Shkarko publikim ne PDF - Media Print

Ethem Ruka, Enilda Rrapaj
Eksperimente
dhe Punë Praktike
5
Për klasën e pestë të arsimit 9-vjeçar

5
5
978-9928-08-039-4

Përmbajtja
Kreu 1
UJI
1.1. Si të studioni një ajsberg ............................................................... 6
1.2. Çfarë tretet në ujë .......................................................................... 7
1.3. Si mund ta shndërroni ujin e kripur në ujë të ëmbël ...................... 8
1.4. Sa i fortë është uji i çezmës .......................................................... 9
1.5. Si ta pastrojmë ujin me fi ltrim ...................................................... 10
1.6. Si mund ta realizoni ciklin e ujit në shtëpinë tuaj ......................... 11
Kreu 2
AJRI
2.1. Shishja është bosh apo me ajër .................................................. 13
2.2. A mund ta mbajë ajri ujin sipër .................................................... 14
Kreu 3
MBROJTJA E AJRIT DHE UJIT
3.1. Cili gaz e ndihmon djegien dhe cili jo .......................................... 16
3.2. Si e fi ltron toka ujin e ndotur ........................................................ 17
Kreu 4
SISTEMI DIELLOR
4.1. Vrojtimi i qiellit gjatë natës ............................................................. 19
4.2. Gjeni yjësitë e Arushës së madhe dhe të Vogël ............................ 20
4.3. Si formohen meteoridët ............................................................ 21
4.4. Gjeni emrat e planetëve të sistemit diellor .................................... 22
4.5. Si ta përcaktojmë vendndodhjen e Diellit .................................... 23
4.6. Ditë apo natë ............................................................................... 24
4.7. Si t’i imitojmë fazat e Hënës ........................................................ 25
4.8. Si formohen stinët ....................................................................... 26
4.9. Si mund të bëni një model toke me plastelinë ............................... 27
4.10. Gjeni emrat e kontinenteve dhe oqeaneve .................................... 28
4.11. Si të imitoni tërmetin ...................................................................... 29
4.12. Dini të mbroheni nga tërmeti ....................................................... 30
Kreu 5
TINGULLI
5.1. Si prodhohen tingujt në një gotë vere me ujë .............................. 32
5.2. Ku përhapen më shpejt tingujt ..................................................... 33
3

5.3. Cili është roli i ujit në përhapjen e tingullit ...............................34
5.4. Si përhapet tingulli ...................................................................35
5.5. Çfarë bëjnë veçuesit akustikë .................................................36
5.6. Pse kërcejnë kokrrat e orizit ....................................................37
5.7. Tinguj të dobët apo të fortë ......................................................38
5.8. Sa i mprehtë është dëgjimi juaj ...............................................39
5.9. Si të ndërtojmë një instrument muzikor ...................................40
Kreu 6
TE NJOHIM DHE TE STUDIOJME TE GJALLEN
6.1. E gjallë apo jo e gjallë .............................................................42
6.2. Modeli i një qelize shtazore ......................................................43
6.3. Modeli i një qelize bimore ........................................................44
6.4. Gjeni emrat e pjesëve që ndërtojnë organizmin e gjallë .........45
6.5. Si të përdorni një mikroskop ......................................................46
Kreu 7
BIMET DHE MJEDISI I TYRE
7.1. Llojet e bimëve ..........................................................................48
7.2. Për çfarë kanë nevojë bimët që të rriten .................................49
7.3. Pse bimët ndjekin dritën ..........................................................50
Kreu 8
NDERTIMI DHE FUNKSIONET E BIMEVE
8.1. Gjeni emrat e pjesëve kryesore të bimës ..................................52
8.2. Si rritet rrënja ............................................................................53
8.3. Si ta provojmë përthithjen me anë të rrënjës ............................54
8.4. Si ta provojmë transportin e ujit me anë të kërcellit ..................55
8.5. Si mund ta veçoni klorofi lin nga gjethet ....................................56
8.6. Si ta provojmë transpirimin nga gjethet e bimëve ....................57
8.7. Frymëmarrja te gjethja ...............................................................58
8.8. Si është e ndërtuar lulja ............................................................59
8.9. A mund të mbillni një fasule ......................................................60
8.10. Shumimi vegjetativ i begonjës ....................................................61
Kreu 9
BIMËT DHE NJERIU
9.1. Çfarë përfi tojnë kafshët dhe bimët nga njëra-tjetra ..................63
9.2. Cilat janë disa nga bimët mjekësore të zonës suaj ..................64
9.3. Si ta provojmë shiun acid në ujë ..............................................65
4

KREU
1
Kreu
PUNË LABORATORIKE
UJI
1 Përmbajtja
1.1. Si të studioni një ajsberg
1.2. Çfarë tretet në ujë
1.3. Si mund ta shndërroni ujin e kripur në ujë të ëmbël
1.4. Sa i fortë është uji i çezmës
1.5. Si ta pastrojmë ujin me fi ltrim
1.6. Si mund ta realizoni ciklin e ujit në shtëpinë tuaj

