Samanburðartilraunir á próteingjöfum í kjarnfóðri ... - Landbunadur.is

Samanburðartilraunir á próteingjöfum í kjarnfóðri fyrir mjólkurkýr
Þóroddur Sveinsson
Landbúnaðarháskóla Íslands, Tilraunastöðinni Möðruvöllum
Inngangur
Sem viðbrögð við verðhækkunum á fiskimjöli sem hefur ásamt öðru leitt til mikilla
verðhækkana á kjarnfóðri að undanförnu, bjóðast bændum kjarnfóðurblöndur fyrir
mjólkurkýr sem innhalda ekki fiskimjöl. Í stað fiskimjöls er aðallega notað sojamjöl í
blöndurnar. Þrátt fyrir að hrápróteininnihald sé svipað í þessum nýju blöndum er
annað mjög ólíkt. T.d.eru þær í samanburði við fiskimjölsblöndurnar með umtalsvert
lægra reiknað AAT magn (nýtanlegt prótein), umtalsvert hærra reiknað PBV
(vambarleysanlegt prótein) og heldur minni orkuþéttni.
Þessar nýju blöndur voru á verðlagi í lok janúar 2009 um 10 kr/kg ódýrari en
“sambærilegar” fiskimjölsblöndur. Meðal kúabú getur þess vegna sparað háar
upphæðir á ársgrundvelli með því að skipta yfir í þessar blöndur. Fóðurfræðilegum
kostum fiskimjöls hefur þó verið haldið á lofti í umræðu um þessi mál og það hefur
haft þau áhrif að bændur vilja ekki taka áhættuna á að skipta, nema að fyrir liggi
rannsóknir á þessum blöndum. Að frumkvæði Landssambands kúabænda var sett upp
verkefni með það að markmiði að skera úr um með tilraunum hvort þessar nýju
blöndur skili sambærilegum árangri og hefðbundnar kjarnfóðurblöndur með fiskimjöli
ef litið er til afurða og efnamagns í mjólk.
Landssamband kúabænda, Rannsóknastofa mjólkuriðnaðarins, Bústólpi og Lífland kostuðu þetta
verkefni.
Efni og aðferðir
Tilraunirnar voru framkvæmdar á útmánuðum 2008 í fjósum Landbúnaðarháskóla
Íslands á Hvanneyri (lausaganga með kjarnfóðurbás) og á Möðruvöllum (básar með
trogum). Tilraunaskipulag á báðum stöðum var s.k. latneskur ferningur en það felur í
sér að tilraunakýrnar eru látnar prófa allar fóðurgerðir í kerfi sem eyðir kerfisbundinni
skekkju vegna breytilegs burðartíma og aldurs kúnna. Hvert fóðurtímabil stóð í 3
vikur og tilraunatíminn alls var því 9 vikur. Fjöldi kúa voru 12 á hverjum tilraunastað.
Í tilraununum voru gefnar eftirfarandi kjarnfóðurblöndur;
1. Alhliða blanda frá Bústólpa með fiski- (9,5%) og sojamjöli (6,8%)
2. DK-16 með sojamjöli (20,8%) og engu fiskimjöli frá Bústólpa
3. Sparnyt-16 með sojamjöli (21,1%) og engu fiskimjöli frá Líflandi.
Á Hvanneyri var stefnt á að kýrnar fengu jafnmargar fóðureiningar úr kjarnfóðrinu
óháð tegund sem þýðir að AAT magnið varð breytilegt. Kjarnfóðrið var gefið úr
tveimur sjálfvirkum tölvutengdum kjarnfóðurbásum og voru skammtararnir stilltir
sérstaklega fyrir hverja kjarnfóðurtegund í upphafi tilraunar. Samkvæmt upplýsingum
framleiðenda básanna getur skekkja frá skráðum skömmtum numið allt að 5%.
