Untitled - Wydawnictwo Uniwersytetu JagielloÅskiego

Publikacja objęta jest prawem autorskim. Wszelkie prawa zastrzeżone. Kopiowanie i rozpowszechnianie zabronione. 

Publikacja przeznaczona jedynie dla klientów indywidualnych. Zakaz rozpowszechniania i udostępniania serwisach bibliotecznych

Publikacja dofinansowana przez Uniwersytet Jagielloński ze środków 

Wydziału Polonistyki 

RECENZENT 

Prof. dr hab. Jacek Kopciński 

PROJEKT OKŁADKI 

Jadwiga Burek 

Na okładce wykorzystano zdjęcie Jacka Stelmacha 

© Copyright by Artur Grabowski & Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego 

Wydanie I, Kraków 2013 

All rights reserved 

Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarzany 

i rozpowszechniany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, 

kopiujących, nagrywających i innych oraz nie może być przechowywany w żadnym 

systemie informatycznym bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawcy. 

ISBN 978-83-233-3508-5 

www.wuj.pl 

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego 

Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków 

tel. 12-631-18-80, tel./fax 12-631-18-83 

Dystrybucja: tel. 12-631-01-97, tel./fax 12-631-01-98 

tel. kom. 506-006-674, e-mail: sprzedaz@wuj.pl 

Konto: PEKAO SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325 



Spis treści 

Osiem niecałych rozmyślań ................................................................................ 7 

Hermes jako psychoanalityk .............................................................................. 15 

(Herbert z Freudem na Akropolu – rytuały europejskiej tożsamości) 

Hermes jako przewodnik .................................................................................... 33 

(Herbert i Hofmannsthal – dwie ścieżki do źródła) 

Filozof w celi śmierci ........................................................................................... 57 

(Herbert – Sokrates – Nietzsche) 

Światło i mrok – poezji ........................................................................................ 161 

(Uwagi na marginesie lektury równoległej wierszy Paula Celana 

i Zbigniewa Herberta) 

Nikt i Jedyny ......................................................................................................... 201 

(Dwie interpretacje – wierszy Celana i Herberta – z dygresjami) 

Modlitwy i medytacje .......................................................................................... 239 

(O kabalistycznej i neoplatońskiej tradycji w poezji Paula Celana 

i Zbigniewa Herberta) 

Trunek Fortynbrasa, trucizna Hamleta ............................................................ 277 

(Miłosz jako kreacja Herberta; i vice versa) 

Herbert & Herbert – w światłocieniu ................................................................ 301 

(Kamyk – na granicy języków) 

Bibliografia ............................................................................................................ 313 





Osiem niecałych rozmyślań 

Herbert 

Konteksty nowoczesności – odkrywane, odczytywane, ale chyba przede 

wszystkim komentowane – na marginesach lektury esejów, dramatów i wierszy 

Zbigniewa Herberta: oto wyzwanie, które stawia sobie ta książka. 

Wyzwanie, któremu z pewnością nie zdołałem sprostać, ale na które starałem 

się odpowiedzieć, zrealizowało się ostatecznie w zbiorze esejów zgrupowanych 

wokół trzech zasadniczych rodzajów literackich (i epistolografii), 

w jakich spełniło się dzieło tego pisarza. Wszakże, pomimo szerokości tak 

przyjętego spektrum, niniejszy korpus komentarzy nie ma bynajmniej ambicji 

wyczerpującej analizy; przeciwnie, przywołuję pojedyncze dzieła egzemplarycznie, 

a towarzystwo dobieram im arbitralnie, z pełną świadomością, że 

komponuję w ten sposób bardziej dialog z „duchem autora”, jako mniej lub 

bardziej wykreowanym przeze mnie podmiotem, niż obiektywny opis historycznoliteracki 

czy krytyczną analizę tekstów. Poszczególne części książki 

mają więc różną naturę i różnych używają języków. 

Dwa pierwsze szkice, pisane trybem literackim, skupiają się na swoistej 

deszyfracji ezoterycznego kodu, jakim posługuje się Herbert w swoich esejach, 

tworzonych przecie wyraźnie w imię zanotowania osobliwej przygody 

inicjacyjnej. Podążam tym hermeneutycznym (Hermesowym) tropem 

i używając artystycznego języka, daję sobie przyzwolenie, ale też, jak wierzę, 

szansę na czytanie okiem domorosłego psychoanalityka i podejrzliwego tropiciela 

śladów pozostawionych przez autora, niekoniecznie całkiem przytomnie... 

Wrażenie niejasnego pokrewieństwa prozy Herberta z zapisem greckiej 

przygody Hofmannsthala, tekstem równie autobiograficznym i równie 

autohermetycznym, nawiedziło mnie na samym początku moich intensywnych 

(acz nie ciągłych i systematycznych) studiów nad pisarstwem autora 

Studium przedmiotu, żeby wrócić z nie mniejszą siłą po dziesięciu latach. Jest 

to jedyny tekst w niniejszym kodeksie, który przedrukowuję w formie niezmienionej, 

dodając wszakże do poczynionego niegdyś spisu podobieństw 

i protokołu rozbieżności dzisiejszą glossę, otwierającą nowy kierunek skojarzeń 

i dopraszającą tym dwojgu nieoczekiwanego towarzysza podróży 

w osobie Johna Ruskina. Obecność londyńskiego estetyka obok wiedeńskiego 

estety uświadomiła mi bowiem wagę jednego z najczęściej pojawiających 



8 Herbert-Hermes 

się w twórczości galicyjskiego artysty tematów – obcowania z dziełem sztuki 

jako sytuacji egzystencjalnej i epistemicznej, osadzającej doświadczenie realności 

w typowo modernistycznej aporii, polegającej na nieuchronnie medialnym 

charakterze aktu wglądu. W tym kontekście powstał kolejny rozdział 

niniejszego zbioru (bratni wobec tamtego), analizujący jeszcze jedno w twórczości 

Herberta „studium”, quasi-filologiczną fantazję na temat twórcy psychoanalizy. 

