в</strong>язаны, так как пр<strong>и</strong> <strong>и</strong>сконном<br />

тождест<strong>в</strong>е терм<strong>и</strong>но<strong>в</strong> для с<strong>и</strong>бл<strong>и</strong>нго<strong>в</strong> <strong>и</strong> кузено<strong>в</strong> (<strong>и</strong>нкорпор<strong>и</strong>рующ<strong>и</strong>й т<strong>и</strong>п,<br />

<strong>в</strong>ыд<strong>в</strong><strong>и</strong>гающ<strong>и</strong>йся мной на место дре<strong>в</strong>нейшего способа класс<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>кац<strong>и</strong><strong>и</strong><br />

категор<strong>и</strong>й 0 поколен<strong>и</strong>я) поя<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е нормы кросскузенного брака <strong>и</strong>л<strong>и</strong><br />

сложен<strong>и</strong>е соц<strong>и</strong>альных структур, осно<strong>в</strong>анных на брачном обмене, может<br />

пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ест<strong>и</strong> к переходу (с трансформац<strong>и</strong>ей формы) лексем(ы) со значен<strong>и</strong>м<br />

«с<strong>и</strong>бл<strong>и</strong>нг-кузен» <strong>в</strong> с<strong>в</strong>ойст<strong>в</strong>енную номенклатуру. Следо<strong>в</strong>ательно, может<br />

оказаться перспект<strong>и</strong><strong>в</strong>ным сра<strong>в</strong>нен<strong>и</strong>е ИЕ терм<strong>и</strong>на для «брата» с некоторым<strong>и</strong><br />

терм<strong>и</strong>нам<strong>и</strong> с<strong>в</strong>ойст<strong>в</strong>а с целью <strong>в</strong>ыяснен<strong>и</strong>я дре<strong>в</strong>нейшего фонет<strong>и</strong>ческого <strong>и</strong><br />

морфолог<strong>и</strong>ческого обл<strong>и</strong>ка *bhráter.<br />

2) Трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онное объяснен<strong>и</strong>е аномальных арм. elbayr <strong>и</strong> осет. aervád (последняя<br />

форма, к сло<strong>в</strong>у сказать, часто <strong>в</strong>ообще не пр<strong>и</strong><strong>в</strong>од<strong>и</strong>тся <strong>в</strong> сп<strong>и</strong>сках рефлексо<strong>в</strong><br />

данного эт<strong>и</strong>мона, что пр<strong>и</strong>мечательно 1 ) как <strong>в</strong>озн<strong>и</strong>кш<strong>и</strong>х <strong>в</strong> результате метатезы<br />

*bhr- > *rbh- неудо<strong>в</strong>лет<strong>в</strong>ор<strong>и</strong>тельно, поскольку <strong>и</strong> <strong>в</strong> армянском, <strong>и</strong> <strong>в</strong><br />

осет<strong>и</strong>нском структура корня не rb-, а Vrb-.<br />

3) Наблюдается сходст<strong>в</strong>о между армяно-осет<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>м закрытым слогом Vrb- <strong>в</strong><br />

этом <strong>и</strong>денон<strong>и</strong>ме <strong>и</strong> так<strong>и</strong>м<strong>и</strong> же структурам<strong>и</strong> <strong>в</strong> прасла<strong>в</strong>янском (VCC-),<br />

регулярно дающ<strong>и</strong>е <strong>в</strong> сла<strong>в</strong>янск<strong>и</strong>х языках открытую слого<strong>в</strong>ую структуру<br />

(C(C)V-).<br />

4) <strong>В</strong> <strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропейск<strong>и</strong>х языках <strong>и</strong>меются терм<strong>и</strong>ны с<strong>в</strong>ойст<strong>в</strong>а, сходные с<br />

терм<strong>и</strong>нам<strong>и</strong> для «брата», но с более <strong>в</strong>ар<strong>и</strong>ат<strong>и</strong><strong>в</strong>ной корне<strong>в</strong>ой структурой (сла<strong>в</strong>.<br />

cябер, шабер, сябры <strong>и</strong> этнон<strong>и</strong>мы серб <strong>и</strong> сорб < *Sirbi пр<strong>и</strong> гот. sibbja, нем.<br />

Sippe (< *sibbja) «род; родст<strong>в</strong>о» (с пер<strong>в</strong>оначальным смыслом «с<strong>в</strong>ойст<strong>в</strong>о» <strong>и</strong>,<br />

<strong>в</strong><strong>и</strong>д<strong>и</strong>мо, утратой r перед -b-), этнон<strong>и</strong>м Suēbi, Swābā «ш<strong>в</strong>абы». Тождест<strong>в</strong>енная<br />

армяно-осет<strong>и</strong>нской <strong>и</strong>зоглоссе форма пр<strong>и</strong>сутст<strong>в</strong>ует также <strong>в</strong> так<strong>и</strong>х сло<strong>в</strong>ах, как<br />

гот. arbja, др.-<strong>в</strong>.-нем. erbo «наследн<strong>и</strong>к», скр. arbha «маленьк<strong>и</strong>й, слабый,<br />

ребенок», арм. orb «c<strong>и</strong>рота», arbaneak «слуга», др.-<strong>и</strong>рл. orbe «наследн<strong>и</strong>к» <strong>и</strong><br />

др.<br />

С.<strong>В</strong>.Кулланда <strong>в</strong>ыд<strong>в</strong><strong>и</strong>нул тр<strong>и</strong> осно<strong>в</strong>ных <strong>в</strong>озражен<strong>и</strong>я:<br />

1) начальный гласный <strong>в</strong> армянском <strong>и</strong> осет<strong>и</strong>нском — протет<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й <strong>и</strong> был пр<strong>и</strong>соед<strong>и</strong>нен к<br />

метатез<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анному корню *rbh- позднее якобы потому, что армянск<strong>и</strong>й не терп<strong>и</strong>т<br />

начального пла<strong>в</strong>ного.<br />

Хотя такая <strong>и</strong>нтерпретац<strong>и</strong>я про<strong>и</strong>схожден<strong>и</strong>я корня Vrb- <strong>в</strong> осет<strong>и</strong>нском <strong>и</strong><br />

армянском дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>тельно получ<strong>и</strong>ла ш<strong>и</strong>рокое хожден<strong>и</strong>е, она ош<strong>и</strong>бочна.<br />

1 Осет. aervád не пр<strong>и</strong><strong>в</strong>од<strong>и</strong>тся <strong>в</strong> сло<strong>в</strong>аре Ю.Покорного. Э.Бен<strong>в</strong>ен<strong>и</strong>ст не рассматр<strong>и</strong><strong>в</strong>ает осет.<br />

aervád <strong>в</strong> с<strong>в</strong>яз<strong>и</strong> с ИЕ наз<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ям<strong>и</strong> «брата» <strong>в</strong> Études sur la Langue Ossète (1959) <strong>и</strong> не упом<strong>и</strong>нает эту<br />

форму <strong>в</strong> Le Vocabulaire des Institutions Indo-Européennes (1970).


44<br />

<strong>В</strong>о-пер<strong>в</strong>ых, осет<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>й прекрасно «терп<strong>и</strong>т» пла<strong>в</strong>ные <strong>в</strong> анлауте 1 (это<br />

<strong>в</strong>ыражается, напр<strong>и</strong>мер, <strong>в</strong> том, что <strong>в</strong> ряде <strong>и</strong>ранск<strong>и</strong>х сло<strong>в</strong> на pr- осет<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>й<br />

утрач<strong>и</strong><strong>в</strong>ает р <strong>и</strong> оста<strong>в</strong>ляет r <strong>в</strong> начале сло<strong>в</strong>а без протет<strong>и</strong>ческого гласного;<br />

наапр<strong>и</strong>мер, rīvad/revæd «с<strong>в</strong>ободный», но лат. prīvātus [Абае<strong>в</strong>, 1979, Т. 3]), но <strong>в</strong>се<br />

ра<strong>в</strong>но демонстр<strong>и</strong>рует <strong>в</strong> aervád структуру Vrb-.<br />

<strong>В</strong>о-<strong>в</strong>торых, протет<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й гласный — определен<strong>и</strong>е функц<strong>и</strong>ональное, а<br />

не <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческое; <strong>в</strong>ажно не определ<strong>и</strong>ть функц<strong>и</strong>ю начального гласного<br />

(облегчен<strong>и</strong>е про<strong>и</strong>зношен<strong>и</strong>я), а определ<strong>и</strong>ть его хронолог<strong>и</strong>ю по отношен<strong>и</strong>ю к<br />

структуре, его не <strong>и</strong>меющей. <strong>В</strong> случае, допуст<strong>и</strong>м, франц. e-sprit <strong>и</strong> лат. spiritus<br />

корне<strong>в</strong>ая структура прозрачна <strong>и</strong> с<strong>и</strong>туац<strong>и</strong>я ясна, но <strong>в</strong> армянском, по<br />

собст<strong>в</strong>енному пр<strong>и</strong>знан<strong>и</strong>ю С.<strong>В</strong>.Кулланды, «протет<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й гласный сущест<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ал<br />

уже на самой ранней стад<strong>и</strong><strong>и</strong> п<strong>и</strong>сьменной ф<strong>и</strong>ксац<strong>и</strong><strong>и</strong> дре<strong>в</strong>неармянского языка».<br />

Это не уд<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>тельно, так как, пом<strong>и</strong>мо армянского <strong>и</strong> не го<strong>в</strong>оря об осет<strong>и</strong>нском,<br />

«протет<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е» гласные регулярно поя<strong>в</strong>ляются <strong>в</strong> греческом <strong>и</strong> фр<strong>и</strong>г<strong>и</strong>йском (ср.,<br />

напр<strong>и</strong>мер, арм. ayr, греч. ánér, фр<strong>и</strong>г. anar «мужч<strong>и</strong>на») <strong>и</strong> отпадают <strong>в</strong> друг<strong>и</strong>х<br />

языках (cр. <strong>в</strong>ед. nar-, алб. njer «мужч<strong>и</strong>на»).<br />

<strong>В</strong>-треть<strong>и</strong>х, армянск<strong>и</strong>й, <strong>и</strong>збегая r (<strong>и</strong> l) <strong>в</strong> начале сло<strong>в</strong>а, продолжает <strong>в</strong> этом<br />

<strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропейскую тенденц<strong>и</strong>ю [Бен<strong>в</strong>ен<strong>и</strong>ст, 1995, c. 251], поэтому <strong>в</strong> таком языке<br />

метатеза bhr- > rbh- просто ф<strong>и</strong>з<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> не <strong>в</strong>озможна. Еще одна акс<strong>и</strong>ома,<br />

осно<strong>в</strong>анная на недоразумен<strong>и</strong><strong>и</strong>.<br />

Уже одного этого соображен<strong>и</strong>я было бы достаточно для того, чтобы<br />

пр<strong>и</strong>знать форму *arbh(H)ter <strong>и</strong>сконной 2 . Данная проблема, однако, заслуж<strong>и</strong><strong>в</strong>ает<br />

того, чтобы быть рассмотренной <strong>в</strong> более ш<strong>и</strong>роком ракурсе.<br />

Как <strong>в</strong> армянском, так <strong>и</strong> <strong>в</strong> осет<strong>и</strong>нском <strong>и</strong>меется достаточно форм с<br />

начальной структурой Vr/lC-/Vr/lV-, которые соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>уют той же структуре <strong>в</strong><br />

остальных ИЕ языках. Напр<strong>и</strong>мер,<br />

арм. ołn «поз<strong>в</strong>онок» пр<strong>и</strong> лат. ulna <strong>и</strong> ИЕ *ōlenā/*ōlek «локоть» (закрытые<br />

слог<strong>и</strong> <strong>в</strong> прасла<strong>в</strong>янском!) 3 ;<br />

erek «<strong>в</strong>ечер» пр<strong>и</strong> греч. érebos «тьма, мрак», гот. riqis;<br />

арм. erdumn, осет. ard «клят<strong>в</strong>а» пр<strong>и</strong> <strong>и</strong>ранск. *arta, *rta;<br />

арм. ełn «олень» пр<strong>и</strong> греч. élaphos, др.-л<strong>и</strong>т. elenis, рус. олень (но лань c<br />

потерей начального гласного);<br />

арм. lirb «скользк<strong>и</strong>й» пр<strong>и</strong> ИЕ *(s)libro; арм. ard «форма» пр<strong>и</strong> лат. artus<br />

«суста<strong>в</strong>»;<br />

осет. æl «соль» пр<strong>и</strong> греч. áls, лат. sal, сла<strong>в</strong>. cоль;<br />

осет. ærdæg «поло<strong>в</strong><strong>и</strong>на, сторона» пр<strong>и</strong> <strong>и</strong>ранск. arda «то же»;<br />

осет. ars «мед<strong>в</strong>едь», арм. arjoy «мед<strong>в</strong>едь» пр<strong>и</strong> греч. árktos <strong>и</strong> лат. ursus;<br />

1 То же самое можно сказать <strong>и</strong> по по<strong>в</strong>оду ск<strong>и</strong>фо-сарматской ономаст<strong>и</strong>к<strong>и</strong>.<br />

2 Пр<strong>и</strong>мечательность армянской метатезы заста<strong>в</strong>ляла <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ателей пр<strong>и</strong>бегать к так<strong>и</strong>м плохо<br />

доказуемым объяснен<strong>и</strong>ям, как, напр<strong>и</strong>мер, <strong>в</strong>л<strong>и</strong>ян<strong>и</strong>е карт<strong>в</strong>ельск<strong>и</strong>х языко<strong>в</strong> (ср. метатеза VCr- ><br />

VrC- <strong>в</strong> мегрельск<strong>и</strong>х за<strong>и</strong>мст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ях <strong>и</strong>з груз<strong>и</strong>нского <strong>и</strong> <strong>в</strong> армянск<strong>и</strong>х за<strong>и</strong>мст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ях <strong>и</strong>з занск<strong>и</strong>х),<br />

но <strong>и</strong> <strong>в</strong> этом случае для <strong>в</strong>осточно-<strong>и</strong>ранской (осет<strong>и</strong>нской, ск<strong>и</strong>фо-сарматской <strong>и</strong> отчаст<strong>и</strong> согд<strong>и</strong>йскохорезм<strong>и</strong>йской)<br />

метатезы этот аргумент не год<strong>и</strong>тся (cм.: [Шм<strong>и</strong>дт, 1993, c. 54 <strong>и</strong> др.]).<br />

3 Аргумент С.<strong>В</strong>.Кулланды относ<strong>и</strong>тельно закрытых слого<strong>в</strong> <strong>в</strong> прасла<strong>в</strong>янском, но не <strong>в</strong> остальных<br />

<strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропейск<strong>и</strong>х прад<strong>и</strong>алектах не кажется убед<strong>и</strong>тельным, так как <strong>и</strong>з<strong>в</strong>естны случа<strong>и</strong>, когда<br />

локальные процессы на по<strong>в</strong>ерку оказы<strong>в</strong>аются праязыко<strong>в</strong>ым<strong>и</strong> (см., напр<strong>и</strong>мер, перенос «закона<br />

<strong>Г</strong>рассмана» <strong>и</strong>з пра<strong>и</strong>ндо-ар<strong>и</strong>йского <strong>и</strong> прагреческого <strong>в</strong> пра<strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропейск<strong>и</strong>й Т.<strong>В</strong>.<strong>Г</strong>амкрел<strong>и</strong>дзе <strong>и</strong><br />

<strong>В</strong>.<strong>В</strong>.И<strong>в</strong>ано<strong>в</strong>ым). Закрытые слог<strong>и</strong> <strong>в</strong> прасла<strong>в</strong>янском могут оказаться «отложен<strong>и</strong>ем» дре<strong>в</strong>нейш<strong>и</strong>х<br />

<strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропейск<strong>и</strong>х языко<strong>в</strong>ых процессо<strong>в</strong>.


45<br />

осет. irwæd «калым» пр<strong>и</strong> а<strong>в</strong>ест. urvata, скр. vrata- «рел<strong>и</strong>г<strong>и</strong>озное<br />

устано<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е; обычай» (санскр<strong>и</strong>тская форма с метатезой <strong>и</strong> потерей начального<br />

гласного я<strong>в</strong>но позднейшая по форме <strong>и</strong> значен<strong>и</strong>ю);<br />

осет. arğ «цена, <strong>в</strong>ыкуп» пр<strong>и</strong> а<strong>в</strong>ест. arg «сто<strong>и</strong>ть», скр. arghá «цена», л<strong>и</strong>т.<br />

alga «плата»;<br />

осет. arm «рука» пр<strong>и</strong> <strong>и</strong>ранск. *arma, лат. armus;<br />

осет. aly «<strong>в</strong>сяк<strong>и</strong>й, <strong>в</strong>есь» пр<strong>и</strong> скр. ś-arva, греч. ólos «<strong>в</strong>есь, каждый» <strong>и</strong> т.п. 1<br />

Обращает на себя <strong>в</strong>н<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>е, что, <strong>в</strong>о-пер<strong>в</strong>ых, <strong>в</strong>се эт<strong>и</strong> сло<strong>в</strong>а относятся к<br />

базо<strong>в</strong>ой лекс<strong>и</strong>ке; <strong>и</strong> <strong>в</strong>о-<strong>в</strong>торых, что <strong>в</strong> армянском <strong>и</strong> осет<strong>и</strong>нском начальный<br />

гласный устойч<strong>и</strong><strong>в</strong> (<strong>в</strong> осет<strong>и</strong>нском заметна тенденц<strong>и</strong>я к ослаблен<strong>и</strong>ю a- до æ- с<br />

последующей потерей последней), тогда как <strong>в</strong> друг<strong>и</strong>х ИЕ д<strong>и</strong>алектах он нередко<br />

отпадает. Часто осет<strong>и</strong>нская <strong>и</strong> армянская структура Vr/lC- соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>ует ИЕ<br />

Сr/lV- (напр<strong>и</strong>мер, осет. ærdun пр<strong>и</strong> а<strong>в</strong>ест. drūna «лук», осет. ilvid <strong>и</strong> рус. бр<strong>и</strong>ть,<br />

осет. ærğiw «хрящ» пр<strong>и</strong> a<strong>в</strong>ест. grīvā «горный пере<strong>в</strong>ал», cкр. grīvā «затылок», ст.-<br />

сла<strong>в</strong>. griva «гр<strong>и</strong><strong>в</strong>а»; осет. ærğæ (<strong>и</strong>рон. ælyg) «гл<strong>и</strong>на» пр<strong>и</strong> лат. glis «<strong>в</strong>язкая поч<strong>в</strong>а»,<br />

glūs «клей», греч. γλινη «клей», рус. гл<strong>и</strong>на; арм. surb, скр. śubra «с<strong>в</strong>ятой»), <strong>и</strong> <strong>в</strong><br />

эт<strong>и</strong>х случаях почему-то <strong>в</strong>сегда предполагается метатеза <strong>в</strong> осет<strong>и</strong>нском <strong>и</strong><br />

армянском, но не наоборот (<strong>в</strong><strong>и</strong>д<strong>и</strong>мо, просто потому что проще «зап<strong>и</strong>сать» д<strong>в</strong>а<br />

д<strong>и</strong>алекта <strong>в</strong> аномальные), хотя, как показы<strong>в</strong>ает соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong><strong>и</strong>е осет. ærfug «бро<strong>в</strong>ь»<br />

<strong>и</strong>ранск. *abruka, *bruka <strong>и</strong>л<strong>и</strong> осет. arc «копье» а<strong>в</strong>ест. aršti, скр. rsti- (r слого<strong>в</strong>ый),<br />

начальный гласный, который якобы <strong>в</strong>озн<strong>и</strong>кает <strong>в</strong> осет<strong>и</strong>нском, на самом деле<br />

пр<strong>и</strong>сутст<strong>в</strong>ует <strong>и</strong> отпадает <strong>в</strong> <strong>и</strong>ндо-<strong>и</strong>ранск<strong>и</strong>х. Имеются случа<strong>и</strong>, когда корне<strong>в</strong>ая<br />

структура Vr/lC- пр<strong>и</strong>сутст<strong>в</strong>ует, наряду с осет<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>м, <strong>и</strong> <strong>в</strong> друг<strong>и</strong>х <strong>и</strong>ранск<strong>и</strong>х<br />

д<strong>и</strong>алектах, как, напр<strong>и</strong>мер, <strong>в</strong> хорезм. γrām, но также arγām, rγām «тяжесть» (пр<strong>и</strong><br />

осет. ærğom «<strong>в</strong>язанка дро<strong>в</strong>, ноша, тюк», скр. grāma «масса; толпа, люд<strong>и</strong>,<br />

