ﯾïºØ±ï¯¾ï»§ï®« ﻧﯾ٠ﺣؤï®Ùﻣïºï¯¾Ù ﺳﯾïºïº³ï»²Ø اï»ïºïº»ïºØ¯Ù ٠ﻣدﻧﻲ رï»Ùرﻣïºï»»Ø±Ù ﻣ
ﯾïºØ±ï¯¾ï»§ï®« ﻧﯾ٠ﺣؤï®Ùﻣïºï¯¾Ù ﺳﯾïºïº³ï»²Ø اï»ïºïº»ïºØ¯Ù ٠ﻣدﻧﻲ رï»Ùرﻣïºï»»Ø±Ù ﻣ
ﯾïºØ±ï¯¾ï»§ï®« ﻧﯾ٠ﺣؤï®Ùﻣïºï¯¾Ù ﺳﯾïºïº³ï»²Ø اï»ïºïº»ïºØ¯Ù ٠ﻣدﻧﻲ رï»Ùرﻣïºï»»Ø±Ù ﻣ
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
وطن»«<br />
www.achiq.org<br />
مير رحيم وياليى<br />
ميلى حؤکومتين سياسي، اقتصادي و مدني رفورماالرينين يئرينه<br />
يئتيريلمهسينده دموکراتيک مطبوعاتين موباريزهسي<br />
آذربايجان دموکرات فرقهسي حاکيم پارتييا اولدوغو بيرينجي گوندن اعتبارن دوغما آذربايجان ديلينده مطبوعاتين<br />
چيخماسينا آرتيق درجهده فيکير وئرميش و ميلى حؤکومتين بوتون سياسي و اقتصادي تدبيرلرينين کوتلهلر اوچون<br />
ايشيقالنديريلماسيندا ھمين مطبوعات قارشيسيندا تاخيره سالينماز مھم وظيفهلر قويموشدور.<br />
آذربايجاندا ميلى حؤکومتين قورولماسي ايله آذربايجان ميلى مطبوعاتينين ترقي و انکشافي اوچون ده يئني بير دؤر<br />
آچيلدي.<br />
آز بير زاماندا تبريز و آذربايجانين وياليت مرکزلرينده آنا ديلينده يئني قزئت و مجموعهلر نشر اولونماغا باشالدي.<br />
تبريز شھرينده آذربايجان ميلى مجليسينين اورقاني «آزاد ملت»، آذربايجان ھمکارالر اتفاقينين اورقاني «غلبه»،<br />
آذربايجان. دموکرات جاوانالر تشکيالتينين اورقاني «جوانالر»، «يئني شرق»، «فرياد»، ائرمني ديلينده «حاقا<br />
فاشيست» (انتيفاشيست)، اردبيل شھرينده «جودت »، اورمييه شھرينده «اورمييه»، زنجان شھرينده «آذر» قزئتلري،<br />
تبريزده «شفق»، «دموکرات»، آذربايجان شاعيرلر جمعيتينين اورقاني «گونش»، «آذربايجان»، «مدنيت»، مييانادا<br />
و س. مجموعهلري گؤسترمک اوالر.<br />
بو دؤرده دوغما آنا ديلينده نشر ائديلميش مطبوعاتيميزا آذربايجان دموکرات فرقهسينين اورقاني اوالن «آذربايجان»<br />
قزئتي استقامت وئرير و اونالرين موباريزه يولالريني ايشيقالنديريردي. بو حاقدا دئييلير: «آذربايجان» قزئتي آرتيق اؤز<br />
مقدراتينا يييهلنميش قھرمان بير خالقين موباريز اورقاني اولموشدور. بورادا ايشتيراک ائدن استعدادلي موحريرلر<br />
مورتجعلرين ھر نؤع فتنهکارليقالريني واختلي واختيندا افشا ائديرلر. قزئت ايران آذربايجانيندا ھر گون بؤيوک اجتماعي<br />
تدبيرلر گؤرن ميلى حؤکومتين ھر آديميني خالقا ايضاح ائدير، خالقين جوشه گلميش کين و غضبيني داھا دا آلووالنديرير،<br />
اونون ميلى شعور و ارادهسيني دوغرو بير استقامته يؤنلدهرک ھر آن سرواخت و آييق اولماغا چاغيرير1.<br />