Autor znowu tworzy tu coś w rodzaju „hermeneutyki zdarzenia”, 

tym razem studiując znaczenie spotkania słowiańskiej duszy religijnej 

(własnej) z żydowskim analitykiem duchowości na gruncie wspólnej tym 

dwóm Środkowoeuropejczykom kultury greckiej oraz ich jawnie toczony 

spór o to, czy dalsze trwanie w cieniu (w świetle) helleńskich arcydzieł ma 

wpływ zbawienny (zbawczy), czy destrukcyjny (potępiający) na psyche 

i na umysł człowieka Zachodu. Zalążek mojego eseju pojawił się równolegle 

z poprzednim, ale rozwinąłem go pięć lat później, kiedy (temat zdaje się 

usprawiedliwiać osobisty wtręt) miałem okazję przyjrzeć się własnej judeo- 

-romańskiej galicyjskiej greckości z drugiej strony Atlantyku. Prezentowałem 

go pierwotnie w wersji anglojęzycznej dla publiczności wychowanej w etosie 

racjonalizmu i pragmatyzmu oraz w atmosferze intelektualnej przesiąkniętej 

psychoanalizą, co pozwoliło mi dopatrzeć się w narysowanej przez Herberta 

figurze (karykaturze) Zygmunta Freuda zarazem dziedzica i reformatora 

tego paradygmatu nowoczesności, wobec którego sprzeciw ukształtuje umysłowość 

nie tylko polskiego poety, ale i całego pokolenia (wcześniejszego) 

europejskich modernistów, upatrujących arche dwudziestowiecznych katastrof 

w „dialektyce oświecenia”. Ten motyw wróci – metamorfozą – w dwóch 

ostatnich częściach, żeby zmaterializować się w kamyk – hermę graniczną 

pomiędzy językami. 

Długim esejem o Sokratesie, tym mityczno-historycznym i tym literackim 

z dramatu Jaskinia filozofów, wkraczam z kolei zdecydowanie na teren filozofii, 

przekraczając granice herbertologii, a nawet literaturoznawstwa, tym razem 

jednak opierając się nie na literackiej metaforyce, a na długoletnim obcowaniu 

z myślą antycznej Grecji i ze współczesną literaturą jej poświęconą. Aliści 

chodzi mi nie o to, jak postać ateńskiego filozofa i myśl Platona uaktywniają 

się w dramacie współczesnego poety, lecz o uaktywnienie możliwych sposobów 

czytania samej tej/tamtej filozofii w świetle (lub w cieniu) Herbertowej 

próby ożywienia w kulturze współczesnej inspiracji, głębszych niż tylko 

aluzyjne, duchem greckiego paradygmatu. Inspiracji istotnych dla człowieka 

nowoczesnego, stąd właśnie nieustająca obecność Nietzschego jako łącznika, 

modelowego raczej niż osobowego, pomiędzy antyczną a modernistyczną 

tradycją myślową, a przy tym inicjatora tego sposobu modelowania nowoczesności 

i zarazem reagowania na nią, któremu artyści i filozofowie ostatniego 

stulecia podporządkowywali się gorliwie i który w intuicjach młodego 

dramatopisarza napotyka już, w moim przekonaniu, wrażliwość ponowoczesną. 

Sądzę, że stosunek Herberta do starożytności (a tym samym do europejskiej 

filozofii zbudowanej na odziedziczonych po Grekach pojęciach 



Osiem niecałych rozmyślań 

9 

i problemach), jakkolwiek skażony „reakcyjnym” odruchem wobec skutków 

(intelektualnych i politycznych) oświecenia, przebija się jednak przez zasłonę 

modernistycznego wizerunku „klasyczności” i sięgając najczystszych 

źródeł tejże, wskazuje umysłowi nowoczesnemu możliwe drogi wiodące ku 

doświadczeniu rzeczywistości metafizycznej – na podobieństwo dwudziestowiecznej 

filozofii nurtu egzystencjalno-dialogicznego. 

W trzeciej części, podążając tropem konfrontacji greckiej tradycji z postgrecką 

nowoczesnością, wkraczam w samo serce (złamane) wieku XX; natykam 

się tu na Martina Heideggera (ale mijam go, potrąciwszy zaledwie) i spotykam 

(na długo) Paula Celana, poetę tyleż nowoczesnego, co już antycypującego 

ponowoczesność, a jednocześnie świadomie wchodzącego w spór 

(więcej: w konflikt) z kusząco bliskim mu „greckim zwrotem” w nowoczesnej 

filozofii europejskiej zamkniętej między Nietzschem a Heideggerem. Ten 

niemiecki filozofujący artysta z Czerniowców, należący do tej samej co Hofmannsthal, 

Freud, Nietzsche i oczywiście Herbert środkowoeuropejskiej delegatury 

greckiego rządu dusz, interesuje mnie w swoich trzech (stąd tryptyk) 

wcieleniach: jako twórca nowoczesnego idiomu poetyckiego, jako poetycki 

analityk dwudziestowiecznej wrażliwości postreligijnej, jako nowe wcielenie 

(w poetę) żydowskiego mistyka, zrodzone z przeżycia (i przemyślenia) 

katastrofy greckiego humanizmu. Zestawiam go z Herbertem (odcinając ich 

od jakichkolwiek wzajemnych wpływów) na tych trzech płaszczyznach i tutaj 

dostrzegam: wyraziste różnice – w poetyce, paralelizm – w odniesieniu 

do zagadnień metafizycznych, konfrontację – kabalisty z filozofem. Pierwsza 

rozprawa w tym cyklu to dygresyjna refleksja na temat związków postawangardowej 

dykcji poetyckiej z językiem religijnym oraz próba spojrzenia na 

poetykę współczesnego wiersza przez pryzmat żydowskiej i greckiej tradycji 

wiązania słowa z myśleniem. Poetologiczny charakter mają te porównawcze 

rozważania o poezji, świadomie więc skąpo odwołuję się do bogatej (nieobejmowalnej) 

literatury krytycznej na ich temat. Drugą część poświęcam szczegółowej 

interpretacji dwóch wierszy (po jednym z dorobku każdego poety), 

w których analizuję doświadczenia/pojęcia: nicości i jedni, intymności i obcości, 

osoby i podmiotu, obecności i pustki – jako symptomy nowoczesnego 

doświadczenia realności, odnajdywane na gruncie języka poetyckiego obu 

twórców. Trzeci szkic należy traktować jako swoiste dopełnienie tła i zbudowanie 

przestrzeni duchowej dla wcześniejszych rozważań; portretuję w nim 

(niejako „obok” wizerunków głównych bohaterów) żydowskiego kabalistę- 

-mistyka i neoplatońskiego filozofa-kontemplatyka. 