селен<strong>и</strong>е», рус. громада «масса, груда», д<strong>и</strong>ал. «м<strong>и</strong>р, общ<strong>и</strong>на»). <strong>В</strong>месте с тем,<br />

случае<strong>в</strong>, когда ИЕ *Сr/lV- cоот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>ует той же структуре <strong>в</strong> осет<strong>и</strong>нском <strong>и</strong><br />

армянском мало (см., напр<strong>и</strong>мер, арм. bern «груз», berem «несу» <strong>и</strong> т.д. пр<strong>и</strong> ИЕ<br />

*bher- «нест<strong>и</strong>»).<br />

Так<strong>и</strong>м образом, мы <strong>и</strong>меем ф<strong>и</strong>кс<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анный пр<strong>и</strong>знак (корне<strong>в</strong>ую структуру<br />

Vr/lC-) <strong>в</strong> д<strong>в</strong>ух д<strong>и</strong>алектах, пр<strong>и</strong>надлежащ<strong>и</strong>х разным группам <strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропейской<br />

семь<strong>и</strong>, <strong>и</strong> колеблющ<strong>и</strong>йся пр<strong>и</strong>знак <strong>в</strong>о <strong>в</strong>сех остальных языках. <strong>В</strong>место того, чтобы<br />

рассматр<strong>и</strong><strong>в</strong>ать осет<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>й <strong>и</strong> армянск<strong>и</strong>й как д<strong>в</strong>а неза<strong>в</strong><strong>и</strong>с<strong>и</strong>мых друг от друга, но<br />

<strong>и</strong>дент<strong>и</strong>чных по структуре <strong>и</strong> ох<strong>в</strong>аты<strong>в</strong>ающ<strong>и</strong>х одн<strong>и</strong> <strong>и</strong> те же сло<strong>в</strong>а отклонен<strong>и</strong>я от<br />

ИЕ нормы, более естест<strong>в</strong>енно предполож<strong>и</strong>ть сохранен<strong>и</strong>е арха<strong>и</strong>ческой структуры<br />

Vr/lC- <strong>и</strong>менно <strong>в</strong> небольшом кол<strong>и</strong>чест<strong>в</strong>е д<strong>и</strong>алекто<strong>в</strong> <strong>и</strong> ее трансформац<strong>и</strong>ю <strong>в</strong> Сr/lV<strong>в</strong>о<br />

<strong>в</strong>сех остальных. Такую же модель раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я <strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропейской<br />

фонолог<strong>и</strong>ческой с<strong>и</strong>стемы обосно<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>, как <strong>и</strong>з<strong>в</strong>естно, Т.<strong>В</strong>.<strong>Г</strong>амкрел<strong>и</strong>дзе <strong>и</strong><br />

<strong>В</strong>.<strong>В</strong>.И<strong>в</strong>ано<strong>в</strong>, только у н<strong>и</strong>х нос<strong>и</strong>телям<strong>и</strong> арха<strong>и</strong>змо<strong>в</strong>, реально заф<strong>и</strong>кс<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анных <strong>в</strong><br />

хеттском, оказал<strong>и</strong>сь армянск<strong>и</strong>й <strong>и</strong> германск<strong>и</strong>й.<br />

Центральное положен<strong>и</strong>е армянского для реконструкц<strong>и</strong><strong>и</strong><br />

пра<strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропейского состоян<strong>и</strong>я отста<strong>и</strong><strong>в</strong>ается не только сторонн<strong>и</strong>кам<strong>и</strong><br />

«глоттальной теор<strong>и</strong><strong>и</strong>» (см. также, напр<strong>и</strong>мер, лекс<strong>и</strong>ко-стат<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е<br />

<strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я Э.А.Макае<strong>в</strong>а). Друг<strong>и</strong>м обще<strong>и</strong>з<strong>в</strong>естным фактом (см.: [Оранск<strong>и</strong>й,<br />

1979, c. 33-34; Эдельман, 1989, c. 20]) я<strong>в</strong>ляется то, что <strong>в</strong> одн<strong>и</strong>х случаях<br />

со<strong>в</strong>ременные <strong>в</strong>осточно<strong>и</strong>ранск<strong>и</strong>е язык<strong>и</strong> сохраняют аспекты пра<strong>и</strong>ндо<strong>и</strong>ранской<br />

фонет<strong>и</strong>к<strong>и</strong> лучше, чем а<strong>в</strong>ест<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>й <strong>и</strong>л<strong>и</strong> дре<strong>в</strong>неперс<strong>и</strong>дск<strong>и</strong>й (700 г. до н.э.), а <strong>в</strong><br />

1 <strong>В</strong>се эт<strong>и</strong> соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong><strong>и</strong>я стандартные <strong>и</strong> могут быть про<strong>в</strong>ерены по любому сло<strong>в</strong>арю.


46<br />

друг<strong>и</strong>х — демонстр<strong>и</strong>руют з<strong>в</strong>уко<strong>в</strong>ые <strong>и</strong>зменен<strong>и</strong>я, которые не требуют<br />

а<strong>в</strong>ест<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>х <strong>и</strong>л<strong>и</strong> дре<strong>в</strong>неперс<strong>и</strong>дск<strong>и</strong>х замен <strong>в</strong> качест<strong>в</strong>е промежуточных з<strong>в</strong>енье<strong>в</strong>.<br />

Напр<strong>и</strong>мер, пр<strong>и</strong> скр. putrá осет<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>й <strong>и</strong>меет fyrt, тогда как а<strong>в</strong>ест<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>й — puθra<br />

c переходом от глухого смычного t к сп<strong>и</strong>ранту θ. Соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong><strong>и</strong>е структуры корня<br />

<strong>в</strong> армянском <strong>и</strong> осет<strong>и</strong>нском показы<strong>в</strong>ает, что раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>е языка нера<strong>в</strong>номерно <strong>и</strong><br />

отдельные элементы со<strong>в</strong>ременных языко<strong>в</strong> (<strong>и</strong>л<strong>и</strong> языко<strong>в</strong> с умеренно дре<strong>в</strong>ней<br />

п<strong>и</strong>сьменной ф<strong>и</strong>ксац<strong>и</strong>ей; дре<strong>в</strong>неармянск<strong>и</strong>й относ<strong>и</strong>тся к 700 г. н.э.) могут<br />

напрямую <strong>в</strong>осход<strong>и</strong>ть к <strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропейской эпохе.<br />

Арха<strong>и</strong>зм осет<strong>и</strong>нской семант<strong>и</strong>к<strong>и</strong> неоднократно демонстр<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ался<br />

<strong>В</strong>.И.Абае<strong>в</strong>ым. Пом<strong>и</strong>мо ш<strong>и</strong>рокого родо<strong>в</strong>ого значен<strong>и</strong>я так<strong>и</strong>х <strong>и</strong>денон<strong>и</strong>мо<strong>в</strong>, как<br />

ærvád «<strong>в</strong>се мужч<strong>и</strong>ны моего рода» <strong>и</strong> xwæræ/xo «<strong>в</strong>се женщ<strong>и</strong>ны моего рода»,<br />

отмет<strong>и</strong>м то, что, напр<strong>и</strong>мер, осет<strong>и</strong>нское arfæ сохраняет дре<strong>в</strong>нее, ф<strong>и</strong>кс<strong>и</strong>руемое <strong>в</strong><br />

«А<strong>в</strong>есте» (āfriīti «закл<strong>и</strong>нан<strong>и</strong>е, благосло<strong>в</strong>ен<strong>и</strong>е, проклят<strong>и</strong>е»), нерасчлененное<br />

значен<strong>и</strong>е «проклят<strong>и</strong>е = благосло<strong>в</strong>ен<strong>и</strong>е» (ср. cæsti arfæ «заго<strong>в</strong>ор прот<strong>и</strong><strong>в</strong> дурного<br />

глаза»), тогда как его когнаты <strong>в</strong> друг<strong>и</strong>х cо<strong>в</strong>ременных <strong>и</strong>ндо-<strong>и</strong>ранск<strong>и</strong>х языках<br />

сохран<strong>и</strong>л<strong>и</strong> только поз<strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>в</strong>ное значен<strong>и</strong>е (ср. перс. āfarīn, āfrin «х<strong>в</strong>ала» пр<strong>и</strong> nafrīn<br />

«проклят<strong>и</strong>е», согд. аfrīw- «благосло<strong>в</strong>лять»). Осет<strong>и</strong>нское сло<strong>в</strong>о также нач<strong>и</strong>нает<br />

тяготеть <strong>в</strong> сторону узкого полож<strong>и</strong>тельного значен<strong>и</strong>я <strong>и</strong> <strong>в</strong>се чаще<br />

прот<strong>и</strong><strong>в</strong>опоста<strong>в</strong>ляется lğyst «проклят<strong>и</strong>е» [Абае<strong>в</strong>, 1958. Т. 1, c. 63].<br />

Можно предполагать, что <strong>в</strong> ПИЕ «протет<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й» гласный <strong>в</strong><br />

пред<strong>в</strong>арялся «лар<strong>и</strong>нгальным» (ср. осет. æstæg «кость», а<strong>в</strong>ест. ast-, скр. asthanпр<strong>и</strong><br />

хет. Haštai «то же»; осет. ars «мед<strong>в</strong>едь», арм. arjoy «мед<strong>в</strong>едь», греч. árktos,<br />

лат. ursus пр<strong>и</strong> хет. Hartagga; <strong>в</strong>озможно, также хет. Huelpi- пр<strong>и</strong> *arbha- «брат;<br />

кузен», осет. ærvad, арм. ełbayr). <strong>В</strong> этом случае, перестройка <strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропейского<br />

корня, содержащего пла<strong>в</strong>ный, который не мог наход<strong>и</strong>тся <strong>в</strong> начале сло<strong>в</strong>а,<br />

напрямую с<strong>в</strong>язана с разложен<strong>и</strong>ем лар<strong>и</strong>нгальной сер<strong>и</strong><strong>и</strong>. Фонет<strong>и</strong>ческая<br />

трансформац<strong>и</strong>я пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ела к ослаблен<strong>и</strong>ю корня, который был <strong>в</strong> больш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>е<br />

д<strong>и</strong>алекто<strong>в</strong> укреплен за счет перестано<strong>в</strong>к<strong>и</strong> непла<strong>в</strong>ного согласного <strong>в</strong> начало сло<strong>в</strong>а.<br />

Следует также рассматр<strong>и</strong><strong>в</strong>ать роль акцентных факторо<strong>в</strong> <strong>в</strong> корне<strong>в</strong>ой<br />

перестройке, а <strong>и</strong>менно перенос ударен<strong>и</strong>я с пер<strong>в</strong>ого слога на <strong>в</strong>торой <strong>в</strong> <strong>в</strong><strong>и</strong>де<br />

*(H) u árbh(H)ter > *arbháter > *bhráter; <strong>в</strong> этом случае <strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропейская корне<strong>в</strong>ая<br />

метатеза я<strong>в</strong>ляется регулярным фонет<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м процессом (ср. концепц<strong>и</strong>ю<br />

компенсаторной метатезы <strong>в</strong> [Blevins, Garrett, 1998]).<br />

2) н<strong>и</strong> од<strong>и</strong>н другой <strong>в</strong>осточно-<strong>и</strong>ранск<strong>и</strong>й язык не демонстр<strong>и</strong>рует терм<strong>и</strong>н для «брата» с той же<br />

структурой, что <strong>и</strong> осет<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>й. Поэтому проще предполож<strong>и</strong>ть локальную метатезу <strong>в</strong> одном<br />

д<strong>и</strong>алекте, чем <strong>в</strong>о мног<strong>и</strong>х сразу.<br />

Факт<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> этот контраргумент С.<strong>В</strong>.Кулланды был рассмотрен <strong>в</strong>ыше.<br />

Интересно, что <strong>в</strong> с<strong>в</strong>оей собст<strong>в</strong>енной работе рецензент по другому по<strong>в</strong>оду<br />

отста<strong>и</strong><strong>в</strong>ает обратную лог<strong>и</strong>ку: «ч<strong>и</strong>сленное пре<strong>в</strong>осходст<strong>в</strong>о ТР еще не означает,<br />

что <strong>и</strong>менно такое значен<strong>и</strong>е господст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ало <strong>в</strong> ТР» [Кулланда, 1999, c. 65]. Любой<br />

праязык (будь то пра<strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропейск<strong>и</strong>й, пра<strong>и</strong>ндо<strong>и</strong>ранск<strong>и</strong>й <strong>и</strong>л<strong>и</strong><br />

пра<strong>в</strong>осточно<strong>и</strong>ранск<strong>и</strong>й) следует предста<strong>в</strong>лять себе не как монол<strong>и</strong>тное языко<strong>в</strong>ое<br />

образо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е, а как некоторое множест<strong>в</strong>о бл<strong>и</strong>зкородст<strong>в</strong>енных д<strong>и</strong>алекто<strong>в</strong>,<br />

наход<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>хся <strong>в</strong> разной степен<strong>и</strong> <strong>и</strong>золяц<strong>и</strong><strong>и</strong> друг от друга (пр<strong>и</strong>чем дойт<strong>и</strong> до<br />

наш<strong>и</strong>х дней могла только часть <strong>и</strong>з н<strong>и</strong>х), <strong>и</strong> поэтому сохранен<strong>и</strong>е арха<strong>и</strong>чных черт <strong>в</strong><br />

небольшом кол<strong>и</strong>чест<strong>в</strong>е со<strong>в</strong>ременных языко<strong>в</strong> следует не только допускать, но<br />

даже предполагать. Напрот<strong>и</strong><strong>в</strong>, тотальный арха<strong>и</strong>зм <strong>в</strong> сочетан<strong>и</strong><strong>и</strong> с нескольк<strong>и</strong>м<strong>и</strong><br />

позднейш<strong>и</strong>м<strong>и</strong> аномал<strong>и</strong>ям<strong>и</strong> — мало<strong>в</strong>ероятная модель <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческого раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я.<br />

Предста<strong>в</strong>ляется, что модель «генеалог<strong>и</strong>ческого леса», <strong>в</strong> котором каждый <strong>в</strong><strong>и</strong>д


47<br />

«раст<strong>и</strong>тельност<strong>и</strong>» <strong>и</strong>меет с<strong>в</strong>о<strong>и</strong> корн<strong>и</strong>, более адек<strong>в</strong>атно отображает<br />

дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>тельную <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ю языко<strong>в</strong>ых семей, чем модель «генеалог<strong>и</strong>ческого<br />

дре<strong>в</strong>а» 1 .<br />

Иранск<strong>и</strong>е формы (шугн., руш. virōd, ягн. virād, сгл. vurd, <strong>в</strong>ах. v(ы)r(ы)t,<br />

vrüt, с. vrōd, vrader, й<strong>и</strong>дга vray <strong>и</strong> пр.) отчетл<strong>и</strong><strong>в</strong>о ф<strong>и</strong>кс<strong>и</strong>руют процесс, который<br />

пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ел к метатезе arbh- > bhr-: сначала про<strong>и</strong>зошла бл<strong>и</strong>жняя метатеза с<br />

образо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ем формы *abhar-, затем начальный гласный отпал <strong>и</strong> поя<strong>в</strong><strong>и</strong>лась<br />

*bhara- <strong>и</strong>, наконец, по<strong>и</strong>зошло стяжен<strong>и</strong>е <strong>в</strong> *bhrā- с компенсаторным удл<strong>и</strong>нен<strong>и</strong>ем<br />

гласного как <strong>в</strong> а<strong>в</strong>ест. brātar. Нал<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>е <strong>в</strong> <strong>и</strong>ранск<strong>и</strong>х языках промежуточных форм<br />

между осет<strong>и</strong>нской <strong>и</strong> обще<strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропейской доказы<strong>в</strong>ает, что перестано<strong>в</strong>ка<br />

про<strong>и</strong>зошла за пределам<strong>и</strong> осет<strong>и</strong>нского, так как <strong>и</strong>наче пр<strong>и</strong>шлось бы<br />

предполож<strong>и</strong>ть, что осет<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>й язык отпочко<strong>в</strong>ался прямо от со<strong>в</strong>ременных<br />

<strong>в</strong>осточно-<strong>и</strong>ранск<strong>и</strong>х, что не соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>ует дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>тельност<strong>и</strong>.<br />

3) <strong>в</strong> сарматской ономаст<strong>и</strong>ке Пант<strong>и</strong>капея обнаруж<strong>и</strong><strong>в</strong>ается л<strong>и</strong>чное <strong>и</strong>мя Βράδακος,<br />

<strong>и</strong>нтерпрет<strong>и</strong>руемое на<strong>и</strong>более естест<strong>в</strong>енным образом как терм<strong>и</strong>н родст<strong>в</strong>а *brādā (<strong>и</strong>м. пад.)<br />

«брат» <strong>в</strong> сочетан<strong>и</strong><strong>и</strong> с обще<strong>и</strong>ранск<strong>и</strong>м (по сут<strong>и</strong> дела, общендое<strong>в</strong>ропейск<strong>и</strong>м) суфф<strong>и</strong>ксом *-aka.<br />

Уч<strong>и</strong>ты<strong>в</strong>ая, что ск<strong>и</strong>фо-сарматск<strong>и</strong>е язык<strong>и</strong> я<strong>в</strong>ляются прямым<strong>и</strong> предкам<strong>и</strong> осет<strong>и</strong>нского, форма<br />

этого <strong>и</strong>мен<strong>и</strong> служ<strong>и</strong>т <strong>в</strong>ещест<strong>в</strong>енным доказательст<strong>в</strong>ом <strong>и</strong> пр<strong>и</strong>дает абсолютную досто<strong>в</strong>ерность<br />

пер<strong>в</strong><strong>и</strong>чност<strong>и</strong> корня *brad- по сра<strong>в</strong>нен<strong>и</strong>ю с *arbad-.<br />

<strong>В</strong> этой с<strong>в</strong>яз<strong>и</strong> <strong>в</strong>озн<strong>и</strong>кают тр<strong>и</strong> <strong>в</strong>опроса: 1) надежность ономаст<strong>и</strong>ческого<br />

матер<strong>и</strong>ала для фонет<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х <strong>и</strong> морфолог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х реконструкц<strong>и</strong>й; 2)<br />

фонет<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й статус формы Βράδακος <strong>в</strong> <strong>и</strong>ранской, ск<strong>и</strong>фо-сарматской <strong>и</strong><br />

осет<strong>и</strong>нской перспект<strong>и</strong><strong>в</strong>ах; 3) функц<strong>и</strong>ональная <strong>и</strong> э<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>онная за<strong>в</strong><strong>и</strong>с<strong>и</strong>мость<br />

<strong>и</strong>денон<strong>и</strong>мо<strong>в</strong> <strong>и</strong> л<strong>и</strong>чных <strong>и</strong>мен, от н<strong>и</strong>х образо<strong>в</strong>анных, <strong>в</strong> соц<strong>и</strong>окультурной<br />

перспект<strong>и</strong><strong>в</strong>е.<br />

Cогласен, что <strong>в</strong> ономаст<strong>и</strong>ческом матер<strong>и</strong>але (так назы<strong>в</strong>аемой<br />

«экстрас<strong>и</strong>стеме») могут сохраняться рел<strong>и</strong>кто<strong>в</strong>ые формы денотат<strong>и</strong><strong>в</strong>ных сло<strong>в</strong> <strong>и</strong>л<strong>и</strong><br />

утраченные <strong>и</strong>з осно<strong>в</strong>ного сло<strong>в</strong>аря корн<strong>и</strong>-осно<strong>в</strong>ы. Поэтому он предста<strong>в</strong>ляет<br />

собой <strong>в</strong>ажный <strong>и</strong>сточн<strong>и</strong>к сра<strong>в</strong>н<strong>и</strong>тельно-<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческой реконструкц<strong>и</strong><strong>и</strong>. Но не<br />

тогда, когда необход<strong>и</strong>мо про<strong>в</strong>ер<strong>и</strong>ть потенц<strong>и</strong>альный арха<strong>и</strong>зм, сохран<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>йся<br />

только <strong>в</strong> одном д<strong>и</strong>алекте, <strong>в</strong>едь л<strong>и</strong>чные <strong>и</strong>мена легко за<strong>и</strong>мст<strong>в</strong>уются (<strong>и</strong>ногда<br />

<strong>в</strong>месте с усыно<strong>в</strong>ленным пленн<strong>и</strong>ком), пр<strong>и</strong>чем <strong>и</strong> <strong>и</strong>з родст<strong>в</strong>енных д<strong>и</strong>алекто<strong>в</strong> (cр. <strong>в</strong><br />