1.1. Zbulojmë
Emri ............................ Data ............................
Materialet
Si të studioni një ajsberg
Ajsbergu është një copë e madhe akulli që noton në det.
Shtresa e akullit të ajsbergut e mbron ujin poshtë tij nga të
ftohtit.
Çfarë do të bëni
cilindër i shkallëzuar
gotë me ujë
1
2
13
4
Hidhni disa kubikë akulli në një gotë ose tas qelqi me ujë
sa më të ftohtë. Vrojtoni nëse pjesa më e madhe e akullit
është mbi ujë ose nën ujë ...............................................
Për të matur se sa është masa e ajsbergut mbi dhe nën
ujë veproni si më poshtë:
Hidhni ujë në një cilindër të shkallëzuar dhe shënoni
vëllimin e tij............. Hidhni në të një kubik akulli. Matni
vëllimin e ujit dhe shënojeni atë.....................................
Përllogaritni vëllimin e pjesës së zhytur, duke bërë
ndryshimin midis dy vëllimeve të matura. Ky vëllim është..
............................................................................................
Hapi 1
Hapi 2
tas qelqi
akull
5
6
7
Shtyjeni me gisht akullin deri sa të mbulohet me ujë. Matni
përsëri vëllimin e ujit dhe shënojeni atë. Ky është vëllimi i
përgjithshëm i kubikut të akullit.
Hiqni nga vëllimi i përgjithshëm i akullit vëllimin e pjesës së
zhytur. Shënojeni atë................... Ky është vëllimi i pjesës
jo të zhytur të akullit.
Krahasoni vëllimin e pjesës së zhytur me vëllimin e pjesës
mbi ujë. Cili është më i madh dhe sa herë më i madh
KREU 1. UJI
EKSPERIMENTE NË DITURINË E NATYRËS 5
Analizoni:
Më i rëndë është uji apo akulli ....................................................
.......................................................................................................
Cili është më i rëndë, hekuri i ngurtë apo hekuri i shkrirë ...........
.....................................................................................................
Shfrytëzoni temën mësimore 1.2:
“Akulli është më i lehtë se uji i lëngët”
6

1.2. Zbulojmë
Emri ............................ Data ............................
Materialet
Çfarë tretet në ujë
Uji është një tretës mjaft i mirë i shumë lëndëve të tjera.
Megjithatë, ka edhe lëndë të cilat nuk treten në ujë.
Çfarë do të bëni
gota plastike
kripë gjelle
sheqer
1
2
3
Merrni pesë gota plastike të pastra dhe shënoni në to
termat: kripë, sheqer, sodë buke, niseshte dhe rërë.
Mbushini gotat deri në një të tretën e tyre me ujë
çezme të pastër. Shtoni një gjysmë luge kafeje me
kripë gjelle në gotën e parë, ku keni shënuar kripë.
Përzieni përmbajtjen e gotës me një thupër qelqi ose
një lugë të vogël plastike. Shënoni se çfarë ndodh me
kripën e gjellës...............................................................
.......................................................................................
Përsëritni të njëjtën gjë me sheqerin. Shënoni se çfarë
ndodh me kristalet e tij.................................................
2 3 4
sodë buke
4
Përsëritni të njëjtën gjë edhe me sodën e bukës,
niseshtenë dhe rërën. Shënoni se çfarë ndodh me
tretshmërinë e këtyre lëndëve....................................
niseshte
rërë
Analizoni:
Cilat lëndë janë plotësisht të tretshme, pak të tretshme dhe të
patretshme në ujë ..................................................................
.................................................................................................
Cili është ndryshimi midis ujit të detit dhe ujit të liqenit .........
.................................................................................................
KREU 1. UJI
EKSPERIMENTE NË DITURINË E NATYRËS 5
Shfrytëzoni temën mësimore 1.3:
“Uji është një tretës shumë i mirë”
7

1.3. Zbulojmë
Emri ............................ Data ............................
Materialet
Si mund ta shndërroni ujin e kripur në
ujë të ëmbël
Ujë i kripur është uji i deteve dhe oqeaneve, kurse ujë i ëmbël
është uji i liqeneve, lumenjve, përrenjve dhe burimeve.
tas plastik i madh
Çfarë do të bëni
tas plastik i vogël
kripë gjelle
1
2
3
Merrni një tas plastik dhe hidhni në të tre gishta ujë.
Shtoni në ujë një lugë kripë gjelle dhe përziejeni atë.
Lagni gishtin me ujë dhe provoni shijen e tij të kripur.
Futni brenda tasit plastik një gotë të vogël uji prej qelqi
ose një tas tjetër të vogël.
Mbulojeni tasin e madh me një fl etë plastike. Lidheni atë
me anë të një spangoje me grykën e tasit. Në qendër të
fletës plastike vendosni një peshë të vogël deri sa fl eta të
harkëzohet nga brenda.
2
3
fletë plastike
spango
4
5
Vendoseni pajisjen në pezulin e dritares ku bie drita e
diellit.
Vrojtoni se çfarë ndodh me pikat e ujit që kondensohen
në fletën plastike.
kondesimi
toka
shiu
(ujë i ëmbël)
avullimi
de (ujë i kripur)
KREU 1. UJI
EKSPERIMENTE NË DITURINË E NATYRËS 5
6
Vrojtoni sasinë e ujit të grumbulluar në tasin e vogël të
vendosur brenda tasit të madh. Hapeni fletën plastike
dhe lyeni gishtin me ujin e grumbulluar në tasin e vogël.
Provoni shijen e tij. A është ai i kripur si në fi llim...........
........................................................................................
Analizoni:
Cilat janë dukuritë që ndodhin në këtë sistem dhe që
ndryshojnë gjendjen e ujit...................................................
Cili është ndryshimi midis ujit të kripur dhe ujit të ëmbël
..............................................................................................
Shfrytëzoni temën mësimore 1.3:
“Uji është një tretës shumë i mirë”
8