Sérstakur hugbúnaður sá um að skammta kjarnfóðrið og skrá frávik frá uppgefnum
skömmtum fyrir hverja kú. Með kjarnfóðrinu fengu kýrnar daglega ótakmarkaðan
aðgang að þremur rúlluverkuðum heygerðum, vallarfoxgras af fyrsta og öðrum slætti,
og vetrarrýgresi. Heyát var ekki mælt.

Á Möðruvöllum var hins vegar stefnt á að gefa jafnmikið AAT úr kjarnfóðrinum óháð
tegund sem þýðir að magn fóðureininga sem kýrnar fengu úr kjarnfóðri varð
breytilegt. Kjarnfóður var vigtað í hverja kú á plötuvigt með gramm nákvæmni og
gefið í trog tvisvar á dag. Ef kýrnar leifðu kjarnfóðri var því safnað og vigtað frá, en
það gerðist einungis þrjár fyrstu vikurnar hjá tveimur kúm en eftir það átu allar kýrnar
upp allt kjarnfóður sem þeim var gefið. Kýrnar fengu sömu heygerð allan
tilraunatímann sem var gefið að vild (ad libitum) en ekki magnmælt. Heyið var
rúlluverkað hreint vallarfoxgras, slegið á miðskriðtíma þann 26. júní 2007 og hirt
daginn eftir.
Nokkur hnefafylli af kjarnfóðri var safnað í hverri viku af hverri tegund og sett í
plastpoka og geymt frosið fram að efnagreiningu á Hvanneyri en á Möðruvöllum voru
sýnin þurrkuð fyrir geymslu. Heysýni voru tekin úr þremur rúllum í hverri viku og
geymd með sama hætti og kjarnfóðursýnin á Hvanneyri og Möðruvöllum. Í
kjarnfóðursýnunum var mælt þurrefni, prótein (Kjeldahl) og aska og í heysýnunum
var mælt þurrefni, meltanleiki þurrefnis, prótein (Kjeldahl) og AAT og PBV gildi
reiknað.
Kýrnar fengu í upphafi tilraunar sama magn kjarnfóðurs og þær höfðu verið að fá með
fáum undantekningum. Eftir að tilraunin hófst voru dagskammtarnir lækkaðir
vikulega jafnt á allar kýr; á Möðruvöllum sem svarar um 25 g AAT og á Hvanneyri
sem svarar 0,22 FE m . Nyt kúnna og efnainnihald mjólkur var mælt í tvo sólarhringa í
hverri viku. Kýrnar voru vigtaðar í upphafi tilraunar og í lok hvers fóðurtímabils eða
samtals fjórum sinnum.
1. tafla. Nokkrar upplýsingingar (meðaltöl) um kýrnar í upphafi tilraunar
Þungi Aldur Dagar frá Mjólk Kjarnfóður
Fjós kg ár burði kg/dag kg/dag
Möðruvellir 484 3,6 75 26,3 8,4
-meðalfrávik 52 1,2 55 5,2 1,4
Hvanneyri 515 4,3 121 24,8 9,2
-meðalfrávik 66 1,5 54 5,4 1,2
Niðurstöður og umræður
Rétt er að árétta að þessar tilraunir stóðu yfir í tiltölulega stuttan tíma og langtímaáhrif
kjarnfóðurgerðanna koma því ekki fram hér.
Framkvæmd tilraunanna tókst vel í öllum megin dráttum og heilsufar kúnna var gott.
Þó þurfti að meðhöndla 3 kýr á Möðruvöllum í 10 daga og á 2 kýr á Hvanneyri í 3
daga vegna júgurbólgu og spenastigs. Kjarnfóðurgerðirnar höfðu ekki áhrif á þyngd
kúnna en kýrnar á Hvanneyri voru að þyngjast jafnt og þétt út tímabilið.
Í 2. töflu eru sýndar niðurstöður mælinga í kjarnfóðursýnunum og þær bornar saman
við uppgefin gildi frá seljendum. Niðurstöður á leysanleika próteins liggja ekki fyrir
og þess vegna er ekki hægt að endurreikna AAT og PBV gildi kjarnfóðursins.
