Nikotynizm w Polsce - aspekt prawny Smoking in Poland

PRACE POGL¥DOWE
Iwona JAGIELSKA 1
Alicja JAGIELSKA-BURDUK 2
Rados³aw JANICKI 1
Marek GRABIEC 1
Nikotynizm w Polsce - aspekt prawny
Smoking in Poland - legal aspect
1
Katedra i Klinika Po³o¿nictwa,
Chorób Kobiecych i Ginekologii Onkologicznej
Collegium Medicum w Bydgoszczy,
Uniwersytet im. Miko³aja Kopernika w Toruniu
Kierownik:
Dr hab. n. med. Marek Grabiec, prof. UMK
2
Instytut Prawa, Administracji i Zarz¹dzania
Wydzia³ Administracji i Nauk Spo³ecznych
Uniwersytet Kazimierza Wielkiego
w Bydgoszczy
Dziekan: Dr hab. Anna Koziczak, prof. nadzw.
Dodatkowe s³owa kluczowe:
palenie papierosów
zakaz palenia papierosów
ustawodawstwo
Additional key words:
tobacco smoking
ban of tobacco smoking
legislation
Nikotynizm nale¿y postrzegaæ nie
tylko jako problem spo³eczny i ekonomiczny,
ale tak¿e zagadnienie prawne.
Niekorzystne dla zdrowia nastêpstwa
nikotynizmu s¹ znane i udowodnione.
Szkodliwy wp³yw na organizm ludzki
ma zarówno palenie papierosów jak i
przebywanie w œrodowisku pal¹cych.
Niniejsze opracowanie zmierza do ukazania
zjawiska nikotynizmu jako problemu,
wymagaj¹cego ingerencji i
kompleksowej regulacji ze strony zarówno
ustawodawcy unijnego jak i krajowego.
Prawo do zdrowia gwarantuje
Konstytucja RP, natomiast podstawowym
aktem w odniesieniu do niniejszego
opracowania, jest ustawa o
ochronie zdrowia przed nastêpstwami
u¿ywania tytoniu i wyrobów tytoniowych.
Pomimo podejmowanych wysi³ków
ze strony pañstwa, jak i organizacji
pozarz¹dowych zjawisko nikotynizmu
jest nadal powszechne. Realizacja
przepisów w praktyce dalece odbiega
od modelu idealnego za³o¿onego
przez ustawodawcê. Warto zatem
wysun¹æ postulat, aby pañstwo poprzez
poszczególne instytucje w wiêkszym
stopniu zaanga¿owa³o siê w egzekwowanie
prawa. Jednoczeœnie nale¿y
podejmowaæ dzia³ania maj¹ce na
celu popularyzacjê wiedzy na temat
szkodliwych nastêpstw palenia papierosów
ju¿ wœród dzieci i m³odzie¿y.
Smoking should be treated not only
as a social and economic problem, but
also a legal issue. It is undisputed, that
the adverse health consequences of
tobacco smoking are known and
proven. Both smoking and being in the
smokers' environment have detrimental
influence on the human body. This
study aims to show the phenomenon
of nicotine addiction and designates
it as a problem requiring intervention
and comprehensive regulation in national
and European legal system. The
right to health is guaranteed by the
Constitution of Poland. In this study
Authors have analyzed the problem of
tobacco smoking in the light of the law
on the protection of health against the
consequences of tobacco use and tobacco
products. Despite efforts made
by the state and NGOs, the phenomenon
of nicotine addiction is still widespread.
However, the implementation
of the provisions in practice seems to
be far from the ideal model established
by the legislator. It is therefore recommended
to put forward the proposal,
that the state should be more involved
in law enforcement through individual
institutions. At the same time, it is advisable
to concentrate more on popularizing
the knowledge about the harmful
consequences of smoking cigarettes
among children and youth.
Adres do korespondencji:
Dr n. med. Iwona Jagielska
Katedra i Klinika Po³o¿nictwa,
Chorób Kobiecych i Ginekologii Onkologicznej
Collegium Medicum w Bydgoszczy,
Szpital Uniwersytecki nr 2 im. dr. Jana Biziela
85-168 Bydgoszcz, ul. Ujejskiego 75
tel. 52 36 55 526; fax 52 36 55 245
e-mail: kikpoloz@cm.umk.pl
Nikotynizm nale¿y postrzegaæ nie tylko
jako problem spo³eczny i ekonomiczny, ale
tak¿e zagadnienie prawne. Na œwiecie pali
ponad miliard doros³ych, w Europie palacze
stanowi¹ 1/3 populacji, a jedna na 5 osób
pal¹cych ma od 15 do 24 lat [7,9]. Polska
od ponad 20 lat zaliczana jest do krajów o
najwy¿szym odsetku osób pal¹cych. W naszym
kraju papierosy pali ok. 35% spo³eczeñstwa,
w tym ponad 30% kobiet [22].