Wreszcie ostatnia część książki zawiera dwa eseje wchodzące w obszar 

spraw polskich... W istocie jednak, ta konfrontacja z Miłoszem (poetą, myślicielem, 

osobą) i to zderzenie z mentalnością antyromantyczną, bo pragmatyczno-racjonalistyczną 

uobecnioną w duchu języka angielskiego, stanowią 

bezpośrednią kontynuację ciągłych potyczek z formacją intelektualną oświecenia. 

Herbert jest postnowoczesny i postromantyczny w tym swoim poczuciu 

wewnętrznego przymusu reagowania na nowoczesność anarchistycznym 







Bibliografia 

Niniejsza bibliografia obejmuje pozycje cytowane oraz nie cytowane, ale wykorzystane 

w poszczególnych esejach składających się na tę książkę; dodatkowo zawiera wybrane 

pozycje rozwijające niektóre jej wątki tematyczne oraz ważniejsze prace stanowiące kontekst 

ideowy lub historyczny dla przedmiotu niniejszej monografii. 

Adamiec M., „Zanim zdejmiemy mu maskę, ustalmy ostatnie słowa…”. Jaskinia filozofów – tradycja, 

poezja i manipulacja, w: Portret z początku wieku, red. W. Ligęza, Lublin 2005. 

Albert K., Wprowadzenie do filozoficznej mistyki, przeł. J. Marzęcki, Kęty 2002. 

Antoniuk M., Otwieranie głosu. Studium o wczesnej twórczości Zbigniewa Herberta: do 1957 

roku, Kraków 2009. 

Armstrong R.H., A Compulsion For Antiquity: Freud And the Ancient World, Ithaca NY 2005. 

Augustyniak P., „Wersety panteisty”. Ontologiczne przesłanie Zbigniewa Herberta, w: Pojęcia 

kiełkujące z rzeczy, red. J.M. Ruszar, Kraków 2010. 

Bachelard G., Dialektyka zewnętrza i wnętrza, przeł. J. Skoczylas, w: Antologia współczesnej 

krytyki literackiej we Francji, oprac. W. Karpiński, Warszawa 1974. 

Bataille G., Doświadczenie wewnętrzne, przeł. O. Hedemann, Warszawa 1998. 

Balbus S., Między stylami, Kraków 1993. 

Balcerzan E., Poezja polska w latach 1939–1965, cz. 2, Warszawa 1988. 

Beguin A., Doświadczenie poetyckie, przeł. J. Żurowska, w: Szkoła Genewska w krytyce, Warszawa 

1998. 

Beierwaltes W., Platonizm w chrześcijaństwie, przeł. P. Domański, Kęty 2003. 

Bennett B., Hugo von Hofmannsthal. The Theaters of Consciousness, Cambridge 2009. 

Bielik-Robson A., Erros.Mesjański witalizm i filozofia, Kraków 2012. 

Bielska-Krawczyk J., „Nowe trwanie poza śmierć”. Herbert – sztuka a metafizyka, w: Między 

nami a światłem, red. G. Halkiewicz-Sojak, J.M. Ruszar, R. Sioma, Toruń–Kraków 2012. 

Blanchot M., L’Espace Litteraire, Paris 1955. 

Bloomfiled M.W., Alegoria jako interpretacja, przeł. Z Łapiński; w: Alegoria, red. J. Abramowska, 

Gdańsk 2003. 

Bocheński T., Architektura dzieła i chwile wieczności – przedstawione w esejach Zbigniewa Herberta, 

w: Twórczość Zbigniewa Herberta. Studia, red. M. Woźniak-Łubieniec, J. Wiśniewski, 

Kraków 2001. 

Bolecki W., Teksty i głosy (z zagadnień poetyki modernizmu); w: „Teksty Drugie” 4/1996. 

Broch H., Hugo Von Hofmannsthal and His Time: The European Imagination, 1860–1920, trans. 

M.P. Steinberg, Chicago 1984. 

Brzozowski J., Antyk Herberta, w: Poznawanie Herberta, t. 2, wybór A. Franaszek, Kraków 

2000. 

Buber M., Ja i Ty. Wybór pism filozoficznych, przeł. J. Doktór, Warszawa 1992. 

Burke K., The Philosophy of Literary Form. Studies in Symbolic Action, Berkeley 1973. 

Buyer L., Wprowadzenie do życia duchowego. Zarys teologii ascetycznej i mistycznej, przeł. 

L. Rutkowska, Warszawa 1982. 



314 Bibliografia 

Carpenter B., Herbert po angielsku. Z warsztatu tłumacza, w: Herbert i znaki czasu, red. E. Feliksiak, 

M. Leś, E. Sidoruk, Białystok 2001. 

Carpenter B., Wymiar etyczny i metafizyczny świadectwa w poezji Zbigniewa Herberta i Czesława 

Miłosza; w: „Teksty Drugie” 6/2004. 

Celan P., Utwory wybrane, wybrał i opracował R. Krynicki, przeł. T. Karpowicz, Kraków 

2003. 

Celan P., Wiersze, przeł. F. Przybylak, Kraków 1998. 

Chadwick H., Myśl wczesnochrześcijańska a tradycja antyczna, przeł. P. Siejkowski, Poznań 

2000. 

Chirpaz F., Ciało, przeł. J. Migasiński, Warszawa 1998. 

Czermińska M., Gotyk i pisarze. Topika opisu katedry, Gdańsk 2010. 

Dąbrowski S., Medytacja (Studium genologiczne cz. I i II) oraz Medytacja a kontemplacja, w: 

idem,Tajemnica a metoda, Gdańsk 2008. 

Dedecius K., Uprawa filozofii. Zbigniew Herbert w poszukiwaniu tożsamości, w: Poznawanie 

Herberta, wybór i wstęp A. Franaszek, Kraków 1998. 

Delaperriere M., Herbert i poetyka spojrzenia, w: Wyraz wyłuskany z piersi, red. B. Gautier, 

D. Knyszyn-Tomaszewska, J.M. Ruszar, M. Zieliński, Lublin 2006. 

Del Caro A., Hugo Von Hofmannsthal: Poets and the Language of Life, Luisiana 1993. 

Deluze G., Nietzche, przeł. B. Banasiak, Warszawa 2012. 