Þurrefnishlutfallið (87-88%) er heldur lægra en almenn viðmið. Magn próteins og
ösku víkur sumsstaðar aðeins frá uppgefnum gildum seljenda en eru þó innan
skekkjumarka og hefur ekki áhrif á áður birtar niðurstöður (Þóroddur Sveinsson,
2008).

2. tafla. Meðaltöl mælinga í kjarnfóðursýnum ásamt staðalfrávikum (stfrv.), samtals 54 sýni og þau
borin saman við uppgefin gildi (upg.) frá seljendum.
Þurrefni FE m í kg þe Prótein, g í þe Aska, g í þe
Kjarnfóður % stfrv. uppg. uppg. mælt stfrv. uppg. mælt stfrv.
Alhliða 88 1,5 1,16 181 190 7,4 7,9 8,9 0,59
DK-16 88 1,2 1,08 182 191 3,7 9,7 9,9 0,57
Sparnyt-16 87 1,3 1,05 197 192 7,5 7,0 6,2 0,96
Í 3. töflu eru niðurstöður mælinga í heysýnum skipt eftir fjósum, heygerðum og
fóðurtímabilum. Á Möðruvöllum lækkar orkuþéttnin á síðasta fóðurtímabilinu frá
tímabilunum á undan en próteinstyrkur eykst. Á Hvanneyri eru gæði vetrarrýgresins
all breytileg. Heilt yfir eru þó fóðurgildi heyjanna góð og ættu þess vegna ekki að
hafa áhrif á áður birtar niðurstöður (Þóroddur Sveinsson, 2008).
3. tafla. Meðaltöl mælinga í heysýnum ásamt staðalfrávikum, skipt eftir fjósum, heygerðum og
fóðurtímabilum. Samtals 54 sýni.
Í kg þurrefni
Fjós Heygerð Tímabil Þe, % FEm prótein, g AAT, g PBV, g
Möðruvellir Vallarfoxgras, 1.sl. 1 44 0,84 129 68 12
2 47 0,83 136 69 18
3 47 0,80 148 68 31
Meðaltal 46 0,82 138 68 20
Staðalfrávik 3,1 0,02 16 1 17
Hvanneyri Vallarfoxgras, 1.sl. 1 63 0,84 192 78 56
2 64 0,81 178 78 48
3 69 0,80 207 81 65
Meðaltal 65 0,82 192 79 56
Staðalfrávik 3,3 0,02 14 2 8
Vallarfoxgras, 2.sl. 1 69 0,82 172 80 32
2 69 0,83 178 80 38
3 70 0,82 152 79 14
Meðaltal 69 0,82 167 80 28
Staðalfrávik 4,5 0,01 15 2 15
Vetrarrýgresi 1 41 0,84 187 65 74
2 28 0,87 175 60 83
3 35 0,79 152 62 45
Meðaltal 35 0,83 171 63 67
Staðalfrávik 8,0 0,06 33 4 31

Í 4. töflu er gefið upp meðal efnamagn kjarnfóðurs á kú eftir gerðum. Á Möðruvöllum
eru kýrnar að fá jafnmikið AAT í kjarnfóðrinu óháð gerð eins og stefnt var að. Hins
vegar voru þær að fá færri fóðureiningar úr kjarnfóðrinu þegar þær voru á Alhliða
blöndunni heldur en þegar þær voru á DK-16 eða Sparnyt-16. Það þýðir að þegar þær
4. tafla. Meðal efnamagn kjarnfóðurs á tilraunatímanum og hlutur þess af reiknuðum heildarþörfum
miðað við að kýrnar hafi verið í orku- og AAT jafnvægi. EM = ekki tölfræðilegur marktækur munur,