Niniejsze opracowanie zmierza do ukazania
zjawiska nikotynizmu jako problemu,
wymagaj¹cego ingerencji i kompleksowej
regulacji ze strony zarówno ustawodawcy
unijnego jak i krajowego. W Polsce funkcjonuje
czêœciowo zamkniêty administracyjnoprawny
model przeciwdzia³ania nikotynizmowi.
Jest on podobny do modeli przyjêtych w
Stanach Zjednoczonych oraz na Wêgrzech.
Wybrany model wprowadza liczne ograniczenia
odnosz¹ce siê do stref wolnych od
dymu tytoniowego, kwestii obrotu oraz reklamy
wyrobów tytoniowych. Model ten jest
zmodyfikowanym, ³agodniejszym pod wzglê-
dem stosowanych do walki z nikotynizmem
rozwi¹zañ modelem zamkniêtym [13].
Niekorzystne dla zdrowia nastêpstwa nikotynizmu
s¹ znane i udowodnione [4,
6,8,14]. Palenie papierosów jest na œwiecie
przyczyn¹ 4 mln zgonów rocznie; codziennie
11000 osób umiera z powodu tego na³ogu.
Ka¿dy wypalony papieros skraca ¿ycie
o 5,5 minut [6]. U palaczy roœnie m. in. ryzyko
chorób nowotworowych (zw³aszcza nowotworów
z³oœliwych p³uc) oraz chorób uk³adu
sercowo - naczyniowego (ryzyko zawa³u
serca jest co najmniej 2 razy wy¿sze ni¿ u
osoby niepal¹cej). Palenie papierosów przez
kobiety ciê¿arne mo¿e byæ przyczyn¹ nieprawid³owego
przebiegu ci¹¿y (poronienie,
poród przedwczesny, nadciœnienie têtnicze,
patologia ³o¿yska), niskiej masy urodzeniowej
oraz nieprawid³owego rozwoju neurobehawioralnego
dziecka. U kobiet pal¹cych
czêœciej wystêpuj¹ zaburzenia miesi¹czkowania,
wczeœniejsza menopauza, niep³odnoœæ
[6,7,22]. Szkodliwy wp³yw na organizm
ludzki ma zarówno palenie papierosów jak i
1040 Przegl¹d Lekarski 2011 / 68 / 10 I. Jagielska

przebywanie w œrodowisku pal¹cych [8,14].
Wyniki badañ opublikowane przez British
Medical Journal wskazuj¹, ¿e wœród osób,
które codziennie przebywaj¹ w otoczeniu
pal¹cych œmiertelnoœæ wzrasta o 15% [6].
Grup¹ szczególnie nara¿ona na dzia³anie
dymu tytoniowego s¹ dzieci. Dym tytoniowy
mo¿e byæ przyczyn¹ zespo³u nag³ej
œmierci noworodka, astmy oskrzelowej oraz
ostrych infekcji dróg oddechowych [1,9].
Zgodnie z treœci¹ przepisu art. 68 ust. 1
Konstytucji, ka¿dy ma prawo do zdrowia [5].
Realizuj¹c to prawo pañstwo ma obowi¹zek
zapewniæ obywatelowi nie tylko równy
dostêp do œwiadczeñ opieki zdrowotnej finansowanej
ze œrodków publicznych, ale
tak¿e promowaæ dzia³ania z zakresu administracji
publicznej oscyluj¹ce wokó³ problematyki
zdrowia. Obejmuj¹ one m. in. popieranie
inicjatyw badañ nad nowymi lekami,
terapiami oraz szeroko rozumian¹ promocjê
zdrowia. W przypadku zjawiska nikotynizmu
ta ostatnia przybiera niejednokrotnie
formê walki, czêsto nierównej, poniewa¿
nierzadko podmiot ochraniany, w tym przypadku
obywatel nie jest zadowolony z podejmowanych
form dzia³ania. Mo¿na nawet
wysun¹æ twierdzenie, ¿e wobec masowego
u¿ywania wyrobów tytoniowych czêœæ spo-
³eczeñstwa, a w szczególnoœci pewne grupy
partykularnych interesów jak na przyk³ad
restauratorzy, w³aœciciele dyskotek, s¹ nawet
tym dzia³aniom przeciwni. Niemniej jednak
próby tworzenia prawnych ram ochrony
przed nastêpstwami u¿ywania tytoniu i
wyrobów tytoniowych maj¹ swoje podstawy
w kluczowych przepisach Konstytucji, a
z uwagi na fakt cz³onkostwa Polski w Unii
Europejskiej wiele regulacji prawnych wymuszaj¹
równie¿ pewne standardy narzucane
przez przepisy prawa unijnego [4,17].