этой с<strong>в</strong>яз<strong>и</strong> за<strong>и</strong>мст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я <strong>и</strong>з дре<strong>в</strong>неперс<strong>и</strong>дского, обнаруж<strong>и</strong><strong>в</strong>аемые <strong>в</strong> ск<strong>и</strong>фском <strong>и</strong><br />

осет<strong>и</strong>нском [Абае<strong>в</strong>, 1979, c. 360]). Од<strong>и</strong>н <strong>и</strong>з д<strong>и</strong>агност<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х пр<strong>и</strong>знако<strong>в</strong><br />

<strong>в</strong>осточно-<strong>и</strong>ранского про<strong>и</strong>схожден<strong>и</strong>я этого <strong>и</strong>мен<strong>и</strong>, а <strong>и</strong>менно оз<strong>в</strong>онченный<br />

дентальный, может быть результатом адаптац<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong>нородного сло<strong>в</strong>а (хотя бы<br />

<strong>в</strong>ост.-сла<strong>в</strong>. брат<strong>и</strong>к, браток, братак) к местной фонет<strong>и</strong>ческой среде. И не тогда,<br />

когда дело <strong>и</strong>дет о метатезе <strong>и</strong>л<strong>и</strong> о редупл<strong>и</strong>кац<strong>и</strong><strong>и</strong>. Cто<strong>и</strong>т только предста<strong>в</strong><strong>и</strong>ть себе<br />

результаты реконструкц<strong>и</strong><strong>и</strong> лекс<strong>и</strong>к<strong>и</strong> русского языка, про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>еденные на с<strong>в</strong>ет<br />

нек<strong>и</strong>м л<strong>и</strong>нг<strong>в</strong><strong>и</strong>стом будущего, <strong>в</strong> руках которого оказал<strong>и</strong>сь только русск<strong>и</strong>е <strong>и</strong>мена<br />

Оля, Лёля, Ольга; Саша, Шура, Саня, Александр(а), Ал<strong>и</strong>к, Аля (ж.) (Ср. также<br />

1<br />

<strong>В</strong> этой с<strong>в</strong>яз<strong>и</strong> полезно пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ест<strong>и</strong> <strong>в</strong>ысказы<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е <strong>В</strong>.М.Ж<strong>и</strong>рмунского, напра<strong>в</strong>ленное прот<strong>и</strong><strong>в</strong><br />

механ<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х <strong>и</strong>нтерпретац<strong>и</strong>й «дре<strong>в</strong>есной» модел<strong>и</strong> почко<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я языко<strong>в</strong>: «Как <strong>и</strong>з<strong>в</strong>естно, гран<strong>и</strong>цы<br />

отдельных д<strong>и</strong>алектных пр<strong>и</strong>знако<strong>в</strong> (нередко даже отдельных сло<strong>в</strong>, предста<strong>в</strong>ляющ<strong>и</strong>х то <strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>и</strong>ное<br />

фонет<strong>и</strong>ческое <strong>и</strong>л<strong>и</strong> граммат<strong>и</strong>ческое я<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е) далеко не <strong>в</strong>сегда со<strong>в</strong>падают между собой <strong>и</strong>л<strong>и</strong><br />

ложатся пучкам<strong>и</strong>, более ш<strong>и</strong>рок<strong>и</strong>м<strong>и</strong> <strong>и</strong>л<strong>и</strong> узк<strong>и</strong>м<strong>и</strong>, <strong>в</strong>доль гран<strong>и</strong>цы того <strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>и</strong>ного д<strong>и</strong>алектного<br />

масс<strong>и</strong><strong>в</strong>а. Так<strong>и</strong>е пучк<strong>и</strong> нередко перекрещ<strong>и</strong><strong>в</strong>аются до<strong>в</strong>ольно пестрым образом, объед<strong>и</strong>няяя<br />

терр<strong>и</strong>тор<strong>и</strong>ю данного го<strong>в</strong>ора то с тем, то с друг<strong>и</strong>м соседн<strong>и</strong>м д<strong>и</strong>алектом. Поэтому каждая такая<br />

гран<strong>и</strong>ца д<strong>и</strong>алектного пр<strong>и</strong>знака (<strong>и</strong>зоглосса) должна быть прослежена отдельно, неза<strong>в</strong><strong>и</strong>с<strong>и</strong>мо от<br />

друг<strong>и</strong>х» [Ж<strong>и</strong>рмунск<strong>и</strong>й, 1968, c. 8].


48<br />

польск. уменьш. Lolek от <strong>и</strong>мен<strong>и</strong> Karol <strong>и</strong> друг<strong>и</strong>е пр<strong>и</strong>меры г<strong>и</strong>покор<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческого<br />

сло<strong>в</strong>о<strong>и</strong>зменен<strong>и</strong>я). <strong>В</strong>.И.Абае<strong>в</strong> спец<strong>и</strong>ально обращает <strong>в</strong>н<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>е на бедность<br />

ск<strong>и</strong>фо-сарматского ономаст<strong>и</strong>ческого матер<strong>и</strong>ала, надежного только для целей<br />

<strong>и</strong>дент<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>кац<strong>и</strong><strong>и</strong> эт<strong>и</strong>х д<strong>и</strong>алекто<strong>в</strong> как <strong>и</strong>ранск<strong>и</strong>х <strong>и</strong> не поз<strong>в</strong>оляющего соста<strong>в</strong><strong>и</strong>ть<br />

достаточно полное предста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е об <strong>и</strong>х структуре, а также на <strong>в</strong>озможность<br />

ош<strong>и</strong>бок <strong>и</strong> <strong>и</strong>скажен<strong>и</strong>й пр<strong>и</strong> передаче ск<strong>и</strong>фо-сарматск<strong>и</strong>х <strong>и</strong>мен греческ<strong>и</strong>м<strong>и</strong> бук<strong>в</strong>ам<strong>и</strong><br />

[Абае<strong>в</strong>, 1979, c. 275, 315].<br />

Аналого<strong>в</strong> <strong>и</strong>мен<strong>и</strong> Βράδακος <strong>в</strong> осет<strong>и</strong>нском ономаст<strong>и</strong>коне нет. Л<strong>и</strong>чное <strong>и</strong>мя<br />

— это <strong>и</strong>мя одного конкретного л<strong>и</strong>ца, пр<strong>и</strong>надлежа<strong>в</strong>шего одному сарматскому<br />

л<strong>и</strong>н<strong>и</strong>джу, <strong>и</strong> этот л<strong>и</strong>н<strong>и</strong>дж мог <strong>и</strong> не <strong>в</strong>ойт<strong>и</strong> <strong>в</strong> ч<strong>и</strong>сло предко<strong>в</strong>ых для нос<strong>и</strong>телей<br />

осет<strong>и</strong>нского языка. Индо<strong>и</strong>ранскому суфф<strong>и</strong>ксу *-aka, *-āka <strong>в</strong> ск<strong>и</strong>фо-сарматском<br />

ономаст<strong>и</strong>коне cоот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>ует д<strong>в</strong>е формы — -κος <strong>и</strong> -γος (средст<strong>в</strong>а греческого<br />

языка поз<strong>в</strong>олял<strong>и</strong> точно передать оппоз<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ю между глух<strong>и</strong>м <strong>и</strong> з<strong>в</strong>онк<strong>и</strong>м<br />

смычным): ср. Σπάδακος (Оль<strong>в</strong><strong>и</strong>я) <strong>и</strong> Σπαδάγας (царь сан<strong>и</strong>го<strong>в</strong> <strong>в</strong> Абхаз<strong>и</strong><strong>и</strong>, по<br />

Арр<strong>и</strong>ану), Βαδάκης <strong>и</strong> Βάδαγας (оба — Оль<strong>в</strong><strong>и</strong>я), Κασακος <strong>и</strong> Κάσαγος (оба —<br />

Оль<strong>в</strong><strong>и</strong>я), Σάρακος (Оль<strong>в</strong><strong>и</strong>я) <strong>и</strong> Šaragas (<strong>и</strong>мя п<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ашха <strong>в</strong> <strong>Г</strong>руз<strong>и</strong><strong>и</strong> II <strong>в</strong>. н.э.), Ναύακος<br />

<strong>и</strong> Ναύαγος (оба — Тана<strong>и</strong>с) <strong>и</strong> т.д. (см.: [Абае<strong>в</strong>, 1979]). <strong>В</strong> одн<strong>и</strong>х случаях од<strong>и</strong>н <strong>и</strong> тот<br />

же антропон<strong>и</strong>м <strong>в</strong>стречается с д<strong>в</strong>умя <strong>в</strong>ар<strong>и</strong>антам<strong>и</strong> суфф<strong>и</strong>кса, <strong>в</strong> друг<strong>и</strong>х — только с<br />

-κος, <strong>в</strong> треть<strong>и</strong>х — только с -γος. <strong>В</strong> то же <strong>в</strong>ремя <strong>в</strong> осет<strong>и</strong>нском суфф<strong>и</strong>кс -κος не<br />

<strong>и</strong>меет продолжен<strong>и</strong>я, тогда как суфф<strong>и</strong>кс -γος точно соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>ует суфф<strong>и</strong>ксу -æg,<br />

-ag (ср.: [Абае<strong>в</strong>, 1979, c. 330]). Итак, осет. badæg «с<strong>и</strong>дящ<strong>и</strong>й», до с<strong>и</strong>х пор<br />

употребляющееся <strong>в</strong> качест<strong>в</strong>е собст<strong>в</strong>енного <strong>и</strong>мен<strong>и</strong>, cоот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>ует cк<strong>и</strong>фосарматскому<br />

<strong>и</strong>мен<strong>и</strong> Βάδαγας; осет. særægas «не<strong>в</strong>ред<strong>и</strong>мый» — <strong>и</strong>мен<strong>и</strong> Šaragas,<br />

осет. nævæg «но<strong>в</strong>ый» (также со<strong>в</strong>ременное л<strong>и</strong>чное <strong>и</strong>мя) — <strong>и</strong>мен<strong>и</strong> Ναύαγος, осет.<br />

kæsæg «смотрящ<strong>и</strong>й» — <strong>и</strong>мен<strong>и</strong> Κάσαγος <strong>и</strong> т.д. Имя Βράδακος не <strong>и</strong>меет <strong>в</strong>торого<br />

<strong>в</strong>ар<strong>и</strong>анта с суфф<strong>и</strong>ксальным -γ- <strong>и</strong> не обнаруж<strong>и</strong><strong>в</strong>ает регулярного суфф<strong>и</strong>ксального<br />

соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong><strong>и</strong>я осет<strong>и</strong>нскому.<br />

Можно <strong>в</strong>озраз<strong>и</strong>ть, что ск<strong>и</strong>фо-сарматск<strong>и</strong>й ономаст<strong>и</strong>кон демонстр<strong>и</strong>рует<br />

процесс перехода <strong>в</strong> рамках ед<strong>и</strong>ного д<strong>и</strong>алекта от <strong>и</strong>ндо<strong>и</strong>ранск. *k к осет. *g, но<br />

кажется мало<strong>в</strong>ероятным, что <strong>в</strong> этом случае фонет<strong>и</strong>ческое разл<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>е (а <strong>и</strong>менно о<br />

фонет<strong>и</strong>ческом колебан<strong>и</strong><strong>и</strong>, а не о фонемат<strong>и</strong>ческом сд<strong>в</strong><strong>и</strong>ге можно го<strong>в</strong>ор<strong>и</strong>ть <strong>в</strong><br />

случае переходного пер<strong>и</strong>ода) столь последо<strong>в</strong>ательно отражалось бы пр<strong>и</strong><br />

помощ<strong>и</strong> греческ<strong>и</strong>х фонем. Как кажется, более осторожным будет пр<strong>и</strong>нять<br />

д<strong>и</strong>алектную (этн<strong>и</strong>ческую) неоднородность ск<strong>и</strong>фо-сарматской общност<strong>и</strong>: одна<br />

группа (усло<strong>в</strong>но — ск<strong>и</strong>фы) демонстр<strong>и</strong>рует более арха<strong>и</strong>чную фонет<strong>и</strong>ку; другая<br />

(усло<strong>в</strong>но — сарматы) — фонет<strong>и</strong>ку, более трансформ<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анную <strong>в</strong> напра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong><strong>и</strong><br />

со<strong>в</strong>ременного осет<strong>и</strong>нского. Образо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е антропон<strong>и</strong>ма Βράδακος на осно<strong>в</strong>е<br />

*arbādā про<strong>и</strong>зошло <strong>в</strong> пер<strong>в</strong>ом коллект<strong>и</strong><strong>в</strong>е, но не про<strong>и</strong>зошло <strong>в</strong>о <strong>в</strong>тором. Ср. <strong>в</strong> этой<br />

с<strong>в</strong>яз<strong>и</strong> метатезу <strong>в</strong> ск<strong>и</strong>фском (<strong>и</strong> л<strong>и</strong>к<strong>и</strong>йском) <strong>и</strong>мен<strong>и</strong> Λυκος < *wulk-, *warka «<strong>в</strong>олк»<br />

пр<strong>и</strong> неметатез<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анном cарматском <strong>и</strong>мен<strong>и</strong> Ούργιος (от того же корня),<br />

<strong>и</strong>деально соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>ующем праосет. *wærg «<strong>в</strong>олк», которое сохран<strong>и</strong>лось только<br />

<strong>в</strong> л<strong>и</strong>чных <strong>и</strong>менах т<strong>и</strong>па бога кузнечного ремесла <strong>В</strong>эргона (Wærgon) <strong>и</strong> которое <strong>в</strong><br />

друг<strong>и</strong>х се<strong>в</strong>еро<strong>в</strong>осточно<strong>и</strong>ранск<strong>и</strong>х языках демонстр<strong>и</strong>рует формы wrk (хорезм.) <strong>и</strong><br />

birgga (сакск.), а <strong>в</strong> а<strong>в</strong>ест<strong>и</strong>йском форму v∂hrka (см. об этом: [Абае<strong>в</strong>, 1996. Т. 4, c.<br />

97]).<br />

<strong>В</strong> пользу д<strong>и</strong>алектной неоднородност<strong>и</strong> ск<strong>и</strong>фо-сарматской общност<strong>и</strong> (что<br />

не <strong>и</strong>сключает большей архачност<strong>и</strong> одной <strong>и</strong>з н<strong>и</strong>х по сра<strong>в</strong>нен<strong>и</strong>ю с другой)<br />

го<strong>в</strong>ор<strong>и</strong>т такой факт, что, судя по мед<strong>и</strong>альному сп<strong>и</strong>ранту, ск<strong>и</strong>фо-сарматское <strong>и</strong>мя<br />

Πουρθάκης, соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>ует зап.-<strong>и</strong>ранск. (sic!) puθraka «сыночек», а не осет. fyrt, <strong>в</strong><br />

котором дентальный смычный <strong>в</strong>осход<strong>и</strong>т напрямую к пра<strong>и</strong>ндо<strong>и</strong>ранск. *t. Полное


49<br />

соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong><strong>и</strong>е осет<strong>и</strong>нской терм<strong>и</strong>ну для «сына» демонстр<strong>и</strong>рует другой ск<strong>и</strong>фосарматск<strong>и</strong>й<br />

антропон<strong>и</strong>м Φούρτας.<br />

Ск<strong>и</strong>фо-сарматск<strong>и</strong>е <strong>и</strong>мена показы<strong>в</strong>ают, что структура корня Vr/lC-,<br />

отл<strong>и</strong>чающая осет<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>й, была пр<strong>и</strong>суща эт<strong>и</strong>м языкам тоже (напр<strong>и</strong>мер, ’Ιρβις, т.е.<br />

«стр<strong>и</strong>женый», пр<strong>и</strong> осет. ilvid <strong>и</strong> скр. bhrīn). Знач<strong>и</strong>т, ед<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>енное, что <strong>и</strong>мя<br />

Βράδακος показы<strong>в</strong>ает, так это то, что метатет<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й процесс arb(h)- > b(h)rмог<br />

<strong>и</strong>меть место <strong>в</strong> разное <strong>в</strong>ремя, <strong>в</strong> разных д<strong>и</strong>алектах <strong>и</strong> <strong>в</strong> разных отраслях<br />

лекс<strong>и</strong>к<strong>и</strong>, пр<strong>и</strong>чем для антропон<strong>и</strong>мо<strong>в</strong> такая кон<strong>в</strong>ергенц<strong>и</strong>я более чем естест<strong>в</strong>енна.<br />

Так<strong>и</strong>м образом, мо<strong>и</strong>м объяснен<strong>и</strong>ем формы Βράδακος будет 1) д<strong>и</strong>алектная<br />

неоднородность ск<strong>и</strong>фо-сарматской общност<strong>и</strong> (<strong>и</strong>дент<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>руемая так<strong>и</strong>м<strong>и</strong><br />

антропон<strong>и</strong>м<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м<strong>и</strong> суфф<strong>и</strong>ксам<strong>и</strong>, как -κoς, -γoς <strong>и</strong>, <strong>в</strong>озможно, -ĩoς; ср.<br />

Πουρθάκης <strong>и</strong> Πουρθαĩoς) <strong>и</strong>(<strong>и</strong>л<strong>и</strong>) ее открытость западно-<strong>и</strong>ранск<strong>и</strong>м <strong>в</strong>л<strong>и</strong>ян<strong>и</strong>ям; <strong>и</strong> 2)<br />

пр<strong>и</strong>надлежность <strong>и</strong>мен<strong>и</strong> Βράδακος д<strong>и</strong>алекту, не я<strong>в</strong>ля<strong>в</strong>шемуся прямым «предком»<br />

осет<strong>и</strong>нского. Пр<strong>и</strong><strong>в</strong>лечен<strong>и</strong>е антропон<strong>и</strong>ма Βράδακος <strong>в</strong> качест<strong>в</strong>е абсолютного<br />

доказательст<strong>в</strong>а пер<strong>в</strong><strong>и</strong>чност<strong>и</strong> корня *brad- по отношеню к корню *arbad- было<br />

бы опра<strong>в</strong>дано только <strong>в</strong> том случае, есл<strong>и</strong> бы это <strong>и</strong>мя <strong>и</strong>мело форму Βράδαγoς**.<br />

Но даже есл<strong>и</strong> бы антропон<strong>и</strong>м<strong>и</strong>ческая форма Βράδαγoς** была реально<br />

зас<strong>в</strong><strong>и</strong>детельст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>анной, это не означало бы а<strong>в</strong>томат<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> пер<strong>в</strong><strong>и</strong>чность<br />

<strong>и</strong>денон<strong>и</strong>м<strong>и</strong>ческой формы *brādā над *arbādā. Понятно, что <strong>и</strong>мя Βράδακος<br />

образо<strong>в</strong>алось от терм<strong>и</strong>на родст<strong>в</strong>а, а не наоборот, <strong>и</strong> как п<strong>и</strong>сал <strong>В</strong>.П<strong>и</strong>зан<strong>и</strong>,<br />

отсутст<strong>в</strong><strong>и</strong>е лекс<strong>и</strong>ческого значен<strong>и</strong>я <strong>в</strong> <strong>и</strong>менах собст<strong>в</strong>енных<br />

«пр<strong>и</strong><strong>в</strong>од<strong>и</strong>т к полному <strong>и</strong>х отры<strong>в</strong>у от сло<strong>в</strong>, соста<strong>в</strong>ляющ<strong>и</strong>х язык, а отсюда еще бóльшая<br />

легкость отклонен<strong>и</strong>й от нормального раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я» [П<strong>и</strong>зан<strong>и</strong>, 1956, c. 93-94].<br />

Этнограф<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е матер<strong>и</strong>алы дают достаточно осно<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>й полагать, что<br />

дре<strong>в</strong>н<strong>и</strong>е антропон<strong>и</strong>мы не был<strong>и</strong> стаб<strong>и</strong>льным<strong>и</strong> на протяжен<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong>сей чело<strong>в</strong>еческой<br />

ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong>, а менял<strong>и</strong>сь <strong>в</strong> за<strong>в</strong><strong>и</strong>с<strong>и</strong>мост<strong>и</strong> от <strong>в</strong>нутреннего состоян<strong>и</strong>я, <strong>в</strong>озраста, родо<strong>в</strong>ой<br />

пр<strong>и</strong>надлежност<strong>и</strong> <strong>и</strong> общест<strong>в</strong>енного статуса с<strong>в</strong>оего нос<strong>и</strong>теля. Метатеза arb(h)- ><br />

b(h)r- <strong>в</strong> л<strong>и</strong>чном <strong>и</strong>мен<strong>и</strong> может послуж<strong>и</strong>ть <strong>в</strong>ажным ключом к пост<strong>и</strong>жен<strong>и</strong>ю<br />

соц<strong>и</strong>ального контекста такой корне<strong>в</strong>ой перестройк<strong>и</strong> <strong>и</strong> ее, <strong>в</strong>озможно,<br />