*** = tölfræðilegur marktækur munur á milli gerða.
Gerð
Í kjarnfóðri á dag á kú Hlutur af þörfum, %
kjarnfóðurs kg FEm g AAT g PBV g prótein FEm AAT
Möðruvellir (jafnmikið AAT úr kjarnfóðri)
Alhliða 6,7 6,7 828 -106 1099 43 56
DK-16 8,1 7,8 823 21 1380 51 56
Sparnyt-16 7,7 7,3 835 0 1328 47 56
*** *** EM *** *** *** EM
Hvanneyri (jafnmargar fóðureiningar úr kjarnfóðri)
Alhliða 8,3 8,3 1023 -132 1361 56 73
DK-16 8,5 8,2 869 23 1451 56 62
Sparnyt-16 8,6 8,2 940 0 1492 56 66
EM EM *** *** *** EM ***
voru á Alhliða blöndunni hafa þær þurft að éta heldur meira af heyi með heldur en
þegar þær voru á DK-16 og Sparnyt 16 til að halda orkujafnvægi. Til að halda
orkujafnvægi á tilraunatímanum hafa kýrnar þurft að fá að jafnaði 7,5 til 8,9
fóðureiningar (9 – 11 þurrefniskíló) úr heyinu sem er vel mögulegt.
Á Hvanneyri eru kýrnar að fá jafnmargar fóðureiningar í kjarnfóðrinu óháð gerð eins
og stefnt var að. Hins vegar voru þær að fá breytilegt AAT, mest úr Alhliða blöndunni
en minnst úr DK-16. Miðað við nyt eru kýrnar að fá mjög mikið kjarnfóður og þurfa
einungis að fá að jafnaði 6,5 fóðureiningar (8 þurrefniskíló) úr heyjunum til að halda
orkujafnvægi.
Í 5. töflu eru sýnd áhrif kjarnfóðurgerða á nyt og efnamagn mjólkur ásamt
samlagstekjum. Á Möðruvöllum eru kjarnfóðurblöndurnar að skila jafnmikilli dagsnyt
óháð kjarnfóðurgerðum. Alhliða blandan var hins vegar að gefa heldur efnameiri
mjólk en DK-16 og Sparnyt 16 sem þýðir að samlagstekjur af hverjum mjólkurlíter
voru hærri þar en af hinum blöndunum. Miðað við uppgefið verð á
kjarnfóðurblöndunum í janúar 2009 var enginn kostnaðarlegur ávinningur af því að
nota DK-16 eða Sparnyt 16 í stað Alhliða blöndunnar á Möðruvöllum þrátt fyrir að
verðmunurinn hafi verið um 10 kr á hvert kjarnfóðurkíló.

5. tafla. Áhrif kjarnfóðurgerða á nyt og helstu efni mjólkur, ásamt samlagstekjum á apríl verðlagi 2008. OLM =
orkuleiðrétt mjólk, EM = ekki tölfræðilegur marktækur munur, * - ** = tölfræðilegur marktækur munur á milli
gerða.
Gerð
Dagsnyt/kú Fita Prótein Úrefni Tekjur, kr
kjarnfóðurs kg mjólk OLM, kg g fita g prótein % % mmól/l á kg á dag
Möðruvellir (jafnmikið AAT úr kjarnfóðri)
Alhliða 24,3 24,1 98 77 4,08 3,21 5,4 48,6 1172
DK-16 24,8 24,2 98 77 3,98 3,12 5,9 47,3 1170
Sparnyt-16 25,1 24,2 98 77 3,97 3,11 5,7 47,2 1165
EM EM EM EM EM ** * ** EM
Hvanneyri (jafnmargar fóðureiningar úr kjarnfóðri)
Alhliða 22,1 21,8 87 75 3,96 3,40 7,3 50,4 1105
DK-16 22,2 21,9 87 75 3,94 3,38 7,6 50,1 1107
Sparnyt-16 22,4 22,1 88 75 3,94 3,35 7,3 49,8 1111
EM EM EM EM EM EM EM EM EM
Á Hvanneyri þar sem kýrnar fengu jafnmargar fóðureiningar úr kjarnfóðri óháð
gerðum mældist enginn marktækur munur í nyt, efnamagni og tekjum á milli gerða.