Podstawowym aktem prawnym z punktu
widzenia niniejszego opracowania jest
ustawa o ochronie zdrowia przed nastêpstwami
u¿ywania tytoniu i wyrobów tytoniowych
(dalej: ustawa o ochronie zdrowia)
[15]. Dodatkowe regulacje skierowane na
przyk³ad do pracodawcy dotycz¹ce tworzenia
prawid³owych warunków pracy znajdziemy
w przepisach prawa pracy [10] oraz w
licznych aktach wykonawczych. Systematycznie
odnotowuje siê podejmowanie coraz
bardziej radykalnych œrodków maj¹cych
na celu zminimalizowanie miejsc, w których
palenie tytoniu oraz wyrobów tytoniowych
jest dozwolone. W ostatnich latach du¿y
prze³om uczyni³a w 2010 r. nowelizacja powo³anej
ju¿ ustawy poprzez enumeratywne
wskazanie miejsc, w których palenie jest
zabronione [16]. W celu zapewnienia przestrzegania
tych przepisów na w³aœciciela lub
zarz¹dzaj¹cego obiektem lub œrodkiem
transportu, w którym obowi¹zuje zakaz palenia
wyrobów tytoniowych, na³o¿ono obowi¹zek
umieszczenia w widocznych miejscach
oznaczeñ s³ownych i graficznych informuj¹cych
o zakazie palenia wyrobów tytoniowych
na danym terenie lub œrodku
transportu [3] Warto odnotowaæ, ¿e ju¿ w
wersji pierwotnej aktu przyznano radom
gminy prawo do podjêcia uchwa³ okreœlaj¹cych
miejsca przeznaczone do u¿ytku publicznego
jako strefy wolne od dymu tytoniowego
na terenie danej gminy. W ten sposób
zaakcentowano pomocnicz¹ rolê administracji
samorz¹dowej nie tylko w egzekwowaniu,
ale tak¿e w tworzeniu podstaw prawnych
dla funkcjonowania zdrowego i œwiadomego
spo³eczeñstwa [11].
Zgodnie z przepisami art. 8 i 9 ustawy o
ochronie zdrowia reklama papierosów i
wyrobów tytoniowych jest zakazana, a producenci
maj¹ obowi¹zek umieszczania na
swoich wyrobach napisu informuj¹cego o
szkodliwoœci u¿ywania tytoniu. Udowodniono,
¿e ostrze¿enia zdrowotne uwzglêdniaj¹ce
tekst i ilustracje, s¹ jednym ze skutecznych
sposobów zwiêkszania œwiadomoœci
spo³eczeñstwa na temat szkodliwoœci nikotynizmu.
Istotn¹ z punktu widzenia rozwoju
i powszechnej informatyzacji spo³eczeñstwa,
a tak¿e zasiêgu oddzia³ywania Internetu
by³a zmiana przepisu art. 8 polegaj¹ca
na rozszerzeniu w 2004 r. zakazu reklamy
w œrodkach us³ug informatycznych. Nowelizacja
mia³a na celu dostosowanie polskiego
prawa do wymogów prawa unijnego,
a dok³adnie stanowi³a transpozycjê dyrektywy
Parlamentu Europejskiego i Rady
z dnia 26 maja 2003 r. w sprawie zbli¿enia
przepisów ustawowych, wykonawczych i
administracyjnych Pañstw Cz³onkowskich,
odnosz¹cych siê do reklamy i sponsorowania
wyrobów tytoniowych [2]. Dokonanie tej
zmiany potwierdza, i¿ wraz z rozwojem spo-
³eczeñstw wymagana jest równoleg³a ewolucja
prawa, tak aby uzyskaæ pe³ny i skuteczny
zakres regulacji.
W œwietle zakazu reklamy przedsiêbiorcy
podejmuj¹ ró¿ne formy upowszechniania
informacji o wyrobach tytoniowych wprowadzanych
przez nich na rynek. Z uwagi
na fakt, i¿ w przepisie art. 8 ustawy œrodki
reklamy nie s¹ wymienione enumeratywnie,
czyli nie stanowi¹ zamkniêtego katalogu,
zakaz reklamy odnosi siê do wszelkich dzia-
³añ maj¹cych na celu promocjê wyrobów
tytoniowych. W tym miejscu warto jako przyk³ad
podaæ rozbudowuj¹ce ten katalog
orzecznictwo s¹dów administracyjnych i
wyrok Naczelnego S¹du Administracyjnego,
w którym uznano loteriê promocyjn¹
wyrobów tytoniowych jako jeden z przejawów
reklamy [19]. Obecnie, kolejnym problematycznym
zagadnieniem pojawiaj¹cym
siê w podejmowanych dyskusjach jest tzw.
elektroniczny papieros, który co prawda nie
wydziela dymu, lecz mo¿e zawieraæ nikotynê.