<strong>и</strong>зобраз<strong>и</strong>тельных <strong>и</strong>стоко<strong>в</strong> (напр<strong>и</strong>мер, сущест<strong>в</strong>ует тенденц<strong>и</strong>я, <strong>в</strong> том ч<strong>и</strong>сле у<br />

пам<strong>и</strong>рск<strong>и</strong>х тадж<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>, <strong>в</strong> случае ре<strong>и</strong>нкарнац<strong>и</strong><strong>и</strong> умершего <strong>в</strong> но<strong>в</strong>орожденном,<br />

образо<strong>в</strong>ы<strong>в</strong>ать <strong>и</strong>мена от терм<strong>и</strong>но<strong>в</strong> родст<strong>в</strong>а, употребляемых <strong>в</strong> <strong>и</strong>н<strong>в</strong>ерт<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анном<br />

значен<strong>и</strong><strong>и</strong>; ср. Тат<strong>и</strong>к, Пуц<strong>и</strong>к, П<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>к с дем<strong>и</strong>нут<strong>и</strong><strong>в</strong>ом -ik [Рах<strong>и</strong>мо<strong>в</strong>, 1978]) (кстат<strong>и</strong>,<br />

прямо <strong>в</strong>оспро<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одящ<strong>и</strong>й пра<strong>и</strong>до<strong>и</strong>ранск. *k) 1 . Следует также <strong>и</strong>меть <strong>в</strong> <strong>в</strong><strong>и</strong>ду, что<br />

образо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е <strong>и</strong>мен от <strong>и</strong>н<strong>в</strong>ерт<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анных <strong>и</strong>денон<strong>и</strong>мо<strong>в</strong> про<strong>и</strong>сход<strong>и</strong>т на осно<strong>в</strong>е<br />

<strong>в</strong>окат<strong>и</strong><strong>в</strong>ных форм последн<strong>и</strong>х, поэтому антропон<strong>и</strong>м Βράδακος мог <strong>и</strong>меть <strong>в</strong><br />

качест<strong>в</strong>е с<strong>в</strong>оего протот<strong>и</strong>па осно<strong>в</strong>у brādā- как з<strong>в</strong>ательную форму <strong>и</strong>денон<strong>и</strong>ма<br />

*árbada- 2 .<br />

1 Ср. у афр<strong>и</strong>канск<strong>и</strong>х манд<strong>и</strong>нго <strong>в</strong> усло<strong>в</strong><strong>и</strong>ях функц<strong>и</strong>он<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я родо<strong>в</strong>ых <strong>и</strong> порядко<strong>в</strong>ых <strong>и</strong>мен<br />

<strong>и</strong>н<strong>в</strong>ерт<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анный <strong>и</strong>денон<strong>и</strong>м стано<strong>в</strong><strong>и</strong>тся а<strong>в</strong>тон<strong>и</strong>мом <strong>в</strong> результате замены <strong>и</strong>мен<strong>и</strong>, со<strong>в</strong>па<strong>в</strong>шего с<br />

<strong>и</strong>менем старшего родст<strong>в</strong>енн<strong>и</strong>ка. Напр<strong>и</strong>мер, <strong>и</strong>мя Baba дается тому мальч<strong>и</strong>ку, <strong>и</strong>мя которого<br />

со<strong>в</strong>пало с <strong>и</strong>менем отца; Bemba — когда <strong>и</strong>мя со<strong>в</strong>пало с <strong>и</strong>менем деда <strong>и</strong>л<strong>и</strong> брата матер<strong>и</strong> <strong>и</strong> т.д.<br />

[Лабз<strong>и</strong>на, 1989, c. 202]. Ср. сходную <strong>и</strong>нформац<strong>и</strong>ю о фульбе: [Webster, 1931, с. 241; Зубко, 1989,<br />

c. 323].<br />

2 <strong>В</strong> с<strong>в</strong>яз<strong>и</strong> с предположен<strong>и</strong>ем о рол<strong>и</strong> акцентных факторо<strong>в</strong> <strong>в</strong> образо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропейской<br />

метатезы, ср. <strong>в</strong> а<strong>в</strong>стронез<strong>и</strong>йском языке к<strong>в</strong>араэ (Соломоно<strong>в</strong>ы о-<strong>в</strong>а) консер<strong>в</strong>ат<strong>и</strong><strong>в</strong>ные<br />

(неметатез<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анные) формы <strong>в</strong>стречаются пр<strong>и</strong> передаче чужой реч<strong>и</strong> <strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>в</strong> песнях, для<br />

марк<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я паузы <strong>в</strong> сложном предложен<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong>л<strong>и</strong> пр<strong>и</strong> переч<strong>и</strong>слен<strong>и</strong><strong>и</strong> предмто<strong>в</strong>, тогда как <strong>в</strong><br />

по<strong>в</strong>седне<strong>в</strong>ной реч<strong>и</strong> больш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>о сло<strong>в</strong> под<strong>в</strong>ергается метатезе. З<strong>в</strong>ательные терм<strong>и</strong>ны родст<strong>в</strong>а (как<br />

<strong>и</strong> друг<strong>и</strong>е з<strong>в</strong>ательные <strong>и</strong>мена) образуются посредст<strong>в</strong>ом чередо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я метатез<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анной <strong>и</strong>


50<br />

Так<strong>и</strong>м образом, пр<strong>и</strong><strong>в</strong>еденные С.<strong>В</strong>.Кулландой аргументы прот<strong>и</strong><strong>в</strong><br />

реконструкц<strong>и</strong><strong>и</strong> *arbh(H)ter > *bhráter не <strong>в</strong>ыдерж<strong>и</strong><strong>в</strong>ают кр<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong> 1 .<br />

<strong>В</strong> <strong>и</strong>деале полностью раз<strong>в</strong>еять сомнен<strong>и</strong>я относ<strong>и</strong>тельно <strong>в</strong>тор<strong>и</strong>чност<strong>и</strong> корня<br />

*brad- <strong>в</strong> сарматском антропон<strong>и</strong>ме по сра<strong>в</strong>нен<strong>и</strong>ю с осет<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>м терм<strong>и</strong>ном ærvád<br />

могло бы л<strong>и</strong>чное <strong>и</strong>мя <strong>и</strong>з ск<strong>и</strong>фо-сарматского <strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>и</strong>ранского ономаст<strong>и</strong>кона,<br />

<strong>в</strong>осходящее непосредст<strong>в</strong>енно к *arbatar. Прямых с<strong>в</strong><strong>и</strong>детельст<strong>в</strong> сущест<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я<br />

такого <strong>и</strong>мен<strong>и</strong> нет (дре<strong>в</strong>н<strong>и</strong>е <strong>и</strong>ранцы могл<strong>и</strong> <strong>и</strong> не <strong>и</strong>спользо<strong>в</strong>ать этот <strong>и</strong>денон<strong>и</strong>м,<br />

<strong>и</strong>ме<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>й тогда <strong>и</strong>ное значен<strong>и</strong>е, как л<strong>и</strong>чное <strong>и</strong>мя), но сто<strong>и</strong>т рассматр<strong>и</strong><strong>в</strong>ать также<br />

<strong>в</strong>озможность част<strong>и</strong>чного разрушен<strong>и</strong>я *arbatar <strong>в</strong> антропон<strong>и</strong>мах. Од<strong>и</strong>н <strong>и</strong>з путей<br />

такого разрушен<strong>и</strong>я подсказы<strong>в</strong>ает средненемецк<strong>и</strong>й ономаст<strong>и</strong>кон, <strong>в</strong> котором<br />

ф<strong>и</strong>кс<strong>и</strong>руется форма Argast как сокращен<strong>и</strong>е от Arbogast (от др.-<strong>в</strong>.-нем. Erbe<br />

«наследст<strong>в</strong>о» + gast «чужак, гость») [Seibicke, 1996, Bd. 1, c. 185-186].<br />

Распространенным дре<strong>в</strong>не<strong>и</strong>ранск<strong>и</strong>м <strong>и</strong>менем я<strong>в</strong>ляется Ардагаст. У сармато<strong>в</strong><br />

также <strong>и</strong>меется <strong>и</strong>мя ’Аρδαρος, ’Аρδαρικος. <strong>В</strong>.И.Абае<strong>в</strong> сра<strong>в</strong>н<strong>и</strong><strong>в</strong>ает его с осет.<br />

ærdar, ældar «господ<strong>и</strong>н, князь» <strong>и</strong> родо<strong>в</strong>ым наз<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ем Ældaratæ (пр<strong>и</strong> согд. ’rδ’r<br />

«<strong>в</strong>ладен<strong>и</strong>е, <strong>и</strong>мен<strong>и</strong>е») <strong>и</strong> не <strong>и</strong>меет другого <strong>в</strong>ар<strong>и</strong>анта объяснен<strong>и</strong>я этого<br />

потестон<strong>и</strong>ма, кроме <strong>и</strong>де<strong>и</strong> о <strong>в</strong>ыпаден<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong>з него какого-то компонента. Он<br />

предполагает про<strong>и</strong>схожден<strong>и</strong>е ærdar <strong>и</strong>з ærm-dar бук<strong>в</strong>. «рукодержец» [Абае<strong>в</strong>,<br />

1979, c. 279], но можно, как кажется, задуматься <strong>и</strong> о <strong>в</strong>озможност<strong>и</strong> редукц<strong>и</strong><strong>и</strong><br />

осно<strong>в</strong>ы *arbdar < *arbadar (ср. др.-<strong>и</strong>сл. baldr «господ<strong>и</strong>н» с <strong>и</strong>з<strong>в</strong>естной нам уже<br />

перестано<strong>в</strong>кой b <strong>в</strong> начало сло<strong>в</strong>а, отраз<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>йся <strong>в</strong> <strong>и</strong>мен<strong>и</strong> юного бога Бальдра,<br />

Бальдеруса, <strong>и</strong>меющего много общ<strong>и</strong>х черт с осет<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>м<strong>и</strong> Сосланом <strong>и</strong> Батразом<br />

(cм.: [Дюмез<strong>и</strong>ль, 1976]). Раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>е потестарного смысла у терм<strong>и</strong>на родст<strong>в</strong>а —<br />

хорошо <strong>и</strong>з<strong>в</strong>естный С.<strong>В</strong>.Кулланде процесс (ср., напр<strong>и</strong>мер, казач<strong>и</strong>й батька,<br />

Батька Махно). Поя<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е значен<strong>и</strong>я «<strong>в</strong>ладен<strong>и</strong>е, <strong>и</strong>мен<strong>и</strong>е» <strong>в</strong> согд<strong>и</strong>йском также не<br />

прот<strong>и</strong><strong>в</strong>ореч<strong>и</strong>т данному эт<strong>и</strong>молог<strong>и</strong>ческому гнезду, а, <strong>в</strong><strong>и</strong>д<strong>и</strong>мо, уход<strong>и</strong>т корням<strong>и</strong> <strong>в</strong><br />

соц<strong>и</strong>альный контекст сегментац<strong>и</strong><strong>и</strong> родо<strong>в</strong>ых объед<strong>и</strong>нен<strong>и</strong>й, назы<strong>в</strong>аемых у осет<strong>и</strong>н<br />

эр<strong>в</strong>адам<strong>и</strong>. Ср. т<strong>и</strong>полог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> сла<strong>в</strong>. dĕdina < *dĕdъ с так<strong>и</strong>м<strong>и</strong> значен<strong>и</strong>ям<strong>и</strong>, как<br />

«наследст<strong>в</strong>енное <strong>и</strong>мен<strong>и</strong>е» (ст.-чеш.), «наследное <strong>в</strong>ладен<strong>и</strong>е, <strong>и</strong>мен<strong>и</strong>е, земля»<br />

(польск.), «дедо<strong>в</strong>ское <strong>в</strong>ладен<strong>и</strong>е, наслед<strong>и</strong>е; дедо<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>й обычай, закон» (др.-рус.) <strong>и</strong><br />

пр. [ЭССЯ. 1977. Т. 4, c. 225]. Так<strong>и</strong>е формы, как гот. arbja, др.-<strong>в</strong>.-нем. erbo, др.-<br />

<strong>и</strong>рл. orbe «наследн<strong>и</strong>к», арм. arbaneak «слуга», находящ<strong>и</strong>еся, <strong>в</strong><strong>и</strong>д<strong>и</strong>мо, <strong>в</strong><br />

отдаленном родст<strong>в</strong>е с ИЕ терм<strong>и</strong>нам<strong>и</strong> для «брата», также хорошо стыкуются со<br />

значен<strong>и</strong>ем «<strong>в</strong>ладен<strong>и</strong>е, <strong>и</strong>мен<strong>и</strong>е».<br />

ПИЕ *arbh(H)ter «(cтарш<strong>и</strong>й) брат; кузен» > *arbātā > сла<strong>в</strong>. *bata.<br />

Рассмотр<strong>и</strong>м <strong>в</strong> контексте *arbh(H)ter > *bhráter сла<strong>в</strong>. *bata: рус. bát’a<br />

«отец», д<strong>и</strong>ал. «отец, старш<strong>и</strong>й брат», белор. bác’ka, польск. bát’ko «отец», bájtko<br />

«отец, с<strong>в</strong>ященн<strong>и</strong>к», cерб. báta «брат, друг, пр<strong>и</strong>ятель», bäča «отец, отец мужа»,<br />

bäšta «отец», д<strong>и</strong>ал. ласкат. báto «отец, брат», чеш. bát’a «брат, родст<strong>в</strong>енн<strong>и</strong>к,<br />

неметатез<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анной форм, пр<strong>и</strong>чем перемещен<strong>и</strong>е ударен<strong>и</strong>я на <strong>в</strong>торой слог служ<strong>и</strong>т обострен<strong>и</strong>ю<br />

контраста между д<strong>в</strong>умя корне<strong>в</strong>ым<strong>и</strong> структурам<strong>и</strong> <strong>и</strong> <strong>и</strong>спользуется для пр<strong>и</strong><strong>в</strong>лечен<strong>и</strong>я <strong>в</strong>н<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>я<br />

адресата [Blevins, Garrett, 1998, c. 529-531].<br />

1 Такая же метатеза -rb- > -br- про<strong>и</strong>зошла <strong>в</strong> парад<strong>и</strong>гме сла<strong>в</strong>янского корня *aręb: cр. серб. jarêb<br />

«горная куропатка», чеш. jeřáb «ряб<strong>и</strong>на Sorbus», болг. ереб<strong>и</strong>ца, яреб<strong>и</strong>ца <strong>и</strong> пр. (др.-<strong>и</strong>сл. iarpr —<br />

наз<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е ц<strong>в</strong>ета, лтш. irbe «куропатка»), но болг. д<strong>и</strong>ал. ебер<strong>и</strong>ца, <strong>в</strong>озможно, нем. Eber «кабан,<br />

<strong>в</strong>епрь» [ЭССЯ, 1974. Т. 1, c. 73-74]. О.Н.Трубаче<strong>в</strong> ссылается на ПИЕ *érebh- наз<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е ц<strong>в</strong>ета<br />

(греч. όρφνος «мрачный, темный»), <strong>в</strong> котором обычно <strong>в</strong>ыделяют протет<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й гласный, <strong>и</strong><br />

го<strong>в</strong>ор<strong>и</strong>т о «граммат<strong>и</strong>кал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> дре<strong>в</strong>него фонет<strong>и</strong>ческого элемента» <strong>в</strong> сла<strong>в</strong>янском.


51<br />

друг», д<strong>и</strong>ал. bát’a «брат матер<strong>и</strong>», ст.-чеш. batik «братец», batík «м<strong>и</strong>лый», batĕk<br />

«брат, м<strong>и</strong>лый», baticě «сестр<strong>и</strong>ца» (см. н<strong>и</strong>же антропон<strong>и</strong>мы от эт<strong>и</strong>х форм), сло<strong>в</strong>ац.<br />

bát’a «отец, старш<strong>и</strong>й брат», д<strong>и</strong>ал. «дядя», обращен<strong>и</strong>е к старшему <strong>и</strong>з<strong>в</strong>естному<br />

мужч<strong>и</strong>не, болг. báta «старш<strong>и</strong>й брат» <strong>и</strong> пр.; также рум. bač, алб. bač «старш<strong>и</strong>й<br />

брат» (за<strong>и</strong>мст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>аны <strong>и</strong>з сла<strong>в</strong>янского) [Miklosich, 1886, c. 6; Vasmer, 1953. Bd. 1,<br />

c. 62; ЭССЯ, 1974. Т. 1, c. 163-164], отсутст<strong>в</strong><strong>и</strong>е пла<strong>в</strong>ного <strong>в</strong> котором по<br />

сра<strong>в</strong>нен<strong>и</strong>ю c *bratrŭ <strong>в</strong>сегда предста<strong>в</strong>ляло сложность. А.И.Соболе<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>й<br />

[Соболе<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>й, 1910, c. 149; Соболе<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>й, 1924, c. 330, пр<strong>и</strong>м. 1] сбл<strong>и</strong>жал *batja с<br />

скр. pitá, лат. pater <strong>и</strong> т.д. <strong>и</strong> объяснял з<strong>в</strong>онкость начального з<strong>в</strong>ука <strong>в</strong> сла<strong>в</strong>янск<strong>и</strong>х<br />

языках как с<strong>в</strong><strong>и</strong>детельст<strong>в</strong>о за<strong>и</strong>мст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я этого терм<strong>и</strong>на <strong>и</strong>з ск<strong>и</strong>фского (!).<br />

О.Н.Трубаче<strong>в</strong> [ЭССЯ. Т. 1, c. 164] <strong>в</strong><strong>и</strong>д<strong>и</strong>т здесь экспресс<strong>и</strong><strong>в</strong>ное оз<strong>в</strong>ончен<strong>и</strong>е ПИЕ<br />

*p∂tér «отец», но не объясняет аномальную с точк<strong>и</strong> зрен<strong>и</strong>я<br />

обще<strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропейск<strong>и</strong>х рефлексо<strong>в</strong> этого эт<strong>и</strong>мона семант<strong>и</strong>ку сла<strong>в</strong>янского *bata).<br />

На<strong>и</strong>более распространенную точку зрен<strong>и</strong>я содержат эт<strong>и</strong>молог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е сло<strong>в</strong>ар<strong>и</strong><br />

Ю.Покорны <strong>и</strong> М.Фасмера, где предлагается <strong>в</strong>ыпаден<strong>и</strong>е -r- <strong>и</strong>з *bratrŭ <strong>в</strong><br />

мед<strong>и</strong>альной поз<strong>и</strong>ц<strong>и</strong><strong>и</strong> как д<strong>и</strong>м<strong>и</strong>нут<strong>и</strong><strong>в</strong>ная мод<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>кац<strong>и</strong>я [Pokorny, 1959, c. 164;<br />

Vasmer, 1953. Bd. 1, c. 62]. Однако <strong>в</strong>ыпаден<strong>и</strong>е стано<strong>в</strong><strong>и</strong>тся более <strong>в</strong>ероятным, есл<strong>и</strong><br />

<strong>и</strong>сход<strong>и</strong>ть <strong>и</strong>з <strong>и</strong>сконной сла<strong>в</strong>янской формы *arbáta, <strong>в</strong> которой начальный слог<br />

был безударным <strong>и</strong>, как следст<strong>в</strong><strong>и</strong>е, более слабым <strong>и</strong> под<strong>в</strong>ерженным разрушен<strong>и</strong>ю.<br />

Аналог<strong>и</strong>чным образом, <strong>в</strong> бл<strong>и</strong>жайшей балто-сла<strong>в</strong>янск<strong>и</strong>м языкам германской<br />

подгруппе корень *sirbjá (> *síbbja) утрат<strong>и</strong>л -r- <strong>в</strong> той же поз<strong>и</strong>ц<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> дал нем.<br />

Sippe 1 .<br />

Общее значен<strong>и</strong>е сла<strong>в</strong>. *bata, судя по его рефлексам, <strong>в</strong>ыр<strong>и</strong>со<strong>в</strong>ы<strong>в</strong>ается как<br />

«мужской родст<strong>в</strong>енн<strong>и</strong>к старшего <strong>в</strong>озраста по л<strong>и</strong>н<strong>и</strong><strong>и</strong> отца», что бл<strong>и</strong>зко<br />

соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>ует осет. ærvád/ærvádæ, относящемуся к членам патр<strong>и</strong>л<strong>и</strong>нейной<br />

родст<strong>в</strong>енной группы. Узкое значен<strong>и</strong>е «отец» я<strong>в</strong>ляется <strong>в</strong>осточно-сла<strong>в</strong>янск<strong>и</strong>м<br />