Deleuze G., Proust i znaki, przeł. M. P. Markowski, Gdańsk 2000. 

Dembińska-Siury D., Filozoficzne duszpasterstwo. O religijnej misji Sokratesa, „Teologia Polityczna” 

2/2004–2005. 

Derrida J., Sovereigntiesin Question. The Poetics of Paul Celan, trans. and ed. T. Dutoit, O. Pasanen, 

New York 2005. 

Descartes R. (Kartezjusz), Medytacje o pierwszej filozofii, przeł. M. Ajdukiewiczowa, przekład 

przejrzał K. Ajdukiewicz, Warszawa 1948. 

Dodds E.R., Grecy i irracjonalność, przeł. J. Partyka, Bydgoszcz 2002. 

Duda A., Performans na żywo, Toruń 2011. 

Dudek J., Granice wyobraźni, granice słowa. Studia z literatury porównawczej XX wieku, Kraków 

2008. 

Dudek J., Polska poezja XX wieku wobec tradycji, Kraków 2002. 

Dusza, red. A. Czekanowicz, S. Rosiek, Gdańsk 2002. 

Dziadek A., Obrazy i wiersze. Z zagadnień interpretacji sztuk w polskiej poezji współczesnej, Katowice 

2004. 

Elzenberg H., Pisma, wybór i oprac. M. Woroniecki, Kraków 1991. 

Felsteiner J., Paul Celan Meets Samuel Beckett, http://www.cstone.net/~poems/essafels.htm. 

Felstei ner J., Mother Tongue, Holy Tongue: On Translating and Not Translating Paul Celan, 

w: „Comparative Literature” 2 (38)/1986. 

Filipczuk M., „Trwać niewzruszenie nad ruchem elementów…”. Wątki presokratejskie w poezji 

Zbigniewa Herberta, w: Pojęcia kiełkujące z rzeczy, red. J.M. Ruszar, Kraków 2010. 

Fiut A., Język wiary i niewiary, w: Poznawanie Herberta, wybór i wstęp. A. Franaszek, Kraków 

1998. 

Fiut A., Męczeństwo i ziemskie rozkosze. W poetyckiej galerii Miłosza i Herberta, w: Zmysł wzroku, 

zmysł sztuki. Prywatna historia sztuki Zbigniewa Herberta, cz. 2, red. J.M. Ruszar, 

Lublin 2006. 

Fiut A., Na granicy milczenia, Herbert – Celan; w: Dialog i spór, red. J.M. Ruszar, Lublin 2006. 

Fiut A., Poeta eseistą, w: Twórczość Zbigniewa Herberta. Studia, red. M. Woźniak-Łubieniec, 

J. Wiśniewski, Kraków 2001. 

Fiut A., Ukryty dialog, w: Niepewna jasność tekstu, red. J.M. Ruszar, Kraków 2009. 

Franaszek A., Ciemne źródło, Londyn 1998. 

Frye N., Wielki Kod. Biblia i literatura, przeł. A. Fulińska, Bydgoszcz 1998. 



Bibliografia 

315 

Gadamer H.G., Czy poeci umilkną, przeł. M. Łukasiewicz, Bydgoszcz 1998. 

Gadamer H.G., Język i rozumienie, wybór, przekład i posłowie P. Dehnel, P. Sierocka, Warszawa 

2003. 

Gadamer H.G., Poetica. Wybrane eseje, przeł. M. Łukasiewicz, Warszawa 2001. 

Garbol T. Chrzest ziemi. sacrum w poezji Zbigniewa Herberta, Lublin 2006. 

Gawroński A., Dlaczego Platon wykluczył poetów z Państwa U źródeł współczesnych badań 

nad językiem, Warszawa 1984. 

Gogacz M., Filozoficzne aspekty mistyki, Warszawa 1985. 

Grabowski A., Cierpliwość – osoby i formy, w: idem, Uzmysłowienia, Kraków 2010. 

Grabowski A., Dramatu-pisanie jako performans, w: Performer – stary i nowy, red. E. Bal, Kraków 

2013. 

Grabowski A., Wiersz – forma i sens, Kraków 1999. 

Girard R., Dawna droga, którą kroczyli ludzie niegodziwi, przeł. M. Goszczyńska, Warszawa 

1992. 

Girard R., Kozioł ofiarny, przeł. M. Goszczyńska, Łódź 1991. 

Girard R., Sacrum i przemoc, przeł. M. i J. Plecińscy, Poznań 1993 (cz. 1), 1994 (cz. 2). 

Gogler P., Blizna – Herbert wobec „śmierci Boga”, w: Między nami a światłem, red. G. Halkiewicz-Sojak, 

J.M. Ruszar, R. Sioma, Toruń–Kraków 2012. 

Gołaszewska M., Estetyka duchowości, Kraków 1995. 

Górski K., Poezja jako wyraz, Toruń 1946. 

Gutowski W., Wśród szyfrów transcendencji. Szkice o sacrum chrześcijańskim w literaturze 

polskiej XX wieku, Toruń 1994. 

Gwiazdecka J., Etyka Platona. O formie platońskiej refleksji moralnej, Kęty 2003. 

Hadot P., Czym jest filozofia starożytna, przeł. P. Domański, Warszawa 2000. 

Havelock E.A., Przedmowa do Platona, przeł. P. Majewski, Warszawa 2007. 

Heffernan J., Museum of Word: the Poetic of Ekphrasis from Homer to Ashbery, Chicago–London 

1993. 

Heidegger M., Budować, mieszkać, myśleć, wybór i opracowanie K. Michalski, Warszawa 

1977. 

Heidegger M., Czym jest metafizyka. Posłowie, przeł. K. Wolicki, w: idem, Znaki drogi, Warszawa 

1995. 

Heidegger M., Czym jest metafizyka. Wprowadzenie, przeł. K. Wolicki, w: idem, Znaki drogi, 

Warszawa 1995. 

Heidegger M., Czym jest metafizyka, przeł. K. Pomian, w: idem, Znaki drogi, Warszawa 

1995. 

Heidegger M., „… poetycko mieszka człowiek …”, w: idem,Odczyty i rozprawy, przeł. J. Mizera, 

Kraków 2002. 

Herbert nieznany. Rozmowy, red. B. Toruńczyk, Warszawa 2008. 

Herbert nieznany. Rozmowy, zebrał i opracował H. Citko, Warszawa 2008. 