Zmniejszony jest tak¿e kr¹g jego oddzia-
³ywania, wy³¹cznie do u¿ytkowników. Losy
e-dymka s¹ jeszcze nieznane i bêd¹ uzale¿nione
od wyników prowadzonych konsultacji
prawno-spo³ecznych oraz badañ realizowanych
na zlecenie ministerstwa zdrowia.
W celu wykazania praktycznych problemów
jej stosowania nale¿y powo³aæ powsta-
³e na gruncie ustawy orzecznictwo oraz rozstrzygniêcia
nadzorcze w odniesieniu do
uchwa³ rady gminy. W¹tpliwoœci powsta³y
na przyk³ad wokó³ interpretacji ustawy w zakresie,
w jakim dotyczy miejsca, w którym
mo¿na wyznaczyæ palarniê - pomieszczenie
dostosowane przez pracodawcê do palenia
tytoniu [18]. Ostatecznie przyjêto, i¿
utworzenie miejsca bêd¹cego palarni¹ stanowi
obowi¹zek pracodawcy [20]. Pomimo,
i¿ pracodawca zosta³ niejako ex lege w³¹czony
do grupy podmiotów aktywnie uczestnicz¹cych
w ochronie zdrowia przed negatywnymi
skutkami u¿ywania wyrobów tytoniowych,
nie przys³uguje mu kompetencja
do wprowadzenia ca³kowitego zakazu palenia
na terenie zak³adu [21]. W tym wzglêdzie
zdecydowanie silniejsza jest pozycja organów
jednostek samorz¹du terytorialnego.
Rady gmin mog¹ bowiem uchwalaæ przepisy
prawa miejscowego ustalaj¹c miejsca
przeznaczone do u¿ytku publicznego jako
stref wolnych od dymu tytoniowego. Ustawa
nie przyznaje jednak kompetencji do
„okreœlenia wysokoœci kary grzywny za nieprzestrzeganie
zakazu palenia wyrobów tytoniowych
w miejscach objêtych tym zakazem”
[12]. W takim przypadku znajduj¹ zastosowanie
przepisy karne ustawy o ochronie
zdrowia oraz o postêpowaniu w sprawach
o wykroczenia.
Pomimo podejmowanych wysi³ków ze
strony pañstwa, jak i organizacji pozarz¹dowych
zjawisko nikotynizmu jest nadal
powszechne. Znajomoœæ treœci ustawy o
ochronie zdrowia pozwala zaryzykowaæ
stwierdzenie, ¿e obowi¹zuj¹ce przepisy prawa
tworz¹ po¿¹dany model zorganizowanej
walki ze zjawiskiem nikotynizmu. Nie trzeba
powo³ywaæ szczegó³owych badañ, aby
stwierdziæ, i¿ realizacja przepisów w praktyce
dalece odbiega od modelu idealnego
za³o¿onego przez ustawodawcê. W tym
miejscu warto zatem wysun¹æ postulat, aby
pañstwo poprzez poszczególne instytucje
(Inspekcjê Pracy, Stra¿ Miejsk¹, Policjê,
Urzêdy Celne) w wiêkszym stopniu zaanga¿owa³o
siê w egzekwowanie prawa.
Wœród tych dzia³añ nale¿y wymieniæ wzmo-
¿one kontrole w zak³adach pracy, penalizacjê
niestosowania siê do zakazu palenia w
miejscach publicznych oraz nadzór nad rynkiem
towarów tytoniowych.
Warto pamiêtaæ tak¿e o koniecznoœci
podejmowania przez pracowników szkolnictwa,
ochrony zdrowia, a tak¿e cz³onków rodziny
dzia³añ maj¹cych na celu popularyzacjê
wiedzy na temat szkodliwoœci palenia
papierosów ju¿ wœród dzieci i m³odzie¿y.
Piœmiennictwo
1. Bielska D., Trofimiuk E., O³dak E. i wsp.: Nara¿enie
na dym tytoniowy a rodzaj ostrych infekcji uk³adu
oddechowego u dzieci. Przegl. Lek. 2010, 67, 838.