آذربايجان ميلى حؤکومتينين دموکراتيک اساسالر اوزرينده حاضيرالنميش 20 مادهدن عبارت يئني پروقرامي<br />
آذربايجانين گئنيش خالق کوتلهلري طرفيندن بؤيوک سئوينج و رغبتله قارشيالندي، چونکي بونالر آذربايجان خالقينين<br />
سياسي، اقتصادي، مدني معاريف ساحه لرينده حياتا کئچيريلهجک اساس مسلهلر ايدي.<br />
ميلى حؤکومتين پروقراميندا گؤستريلن مادهلر ايستر ميلى حؤکومت طرفيندن و ايسترسه ده آذربايجان ميلى مجليسي<br />
طرفيندن قانونوئريجيليک يولو ايله حياتا کئچيريلديکجه، بوتون دموکراتيک رفورماالر اؤز عکسيني آذربايجاندا نشر<br />
ائديلن دموکراتيک مطبوعاتين صحيفه لرينده تاپير و خالقا آيدين صورتده ايضاح اولونوردو. ميلى حؤکومتين يئني<br />
پروقرامينين دموکراتيک بير پروقرام اولماسي حاقيندا دئييلير: «ايران آذربايجانيندا خالقين اؤزوندن نشات ائدهرک عمله<br />
گلميش و خالق کوتلهلرينين عصرلردن بري ائتديکلري آرزوالري يئرينه يئتيرن دموکراتيک اصالحات بوتون دونيادا<br />
دموکراتييانين صاديق دوستالري طرفيندن ممنونيتله قارشيالنميشدير.<br />
ايران آذربايجانينين موختار حؤکومتي طرفيندن نشر اولونموش پروقرام نظردقتي اؤزونه خوصوصيله جلب ائتميشدير.<br />
بو پروقرامدا نظرده توتولموش تدبيرلر ميلى حياتين بوتون ساحه لريني ساغالمالشديرماغا دوغرو يؤنلديلميشدير»2.<br />
آذربايجان ميلى حؤکومتينين تدبيرلريندن و قرارالريندان بيري آذربايجان ديلي حاقيندا و تبريز شھرينده دارولفونونون<br />
آچيلماسي حاقيندا چيخارديغي قراردير. آذربايجان ميلى حؤکومتي آذربايجان ديليني رسمي دؤلت ديلي اعالن ائتدي.<br />
قراردا دئييلير: «بو گوندن اعتبارن آذربايجاندا آذربايجان ديلي رسمي دؤلت ديلي حساب اولونور. دؤلتين قرارالري و<br />
1
www.achiq.org<br />
رسمي اعالنالر، ھمچنين خالق قوشونالري حيصه لرينه وئريلن فرمانالر و قانون اليحهلري موطلق آذربايجان ديلينده<br />
يازيلماليدير»3.<br />
بونونال ياناشي اوالراق، ميلى حؤکومت آذربايجاندا ياشايان ميلتلره اؤز ايشلريني اؤز آنا ديللرينده آپارماغا اختيارات<br />
وئردي. بوندان باشقا، ميلى حؤکومتين قراري ايله آذربايجاندا ياشايان خيردا ميلتلرين خوصوصي ميلى مکتبلرينده<br />
تعليمين اؤز آنا ديللرينده آپاريلماسينا دا ايجازه وئريلدي.<br />
ميلى حؤکومتين ميلى اونيوئرسيتئتي و ديل حاقينداکي بو ايکي قراري آذربايجانين دموکراتيک مطبوعاتيندا گئنيش<br />
صورتده ايشيقالنديريليب خالق کوتلهلرينه چاتديريلدي.<br />
«آذربايجان» قزئتي بو ايکي قراري قيمتلنديرهرک «ميلى<br />
ديل —<br />