Herbert Z., Akropol, w: idem, Labirynt nad morzem, Warszawa 2000. 

Herbert Z., Dramaty, red. J. Kopciński i G. Wroniewicz, Warszawa 2010. 

Herbert Z., Duszyczka, w: idem, Labirynt nad morzem, Warszawa 2000. 

Herbert Z., Hamlet na granicy milczenia, w: Z. Herbert, H. Elzenberg, Korespondencja, red. 

B. Toruńczyk, Warszawa 2002. 

Herbert Z., Listy do Muzy, Gdynia 2000. 

Herbert Z., Napis, Wrocław 1996. 

Herbert Z., Studia i dokumenty, zebrał P. Kłoczowski, Warszawa 2008. 

Herbert Z., Utwory rozproszone (Rekonesans), wybór i oprac. R. Krynicki, Kraków 2011. 

Herbert Z., Węzeł gordyjski oraz inne pisma rozproszone, 1948–1998, opr. P. Kądziela, Warszawa 

2001. 

Herbert Z., Wiersze zebrane, oprac. R. Krynicki, Kraków 2008. 




Herbert Z., Miłosz Cz., Korespondencja, red. B. Toruńczyk, Warszawa 2006. 

Hillard D., Poetry as Individuality: The Discourse of Observation in Paul Celan. Levisburg PA, 

2010. 

Hockney D., Wiedza tajemna. Sekrety technik malarskich dawnych mistrzów, przeł. J. Holzman, 

Kraków 2007. 

von Hofmannsthal H., Chwile w Grecji, w: idem, Księga przyjaciół, wybrał i przeł. P. Hertz, 

Kraków 1997. 

von Hofmannsthal H., List, w: idem, Księga przyjaciół, wybrał i przeł. P. Hertz, Kraków 1997. 

Horkheimer M., Adorno T.W., Dialektyka oświecenia, przeł. M. Łukasiewicz, Warszawa 2012. 

Hawkins B., Reluctant Theologians: Franz Kafka, Paul Celan, Edmond Jabes, New York 2002. 

Hughes Fowler B., The Hellenistic Aesthetic, Madison WI 1989. 

Husserl E., Medytacje kartezjańskie, przeł. A. Wajs, Warszawa 2010. 

Jaspers K., Szyfry transcendencji, przeł. Cz. Piecuch, Toruń 1995. 

Jaeger W., Paideia, przeł. M. Plezia i H. Bednarek, Warszawa 2001. 

Jaeger W., Teologia wczesnych filozofów greckich, przeł. J. Wocial, Kraków 2007. 

Jaeger W., Wczesne chrześcijaństwo i grecka paideia, przeł. K. Bielawski, Kraków 2002. 

Jarząbek D., Słowo i głos. Problem rozmowy w dramacie w ujęciu teoretycznym i historycznym, 

Kraków 2006. 

Jaworski S., Piszę więc jestem, Kraków 1993. 

Jones R., Studies In Mystical Religion, London 1909. 

Juszczak W., Ekfraza poetycka w antycznej Grecji, Warszawa 2012. 

Kahn Ch., Plato and the Socratic Dialogue. The Philosophical Use of Literary Form, Cambridge 

1996. 

Kandinsky W., O duchowości w sztuce, przeł. S. Fujałkowsk, Łódź 1996. 

Kanończuk E., „Martwa natura z wędzidłem”: literackie rekonstrukcje przeszłości zdeponowane 

w muzeum, w: Herbert i znaki czasu tom 1 i 2, red. E. Feliksiak, M. Leś, E. Sidoruk, 

Białystok 2002. 

Karłowicz D., Sokrates i inni święci, Warszawa 2005. 

Kasperowicz R., Wstęp, w: A. Warburg, Narodziny Wenus i inne szkice renesansowe, przeł. 

R. Kasperowicz, Gdańsk 2010. 

Kącka E., Pochwała konkretu. Herbert o Białoszewskim, w: Pojęcia kiełkujące z rzeczy, red. 

J.M. Ruszar, Kraków 2010. 

Kądziela P., Twórczość ZH. Monografia bibliograficzna, Warszawa 2009. 

Kerenyi K., Dionizos, przeł. I. Kania, Kraków 1997. 

Kerenyi K., Hermes przewodnik dusz, przeł. J. Prokopiuk, Warszawa 1993. 

Kirk G.S., Raven J.E., Shofield M., Filozofia przedsokratejska, przeł. J. Lang, Warszawa 1999. 

Kleszcz L., Nietzche – Elzenberg – Herbert, w: Pojęcia kiełkujące z rzeczy, red. J.M. Ruszar, 

Kraków 2010. 

Kocur M., Drugie narodziny teatru. Performance mnichów anglosaskich, Wrocław 2010. 

Kopaliński W., Słownik symboli, Warszawa 2001. 

Kopciński J., Nasłuchiwanie. Sztuki na głosy Zbigniewa Herberta, Warszawa 2008. 

Kosiński D., Polski teatr przemiany, Gdańsk 2009. 

Kosiński D., Teatra polskie, Warszawa 2010. 

Kosturek J., Żeby tylko nie anioł. Konkret i abstrakcja w poezji Zbigniewa Herberta, w: Pojęcia 

kiełkujące z rzeczy, red. J.M. Ruszar, Kraków 2010. 

Kozicka D., Wędrowcy światów prawdziwych. Dwudziestowieczne relacje z podróży, Kraków 

2003. 

Kłoczowski J.A., Drogi człowieka mistycznego, Kraków 2001. 

Kraszewski Ch.J., Essays on the Dramatic Works of Polish Poet Zbigniew Herbert, New York 

2001. 



Bibliografia 

317 

Krajewska A., Dramat i teatr absurdu w Polsce, Poznań 1996. 

Krajewska A., Dramat współczesny. Teoria i interpretacja, Poznań 2005, „Krasnogróda” 

9/1998 (numer monograficzny poświęcony Celanowi) 

Kraut R., Sokrates, polityka i religia, przeł. M. Smulewska, „Teologia Polityczna”2/2004–2005. 

Krokiewicz A., Sokrates, Warszawa 1958. 

Kubiak A., Wprowadzenie do etyki dramatycznej, Rzeszów 2010. 

Kula A., Tygrysi skok Pana Cogito, w: Twórczość Zbigniewa Herberta. Studia, red. M. Woźniak-Łubieniec, 


Lacoue-Labarthe P., Poezja jako doświadczenie, przeł. J. Margański, Gdańsk 2004. 