2. Dyrektywa 2003/33/WE Parlamentu Europejskiego
i Rady z dnia 26 maja 2003 r. w sprawie zbli¿enia
przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych
Pañstw Cz³onkowskich, odnosz¹cych siê
do reklamy i sponsorowania wyrobów tytoniowych.
3. Golat R.: Nowe obowi¹zki pracodawców w zwi¹zku
z ograniczaniem palenia tytoniu, S³u¿ba Pracownicza
2010, 12, 17.
4. Kobus A.: Mo¿liwoœci prostych oddzia³ywañ terapeutycznych
w ramach przeciwdzia³ania palenia tytoniu.
Przegl. Lek. 2010, 67, 1077.
5. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2
kwietnia 1997 r., Dz. U. Nr 78, poz. 483 z póŸn. zm.
6. Krysiak L.: Nie ma przyzwolenia dla palenia. Gazeta
Lekarska 2010, 5, 6.
7. Laskowska - Klita T., Che³chowska M., O³tarzewski
M. i wsp.: Wp³yw palenia tytoniu przez kobiety
ciê¿arne na masê urodzeniow¹ dzieci w oparciu o
badania populacyjne - doniesienie wstêpne. Przegl.
Lek. 2010, 67, 830.
8. Marsza³ek A.: Palenie tytoniu - co wiemy i co robimy
z nasz¹ wiedz¹ Przegl. Lek. 2010, 67, 1068.
9. Nogaj E., Kwapuliñski J., Bazowska M. i wsp.:
Wp³yw biernego palenia na wystêpowanie Cu i Ca
w migda³kach dzieci z obszaru miasta Tychy. Przegl.
Lek. 2010, 67, 933.
10. Nycz T.: Granice wyk³adni prawa pracy, Studia z
zakresu prawa pracy i polityki spo³ecznej 2007, 1, 35.
11. Ostapski A.: Kompetencja rady gminy do ustalania
stref wolnych od dymu tytoniowego. Samorz¹d
Przegl¹d Lekarski 2011 / 68 / 10
1041

Terytorialny. 2009, 6, 63.
12. Rozstrzygniêcie nadzorcze Wojewody Podlaskiego
z dnia 11 lipca 2008 r., NK.II.A£.0911-139/08, LEX
nr 488149.
13. Szreniawski P.: Administracyjnoprawne zagadnienia
przeciwdzia³ania nikotynizmowi Lublin 2005, 117.
14. Szyfter K., Janiszewska J., Peliñska K., Szaumkessel
M.: Próba racjonalizacji zagro¿enia dla
zdrowia w nastêpstwie palenia tytoniu. Przegl. Lek.
2010, 67, 1052.
15. Ustawa z dnia 9 listopada 1995 r. o ochronie zdrowia
przed nastêpstwami u¿ywania tytoniu i wyrobów
tytoniowych, Dz. U. 1996, nr 10, poz. 55 z pózn. zm.
16. Ustawa z dnia 8 kwietnia 2010 r. o zmianie ustawy
o ochronie zdrowia przed nastêpstwami u¿ywania
tytoniu i wyrobów tytoniowych oraz ustawy o
Pañstwowej Inspekcji Sanitarnej, Dz. U. 2010, nr 81,
poz. 529.
17. Warmuz-Stangielska I., Zdanowska J., Czarnywojtek
A. et al.: Psychological and legal aspects of
quitting smoking in thyroid patients. Przegl. Lek. 2010,
67, 1066.
18. Wyrok Naczelnego S¹du Administracyjnego w
Warszawie z dnia 24 paŸdziernika 2008 r., I OSK
1612/07, LEX nr 507804, wyrok Naczelnego S¹du
Administracyjnego w Warszawie z dnia 29 kwietnia
2009 r., I OSK 773/08, LEX nr 507648.
19. Wyrok Naczelnego S¹du Administracyjnego w
Warszawie z dnia 4 kwietnia 2004 r., II SA 1016/00,
LEX nr 47732.
20. Wyrok Naczelnego S¹du Administracyjnego w
Warszawie z dnia 29 kwietnia 2009 r., I OSK 773/
08, LEX nr 507648.
21. Wyrok Naczelnego S¹du Administracyjnego w
Warszawie z dnia 24 paŸdziernika 2008 r., I OSK
1612/07, LEX nr 507804.
22. Zalewska M., Jagielska I., Kazdepka-Ziemiñska
A. i wsp.: Nikotynizm - rys historyczny. Uzale¿nienie
od nikotyny a zdrowie kobiety. Przegl. Lek. 2009, 66,
885.
1042 Przegl¹d Lekarski 2011 / 68 / 10 I. Jagielska