ميلى دارولفونون» آدلي مقالهده بئله يازميشدير:<br />
«بو قرار معاصير دونيانين دموکراتيک اؤلکهلرينين قانونا اويغون و عصرين احتياجالرا موناسيب بير قراريدير. بو<br />
قرار آنا ديلينده اوخويوب يازماغي رسمي حاال گتيرمک صورتي ايله، آذربايجاندا ياشايان بوتون خالقالر اوچون<br />
عومومي تحصيلين يولونو آچميشدير»4.<br />
دوغرودان دا ميلى حؤکومتين بئله بير تدبيري آذربايجان خالقينين ميلى مدنيتينين انکشافيندا بؤيوک رول اوينادي.<br />
دوغما آنا ديلينده مکتبلر آچيلماسي، ابتدايى و اورتا مکتبلر اوچون آذربايجان ديلينده درس کيتابالرينين چاپ ائديلمهسي<br />
دئديکلريميزه پارالق ثبوتدور.<br />
آذربايجان ميلى حؤکومتينين معاريف ساحه سيندهکي بو ايلک قدملري آذربايجان خالقينين ميلى شعور و<br />
دوشونجهسينين محصولودور.<br />
آذربايجان خالقينين ميلى آزادليق حرکاتي خالقي اؤز اؤلکهسينين، اؤز مقدراتينين حقيقي صاحيبي ائتديگي کيمي،<br />
اونون دوغما ديليني و ميلى مدنيتيني ده اؤزونه قايتاردي. او، بئلهليکله ده خالقين ايرهلييه دوغرو انکشاف و ترقي<br />
ائتمهسينه گئنيش يول آچدي.<br />
آذربايجاندا اونيوئرسيتئتين تشکيلي ده آذربايجان خالقينين مدنيت تاريخي اوچون بؤيوک ھديه اولدو.<br />
12<br />
سيد جعفر پيشهورى 1946 جي ايلين اييون آيينين ده تبريزده آذربايجان اونيوئرسيتئتينين آچيليشي موناسيبتي ايله<br />
سؤيلهديگي نيطقينده دئميشدير: «بيزيم بو دارولفونونو تاسيس ائتديگيميز ايله بوتون ايراندا مدني و علمي انقالب<br />
اوالجاقدير. بو دارولفونون خالقيميزين احتياجيني گلهجکده تامين ائديب اونا يارديم ائدهجکدير... گلهجکده دارولفونونون<br />
ھر ايلکي کيمي آچيليشي مراسيمينده بو گونلري افتخارال ياد ائدهجهييک بو دارولفونون بيزيم اوچون ان مھم حياتي و<br />
علمي موسيسه اوالجاقدير. بيز کندلي باالالريني کندلردن ييغيب گتيريب بورادا تعليم تربيه ائدهجهييک<br />
5«...<br />
.<br />
بيز آذربايجاندا دموکراتيک حرکاتين غلبهسيندن سونرا آذربايجان خالقينين ميلى مدنيتينين دموکراتيک اساسالر<br />
اوزرينده آرتان حقيقي انکشافيني گؤروروک. خالق کوتلهلري بؤيوک بير سئوينجله، آزاد صورتد، کئچميشدن ميراث<br />
قالميش خاراباالر اوزرينده يوزلرله ابتدايى و اورتا مکتبلر، اونيوئرسيتئت و ساير ميلى مدنيت اوجاقالري ياراتماقال.<br />
بئش ميليوندان آرتيق بير خالقين ميلى مدنيتيني انکشاف ائتديرمک اوغروندا چاليشيرديالر.<br />
آذربايجان خالقي سورعتلي آديمالرال سياسي، اقتصادي و مدني معاريف ساحه سينده گئتديکجه بؤيوک مووفقيتلر الده<br />