Það þýðir að kjarnfóðurkostnaður var hæstur með Alhliða blöndunni eða sem nemur
um 3 kr á hvern orkuleiðréttann mjólkurlíter miðað við auglýst verð seljenda í janúar
2009. Ekki var marktækur munur á kjarnfóðurkostnaði á hvern mjólkurlíter á milli
DK-16 og Sparnyt 16 blandnanna.
Niðurstöðurnar frá Möðruvöllum og Hvanneyri eru ekki samhljóða. Skýringin á þessu
er mjög sennilega sú að á Hvanneyri er gefið mjög mikið kjarnfóður miðað við nyt.
Allt bendir til þess að kýrnar séu “offóðraðar” m.t.t. orku en þó fyrst og fremst á
próteini eins og úrefnismælingarnar gefa til kynna (sjá í 3. og 4. töflu). Einnig er
hugsanlegt að sjálfvirku kjarnfóðurskammtararnir séu ekki nægilega nákvæmir fyrir
svona tilraunir. Hins vegar má benda á þetta er búnaður sem er notaður á mörgum
kúabúum.
Samantekt
Þar sem mjólkurkúm er gefið hátt hlutfall af kjarnfóðri skila “dönsku” blöndurnar
svokölluðu (DK-16 og Sparnyt 16) jafnmikilli nyt og efnamagni í mjólk og
hefðbundin kjarnfóðurblanda með fiskimjöli. Það myndi því skila miklum
efnahagslegum ávinningi að skipta yfir í nýju blöndurnar. Með hækkandi verði á öllu
kjarnfóðri er þó mikilvægt að endurskoða fóðurplön með það að markmiði að draga úr
heildar kjarnfóðurgjöf og auka nákvæmni í fóðrun.
Þar sem stefnt er að því að mjólkurkýr mjólki sem mest af orkuríkum fyrsta flokks
heyjum og markvissri en takmarkaðri kjarnfóðurgjöf skilar hefðbundin
kjarnfóðurblanda á hvert gefið kjarnfóðurkíló meiri nyt og efnameiri mjólk en
“dönsku” blöndurnar. Efnahagslegur ávinningur af því að skipta yfir í “danska”
blöndu er þar enginn samkvæmt þessum tilraunum og miðað við verð á þessum
blöndum í dag. Á Möðruvöllum mjólkuðu kýrnar meira af hverju kílói af Alhliða
blöndunni í samanburði við DK-16 og Sparnyt 16 blöndurnar (1. mynd). Þetta skiptir

sérstaklega miklu máli í kvótakerfi eins og er hér á landi en það miðar við innlagða
lítra af mjólk óháð efnamagni.
Kg orkuleiðrétt mjólk/kg kjarnfóður
4,0
Möðruvellir
3,5
Hvanneyri
3,0
2,5
2,0
1,5
1,0
0,5
0,0
Alhliða DK-16 Sparnyt-16
1. mynd. Dagsnyt deilt á gefið kjarnfóður á Möðruvöllum og Hvanneyri.
Þakkarorð
Sérstakar þakkir er færðar til starfsfélaga hjá LbhÍ fyrir samstarfið og aðstoðina,
starfsmanna Rannsóknastofu mjólkuriðnaðarins fyrir að leysa úr öllum flækjum sem
komu upp en sem voru sem betur fer ekki margar og auðvelt að greiða úr. Einnig ber
að þakka Bústólpa og Líflandi fyrir þeirra samstarf, lipurð og stuðning.
Heimildir
Þóroddur Sveinsson, 2008. Nýju kjarnfóðurblöndurnar geta skilað efnahagslegum ávinningi! - Fyrstu
niðurstöður ú samanburðartilraunum á kjarnfóðri fyrir mjólkurkýr. Bændablaðið, 10. tölublað, blað nr.
283, s 22-23.