но<strong>в</strong>шест<strong>в</strong>ом (ср. <strong>в</strong> летоп<strong>и</strong>сях оно <strong>в</strong>стречается <strong>в</strong>сего однажды <strong>в</strong> 1161 г. <strong>в</strong><br />

Ипатье<strong>в</strong>ском с<strong>в</strong>оде) [ЭССЯ, 1974. Т. 1, c. 163]. Значен<strong>и</strong>е «родст<strong>в</strong>енн<strong>и</strong>к, друг,<br />

пр<strong>и</strong>ятель» <strong>в</strong> чешском <strong>и</strong> сербском полностью соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>ует значен<strong>и</strong>ю ærvád <strong>в</strong><br />

со<strong>в</strong>ременном <strong>и</strong>ронском д<strong>и</strong>алекте осет<strong>и</strong>нского — «родст<strong>в</strong>енн<strong>и</strong>к, род<strong>и</strong>ч»<br />

[Шёгрен, 1844, c. 19 (сло<strong>в</strong>аря); Абае<strong>в</strong>, 1973. Т. 2, c. 437]; чеш. д<strong>и</strong>ал. bát’a «брат<br />

матер<strong>и</strong>» также образует параллель с осет. оп<strong>и</strong>сательным madyrvad «брат<br />

матер<strong>и</strong>» (другого терм<strong>и</strong>на для этой категор<strong>и</strong><strong>и</strong> осет<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>й не знает) 2 ,<br />

«родст<strong>в</strong>енн<strong>и</strong>к<strong>и</strong> со стороны матер<strong>и</strong>».<br />

По-<strong>в</strong><strong>и</strong>д<strong>и</strong>мому, слая<strong>в</strong>янск<strong>и</strong>й *(ar)bata, как <strong>и</strong> осет<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>й ærvád (< *ærbātā)<br />

про<strong>и</strong>сход<strong>и</strong>т от формы <strong>и</strong>мен<strong>и</strong>тельного падежа 3 , <strong>в</strong> то <strong>в</strong>ремя как прасла<strong>в</strong>. *bratrŭ,<br />

да<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>й сла<strong>в</strong>янск<strong>и</strong>е терм<strong>и</strong>ны для «брата», предста<strong>в</strong>ляет собой форму кос<strong>в</strong>енного<br />

падежа. <strong>В</strong> этой c<strong>в</strong>яз<strong>и</strong> заметен <strong>и</strong> полный параллел<strong>и</strong>зм <strong>в</strong> редукц<strong>и</strong>я конечного<br />

слога <strong>в</strong> сла<strong>в</strong>янск<strong>и</strong>х языках (напр<strong>и</strong>мер, болг. д<strong>и</strong>ал. бать, рус. батя < báta (серб.)<br />

< *arbātā) <strong>и</strong> <strong>в</strong> осет<strong>и</strong>нском (*ærváda > ærvádæ > ærvád). Из антропон<strong>и</strong>мо<strong>в</strong> ср. <strong>в</strong><br />

этой с<strong>в</strong>яз<strong>и</strong>, напр<strong>и</strong>мер, <strong>и</strong>мя <strong>и</strong>лл<strong>и</strong>р<strong>и</strong>йского царя Бато [Kretschmer, 1896, c. 245]<br />

<strong>и</strong>л<strong>и</strong> пр<strong>и</strong><strong>в</strong>од<strong>и</strong>мые Й.Добро<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>м чешск<strong>и</strong>е <strong>и</strong>мена Vrbata, Batik, Batela, Bratroslaus,<br />

1 <strong>В</strong> с<strong>в</strong>яз<strong>и</strong> со сла<strong>в</strong>. *bata <strong>и</strong>ногда пр<strong>и</strong><strong>в</strong>лекаются так<strong>и</strong>е германск<strong>и</strong>е формы, как гот. aba «муж», ср.-<br />

<strong>в</strong>.-нем. buobe «мальч<strong>и</strong>к, слуга», buole, ср.-н.-нем. ласк. bōle «брат» (ср. болг. д<strong>и</strong>ал. бáльо, л<strong>и</strong>т.<br />

brólis, лтш. brālis «брат»), нор<strong>в</strong>. д<strong>и</strong>ал. boa ласк. «брат». За <strong>и</strong>сключен<strong>и</strong>ем готской формы (<<br />

*arbá < *arbha- «брат, кросскузен»), <strong>в</strong>се он<strong>и</strong> могут <strong>в</strong>осход<strong>и</strong>ть к более поздней осно<strong>в</strong>е *bruodar.<br />

2 <strong>В</strong> д<strong>и</strong>алектах осет<strong>и</strong>нского <strong>в</strong>стречаются также терм<strong>и</strong>ны madænsuvær оп<strong>и</strong>сат. «брат матер<strong>и</strong>» (я<strong>в</strong>но<br />

позднейшего про<strong>и</strong>схожден<strong>и</strong>я) <strong>и</strong> ako, aka, gagu «брат матер<strong>и</strong>; брат отца» [Джа<strong>в</strong>ахадзе, 1979, c.<br />

116]. Последн<strong>и</strong>е тр<strong>и</strong> формы могут <strong>и</strong>меть отношен<strong>и</strong>е к ПИЕ *HauHo-.<br />

3 Осет<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>е <strong>и</strong>денон<strong>и</strong>мы чаще <strong>в</strong>сего про<strong>и</strong>сходят от прa<strong>и</strong>ранск<strong>и</strong>х ном<strong>и</strong>нат<strong>и</strong><strong>в</strong>ных форм [Абае<strong>в</strong>,<br />

1989. Т. 4, c. 208-209].


52<br />

Bratron (<strong>в</strong>се — м.), Batice («Schwesterchen»), Bratrice, Bratohna, Bratrena,<br />

Bratrumila (<strong>в</strong>се — ж.) [Dobrovsky, 1818, c. 94-101], показы<strong>в</strong>ающ<strong>и</strong>е<br />

сосущест<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е <strong>и</strong>мен на (ar)bat- <strong>и</strong> brat- <strong>в</strong> ономаст<strong>и</strong>коне. Формы Batik, Batice,<br />

Bratice демонстр<strong>и</strong>руют разную степень <strong>и</strong>зоморф<strong>и</strong>зма со ск<strong>и</strong>ф. Βράδακος. Особое<br />

<strong>в</strong>н<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>е заслуж<strong>и</strong><strong>в</strong>ает <strong>и</strong>мя, пр<strong>и</strong><strong>в</strong>еденное пер<strong>в</strong>ым, которое демонстр<strong>и</strong>рует<br />

т<strong>и</strong>п<strong>и</strong>чное для сла<strong>в</strong>янск<strong>и</strong>х языком наращен<strong>и</strong>е v- (cр. рус. <strong>в</strong>-нук, польск. w-nęk <<br />

*auno n kŭ, рус. <strong>в</strong>-отч<strong>и</strong>на <strong>и</strong> пр.) <strong>и</strong> может предста<strong>в</strong>лять собой мод<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анное<br />

Arbata. Vrbata по-прежнему <strong>в</strong>стречается сред<strong>и</strong> чешск<strong>и</strong>х <strong>и</strong>мен <strong>и</strong> фам<strong>и</strong>л<strong>и</strong>й.<br />

ПИЕ *arbh(H)ter «(старш<strong>и</strong>й) брат; кузен» > алб. vëlla «брат», рум. bărbăt<br />

«муж, мужч<strong>и</strong>на».<br />

С поз<strong>и</strong>ц<strong>и</strong><strong>и</strong> эт<strong>и</strong>мона *arbh(H)ter можно попытаться дать объяснен<strong>и</strong>е <strong>и</strong><br />

алб. vëlla «брат» (мн.ч. vёllezёr <strong>и</strong>л<strong>и</strong> vёllazёn, где -z- передает *-dj-),<br />

предста<strong>в</strong>ляющ<strong>и</strong>м собой палеобалканское наслед<strong>и</strong>е. Необычная морфолог<strong>и</strong>я<br />

албанского терм<strong>и</strong>на контраст<strong>и</strong>рует с тем пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ычным значен<strong>и</strong>ем, которое <strong>и</strong>мело<br />

дре<strong>в</strong>нее <strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропейское наз<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е «брата», а <strong>и</strong>менно «член (патр<strong>и</strong>л<strong>и</strong>нейной)<br />

родст<strong>в</strong>енной группы». Именно как патрон<strong>и</strong>м<strong>и</strong>ю к<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>руют <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ател<strong>и</strong><br />

албанскую <strong>в</strong>лазн<strong>и</strong>ю (гег. vllazni, -a; тоск. vёllazёri, -a). Наряду с обозначен<strong>и</strong>ем<br />

соц<strong>и</strong>ального групп<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>к<strong>и</strong>, терм<strong>и</strong>н vëlla <strong>в</strong>о множест<strong>в</strong>енном ч<strong>и</strong>сле означает<br />

«со<strong>в</strong>окупность братье<strong>в</strong>» [Жугра, 1998, с. 170], «братст<strong>в</strong>о» (Bruderschaft), а<br />

субстант<strong>и</strong><strong>в</strong> vёllamёri — «братан<strong>и</strong>е» [Meyer, 1891, c. 469-470].<br />

С <strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропейск<strong>и</strong>м<strong>и</strong> терм<strong>и</strong>нам<strong>и</strong> для «брата» алб. vëlla сра<strong>в</strong>н<strong>и</strong><strong>в</strong>ал Ф.Бопп<br />

[Bopp, 1855, c. 461], но это сра<strong>в</strong>нен<strong>и</strong>е <strong>в</strong>сегда было осложнено нал<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>ем «трех<br />

разных з<strong>в</strong>уко<strong>в</strong>» [Meyer, 1891, c. 470]. <strong>В</strong>.Орел реконстру<strong>и</strong>рует протоформу<br />

*swelāuda (для <strong>и</strong>дент<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>кац<strong>и</strong><strong>и</strong> анлаута cр. соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong><strong>и</strong>е алб. vjehёr < ПИЕ<br />

*swékuros) с параллелью <strong>в</strong> др.-<strong>в</strong>.-нем. liut, др.-англ. leod, сла<strong>в</strong>. *l'udъ «люд<strong>и</strong>» <strong>и</strong><br />

пр. (см.: [Orel, 1998]). Есл<strong>и</strong> отражен<strong>и</strong>е <strong>в</strong> албанском vëlla ИЕ *swe- не <strong>в</strong>ызы<strong>в</strong>ает<br />

<strong>в</strong>озражен<strong>и</strong>й, то прямое <strong>в</strong>оз<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е <strong>в</strong>торой част<strong>и</strong> этого терм<strong>и</strong>на к протоформе со<br />

значен<strong>и</strong>ем «люд<strong>и</strong>» семант<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> не мот<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ано. К тому же это не объясняет<br />

гем<strong>и</strong>нац<strong>и</strong>ю пла<strong>в</strong>ного <strong>в</strong> албанском.<br />

<strong>В</strong> с<strong>и</strong>лу того, что арм. elbayr <strong>в</strong>сегда сч<strong>и</strong>тался локальной аномал<strong>и</strong>ей, алб. v-<br />

ëlla н<strong>и</strong>когда не сра<strong>в</strong>н<strong>и</strong><strong>в</strong>ал<strong>и</strong> напрямую с арм. elbayr, хотя палеобалканск<strong>и</strong>е язык<strong>и</strong><br />

<strong>и</strong> армянск<strong>и</strong>й, наряду с греческ<strong>и</strong>м <strong>и</strong> <strong>и</strong>ндо-<strong>и</strong>ранск<strong>и</strong>м<strong>и</strong>, относятся к одной юго<strong>в</strong>осточной<br />

<strong>в</strong>ет<strong>в</strong><strong>и</strong> ИЕ языко<strong>в</strong>. Между тем сходст<strong>в</strong>о осно<strong>в</strong> здесь неслучайно.<br />

<strong>В</strong>ыд<strong>в</strong><strong>и</strong>нем предположен<strong>и</strong>е, что форма албанского <strong>и</strong>денон<strong>и</strong>ма есть результат<br />

д<strong>в</strong>ух процессо<strong>в</strong> прогресс<strong>и</strong><strong>в</strong>ной асс<strong>и</strong>м<strong>и</strong>ляц<strong>и</strong><strong>и</strong>: ослаблен<strong>и</strong>я b <strong>в</strong> результате<br />

асс<strong>и</strong>м<strong>и</strong>ляц<strong>и</strong><strong>и</strong> с начальным v- (cр. форм<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е лат. barba «борода» <strong>и</strong>з *farba) <strong>и</strong><br />

последующего эмфат<strong>и</strong>ческого удл<strong>и</strong>нен<strong>и</strong>я (гем<strong>и</strong>нац<strong>и</strong><strong>и</strong>) предшест<strong>в</strong>ующего<br />

пла<strong>в</strong>ного на стыке д<strong>в</strong>ух морфем, т.е. *swelba(ter) > *swelba(ter) > *velwa(djer) ><br />

*vёlla(zer). Асс<strong>и</strong>м<strong>и</strong>ляц<strong>и</strong>ей другого согласного объяснял уд<strong>в</strong>оенный -ll- <strong>Г</strong>.Майер,<br />

но предполагал форму *sve-slá [Meyer, 1891, c. 470].<br />

Полную форму дре<strong>в</strong>неалбанского терм<strong>и</strong>на для «брата» сохраняет рум.<br />

bărbăt «муж, мужч<strong>и</strong>на» (об этой форме см.: [Tappolet, 1895, c. 103-106; Breban,<br />

1987]) (<strong>в</strong><strong>и</strong>д<strong>и</strong>мо, c фонет<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>ем анлаута <strong>и</strong>з *swerbata; ср. <strong>в</strong>ыше др.-<br />

<strong>в</strong>.-нем. basa <strong>и</strong>з *(a)wasa <strong>и</strong>л<strong>и</strong> *swasa), также <strong>в</strong>осходящ<strong>и</strong>й к палеобалканскому<br />

субстрату.<br />

Любопытно, что <strong>в</strong> *arbh(Hter) сла<strong>в</strong>янск<strong>и</strong>е язык<strong>и</strong> редуц<strong>и</strong>руют начальный<br />

формант <strong>и</strong> дают *bata, а албанск<strong>и</strong>й редуц<strong>и</strong>рует <strong>в</strong>торой формант <strong>и</strong> дает vëlla.<br />

Пр<strong>и</strong> этом албанск<strong>и</strong>е д<strong>и</strong>алекты знают еще форму l'al’ё, l’al’oua «отец, дед»,


53<br />

«старш<strong>и</strong>й брат», «брат отца» [Meyer, 1891, c. 236], которая, <strong>в</strong><strong>и</strong>д<strong>и</strong>мо,<br />

предста<strong>в</strong>ляет собой редупл<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анную осно<strong>в</strong>у el- <strong>и</strong> <strong>и</strong>меет те же денотаты, что<br />

<strong>и</strong> сла<strong>в</strong>. *bata. Это — пр<strong>и</strong>мер оп<strong>и</strong>санного <strong>в</strong>ыше <strong>в</strong> с<strong>в</strong>яз<strong>и</strong> с рефлексам<strong>и</strong> *snukrūs<br />

энант<strong>и</strong>оморф<strong>и</strong>ческого процесса.<br />

Пр<strong>и</strong> такой <strong>и</strong>нтерпретац<strong>и</strong><strong>и</strong> родст<strong>в</strong>о с пр<strong>и</strong><strong>в</strong>од<strong>и</strong>мым<strong>и</strong> <strong>В</strong>.Орлом (cр. также:<br />

[Pokorny, 1957, c. 1046]) формам<strong>и</strong> <strong>и</strong> особо с др.-<strong>и</strong>сл. sv-ili (мн.ч. svilar), др.-<strong>в</strong>.-<br />

нем. ge-swio «муж сестры» <strong>и</strong> греч. ’a-élioi, aílioi, eíliones «мужья д<strong>в</strong>ух сестер»<br />

(пр<strong>и</strong> обменном браке он<strong>и</strong> — братья), а также с непр<strong>и</strong><strong>в</strong>лека<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>м<strong>и</strong>ся <strong>в</strong> этой с<strong>в</strong>яз<strong>и</strong><br />

cкр. syāla (<strong>в</strong><strong>и</strong>д<strong>и</strong>мо, <strong>и</strong>з *sva-ala) «брат жены», cла<strong>в</strong>. шур-<strong>и</strong>н (< *swarъ < *swarbъ <strong>в</strong><br />

<strong>в</strong><strong>и</strong>ду сла<strong>в</strong>. шабер, сябр c метатезой) «брат жены», др.-сакс. swiri «сын брата<br />

матер<strong>и</strong>, сын сестры матер<strong>и</strong>, кузен», не упраздняется, а пр<strong>и</strong>обретает<br />

осмысленность <strong>в</strong> с<strong>в</strong>яз<strong>и</strong> с греч. eleútheros <strong>и</strong> лат. līber «с<strong>в</strong>ободный», līberi «дет<strong>и</strong>»<br />

(< *libteri). Последн<strong>и</strong>е, как кажется, <strong>в</strong>оз<strong>в</strong>одятся к *swelebdheros (лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>й<br />

сохраняет b, но редуц<strong>и</strong>рует cуфф<strong>и</strong>кс, поэтому нет н<strong>и</strong>какого фонет<strong>и</strong>ческого<br />

соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong><strong>и</strong>я лат. b ~ ИЕ dh) <strong>и</strong> далее сра<strong>в</strong>н<strong>и</strong>ть со сла<strong>в</strong>. sloboda, swoboda<br />

«с<strong>в</strong>обода; сельская общ<strong>и</strong>на, слобода» (< *swelbada c метатезой). <strong>В</strong> <strong>и</strong>тоге<br />

смысло<strong>в</strong>ое раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>е нам <strong>в</strong><strong>и</strong>д<strong>и</strong>тся как «братья-кузены» → «члены родо<strong>в</strong>ой<br />

общ<strong>и</strong>ны» vs. «члены группы с<strong>в</strong>ойст<strong>в</strong>енн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>» (ср. у Э.Бен<strong>в</strong>ен<strong>и</strong>ста — «член<br />

этн<strong>и</strong>ческой группы» [Бен<strong>в</strong>ен<strong>и</strong>ст, 1995, c. 214]) → «люд<strong>и</strong>»/«с<strong>в</strong>ободные».<br />

ПИЕ *arbh(H)ter «(старш<strong>и</strong>й) брат; кузен» > *galbh(H)trūs «жена брата;<br />

сестра мужа».<br />

<strong>В</strong> контексте ПИЕ *arbh(H)ter «(старш<strong>и</strong>й) брат; кузен» <strong>и</strong> палеобалк.<br />

*swerbada «брат, муж» перспект<strong>и</strong><strong>в</strong>ным предста<strong>в</strong>ляется пр<strong>и</strong><strong>в</strong>лечен<strong>и</strong>е ИЕ форм<br />

для «сестры мужа; жена брата»: греч. g-alόos (galis, <strong>в</strong> лекс<strong>и</strong>коне <strong>Г</strong>ез<strong>и</strong>х<strong>и</strong>я), ст.-<br />

сла<strong>в</strong>. z-ŭlŭ-va, рус. золо<strong>в</strong>ка, лат. glos (род. пад. gloris), арм. tal (t-, по<br />

асс<strong>и</strong>м<strong>и</strong>ляц<strong>и</strong><strong>и</strong> с taygr) «сестра мужа», фр<strong>и</strong>г. g-élaros, g-állaros «жена брата»<br />

[Бен<strong>в</strong>ен<strong>и</strong>ст, 1995, c. 172; без морфолог<strong>и</strong>ческого членен<strong>и</strong>я]. Особое <strong>в</strong>н<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>е<br />

пр<strong>и</strong><strong>в</strong>лекают фр<strong>и</strong>г<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>е формы, которые демонстр<strong>и</strong>руют значен<strong>и</strong>е «жена<br />

брата». Это значен<strong>и</strong>е <strong>в</strong>за<strong>и</strong>мно значен<strong>и</strong>ю «сестра мужа», <strong>и</strong>, следо<strong>в</strong>ательно,<br />

можно предполож<strong>и</strong>ть д<strong>в</strong>ойное значен<strong>и</strong>е для рассматр<strong>и</strong><strong>в</strong>аемого эт<strong>и</strong>мона.<br />

Cла<strong>в</strong>янская <strong>и</strong> греческая формы демонстр<strong>и</strong>рует показатель женского рода, как <strong>в</strong><br />

рус. с<strong>в</strong>екр-о<strong>в</strong>ь (ср. болг. д<strong>и</strong>ал. c<strong>в</strong>екр-<strong>в</strong>а), определяемом по отношен<strong>и</strong>ю к терм<strong>и</strong>ну<br />