Lebovic N., Near the End: Celan between Scholem and Heidegger, w: „The German Quaterly”, 

Fall 2010. 

Lengauer W., Religijność starożytnych Greków, Warszawa 1994. 

Lehman H.-T., Teatr postdramatyczny, przeł. D. Sajewska i M. Sugiera, Kraków 2009. 

Legutko R., Sokrates, „Kronos” 2/2012. 

Ligęza W., Elegie Zbigniewa Herberta, w: Twórczość Zbigniewa Herberta. Studia, red. M. Woźniak-Łubieniec, 


Lisicki P., Puste niebo Pana Cogito, w: Poznawanie Herberta tom 2, wybór i wstęp A. Franaszek, 

Kraków 2000. 

List z 15.03.1955, w: Z. Herbert, H. Elzenberg, Korespondencja, red. B. Toruńczyk, Warszawa 

2002. 

Loyola I., Ćwiczenia duchowne, przeł. J.Ozóg SJ, Warszawa 2011. 

Lubaszewska A. Poetyka doświadczenia duchowego, Kraków 2009. 

Łaguna P., Ironia jako postawa i jako wyraz, Kraków 1984. 

Łukasiewicz J., Herbert, Wrocław 2001. 

Łukasiewicz J., Herberta rola poety, w: Wyraz wyłuskany z piersi. Szkice o twórczości Zbigniewa 

Herberta, cz. 1, red. B. Gautier i D. Knysz-Tomaszewska, Lublin 2006. 

Łukasiewicz J., Przed „światem ciemnym, ciężkim, realnym…”. Uwagi o podmiocie w poezji 

Zbigniewa Herberta, w: Portret z początku wieku. Twórczość Zbigniewa Herberta – kontynuacje 

i rewizje, red. W. Ligęza, Lublin 2005. 

Łukasiewicz J., Studium przedmiotu, w: Poznawanie Herberta, t. 2, wybór A. Franaszek, 

Kraków 2000. 

Lyon J.K., Paul Celan and Martin Heidegger: An Unresolved Conversation, 1951–1970, Baltimore 

2006. 

Marion J.L., Będąc danym. Esej z fenomenologii donacji, przeł. W. Starzyński, Warszawa 2007. 

Markowski M.P., Pragnienie obecności. Filozofie reprezentacji od Platona do Kartezjusza, 

Gdańsk 1999. 

Matywiecki P., Miara i czułość, w: Kartki Celana, red. J. Roszak, Kraków 2012. 

Mazur D., Kategoria wzniosłości a horyzont metafizyczny. Refleksje nad wybranymi esejami 

Zbigniewa Herberta, w: Między nami a światłem, red. G. Halkiewicz-Sojak, J.M. Ruszar, 

R. Sioma, Toruń–Kraków 2012. 

Mazur T., Kapryśni bogowie Sokratesa. Człowiek i świat wartości w tradycji filozofii zachodniej, 

Kęty 2007. 

McGahey R., The Orphic Moment, New York 1994. 

McPherran M.L., The Religion of Socrates, Penn State University 1996. 

McPherran M.L., Wyrocznia delficka i obowiązek filozofowania, przeł. W. Nowicki, „Teologia 

Polityczna” 2/2004–2005. 

McQueen J., Allegory, Bristol 1978. 

Merton T., Modlitwa kontemplacyjna, przeł. M. Dybowski, Poznań 2005. 

Michalski K., Płomień wieczności. Eseje o myślach Fryderyka Nietzschego, Kraków 2007. 

Mikołajczak M., Od Orfeusza do Arijona. Pieśń i muzyka w świecie poetyckim Zbigniewa 

Herberta, w: Niepewna jasność tekstu, red. J.J. Ruszar, Kraków 2009. 




Mikołajczak M., Pomiędzy końcem i apokalipsą. O wyobraźni poetyckiej Zbigniewa Herberta, 

Wrocław 2007. 

Mikołajczak M., W cieniu heksametru. Interpretacje wierszy Zbigniewa Herberta, Zielona Góra 

2004. 

Misja Sokratesa. Rozmowa z Ryszardem Legutko, na stronie: http://sokratejczyk.blox.pl/resource/blog_Legutko_Sokrates.htm 

(z dnia 30. 11. 2012). 

Mizińska J., Herbert – Odyseusz, Lublin 2001. 

Moderniści o sztuce, wybór, oprac., wstęp E. Grabska, Warszawa 1971. 

Najder Z., Ojczyzna naród w poezji Zbigniewa Herberta,„Ethos” 4/2000. 

Nasiłowska A., Persona liryczna, Warszawa 2000. 

Nedoncelle M., Prośba i modlitwa, przeł. M. Tarnowska, Kraków 1995. 

Nieukerken A., Zbigniew Herbert – ironia jako zabieg retoryczny i postawa życiowa, w: Niepewna 

jasność tekstu, red. J.M. Ruszar, Kraków 2009. 

Nietzsche F., Narodziny tragedyi, przeł. W. Berent, Warszawa 1907 (reprint 1990). 

Nietzsche F., Tako rzecze Zaratustra, przeł. W. Berent, Warszawa 1905 (reprint 1990) 

Nightingale A.W., Genres in dialogue. Plato and the construct of philosophy, Cambridge 1995. 

Norwid C.K., Pisma wszystkie, red. W. Gomulicki, Warszawa 1971. 

Nycz R., Literatura jako trop rzeczywistości, Kraków 2001. 

Nycz R., Tropy: „ja”. Koncepcje podmiotowości w literaturze polskiej ostatniego stulecia; w: 

idem, Język modernizmu, Warszawa 2002. 

Ong W.J., Oralność i piśmienność, przeł. J. Japola, Lublin 1992. 

Opacka-Walasek D., „... pozostać wiernym niepewnej jasności”. Wybrane problemy poezji 

Zbigniewa Herberta, Katowice 1996. 

Otto R., Świętość, przeł. B. Kupis, Warszawa 1968. 

Perloff M., Sound Scraps, Vision Scraps: Paul Celan’s Poetic Practice, w: Reading for Form, 

ed. S.J. Wolfson and M. Brown, Seattle 2007. 