1.4. Zbulojmë
Emri ............................ Data ............................
Materialet
Sa i fortë është uji i çezmës
Uji i fortë përmban të tretura disa lëndë, të cilat nuk lejojnë
formimin e shkumës së sapunit.
Çfarë do të bëni
larës enësh
2 shishe plastike
1
2
3
4
Mbushni një shishe plastike përgjysmë me ujë të
distiluar dhe një shishe tjetër me ujë çezme. Shënoni
në to: ujë i distiluar dhe ujë çezme.
Me anë të një pikatoreje, hidhni 10 pika tretësirë për
larjen e enëve në të dyja shishet.
Mbyllini shishet me tapë dhe tundini deri sa të formohet
shkuma.
Krahasoni nivelin e shkumës në të dyja shishet. Nëse
uji i çezmës është i fortë, në shishen përkatëse do
të ketë më pak shkumë sesa në shishen me ujë të
distiluar.
Hapi
2 Hapi 3
pikatore
5
6
Shtoni edhe 10 pika lëng larës në shishen me ujë
çezme. Nëse niveli i shkumës bëhet i barabartë me
atë të shishes me ujë të distiluar, atëherë uji i çezmës
është dy herë më i fortë se uji i butë (i distiluar).
Nëse niveli i shkumës në shishen me ujë çezme
është më i vogël se në shishen me ujë të distiluar,
shtoni edhe 10 pika të tjera të lëngut larës. Nëse pas
përzierjes niveli i shkumës barazohet me atë të ujit të
distiluar, atëherë fortësia e ujit të çezmës do të jetë tri
herë më e madhe sesa e ujit të butë.
Analizoni:
Rrobat lahen më mirë në ujë shiu apo në ujë burimi ...............
................................................................................................
KREU 1. UJI
EKSPERIMENTE NË DITURINË E NATYRËS 5
Shfrytëzoni temën mësimore 1.4:
“Uji i fortë dhe uji i butë”
9

1.5. Zbulojmë
Emri ............................ Data ............................
Materialet
Si ta pastrojmë ujin me filtrim
Uji që përdoret për të pirë nuk duhet të përmbajë mikrobe,
nuk duhet të vijë erë, si dhe duhet të ketë shije të mirë. Uji i
burimeve dhe puseve duhet kontrolluar herë pas here.
Çfarë do të bëni
hinkë
letra filtrimi
1
2
3
4
Grumbulloni ujë nga burime të ndryshme, si për shembull
nga çezma, pusi, pellgu, liqeni, lumi etj. Përdorni qelqin
zmadhues për të vrojtuar secilin prej tyre.
Përgatitni një letër fi ltri dhe vendoseni në një hinkë.
Vendoseni hinkën në një gotë qelqi të pastër.
Hidhni mostrën e ujit në hinkë dhe grumbullojeni ujin e
filtruar në një gotë qelqi të pastër.
Përsëriteni fi ltrimin për të gjitha mostrat e ujit. Për çdo rast
përdorni letra fi ltri të pastra.
Hapi 2
Hapi 3
gota qelqi
5
6
Vëreni me kujdes letrat e fi ltrit dhe thoni nëse kanë mbetur
mbetje të ngurta në to. Ju mund të përdorni edhe një qelq
zmadhues për të vëzhguar.
Shënoni gjithçka që vrojtuat për mostrat e ujit.....................
.............................................................................................
.............................................................................................
...............................................................
Analizoni:
A është i mjaftueshëm ky fi ltrim që të themi se uji është i
pijshëm .....................................................................................
.............................................................................................
Duke krahasuar pastërtinë e mostrave të ndryshme të ujit, cila
mostër ishte më e pastër....................................................
.................................................................................................
KREU 1. UJI
EKSPERIMENTE NË DITURINË E NATYRËS 5
Shfrytëzoni temën mësimore1.5:
“Uji i pijshëm”
10

Ethem Ruka
Enilda Rrapaj
Eksperimente
dhe Punë Praktike
5
ISBN: 978-9928-08-039-4
Çmimi 300 lekë