с<strong>в</strong>екор (ПИЕ *swekuros м., но *swekrūs ж.). Как следст<strong>в</strong><strong>и</strong>е, <strong>в</strong>озн<strong>и</strong>кает<br />

предположен<strong>и</strong>е, что терм<strong>и</strong>н для «жены брата; сестры мужа» марк<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан по<br />

отношен<strong>и</strong>ю к терм<strong>и</strong>ну для «брата» (ср. cт.-лат. frātria «жена брата», sororius<br />

«муж сестры» < soror <strong>и</strong>л<strong>и</strong> болг. д<strong>и</strong>ал. братец «брат мужа, де<strong>в</strong>ерь» [ЭССЯ, 1976.<br />

Т. 3, c. 7, 9]) <strong>и</strong>, поэтому, снабжен показателем женского рода, т.е. с<strong>в</strong>екро<strong>в</strong>ь/с<strong>в</strong>екр-<strong>в</strong>а<br />

относ<strong>и</strong>тся к с<strong>в</strong>екр как z-ŭlŭ-va/g-al-ό-os относ<strong>и</strong>тся к X. Другого<br />

терм<strong>и</strong>на для «брата», кроме *arbh(H)ter ИЕ язык<strong>и</strong> не дают; знач<strong>и</strong>т так<strong>и</strong>е формы,<br />

как фр<strong>и</strong>г. g-élaros, g-állaros следует наклады<strong>в</strong>ать на арм. elbayr, алб. vëlla. Пр<strong>и</strong><br />

этом заметно отпаден<strong>и</strong>е <strong>в</strong> терм<strong>и</strong>нах для «жены брата; сестры мужа» компонента<br />

-b- (т.е. зъл<strong>в</strong>а < *зълба<strong>в</strong>а).<br />

Исходя <strong>и</strong>з нал<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>я пла<strong>в</strong>ного <strong>в</strong> лат<strong>и</strong>нском (<strong>в</strong> форме генет<strong>и</strong><strong>в</strong>а; ср. рус.<br />

матер<strong>и</strong> пр<strong>и</strong> <strong>и</strong>мен. пад. мать; лат. nurus, род. пад. nurūs < *snukrūs, также socer<br />

~ socris, socrus ~ socrūs) <strong>и</strong> фр<strong>и</strong>г<strong>и</strong>йском <strong>и</strong> уч<strong>и</strong>ты<strong>в</strong>ая, что <strong>и</strong>денон<strong>и</strong>мы нередко<br />

под<strong>в</strong>ергаются морфолог<strong>и</strong>ческому разрушен<strong>и</strong>ю (ср., напр<strong>и</strong>мер, арм. tal (< *cal)<br />

на месте фр<strong>и</strong>г. gállaros, греч. éor, осет. (<strong>и</strong>рон.) xo < <strong>и</strong>ранск. *hwahā (форма<br />

<strong>и</strong>мен. пад. [Абае<strong>в</strong>, 1989, Т. 4, c. 208]) < *swása-ter, арм. nu, греч. nuós


54<br />

*snukrūs), можно предполож<strong>и</strong>ть редукц<strong>и</strong>ю от *g-albhatrūs с промежуточной<br />

стад<strong>и</strong>ей *g-allatrūs (c асс<strong>и</strong>м<strong>и</strong>ляц<strong>и</strong>ей -b- предшест<strong>в</strong>ующ<strong>и</strong>м пла<strong>в</strong>ным) «жена<br />

брата; сестра мужа». Распад энант<strong>и</strong>осем<strong>и</strong><strong>и</strong> корня *g-albhatrūs пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ел к<br />

<strong>в</strong>озобладан<strong>и</strong>ю значен<strong>и</strong>я «сестра мужа» (cр. гот. aba «муж» < *arbá, пр<strong>и</strong> рум.<br />

bărbăt) <strong>в</strong> сла<strong>в</strong>янск<strong>и</strong>х, греческом <strong>и</strong> лат<strong>и</strong>нском <strong>и</strong> cохранен<strong>и</strong>ю значен<strong>и</strong>я «жена<br />

брата» только <strong>в</strong>о фр<strong>и</strong>г<strong>и</strong>йском.<br />

Про<strong>и</strong>схожден<strong>и</strong>е компоненто<strong>в</strong> swe- <strong>в</strong> албанском <strong>и</strong> румынском терм<strong>и</strong>нах<br />

для «брата» <strong>и</strong> «мужа, мужч<strong>и</strong>ны» (ср. ИЕ формы для «сестры») <strong>и</strong> g- <strong>в</strong> наз<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ях<br />

«жены брата» <strong>и</strong> «сестры мужа» остаются неясным<strong>и</strong>. Здесь можно <strong>в</strong><strong>и</strong>деть л<strong>и</strong>бо<br />

копулу (ср. др.-<strong>в</strong>.-нем. ge-swio «муж сестры» [Pokorny, 1957, c. 1046]), л<strong>и</strong>бо<br />

отражен<strong>и</strong>е элемента лар<strong>и</strong>нгальной (глоттальной) сер<strong>и</strong><strong>и</strong>, л<strong>и</strong>бо граммат<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й<br />

формант cо значен<strong>и</strong>ем соб<strong>и</strong>рательност<strong>и</strong>/<strong>в</strong>за<strong>и</strong>мност<strong>и</strong> (ср. нем. Ge-schwister «брат<br />

<strong>и</strong> сестра», пер<strong>в</strong>оначально «сестры»).<br />

Так<strong>и</strong>м образом, следы дре<strong>в</strong>нейшего ИЕ состоян<strong>и</strong>я терм<strong>и</strong>на для «брата», а<br />

<strong>и</strong>менно *arbh(H)ter сохраняются с разной степенью оче<strong>в</strong><strong>и</strong>дност<strong>и</strong> <strong>в</strong> армянском,<br />

осет<strong>и</strong>нском, албанском, румынском <strong>и</strong> сла<strong>в</strong>янск<strong>и</strong>х языках. Сла<strong>в</strong>янск<strong>и</strong>е язык<strong>и</strong><br />

<strong>и</strong>нтересны тем, что он<strong>и</strong> сохраняют также следы переходного этапа от формы<br />

*(ar)bata с генеалог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м<strong>и</strong> денотатам<strong>и</strong> +ДмР, Рм, ДмРРм к форме *bratrŭ с<br />

узк<strong>и</strong>м генеалог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м денотатом ДмР. Многоч<strong>и</strong>сленные <strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропейск<strong>и</strong>е<br />

терм<strong>и</strong>ны с<strong>в</strong>ойст<strong>в</strong>а 0 поколен<strong>и</strong>я (c корне<strong>в</strong>ой структурой -ar/-al/-el) служат<br />

дополн<strong>и</strong>тельным доказательст<strong>в</strong>ом пер<strong>в</strong><strong>и</strong>чност<strong>и</strong> корня *arbh- по сра<strong>в</strong>нен<strong>и</strong>ю с<br />

корнем *bhr-, так как тождест<strong>в</strong>о терм<strong>и</strong>но<strong>в</strong> родст<strong>в</strong>а <strong>и</strong> с<strong>в</strong>ойст<strong>в</strong>а <strong>в</strong> 0 поколен<strong>и</strong><strong>и</strong><br />

осно<strong>в</strong>ано на <strong>и</strong>нкорпор<strong>и</strong>рующей с<strong>и</strong>туац<strong>и</strong><strong>и</strong> (*arbh(H)ter «(старш<strong>и</strong>й) брат =<br />

кузен»), предшест<strong>в</strong>ующей сложен<strong>и</strong>ю л<strong>и</strong>нейного т<strong>и</strong>па номенклатуры,<br />

марк<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анного обособленным терм<strong>и</strong>ном для «брата» (*bhráter) <strong>и</strong> одн<strong>и</strong>м<br />

терм<strong>и</strong>ном (<strong>и</strong>л<strong>и</strong> нескольк<strong>и</strong>м<strong>и</strong> оп<strong>и</strong>сательным<strong>и</strong>) для «кузено<strong>в</strong>» (ср. лат. consobrinus<br />

/см.: [Bettini, 1994/ с обосно<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ем общего значен<strong>и</strong>я «кузен» у этой формы/,<br />

рус. д<strong>в</strong>оюродный брат, д<strong>и</strong>ал. братан <strong>и</strong> пр.). Албанская форма (а также гот. aba,<br />

есл<strong>и</strong> от *arba) может с<strong>в</strong><strong>и</strong>детельст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ать о том, что нос<strong>и</strong>телем значен<strong>и</strong>я<br />

«(старш<strong>и</strong>й) брат, кузен» <strong>в</strong> ПИЕ была форма *arbha- <strong>и</strong> что суфф<strong>и</strong>кс -ter был<br />

доба<strong>в</strong>лен к этой осно<strong>в</strong>е <strong>в</strong> с<strong>в</strong>яз<strong>и</strong> с необход<strong>и</strong>мостью <strong>в</strong>ыдел<strong>и</strong>ть л<strong>и</strong>бо но<strong>в</strong>ое<br />

значен<strong>и</strong>е «брат», л<strong>и</strong>бо но<strong>в</strong>ое значен<strong>и</strong>е «муж».<br />

По<strong>в</strong>торю <strong>в</strong>ы<strong>в</strong>од, проз<strong>в</strong>уча<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>й <strong>в</strong> ТМИР: со<strong>в</strong>паден<strong>и</strong>е терм<strong>и</strong>но<strong>в</strong> родст<strong>в</strong>а <strong>и</strong><br />

с<strong>в</strong>ойст<strong>в</strong>а го<strong>в</strong>ор<strong>и</strong>т о сущест<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong><strong>и</strong> на ранне<strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропейском этапе (<strong>в</strong><strong>и</strong>д<strong>и</strong>мо,<br />

после отделен<strong>и</strong>я анатол<strong>и</strong>йского праязыка) <strong>и</strong>нст<strong>и</strong>тута обязательного брачного<br />

обмена (с<strong>и</strong>мметр<strong>и</strong>чного ас<strong>и</strong>мметр<strong>и</strong>чно-кольце<strong>в</strong>ого), с<strong>в</strong>язы<strong>в</strong>а<strong>в</strong>шего некоторое<br />

множест<strong>в</strong>о соц<strong>и</strong>альных групп <strong>в</strong> долгосрочную с<strong>и</strong>стему соц<strong>и</strong>ального<br />

<strong>в</strong>за<strong>и</strong>модейст<strong>в</strong><strong>и</strong>я. Распад этой с<strong>и</strong>стемы <strong>и</strong> расселен<strong>и</strong>е <strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропейце<strong>в</strong> по Е<strong>в</strong>ропе<br />

пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ел к разложен<strong>и</strong>ю дре<strong>в</strong>н<strong>и</strong>х <strong>и</strong>денон<strong>и</strong>мо<strong>в</strong> — процесс, марк<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анный<br />

корне<strong>в</strong>ой метатезой —, жесткому прот<strong>и</strong><strong>в</strong>опоста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>ю подс<strong>и</strong>стемы кро<strong>в</strong>ного<br />

родст<strong>в</strong>а <strong>и</strong> подс<strong>и</strong>стемы с<strong>в</strong>ойст<strong>в</strong>а, <strong>в</strong>озн<strong>и</strong>кно<strong>в</strong>ен<strong>и</strong>ю межд<strong>и</strong>алектной энант<strong>и</strong>осем<strong>и</strong><strong>и</strong><br />

(ср. др.-<strong>в</strong>.-нем. ge-swio «муж сестры», но cла<strong>в</strong>. шур-<strong>и</strong>н «брат жены») <strong>и</strong><br />

энант<strong>и</strong>оморф<strong>и</strong><strong>и</strong> (ср. cла<strong>в</strong>. шур-<strong>и</strong>н, сохраняющ<strong>и</strong>й пла<strong>в</strong>ный, <strong>и</strong> герм. Swābā,<br />

сохраняющ<strong>и</strong>й -b- <strong>и</strong>з *swarbas), стано<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>ю ИЕ этнон<strong>и</strong>мо<strong>в</strong> (ср. сербы, сорбы,<br />

ш<strong>в</strong>абы, <strong>в</strong>озможно, албанцы — <strong>в</strong>се от одного корня). Думается, что <strong>в</strong> <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> ИЕ<br />

СТР отраз<strong>и</strong>лся э<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>онный процесс, оп<strong>и</strong>санный М.<strong>В</strong>.Крюко<strong>в</strong>ым на другом<br />

матер<strong>и</strong>але как переход от «безэтн<strong>и</strong>чност<strong>и</strong>» к «этн<strong>и</strong>ческой непреры<strong>в</strong>ност<strong>и</strong>» <strong>и</strong>,<br />

наконец, к «этн<strong>и</strong>чност<strong>и</strong>» (cм.: [Крюко<strong>в</strong>, 1989; Крюко<strong>в</strong>, 1993]).


55<br />

Арм. erku- ~ ИЕ *duuo- «д<strong>в</strong>а» (размышлен<strong>и</strong>я <strong>в</strong> с<strong>в</strong>яз<strong>и</strong> с корне<strong>в</strong>ой метатезой <strong>в</strong><br />

<strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропейском).<br />

Пер<strong>в</strong><strong>и</strong>чность корне<strong>в</strong>ой структуры Vr/l/C-, обнаруж<strong>и</strong><strong>в</strong>аемой <strong>в</strong> армянском<br />

<strong>и</strong> осет<strong>и</strong>нском, требует пересмотра <strong>в</strong>сех <strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропейск<strong>и</strong>х эт<strong>и</strong>молог<strong>и</strong>й, которые<br />

до с<strong>и</strong>х пор был<strong>и</strong> построены на предста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong><strong>и</strong> об обратном процессе. <strong>В</strong> с<strong>в</strong>яз<strong>и</strong> с<br />

эт<strong>и</strong>м замет<strong>и</strong>м, что, <strong>в</strong>озможно, отсутст<strong>в</strong><strong>и</strong>е удо<strong>в</strong>лет<strong>в</strong>ор<strong>и</strong>тельного объяснен<strong>и</strong>я<br />

про<strong>и</strong>схожден<strong>и</strong>ю загадочного арм. erku «д<strong>в</strong>а» <strong>и</strong>з ИЕ *duuo-/*dwo-/*dwiобъясняется<br />

тем, что <strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропе<strong>и</strong>сты <strong>в</strong>сегда рассматр<strong>и</strong><strong>в</strong>ал<strong>и</strong> начальный гласный<br />

как позднейш<strong>и</strong>й протет<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й <strong>и</strong>, как следст<strong>в</strong><strong>и</strong>е, заход<strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>в</strong> туп<strong>и</strong>к, сра<strong>в</strong>н<strong>и</strong><strong>в</strong>ая<br />

группу -rk- c группой dw- 1 . <strong>В</strong>ыскажем с<strong>в</strong>ое предположен<strong>и</strong>е: 1) <strong>в</strong> армянском<br />

сохраняется дре<strong>в</strong>нейшая структура eC-; 2) -ku <strong>в</strong> армянском, как <strong>и</strong> du- <strong>в</strong> ИЕ —<br />

граммат<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е элементы; 2) du- <strong>в</strong> ИЕ — результат метатезы (закономерной,<br />

есл<strong>и</strong> <strong>и</strong>сход<strong>и</strong>ть <strong>и</strong>з <strong>в</strong>ыше<strong>и</strong>зложенного) <strong>и</strong>з *eC-du/*eC-ku. <strong>В</strong> л<strong>и</strong>к. A то же<br />

ч<strong>и</strong>сл<strong>и</strong>тельное <strong>и</strong>меет форму kbi-, <strong>в</strong> л<strong>и</strong>к. Б — tbi c чередо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ем тех же<br />

переста<strong>в</strong>ленных <strong>в</strong> начало сло<strong>в</strong>а k- <strong>и</strong> t- (мед<strong>и</strong>альное b, как <strong>и</strong>з<strong>в</strong>етсно, я<strong>в</strong>ляется<br />

регулярным з<strong>в</strong>уко<strong>в</strong>ым соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong><strong>и</strong>ем ИЕ w). Так<strong>и</strong>м образом, ед<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>енным<br />

з<strong>в</strong>уко<strong>в</strong>ым чередо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ем здесь я<strong>в</strong>ляется r <strong>в</strong> армянском <strong>и</strong> w <strong>в</strong> ИЕ, что<br />

предста<strong>в</strong>ляется <strong>в</strong>полне нормальным <strong>в</strong> <strong>в</strong><strong>и</strong>ду бл<strong>и</strong>зост<strong>и</strong> эт<strong>и</strong>х фонем <strong>в</strong> поз<strong>и</strong>ц<strong>и</strong><strong>и</strong><br />

рядом с гласным. <strong>В</strong> этой с<strong>в</strong>яз<strong>и</strong> обращает на себя <strong>в</strong>н<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>е параллель ИЕ *dwi<br />

(*eC-du ) <strong>и</strong> ИЕ *tri- (*arti ) (осет. ærtæ «тр<strong>и</strong>», хорезм. ’rcy’d(y)k, ’rcy’my<br />

«треть», арм. erekh «тр<strong>и</strong>» пр<strong>и</strong> ягн. tirai, й<strong>и</strong>дга xeroy, мундж. xiray «тр<strong>и</strong>», пандж.<br />

tare, паш. tura, tera <strong>и</strong> лат. tertius «трет<strong>и</strong>й», др.-рус. тьр<strong>и</strong>, лу<strong>в</strong>. tara-i-suu, л<strong>и</strong>к. Б<br />

trisu «тр<strong>и</strong>жды» (<strong>и</strong>з: [И<strong>в</strong>ано<strong>в</strong>, 1996, c. 713, 714; Оранск<strong>и</strong>й, 1979, c. 34]), где<br />

средн<strong>и</strong>й гласный может <strong>и</strong> не быть позднейшей <strong>в</strong>ста<strong>в</strong>кой). Думается, что, есл<strong>и</strong><br />

допуст<strong>и</strong>ть колебан<strong>и</strong>е d- <strong>и</strong> t- (ср. л<strong>и</strong>к. tbi <strong>и</strong> tri), то соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong><strong>и</strong>е мед<strong>и</strong>альных -w- <strong>и</strong><br />

-r- го<strong>в</strong>ор<strong>и</strong>т о том, что ИЕ сло<strong>в</strong>а для ч<strong>и</strong>сл<strong>и</strong>тельных «д<strong>в</strong>а» <strong>и</strong> «тр<strong>и</strong>» <strong>в</strong>осходят к<br />

одному корню (т<strong>и</strong>полог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> <strong>в</strong>полне реально; ср. каяпо «д<strong>в</strong>а» — amaikrut,<br />

«тр<strong>и</strong>» — amaikrut i keket).<br />

Заключен<strong>и</strong>е.<br />

<strong>В</strong> заключен<strong>и</strong><strong>и</strong> хочется сказать, что, как показы<strong>в</strong>ают нострат<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е<br />

<strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я, «глоттальная теор<strong>и</strong>я» Т.<strong>В</strong>.<strong>Г</strong>амкрел<strong>и</strong>дзе <strong>и</strong> <strong>В</strong>.<strong>В</strong>.И<strong>в</strong>ано<strong>в</strong>а (сред<strong>и</strong><br />

проч<strong>и</strong>х) <strong>и</strong> г<strong>и</strong>потеза У.Лемана об э<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропейск<strong>и</strong>х ч<strong>и</strong>сл<strong>и</strong>тельных,<br />

<strong>в</strong>ремя акс<strong>и</strong>омат<strong>и</strong>чных положен<strong>и</strong>й <strong>в</strong> <strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропе<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ке уход<strong>и</strong>т <strong>в</strong> прошлое, <strong>и</strong> это<br />

напрямую с<strong>в</strong>язано с раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>ем межд<strong>и</strong>сц<strong>и</strong>пл<strong>и</strong>нарных <strong>и</strong> ш<strong>и</strong>рок<strong>и</strong>х <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>кот<strong>и</strong>полог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х<br />

<strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>й. С<strong>и</strong>стемный подход о<strong>в</strong>ладе<strong>в</strong>ает умам<strong>и</strong><br />

<strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ателей даже <strong>в</strong> такой рел<strong>и</strong>кто<strong>в</strong>ой (<strong>в</strong> общенаучной перспект<strong>и</strong><strong>в</strong>е) област<strong>и</strong>,<br />

как л<strong>и</strong>нг<strong>в</strong><strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческая компарат<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ка (см., напр<strong>и</strong>мер: [Сра<strong>в</strong>н<strong>и</strong>тельно<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческое<br />

<strong>и</strong>зучен<strong>и</strong>е…, 1988, c. 9]), по-прежнему мыслящей «родст<strong>в</strong>енным<strong>и</strong><br />

узам<strong>и</strong>», «генеалог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м<strong>и</strong> дре<strong>в</strong>ам<strong>и</strong>», «дочерн<strong>и</strong>м<strong>и</strong>» языкам<strong>и</strong> <strong>и</strong> «<strong>в</strong>а<strong>в</strong><strong>и</strong>лонск<strong>и</strong>м<strong>и</strong><br />

башням<strong>и</strong>». И не может быть н<strong>и</strong>чего уд<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>тельного <strong>в</strong> том, что <strong>в</strong>недрен<strong>и</strong>е но<strong>в</strong>ых<br />

методо<strong>в</strong> <strong>и</strong> пр<strong>и</strong><strong>в</strong>несен<strong>и</strong>е но<strong>в</strong>ых данных пр<strong>и</strong><strong>в</strong>од<strong>и</strong>т к пересмотру пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ычных<br />

положен<strong>и</strong>й. Этого следует ож<strong>и</strong>дать <strong>и</strong> не надо этому прот<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>ться. Но до<br />

некоторой степен<strong>и</strong> мне понятна реакц<strong>и</strong>я А.<strong>В</strong>.Дыбо <strong>и</strong> С.<strong>В</strong>.Кулланды, так как<br />

1<br />

Ср. последнюю <strong>и</strong>нтерпретац<strong>и</strong>ю <strong>В</strong>.<strong>В</strong>.И<strong>в</strong>ано<strong>в</strong>а: «…каждый <strong>и</strong>з разл<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>тельных пр<strong>и</strong>знако<strong>в</strong><br />

дре<strong>в</strong>него *d предста<strong>в</strong>лен <strong>в</strong> дре<strong>в</strong>неармянском особой фонемой: дентальность -r, смычность -k (e<br />

раз<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>в</strong>ается перед r, которое не может наход<strong>и</strong>ться <strong>в</strong> начале сло<strong>в</strong>а)» [И<strong>в</strong>ано<strong>в</strong>, 1996, c. 712].