Pisarkowa K., To jest ów owoc. O „Brewiarzu” Zbigniewa Herberta, w: Niepewna jasność tekstu, 

red. J.J. Ruszar, Kraków 2009. 

Platon, Obrona Sokratesa, przeł. i komentarz R. Legutko, Kraków 2010. 

Platon, Państwo, przeł. W. Witwicki, Warszawa 1990. 

Platon, Timajos, przeł. P. Siwek, Warszawa 1986. 

Platon, Uczta, Eutyfron, Obrona Sokratesa, Kriton, Fedon, przeł. W. Witwicki, Warszawa 

1982. 

Platon, Uczta, przeł. A. Serafin, wybór tekstów i red. P. Nowak, Warszawa 2012. 

Plotyn, Enneady, przeł A. Krokiewicz, Warszawa 2000. 

Porfiriusz z Tyru, Grota nimf, przeł. i komentarz P. Ashwin-Siejkowski, Kraków 2006. 

Potkański J. Sens nowoczesnego wiersza. Wersyfikacja Białoszewskiego, Przybosia, Miłosza i Herberta, 

Warszawa 2004. 

Pszczołowska L., Wiersz polski. Zarys historyczny, Warszawa 2001. 

Pycka W., Myśl Sokratesa na tle wcześniejszych koncepcji uprawiania filozofii, Lublin 2012. 

Reale G., Historia filozofii starożytnej, t. 1, przeł. E.I. Zieliński, Lublin 1999. 

Ricoeur P., Filozofia osoby, przeł. M. Frankiewicz, Kraków 1992. 

Ricour P., O sobie samym jako innym, przeł. B. Chełstowski, Warszawa 2003. 

Ricour P., Skarga jako modlitwa, w: A. La Cocque, P. Ricour, Myśleć biblijnie, przeł. E. Mukoid, 

M. Tarnowska, Kraków 2003. 

Rizzi A., Sens egzystencji ludzkiej w perspektywie decyzji moralnej, w: A. Angelini i in., 

Perspektywy i problemy teologii moralnej, przeł. T. Mieszkowski, Warszawa 1982. 

Roszak J., Południk spotkania. Paul Celan w polskiej poezji powojennej, Poznań 2009. 

Pöggeler O., Droga myślowa Martina Heideggera, przeł. B. Baran, Warszawa 2002. 

Przybylak F., Paul Celan, metody i problemy liryki esencji, Wrocław 1992. 



Bibliografia 

319 

Rodak P., Wizje kultury pokolenia wojennego, Wrocław 2000. 

Rohde E., Psyche. Kult duszy i wiara w nieśmiertelność u starożytnych Greków, przeł. J. Korpanty, 

Kęty 2007. 

Rosenfeld A.H., Prawując się z milczącym Bogiem, cyt za: http://old.fzp.net.pl/celan.html. 

Roszak J., Lepiej czytać wiersze. Celana, Herberta, w: Dialog i spór, red. J.M. Ruszar, Lublin 

2006. 

Ruskin J., Niewinne oko. Szkice o sztuce, wybrał i przeł. J. Szczuka, Gdańsk 2011. 

Ruszar J.M., Ból osobnego bytu. Mistyczna intuicja i złuda Mai; w: Czułość dla Minotaura, red. 

J.M. Ruszar, Lublin 2005. 

Ruszar J.M., Chrzest ziemi, w: Portret z początku wieku. Twórczość Zbigniewa Herberta – kontynuacje 

i rewizje, red. W. Ligęza, Lublin 2005. 

Ruszar J.M., Stróż brata swego. Zasada odpowiedzialności w liryce Zbigniewa Herberta, Lublin 

2004. 

Ruta-Rutkowska K., Poetyka dysonansu w dramatach Herberta, w: Herbert. Poetyka, wartości, 

konteksty, red. E. Czaplejewicz, W. Sadowski, Warszawa 2002. 

Ruta-Rutkowska K., Polska tradycja metadramatu, Warszawa 2012. 

Sadowski W., Wiersz wolny jako tekst graficzny, Kraków 2004. 

Salamon J., Czas Herberta albo na dom w Czarnolesie, Warszawa 2001. 

Salminen A.E., No Name: Paul Celan’sPoetica of Naming, in: „Kritike”, June 2010. 

Sayers D.L., O pisaniu i czytaniu utworów alegorycznych, przeł. P. Graff, w: Alegoria, red. 

J. Abramowska, Gdańsk 2003. 

Schaeffer R., O języku modlitwy, przeł. G. Sowinski, Kraków 2007. 

Scheler M., Istota i formy sympatii, przeł. i wstęp A. Węgrzecki, Warszawa 1986. 

Scholem G., Mistycyzm żydowski i jego główne kierunki, przeł. I. Kania, Warszawa 1997. 

Scholem G., Żydzi i Niemcy. Eseje, listy, rozmowa, przeł. E. Zawadowska, A. Lipszyc, 

Sejny 2006. 

Shallcross B., Through the Poet’s Eye, Evanston 2002. 

Sheppard R., Problematyka modernizmu europejskiego, przeł. P. Wawrzyszko, w: Odkrywanie 

modernizmu. Przekłady i komentarze, red. R. Nycz, Kraków 2004. 

Siemaszko P., Zmienność i trwanie. O eseistyce Zbigniewa Herberta, Bydgoszcz 1996. 

Siemianowski A., Antropologia filozoficzna, Gniezno 1996. 

Sienkiewicz B., Platon Herberta, czyli o rozumie, namiętnościach, pustce i lęku, w: Herbert 

i znaki czasu, red. E. Feliksiak, M. Leś, E. Sidoruk, Białystok 2002. 

Sieradzan J., Sokrates nieznany, Warszawa 2001. 

Sikorski D.K., Biada tym, którym płaszcz i cień przesłoniły człowieka. Etos sztuki w „Hamlecie 

na granicy milczenia” oraz korespondencji Zbigniewa Herberta z Henrykiem Elzenbergiem, 

w: Zmysł wzroku, zmysł sztuki. Prywatna historia sztuki Zbigniewa Herberta, red. J.M. Ruszar, 

Lublin 2006. 

Skarga B., Ślad i obecność, Warszawa 2004. 

Sławiński J., Tren Fortynbrasa, w: Poznawanie Herberta, wybór i wstęp A. Franaszek, Kraków 

1998. 

Snell B., Odkrycie ducha, przeł. A. Onysymow, Warszawa 2009. 