ائديردي.<br />
تکجه بونو قئيد ائتمک کيفايتدير کي، ميلى حؤکومت تبريز اونيوئرسيتئتينين بيناسي اوچون<br />
تخصيصات آييرميشدي.<br />
مين تومن 500 ميليون 2<br />
2
گاي<br />
گاي<br />
www.achiq.org<br />
230<br />
600<br />
10<br />
آذربايجاندا ياراديالن يئني مدنيت اوجاقالريندان بحث ائدن «دموکرات» مجموعهسي يازير کي، ايندي آذربايجانين شھر<br />
و کندلرينده ھر گون مينلرله يئني مدني معاريف اوجاقالري يارانماقدادير. مکتبلرده يوخسول اوشاقالر اوچون پولسوز<br />
تحصيل ايمکاني يارانميشدير6.<br />
استبداد اوصولي ادارهسينين حؤکم سوردويو ايللرده آذربايجان زحمتکشلرينين باالالري مکتبلرده اوخوماقدان و<br />
تحصيل آلماقدان محروم ايديلر.<br />
«آزاد ملت» قزئتي بو حاقدا يازير: ايرانين يرمي ايلليک ارتجاعي حؤکومت دؤرونده ايران مملکتي بوتون اجتماعي<br />
و اقتصادي ساحه لرده داال قاليب، ھمين ارتجاعي دؤلت اوزون ايللر بويو مملکتين انکشافيندان اؤترو ھئچ بير فايدالي<br />
ايش گؤرمهميشدير.<br />
تحصيل ايراندا يالنيز دؤلتلي اوشاقالريندان اؤترو ايدي. ھر کيمين کي، پولو يوخ ايدي، اونون اوشاقالري اوخوماقدان<br />
محروم ايدي. بو وضعيت آذربايجاندا دموکراتيک و ميلى حرکاتيميزا قدر داوام ائتدي»7.<br />
ميلى حؤکومتين مھم تدبيرلريندن بيري ده کئچميش ارتجاعي قورولوشدان خالقا ميراث قالميش ساوادسيزليغي آز بير<br />
مودت ايچريسينده لغو ائتمک ايدي.<br />
آذربايجان دموکرات فرقهسي و ميلى حؤکومت اؤلکهنين ياراالريني ساغالتماق، اونون مدني اقتصادي ساحه لريني<br />
انکشاف ائتديرمک اوچون گئنيش خالق کوتلهلرينين کيچيکدن توتموش بؤيوگه قدر ساوادا و علمه يييهلنمهسيني گونون<br />
ضروري و واجيب مسالهلريندن بيري حساب ائديردي. محض بونا گؤره ده آذربايجانين بوتون شھر و کندلرينده<br />
ساوادسيزليغا قارشي موباريزه آپارماق شعاري آلتيندا خوصوصي صينيفلر تشکيل ائديلدي. آذربايجانين معاريف ادارهسي<br />
و فرقه کوميتهلري بو ساحه ده بؤيوک ايش گؤردولر.<br />
کندلرده کندليلر اؤز قووهلري ايله مکتب بيناالري تيکيرديلر. خالق کوتلهلرينين بو ذؤقونو و ميلى حؤکومتين تدبيرلرينه<br />
اوالن سونسوز محبت و عالقه سيني گؤسترن قزئت يازير: بيلديگيميز کيمي، کئچن ايلين عرضينده آذربايجان کندليلري<br />
اؤز خرجلري ايله 2000 مکتب بيناسي تيکميشديلر. بو خالقيميزين مدنيت، علم و صنعته اوالن عالقه سيني گؤسترير8.<br />
بونو گؤسترمک کيفايتدير کي، ميلى حؤکومت يئني تاسيس اولوناجاق مکتبلر، گئجه کورسالري و اونيوئرسيتئتين<br />