56<br />

нередко с<strong>и</strong>стемные <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я <strong>в</strong>едутся <strong>в</strong>о <strong>и</strong>мя самого с<strong>и</strong>стемного подхода,<br />

без <strong>в</strong>сестороннего учета спец<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>к<strong>и</strong> тех областей, <strong>в</strong> которые он<strong>и</strong> «<strong>в</strong>торгаются».<br />

<strong>В</strong> ТМИР <strong>и</strong> <strong>в</strong> настоящей работе я не пр<strong>и</strong>зы<strong>в</strong>аю к борьбе с дост<strong>и</strong>жен<strong>и</strong>ям<strong>и</strong><br />

л<strong>и</strong>нг<strong>в</strong><strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческой <strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропе<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>к<strong>и</strong> <strong>и</strong> компарат<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>ст<strong>и</strong>к<strong>и</strong> <strong>и</strong> не пытаюсь<br />

опро<strong>в</strong>ергнуть тез<strong>и</strong>с о регулярност<strong>и</strong> <strong>и</strong> закономерност<strong>и</strong> фонет<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х процессо<strong>в</strong> <strong>в</strong><br />

естест<strong>в</strong>енных языках, но сч<strong>и</strong>таю, что оп<strong>и</strong>сать <strong>в</strong>сю регулярность <strong>и</strong><br />

закономерность фонет<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х процессо<strong>в</strong> не<strong>в</strong>озможно без с<strong>и</strong>стемного<br />

пр<strong>и</strong><strong>в</strong>лечен<strong>и</strong>я данных сра<strong>в</strong>н<strong>и</strong>тельной семас<strong>и</strong>олог<strong>и</strong><strong>и</strong>. <strong>В</strong> с<strong>в</strong>оем раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>и</strong><br />

<strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропейск<strong>и</strong>е СТР претерпел<strong>и</strong> глобальную трансформац<strong>и</strong>ю, <strong>и</strong> об <strong>и</strong>х<br />

дре<strong>в</strong>нейшем обл<strong>и</strong>ке ныне можно суд<strong>и</strong>ть по арха<strong>и</strong>змам, сохран<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>мся <strong>в</strong><br />

небольшом кол<strong>и</strong>чест<strong>в</strong>е д<strong>и</strong>алекто<strong>в</strong> <strong>и</strong> сущест<strong>в</strong>ующ<strong>и</strong>м <strong>в</strong> <strong>в</strong><strong>и</strong>де отголоско<strong>в</strong> <strong>в</strong><br />

остальных языках. Отда<strong>в</strong>ая себе отчет относ<strong>и</strong>тельно <strong>в</strong>сей сложност<strong>и</strong><br />

реконструкц<strong>и</strong><strong>и</strong> ПИЕ СТР — реконструкц<strong>и</strong><strong>и</strong>, которая была бы строгой на <strong>в</strong>сех<br />

уро<strong>в</strong>нях оп<strong>и</strong>сан<strong>и</strong>я, — я рассматр<strong>и</strong><strong>в</strong>аю некоторые <strong>и</strong>з предлагаемых <strong>в</strong> ТМИР <strong>и</strong> <strong>в</strong><br />

настоящей работе фонет<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х <strong>и</strong> семант<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х <strong>и</strong>нтерпретац<strong>и</strong>й как<br />

пред<strong>в</strong>ар<strong>и</strong>тельные <strong>и</strong> пр<strong>и</strong><strong>в</strong>етст<strong>в</strong>ую любую кр<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ку.<br />

Как это н<strong>и</strong> парадоксально, не<strong>в</strong>н<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>е, проя<strong>в</strong>ляемое компарат<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>стам<strong>и</strong><br />

к семант<strong>и</strong>ке сра<strong>в</strong>н<strong>и</strong><strong>в</strong>аемых сло<strong>в</strong>, пр<strong>и</strong><strong>в</strong>од<strong>и</strong>т к тому, что про<strong>в</strong>од<strong>и</strong>мые <strong>и</strong>м<strong>и</strong><br />

реконструкц<strong>и</strong><strong>и</strong> фонет<strong>и</strong>к<strong>и</strong> <strong>и</strong> морфолог<strong>и</strong><strong>и</strong> часто не от<strong>в</strong>ечают требо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ям,<br />

предъя<strong>в</strong>ляемым <strong>и</strong>м<strong>и</strong> сам<strong>и</strong>м<strong>и</strong> к формальному сра<strong>в</strong>н<strong>и</strong>тельно-<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческому<br />

оп<strong>и</strong>сан<strong>и</strong>ю. Нароч<strong>и</strong>тый догмат<strong>и</strong>зм <strong>в</strong> отношен<strong>и</strong><strong>и</strong> «фонет<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х законо<strong>в</strong>»<br />

(практ<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> <strong>в</strong>ырод<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>хся <strong>в</strong> элемент околонаучной геральд<strong>и</strong>к<strong>и</strong>) <strong>и</strong> сочетан<strong>и</strong><strong>и</strong> с<br />

р<strong>и</strong>тор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м<strong>и</strong> пр<strong>и</strong>емам<strong>и</strong> т<strong>и</strong>па аналог<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> «протет<strong>и</strong>ческого» гласного здесь,<br />

метатезы <strong>и</strong> отсутст<strong>в</strong><strong>и</strong>я эт<strong>и</strong>молог<strong>и</strong><strong>и</strong> там сплошь <strong>и</strong> рядом служат целям<br />

упрощен<strong>и</strong>я реального положен<strong>и</strong>я дел <strong>и</strong> скры<strong>в</strong>ают от сам<strong>и</strong>х л<strong>и</strong>нг<strong>в</strong><strong>и</strong>сто<strong>в</strong> характер<br />

протекан<strong>и</strong>я дре<strong>в</strong>нейш<strong>и</strong>х языко<strong>в</strong>ых процессо<strong>в</strong>. <strong>В</strong> определенной мере это<br />

объясняется стремлен<strong>и</strong>ем <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ателей <strong>и</strong>збежать ош<strong>и</strong>бок марро<strong>в</strong>ской<br />

л<strong>и</strong>нг<strong>в</strong><strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческой палеонтолог<strong>и</strong><strong>и</strong>, но не следует думать, что <strong>и</strong>збеган<strong>и</strong>е чуж<strong>и</strong>х<br />

ош<strong>и</strong>бок а<strong>в</strong>томат<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> означает отсутст<strong>в</strong><strong>и</strong>е с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>х.<br />

К сожален<strong>и</strong>ю, с<strong>и</strong>стемат<strong>и</strong>ческой про<strong>в</strong>ерке компарат<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>стск<strong>и</strong>е<br />

реконструкц<strong>и</strong><strong>и</strong> (даже <strong>в</strong> рамках языко<strong>в</strong>ых семей пер<strong>в</strong>ого уро<strong>в</strong>ня) под<strong>в</strong>ергать<br />

чаще <strong>в</strong>сего неоткуда (СТР — <strong>в</strong>ажное <strong>и</strong>сключен<strong>и</strong>е): л<strong>и</strong>нг<strong>в</strong><strong>и</strong>сты сам<strong>и</strong> для себя<br />

определяют <strong>и</strong> гран<strong>и</strong>цы сферы с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>х <strong>и</strong>нтересо<strong>в</strong>, <strong>и</strong> пра<strong>в</strong><strong>и</strong>льность <strong>и</strong><br />

непра<strong>в</strong><strong>и</strong>льность с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>х методо<strong>в</strong> <strong>и</strong> результато<strong>в</strong>, <strong>и</strong> общенаучные «<strong>в</strong>ыходы» с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>х<br />

штуд<strong>и</strong>й. (Факт<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>ной того, что ИЕ терм<strong>и</strong>н для «брата» был<br />

<strong>в</strong>осстано<strong>в</strong>лен <strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропе<strong>и</strong>стам<strong>и</strong> не<strong>в</strong>ерно, я<strong>в</strong>ляется то, что для <strong>и</strong>х целей<br />

не<strong>в</strong>ажно, что я<strong>в</strong>ляется пер<strong>в</strong><strong>и</strong>чным — армяно-осет<strong>и</strong>нская <strong>и</strong>зоглосса <strong>и</strong>л<strong>и</strong><br />

обще<strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропейск<strong>и</strong>е формы; последн<strong>и</strong>х больше <strong>и</strong> сред<strong>и</strong> н<strong>и</strong>х санскр<strong>и</strong>т —<br />

отсюда <strong>и</strong> <strong>в</strong>ы<strong>в</strong>од. <strong>В</strong>ажно л<strong>и</strong>шь про<strong>и</strong>ллюстр<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ать характер ИЕ фонолог<strong>и</strong>ческой<br />

с<strong>и</strong>стемы, где bh <strong>в</strong> санскр<strong>и</strong>те регулярно соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>ует b <strong>в</strong> а<strong>в</strong>ест<strong>и</strong>йском, b <strong>в</strong><br />

армянском, b <strong>в</strong> германском, v <strong>в</strong> осет<strong>и</strong>нском <strong>и</strong> т.д., а то, что эт<strong>и</strong> соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong><strong>и</strong>я <strong>в</strong><br />

каждом конкретном случае соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>уют нескольк<strong>и</strong>м <strong>в</strong>озможным<br />

<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м сценар<strong>и</strong>ям, дело десятое).<br />

C<strong>и</strong>туац<strong>и</strong>я с л<strong>и</strong>нг<strong>в</strong><strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м<strong>и</strong> реконструкц<strong>и</strong>ям<strong>и</strong> ПИЕ терм<strong>и</strong>но<strong>в</strong> родст<strong>в</strong>а<br />

— ярк<strong>и</strong>й пр<strong>и</strong>мер того, что жесткое размеже<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е л<strong>и</strong>нг<strong>в</strong><strong>и</strong>ст<strong>и</strong>к<strong>и</strong> <strong>и</strong> этнолог<strong>и</strong><strong>и</strong>,<br />

наряду с пре<strong>и</strong>мущест<strong>в</strong>ам<strong>и</strong>, <strong>и</strong>меет <strong>и</strong> знач<strong>и</strong>тельные недостатк<strong>и</strong>. <strong>В</strong>озможно, <strong>и</strong>меет<br />

смысл задуматься о целесообразност<strong>и</strong> отказа от «<strong>и</strong>деограф<strong>и</strong>ческого» пр<strong>и</strong>нц<strong>и</strong>па<br />

членен<strong>и</strong>я общест<strong>в</strong>енно-научного поля на д<strong>и</strong>сц<strong>и</strong>пл<strong>и</strong>нарные зоны (т.е. язык —<br />

л<strong>и</strong>нг<strong>в</strong><strong>и</strong>стам, народ — этнологам, общест<strong>в</strong>о — соц<strong>и</strong>ологам, сознан<strong>и</strong>е —<br />

пс<strong>и</strong>хологам <strong>и</strong> т.д.). Пр<strong>и</strong> таком разделен<strong>и</strong><strong>и</strong> труда не<strong>в</strong>озможна н<strong>и</strong> <strong>в</strong>нутренняя, н<strong>и</strong>


57<br />

<strong>в</strong>нешняя рефлекс<strong>и</strong><strong>в</strong>ная <strong>в</strong>ер<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>кац<strong>и</strong>я результато<strong>в</strong> <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>й <strong>и</strong>, как следст<strong>в</strong><strong>и</strong>е,<br />

наук<strong>и</strong> оказы<strong>в</strong>аются, по <strong>в</strong>ыражен<strong>и</strong>ю М.Хайдеггера,<br />

«не <strong>в</strong> состоян<strong>и</strong><strong>и</strong> средст<strong>в</strong>ам<strong>и</strong> с<strong>в</strong>оей теор<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> пр<strong>и</strong>емам<strong>и</strong> теор<strong>и</strong><strong>и</strong> предста<strong>в</strong><strong>и</strong>ть сам<strong>и</strong>х себя <strong>в</strong><br />

качест<strong>в</strong>е наук» [Хайдеггер, 1993, с. 250].<br />

Абае<strong>в</strong>, 1958-1989 — Абае<strong>в</strong> <strong>В</strong>.И. Истор<strong>и</strong>ко-эт<strong>и</strong>молог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й сло<strong>в</strong>арь осет<strong>и</strong>нского языка. Т. 1-4.<br />

Л., 1958-1989.<br />

Абае<strong>в</strong>, 1979 — Абае<strong>в</strong> <strong>В</strong>.И. Ск<strong>и</strong>фо-сарматск<strong>и</strong>е нареч<strong>и</strong>я // Осно<strong>в</strong>ы <strong>и</strong>ранского языкознан<strong>и</strong>я.<br />

Дре<strong>в</strong>не<strong>и</strong>ранск<strong>и</strong>е язык<strong>и</strong>. М., 1979.<br />

Абдуллае<strong>в</strong>, 1985 — Абдуллае<strong>в</strong> З.<strong>Г</strong>. К генез<strong>и</strong>су терм<strong>и</strong>но<strong>в</strong> родст<strong>в</strong>а дарг<strong>и</strong>нского языка // Проблемы<br />

отрасле<strong>в</strong>ой лекс<strong>и</strong>к<strong>и</strong> дагестанск<strong>и</strong>х языко<strong>в</strong>. Махачкала, 1985.<br />

Асмангулян, 1983 — Асмангулян А.А. Истор<strong>и</strong>я армянск<strong>и</strong>х терм<strong>и</strong>но<strong>в</strong> родст<strong>в</strong>а (Опыт <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>коэт<strong>и</strong>молог<strong>и</strong>ческого<br />

<strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я). Ере<strong>в</strong>ан, 1983.<br />

Бен<strong>в</strong>ен<strong>и</strong>ст, 1995 — Бен<strong>в</strong>ен<strong>и</strong>ст Э. Сло<strong>в</strong>арь <strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропейск<strong>и</strong>х соц<strong>и</strong>альных терм<strong>и</strong>но<strong>в</strong>. М., 1995.<br />

Бурык<strong>и</strong>н, 1998 — Бурык<strong>и</strong>н А.А. Терм<strong>и</strong>ны родст<strong>в</strong>а как объект л<strong>и</strong>нг<strong>в</strong><strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческого анал<strong>и</strong>за (круг<br />

проблем <strong>и</strong> аспекты <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я) // АР-2.<br />

<strong>Г</strong>акстгаузен, 1857 — <strong>Г</strong>акстгаузен А. фон. Зака<strong>в</strong>казск<strong>и</strong>й край. Заметк<strong>и</strong> о семейной <strong>и</strong><br />

общест<strong>в</strong>енной ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong> <strong>и</strong> отношен<strong>и</strong>ях народо<strong>в</strong>, об<strong>и</strong>тающ<strong>и</strong>х между Черным <strong>и</strong> Касп<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>м<br />

морям<strong>и</strong>. СПб., 1857.<br />

<strong>Г</strong>амкрел<strong>и</strong>дзе, И<strong>в</strong>ано<strong>в</strong>, 1984 — <strong>Г</strong>амкрел<strong>и</strong>дзе Т.<strong>В</strong>., И<strong>в</strong>ано<strong>в</strong> <strong>В</strong>.<strong>В</strong>. Индое<strong>в</strong>ропейск<strong>и</strong>й язык <strong>и</strong><br />

<strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропейцы. Реконструкц<strong>и</strong>я <strong>и</strong> <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ко-т<strong>и</strong>полог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й анал<strong>и</strong>з праязыка <strong>и</strong><br />

протокультуры. Т. 1-2. Тб<strong>и</strong>л<strong>и</strong>с<strong>и</strong>, 1984.<br />

<strong>Г</strong><strong>и</strong>ренко, 1974 — <strong>Г</strong><strong>и</strong>ренко Н.М. С<strong>и</strong>стема терм<strong>и</strong>но<strong>в</strong> родст<strong>в</strong>а <strong>и</strong> с<strong>и</strong>стема соц<strong>и</strong>альных категор<strong>и</strong>й //<br />

СЭ. 1974, № 6.<br />

<strong>Г</strong><strong>и</strong>ренко, 1982 — <strong>Г</strong><strong>и</strong>ренко Н.М. Брат — сестра (к соотношен<strong>и</strong>ю т<strong>и</strong>по<strong>в</strong> терм<strong>и</strong>нолог<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong><br />

соц<strong>и</strong>огенеза) // АЭС. 1982. <strong>В</strong>ып. 13.<br />

<strong>Г</strong><strong>и</strong>ренко, 1999а — <strong>Г</strong><strong>и</strong>ренко Н.М. <strong>Г</strong>оспожа Артемо<strong>в</strong>а познала <strong>в</strong>се (от<strong>в</strong>еты на некоторые <strong>в</strong>опросы<br />

О.Ю.Артемо<strong>в</strong>ой по по<strong>в</strong>оду с<strong>и</strong>стем родст<strong>в</strong>а, с<strong>и</strong>стем терм<strong>и</strong>но<strong>в</strong> родст<strong>в</strong>а <strong>и</strong> <strong>и</strong>х соотношен<strong>и</strong>я с<br />

друг<strong>и</strong>м<strong>и</strong> соц<strong>и</strong>альным<strong>и</strong> <strong>и</strong>нст<strong>и</strong>тутам<strong>и</strong>) // АР-3.<br />

<strong>Г</strong><strong>и</strong>ренко, 1999б — <strong>Г</strong><strong>и</strong>ренко Н.М. Что <strong>в</strong> сухом остатке // АР-3.<br />

Джа<strong>в</strong>ахадзе, 1979 — Джа<strong>в</strong>ахадзе Н.<strong>В</strong>. Т<strong>и</strong>полог<strong>и</strong>ческая характер<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ка осет<strong>и</strong>нской с<strong>и</strong>стемы<br />

родст<strong>в</strong>а // Ка<strong>в</strong>казск<strong>и</strong>й этнограф<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й сборн<strong>и</strong>к. 1979. Т. 5. <strong>В</strong>ып. 2.<br />

<strong>Дз<strong>и</strong>бель</strong>, 2001 — <strong>Дз<strong>и</strong>бель</strong> <strong>Г</strong>.<strong>В</strong>. Феномен родст<strong>в</strong>а: Опыт <strong>и</strong>денет<strong>и</strong>ческого <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я (<strong>в</strong> печат<strong>и</strong>).<br />

Добронра<strong>в</strong><strong>и</strong>н, 1998 — Добронра<strong>в</strong><strong>и</strong>н Н.А. Терм<strong>и</strong>ны родст<strong>в</strong>а, <strong>и</strong>мена родст<strong>в</strong>а <strong>и</strong> компарат<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ка<br />

// АР-2.<br />

Дыбо А.<strong>В</strong>., 1996 — Дыбо А.<strong>В</strong>. Семант<strong>и</strong>ческая реконструкц<strong>и</strong>я <strong>в</strong> алтайской эт<strong>и</strong>молог<strong>и</strong><strong>и</strong>.<br />

Сомат<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е терм<strong>и</strong>ны (плече<strong>в</strong>ой пояс). М., 1996.<br />