Spivak G., Alegoria i dzieje poezji, przeł. M. Dramińska-Joczowa, w: Alegoria, red. J. Abramowska, 

Gdańsk 2003. 

Stala M., Chwile pewności. 20 szkiców o poezji i krytyce, Kraków 1991. 

Stala M., Pejzaż człowieka, Kraków 1994. 

Stein E., O zagadnieniu wczucia, przeł. D. Gierulanka, Kraków 1988. 

Steiner G., Dziesięć (możliwych) przyczyn smutku myśli, przeł. O. Kubińska, Gdańsk 2007. 

Steiner G., Zerwany kontrakt, przeł. O. Kubińska, Warszawa 1994. 

Stępień T., Ojcowie Kościoła i demon Sokratesa, „Teologia Polityczna” 2/2004–2005. 

Stróżewski W., Wykłady o Platonie, Kraków 1992. 




Szymański P., Ścieżka Zbigniewa Herberta, w: „Poezja” 4/1971. 

Szymik J., W poszukiwaniu teologicznej głębi literatury. Literatura piękna jako locus theologicus, 

Katowice 1994. 

Świeżawski S., Dzieje europejskiej filozofii klasycznej, Warszawa–Wrocław 2000. 

Szlezak T.A., Czytanie Platona, przeł. P. Domański, Warszawa 1997. 

Szturc W., Faust Goethego. Ku antropologii romantycznej, Kraków 1996. 

Tatarkiewicz W., Parerga, Warszawa 1978. 

Taylor Ch., The Secular Age, Cambridge, MA 2007. 

Taylor Ch., Źródła podmiotowości. Narodziny tożsamości nowoczesnej, przeł. M. Gruszczyński 

i inni, oprac. T. Gadacz, wstęp A. Bielik-Robson, Warszawa 2001. 

Telwikas A., Estetyczne albo etyczne. O pewnej myśli Sorena Kierkegaarda u Zbigniewa Herberta, 

w: Bór nici, red. M. Mikołajczak, Kraków 2011. 

The Other Herbert, ed. B. Schallcross, Bloomington 1998. 

Tischner J., Filozofia dramatu, Kraków 2012. 

Tischner J., Myślenie według wartości, Kraków 1982. 

Tomasz z Akwinu, Summa teologiczna w skrócie, przeł. S. Bełch, t. 1–2, Kraków 1997, Warszawa 

2000. 

Toporow W.N., O jedności poety i tekstu, przeł. J. Faryno, w: „Pamiętnik Literacki” 4/1980. 

Trocha B., Mythopoeiczne aspekty liryki Zbigniewa Herberta, w: Pojęcia kiełkujące z rzeczy, red. 

J.M. Ruszar, Kraków 2010. 

Troszyński M., Na barkach gigantów. Spór istotny: Herbert i Miłosz wobec romantycznej tradycji 

rycerstwa; w: Herbert na językach, red. A. Grabowski i J. Kopciński, Warszawa 2010. 

Urbanowski M., Oczyszczenie. Szkice o literaturze polskiej XX wieku, Kraków 2002. 

Vogelin E., Lud Boży, przeł. M. Umińska, Kraków 1994. 

Vogelin E., Platon, przeł. A. Legutko-Dybowska, wstęp R. Legutko, Warszawa 2011. 

Werner M., Wobec nihilizmu. Gombrowicz, Witkacy, Warszawa 2009. 

Wiles D., Krótka historia przestrzeni teatralnych, przeł. Ł. Zaremba, Warszawa 2012. 

Wiśniewska L., Filozofia i mechanizmy konstrukcyjne świata poetyckiego Zbigniewa Herberta, 

w: Twórczość Zbigniewa Herberta, red. M. Woźniak-Łabieniec, J. Wiśniewski, Kraków 

2001. 

Wojtkowska K., „Stołek”. Z powrotem do rzeczy. Ukryta debata z Ingardenem we wczesnej poezji 

Herberta, w: Pojęcia kiełkujące z rzeczy, red. J.M. Ruszar, Kraków 2010. 

Wolicka E., Mimetyka i mitologia Platona. U początków hermeneutyki filozoficznej, Lublin 1994. 

Wokół nihilizmu, red. G. Sowiński, Kraków 2001. 

Wolosky S., Language Mysticism: The Negative Way of Language in Eliot, Beckett, and Celan, 

Stanford 1995. 

Workowski A., Maska i tożsamość. Związek Pana Cogito i Zbigniew Herberta, w: Pojęcia kiełkujące 

z rzeczy, red. J.M. Ruszar, Kraków 2010. 

Workowski A., Zagadka tożsamości Pana Cogito. Pan Cogito w panoramie współczesnych dyskusji 

nad tożsamością podmiotu, w: Wyraz wyłuskany z piersi. Szkice o twórczości Zbigniewa 

Herberta, cz. 2, red. J.M. Ruszar, M. Zieliński, Lublin 2006. 

Wyka M., Herbert – poeta metafizyczny, w: Poznawanie Herberta, wybór i wstęp A. Franaszek, 

Kraków 1998. 

Wysłouch S., Literatura i sztuki wizualne, Warszawa 1994. 

Zach J., „Czas wzbogacony”. Norwid i Herbert – próba zbliżenia, w: Bór nici, red. M. Mikołajczak, 

Kraków 2011. 

Zarębianka Z., Spór o wartości Herbert – Miłosz, w: Dialog i spór. Zbigniew Herbert a inni 

poeci i eseiści, red. J. Ruszar, Lublin 2006. 

Zarębianka Z., Tropy sacrum w literaturze XX wieku, Bydgoszcz 2001. 

Ziarek Krzysztof, Inflected Language. Toward a hermeneutics of nearness. Heidegger, Levinas, 

Stevens, Celan, Albany 1994. 



REDAKTOR PROWADZĄCY 

Anna Poinc-Chrabąszcz 

ADIUSTACJA JĘZYKOWO-STYLISTYCZNA 

Magdalena Jankosz 

KOREKTA 

Katarzyna Onderka 

SKŁAD I ŁAMANIE 

Hanna Wiechecka 

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego 

Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków 

tel. 12-631-18-80, tel./fax 12-631-18-83

Untitled - Wydawnictwo Uniwersytetu JagielloÅskiego

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?

Untitled - Wydawnictwo Uniwersytetu JagielloÅskiego