Дыбо <strong>В</strong>.А., 1994 — Дыбо <strong>В</strong>.А. Язык — этнос — археолог<strong>и</strong>ческая культура (Несколько мыслей<br />

по по<strong>в</strong>оду <strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропейской проблемы) // Язык, культура, этнос. М., 1994.<br />

Дюмез<strong>и</strong>ль, 1976 — Дюмез<strong>и</strong>ль Ж. Осет<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>й эпос <strong>и</strong> м<strong>и</strong>фолог<strong>и</strong>я. М., 1976.<br />

Ж<strong>и</strong>рмунск<strong>и</strong>й, 1968 — Ж<strong>и</strong>рмунск<strong>и</strong>й <strong>В</strong>.М. О д<strong>и</strong>алектолог<strong>и</strong>ческом атласе тюркск<strong>и</strong>х языко<strong>в</strong><br />

Со<strong>в</strong>етского Союза // <strong>В</strong>опросы д<strong>и</strong>алектолог<strong>и</strong><strong>и</strong> тюркск<strong>и</strong>х языко<strong>в</strong>. Фрунзе, 1968.<br />

Жугра, 1998 — Жугра А.<strong>В</strong>. Албанск<strong>и</strong>е соц<strong>и</strong>он<strong>и</strong>мы <strong>и</strong> с<strong>и</strong>стема терм<strong>и</strong>но<strong>в</strong> родст<strong>в</strong>а // АР-2.<br />

Зубко, 1989 — Зубко <strong>Г</strong>.<strong>В</strong>. Фульбе // С<strong>и</strong>стемы л<strong>и</strong>чных <strong>и</strong>мен у народо<strong>в</strong> м<strong>и</strong>ра. М., 1989.<br />

И<strong>в</strong>ано<strong>в</strong>, 1974 — И<strong>в</strong>ано<strong>в</strong> <strong>В</strong>.<strong>В</strong>. Из эт<strong>и</strong>молог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х набллюден<strong>и</strong>й над балт<strong>и</strong>йской лекс<strong>и</strong>кой. 1.<br />

Латыш. māsa ‘сестра’ <strong>и</strong> <strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропейск<strong>и</strong>е наз<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я сестры // Zeitschrift für Slawistik. 1974. Bd.<br />

19, № 2.<br />

И<strong>в</strong>ано<strong>в</strong>, 1976 — И<strong>в</strong>ано<strong>в</strong> <strong>В</strong>.<strong>В</strong>. Очерк<strong>и</strong> по <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> сем<strong>и</strong>от<strong>и</strong>к<strong>и</strong> <strong>в</strong> СССР. М., 1976.<br />

И<strong>в</strong>ано<strong>в</strong>, 1996 — И<strong>в</strong>ано<strong>в</strong> <strong>В</strong>.<strong>В</strong>. Из заметок о прасла<strong>в</strong>янск<strong>и</strong>х <strong>и</strong> <strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропейск<strong>и</strong>х ч<strong>и</strong>сл<strong>и</strong>тельных //<br />

Рус<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ка. Сла<strong>в</strong><strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ка. Индое<strong>в</strong>ропе<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ка. М., 1996.<br />

И<strong>в</strong>ано<strong>в</strong>, Топоро<strong>в</strong>, 1991 — И<strong>в</strong>ано<strong>в</strong> <strong>В</strong>.<strong>В</strong>., Топоро<strong>в</strong> <strong>В</strong>.Н. Дажьбог // М<strong>и</strong>фы народо<strong>в</strong> м<strong>и</strong>ра. М., 1991.<br />

T. 1<br />

И<strong>в</strong>ано<strong>в</strong>, Топоро<strong>в</strong>, 1992a — И<strong>в</strong>ано<strong>в</strong> <strong>В</strong>.<strong>В</strong>., Топоро<strong>в</strong> <strong>В</strong>.Н. Мокошь // М<strong>и</strong>фы народо<strong>в</strong> м<strong>и</strong>ра. М., 1992.<br />

Т. 2.<br />

И<strong>в</strong>ано<strong>в</strong>, Топоро<strong>в</strong>, 1992b — И<strong>в</strong>ано<strong>в</strong> <strong>В</strong>.<strong>В</strong>., Топоро<strong>в</strong> <strong>В</strong>.Н. Стр<strong>и</strong>бог // М<strong>и</strong>фы народо<strong>в</strong> м<strong>и</strong>ра. М., 1992.<br />

Т. 2.<br />

Крюко<strong>в</strong>, 1978 — Крюко<strong>в</strong> М.<strong>В</strong>. Пол<strong>и</strong>нез<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>е с<strong>и</strong>стемы родст<strong>в</strong>а как этногенет<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й <strong>и</strong>сточн<strong>и</strong>к<br />

// А<strong>в</strong>страл<strong>и</strong>я <strong>и</strong> Океан<strong>и</strong>я. Истор<strong>и</strong>я. Эконом<strong>и</strong>ка. Этнограф<strong>и</strong>я. М., 1978.


58<br />

Крюко<strong>в</strong>, 1989 — Крюко<strong>в</strong> М.<strong>В</strong>. Этн<strong>и</strong>чность, безэтн<strong>и</strong>чность, этн<strong>и</strong>ческая непреры<strong>в</strong>ность // Расы <strong>и</strong><br />

народы. <strong>В</strong>ып. 19. М., 1989.<br />

Крюко<strong>в</strong>, 1993 — Крюко<strong>в</strong> М.<strong>В</strong>. Соц<strong>и</strong>альное <strong>и</strong> этн<strong>и</strong>ческое: проблемы соотношен<strong>и</strong>я // Расы <strong>и</strong><br />

народы. <strong>В</strong>ып. 22. М., 1993.<br />

Кулланда, 1998 — Кулланда С.<strong>В</strong>. С<strong>и</strong>стемы терм<strong>и</strong>но<strong>в</strong> родст<strong>в</strong>а <strong>и</strong> праязыко<strong>в</strong>ые реконструкц<strong>и</strong><strong>и</strong> //<br />

АР-2.<br />

Лабз<strong>и</strong>на, 1989 — Лабз<strong>и</strong>на <strong>В</strong>.П. Манд<strong>и</strong>нго // С<strong>и</strong>стемы л<strong>и</strong>чных <strong>и</strong>мен у народо<strong>в</strong> м<strong>и</strong>ра. М., 1989.<br />

Оранск<strong>и</strong>й, 1979 — Оранск<strong>и</strong>й И.М. <strong>В</strong><strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е // Осно<strong>в</strong>ы <strong>и</strong>ранского языкознан<strong>и</strong>я. Дре<strong>в</strong>не<strong>и</strong>ранск<strong>и</strong>е<br />

язык<strong>и</strong>. М., 1979.<br />

П<strong>и</strong>зан<strong>и</strong>, 1956 — П<strong>и</strong>зан<strong>и</strong> <strong>В</strong>. Эт<strong>и</strong>молог<strong>и</strong>я. Истор<strong>и</strong>я — проблемы — метод. М., 1956.<br />

Рах<strong>и</strong>мо<strong>в</strong>, 1978 — Рах<strong>и</strong>мо<strong>в</strong> Р.Р. Д<strong>в</strong>е заметк<strong>и</strong> по антропон<strong>и</strong>м<strong>и</strong><strong>и</strong> Зера<strong>в</strong>шанской дол<strong>и</strong>ны. II.<br />

Терм<strong>и</strong>ны родст<strong>в</strong>а <strong>и</strong> л<strong>и</strong>чные <strong>и</strong>мена // Ономаст<strong>и</strong>ка Средней Аз<strong>и</strong><strong>и</strong>. М., 1978.<br />

Cоболе<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>й, 1910 — Соболе<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>й А.И. Мелк<strong>и</strong>е заметк<strong>и</strong> по сла<strong>в</strong>янской <strong>и</strong> русской фонет<strong>и</strong>ке. 34.<br />

// Русск<strong>и</strong>й ф<strong>и</strong>лолог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й <strong>в</strong>естн<strong>и</strong>к. 1910, № 3-4.<br />

Соболе<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>й, 1924 — Соболе<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>й А.И. Русско-ск<strong>и</strong>фск<strong>и</strong>е этюды // Из<strong>в</strong>. отдел. русск. языка <strong>и</strong><br />

сло<strong>в</strong>есност<strong>и</strong>. 1924. Т. 27.<br />

Сра<strong>в</strong>н<strong>и</strong>тельно-<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческое <strong>и</strong>зучен<strong>и</strong>е, 1988 — Сра<strong>в</strong>н<strong>и</strong>тельно-<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческое <strong>и</strong>зучен<strong>и</strong>е языко<strong>в</strong><br />

разных семей. <strong>Теор<strong>и</strong>я</strong> л<strong>и</strong>нг<strong>в</strong><strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческой реконструкц<strong>и</strong><strong>и</strong>. М., 1988.<br />

Степано<strong>в</strong>, 1995 — Степано<strong>в</strong> Ю.С. Баба-Яга, Яма, Янус, Ясон <strong>и</strong> друг<strong>и</strong>е. К <strong>в</strong>опросу о “нестрогом”<br />

сра<strong>в</strong>н<strong>и</strong>тельно-<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческом методе // <strong>В</strong>Я. 1995, № 5.<br />

Топоро<strong>в</strong>, 1994 — Топоро<strong>в</strong> <strong>В</strong>.Н. Из <strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропейской эт<strong>и</strong>молог<strong>и</strong><strong>и</strong>. V (1) // Эт<strong>и</strong>молог<strong>и</strong>я. 1991-<br />

1993. М., 1994.<br />

Трубаче<strong>в</strong>, 1959 — Трубаче<strong>в</strong> О.Н. Истор<strong>и</strong>я сла<strong>в</strong>янск<strong>и</strong>х терм<strong>и</strong>но<strong>в</strong> родст<strong>в</strong>а <strong>и</strong> некоторых<br />

дре<strong>в</strong>нейш<strong>и</strong>х терм<strong>и</strong>но<strong>в</strong> общест<strong>в</strong>енного строя. М., 1959.<br />

Трубаче<strong>в</strong>, 1963 — Трубаче<strong>в</strong> О.Н. К <strong>в</strong>опросу о реконструкц<strong>и</strong><strong>и</strong> разл<strong>и</strong>чных с<strong>и</strong>стем лекс<strong>и</strong>к<strong>и</strong> //<br />

Лекс<strong>и</strong>кограф<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й сборн<strong>и</strong>к. <strong>В</strong>ып. 6. М., 1963.<br />

Туманян, 1978 — Туманян Э.<strong>Г</strong>. Структура <strong>и</strong>ндое<strong>в</strong>ропейск<strong>и</strong>х <strong>и</strong>мен <strong>в</strong> армянском языке. М., 1978.<br />

Фасмер, 1967-1971 — Фасмер М. Эт<strong>и</strong>молог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й сло<strong>в</strong>арь русского языка. М., 1967-1971.<br />

Хайдеггер, 1993 — Хайдеггер М. Наука <strong>и</strong> осмыслен<strong>и</strong>е // <strong>В</strong>ремя <strong>и</strong> быт<strong>и</strong>е. М., 1993.<br />

Шёгрен, 1844 — Шёгрен А. Осет<strong>и</strong>нская граммат<strong>и</strong>ка с кратк<strong>и</strong>м сло<strong>в</strong>арем осет<strong>и</strong>нско-росс<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>м<br />

<strong>и</strong> росс<strong>и</strong>йско-осет<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>м. СПб., 1844.<br />

Шм<strong>и</strong>дт, 1993 — Шм<strong>и</strong>дт К.Х. Карт<strong>в</strong>ельск<strong>и</strong>й <strong>и</strong> армянск<strong>и</strong>й // <strong>В</strong>Я. 1993. № 3.<br />

Эдельман, 1989 — Эдельман Дж.И. Методы реконструкц<strong>и</strong><strong>и</strong> фонолог<strong>и</strong>ческой с<strong>и</strong>стемы<br />

праязыко<strong>в</strong>ого уро<strong>в</strong>ня (на матер<strong>и</strong>але <strong>и</strong>ранск<strong>и</strong>х языко<strong>в</strong>) // Сра<strong>в</strong>н<strong>и</strong>тельно-<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческое <strong>и</strong>зучен<strong>и</strong>е<br />

языко<strong>в</strong> разных семей. Реконструкц<strong>и</strong>я на отдельных уро<strong>в</strong>нях языко<strong>в</strong>ой структуры. М., 1989.<br />

ЭССЯ — Эт<strong>и</strong>молог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й сло<strong>в</strong>арь сла<strong>в</strong>янск<strong>и</strong>х языко<strong>в</strong>. Прасла<strong>в</strong>янск<strong>и</strong>й лекс<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й фонд. Под<br />

ред. О.Н.Трубаче<strong>в</strong>а. М., 1974 — …<br />

Alpher, 1982 — Alpher B. Dalabon dual-subject prefixes, kinship categories, and generation skewing //<br />

Languages of <strong>Kinship</strong> in Aboriginal Australia. Oceania Linguistic Monographs, № 24. Sydney, 1982.<br />

Beekes, 1976 — Beekes R.S. P. Uncle and nephew // The Journal of Indo-European <strong>Studies</strong>. 1976.<br />

Vol. 4. № 1.<br />

Bennett, Zingg, 1935 — Bennett W.C., Zingg R.M. The Tarahumara. Chicago, 1935.<br />

Bettini, 1994 — Bettini M. De la terminologie romaine des cousins // Épouser au Plus Proche. Inceste,<br />

Prohibitions et Stratégie Matrimoniales Autour de la Méditerranée. Paris, 1994.<br />

Bleek, 1924 — Bleek D.F. Bushman terms of relationship // Bantu <strong>Studies</strong>. 1924. Vol. 2.<br />

Bleek, 1956 — Bleek D.F. A Bushman Dictionary. New Haven, 1956.<br />

Blevins, Garrett, 1998 — Blevins J., Garrett A. The origins of consonant-vowel metathesis //<br />

Language. 1998. Vol. 74. № 3.<br />

Bopp, 1855 — Bopp F. Über des Albanesische in Seinen Verwandtschaftlichen Beziehungen. Berlin,<br />

1855.<br />

Breban, 1987 — Breban V. Dictionar General al Limbii Române. Bucurešti, 1987.<br />

Campbell, 1905 — Campbell C. The Names of Relationship in English. A Contribution to English<br />

Semasiology. Strassburg, 1905.<br />

Сollinder, 1955 — Collinder B. An Etymological Dictionary of the Uralic Languages. Stockholm,<br />

1955.<br />

Dobrovsky, 1814 — Dobrovsky J. Neue Beiträge zu den Petersburger Vocabulariis Comparativis //<br />

Slovanka. 1814. Lief. 1.<br />

Dobrovsky, 1818 — Dobrovsky J. Geschichte der Böhmischen Sprache und Ältern Literatur. Prag,<br />

1818.


59<br />

Dziebel, 2001 — Dziebel G.V. Towards the testing of the null hypothesis for the origins of the First<br />

Americans // Current Research in Pleistocene. 2001.<br />

Eggan, 1943 — Eggan F. The general problem of Hopi adjustment // AA. 1943. Vol. 45, № 3, Pt. 1.<br />

Grammar of Inalienability, 1996 — The Grammar of Inalienability. A Typological Perspective on<br />

Body-Part Terms and the Part-Whole Relation. Berlin ― N.Y., 1996.<br />

Grant, Murison, 1965 — The Scottish National Dictionary. W.Grant, D.D.Murison, eds. Edinburgh,<br />

1965.<br />

Grassman, 1967 — Grassman H. Concerning the aspirates and their simultaneous presence in the<br />

initial and final of roots // A Reader in Nineteenth Century Historical Indo-European Linguistics.<br />

Bloomington, 1967.<br />

Graves, 1962 — Graves E.V. The Old Cornish Vocabulary. Ph.D. dissertation. Columbia University.<br />

N.Y., 1962.<br />

Greenberg, 1990 — Greenberg J.H. Universals of kinship terminology // On Language: Selected<br />

Writings of J. H.Greenberg. Stanford, 1990.<br />

Gruber, 1973 — Gruber J.S. ║ Hoa kinship terms // Linguistic Inquiry. 1973. Vol. 4, № 4.<br />

Hale, 1966 — Hale K. <strong>Kinship</strong> reflections in syntax // Word. 1966. Vol. 22.<br />

Hocart, 1924 — Hocart A.M. The Indo-European kinship system // Ceylon Journal of Science. Section<br />

G. Archaeology, Ethnology etc. 1924. Vol. 1.<br />

Jenner, 1904 — Jenner H. A Handbook of the Cornish Language. L., 1904.<br />

Kretschmer, 1896 — Kretschmer P. Einleitung in die Geschichte der Griechischen Sprache. Göttingen,<br />

1896.<br />

Lamb, 1965 — Lamb S. M. <strong>Kinship</strong> terminology and linguistic structure // AA. 1965. Vol. 67, № 5, Pt.<br />

2.<br />

Leach, 1971 — Leach E.R. More about “mama” and “papa” // Rethinking <strong>Kinship</strong> and Marriage. L.,<br />

1971.<br />

Meillet, Ernout, 1951 — Meillet A., Ernout A. Dictionnaire Etymologique de la Langue Latine.<br />

Histoire des Mots. T. 1-2. P., 1951.<br />

Meyer, 1891 — Meyer G. Etymologisches Wörterbuch der Albanesische Sprache. Strassburg, 1891.<br />

Mikkola, 1908-1909 — Mikkola J.J. Zur slavischen Etymologie. 6. Abg. stryj ‘patruus’ //<br />

Indogermanische Forschungen. 1908-1909. Bd. 23.<br />

Miklosich, 1886 — Miklosich F. Etymologisches Wörterbuch der Slavischen Sprachen. Wien, 1886.<br />

Morgenstierne, 1927 — Morgenstierne G. An Etymological Vocabulary of the Pashto. Oslo, 1927.<br />

Morgenstierne, 1929 — Morgenstierne G. Indo-Iranian Frontier Languages. Vol. 1. Parachi and<br />

Ormuri. Oslo, 1929.<br />

Murdock, 1968 — Murdock G.P. Patterns of sibling terminology // E. 1968. Vol. 7, № 1.<br />

Nikolaev, Starostin, 1994 — Nikolayev S.L, Starostin S.A. A North Caucasian Etymological<br />

Dictionary. Moscow, 1994.<br />

Orel, 1998 — Orel V. Albanian Etymological Dictionary. Leiden, 1998.<br />

Parkin, 1988 — Parkin R. Reincarnation and alternate generation equivalence in Middle India //<br />

Journal of Anthropological Research. 1988. Vol. 44.<br />

Pelto, 1962 — Pelto P.J. Individualism in Scolt Lapp Society. Helsinki, 1962.<br />

Pokorny, 1959 — Pokorny J. Indogermanisches Etymologisches Wörterbuch. Bern-München, 1959.<br />

Schmidt, 1973 — Schmidt G. Die iranischen Wörter für “Tochter” und “Vater” und die Reflexe des<br />

interconsonantischen H (∂) in den idg. Sprachen // Zeitschrift für Vergleichende Sprachvorschung.<br />

1973. Bd. 87.<br />

Seibicke, 1996 — Seibicke W. Historisches Deutsches Vornamenbuch. Berlin — N.Y., 1996.<br />

Stokes, 1876-1878 — Stokes W. On the Celtic comparisons in Bopp’s Comparative Grammar // Revue<br />

Celtique. 1876-1878. T. 3.<br />

Szemerényi, 1977 — Szemerényi O. <strong>Studies</strong> in the <strong>Kinship</strong> Terminology of the Indo-European<br />

Languages. Leiden, 1977.<br />

Tappolet, 1895 — Tappolet E. Die Romanischen Verwandtschaftsnamen, mit Besondere<br />

Berücksichtigung der Französischen und Italienischen Mundarten. Ein Beitrag zur Vergleichende<br />

Lexicologie. Strassburg, 1895.<br />

Tyler, 1990 — Tyler S.A. Alternating generation kinship terminology in proto-Dravidian // Die Vielfalt<br />

der Kultur. Ethnologische Aspekte von Verwadtschaft, Kunst und Weltauffassung. Berlin, 1990.<br />

Vasmer, 1953 — Vasmer M. Russisches Etymologisches Wörterbuch. Heidelberg, 1953.<br />

Verner, 1967 — Verner K. An exception to the first sound shift // A Reader in Nineteenth Century<br />

Historical Indo-European Linguistics. Bloomington, 1967.<br />

Webster, 1931 — Webster G.W. Customs and beliefs of the Fulani: notes collected during 24 Years’<br />

residence in Northern Nigeria // Man. 1931. Vol. 31, № 242.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!