تکميللشديريلمهسينه ميليون يرمي مين تومن بودجه آييرميشدي.<br />
امپرياليستلر و اونالرين الآلتيالري اوالن ايران حاکيم دايرهلري آذربايجانا ھر ساحه ده ضربه وورموش، بو خالقين يئني<br />
نسلينين انکشافينين قارشيسيني آالراق اونو بدبختليگه، اوچوروما و محوه دوغرو سؤق ائتميشلر.<br />
ايران ارتجاعسينين آذربايجانين گنج نسلينه گؤسترديگي بو دوشمنچيليک موناسيبتي نتيجهسينده آذربايجان اوشاقالرينين<br />
چوخ حيصه سي يئتيم و باشسيز قالميش، بؤيوک فالکت ايچريسينده ايديلر.<br />
امپرياليزمين و ايرانين ارتجاعي اوصولي ادارهسينين بو چوروک قايدا قانونالريني افشا ائدن و اونالري دامغااليان<br />
«آذربايجان» قزئتي يازير کي، ھر گون سايي آرتان بو ديلنچيلرين فيکريني چکن و اؤلکهنين حيثيتيني دوشونن بير<br />
مأمور، بير حاکيم، بير حاکيميت اورقاني يوخ ايدي. دؤلت بونالرا عادي بير شئي کيمي باخيردي9.<br />
اؤز اؤلکهسينين، خالقينين سعادت و خوشبختليگي اوغروندا بؤيوک آديمالر آتان ميلى حؤکومت يئتيم و صاحيبسيز<br />
اوشاقالرين تربيهسي، اونالرين قايغيسينا قالماق ساحه سينده ده بير سيرا جدى تدبيرلر حياتا کئچيرتدي.<br />
ميلى حؤکومتين قراريندا گؤستريلير کي، «آذربايجان ميلى حؤکومتي خالقين استقبالى، سعادتيني و ھمچنين گلهجک<br />
نسلين مدنيت و صحت جھتيندن ترقيسيني تامين ائتمک مقصدي ايله يئتيم صاحيبسيز اوشاقالري کوچهلردن ييغيب تربيه<br />
ائتمک اوچون پروريش و تربيه ائولري آچماليدير. حؤکومتين قرارينا گؤره ياشيندان ياشينا قدر اوالن يئتيم،<br />
14<br />
3<br />
3
نيل<br />
www.achiq.org<br />
500<br />
10<br />
صاحيبسيز قيز و اوغالن اوشاقالريني تربيه ائتمک اوچون بيرينجي نؤوبهده تبريز شھرينده ايکي قيز و ايکي اوغالن<br />
تربيهخاناسي تشکيل ائديلهجک و باشقا شھرلرده ده بو جور موسيسهلر ياراتماق اوچون حاضيرليق گؤرولهجکدير»10.<br />
ميلى حؤکومتين بو تدبيري ده آذربايجان خالقي طرفيندن چوخ سئوينج و حرارتله قارشيالندي. «اورومييه» قزئتي خالقين<br />
بو سئوينجيني بئله افاده ائتميشدير: «...آذربايجان ميلى حؤکومتيميز يئتيم صاحيبسيز اوشاقالرين تربيهسي حاقيندا گؤزلجه<br />
تدبيرلر و خوداپسندانه فيکير و تصميملر نظره آليب. ميلى حؤکومت يئتيم اوشاقالري و صاحيبسيز قيزالري اؤز<br />
نازپروردلري و بير گولدستهسي کيمي محبت آغوشوندا بسلهمک فيکريندهدير. اونا گؤره الزيم گؤروروک کي اورمييه<br />
اھاليسينه موژده وئرک. سئوگيلي حؤکومتيميزين بو عالي فيکرينين پارالق شعاسي آز بير زاماندا بو شھرده ده ھامينين<br />
گؤزلريني ايشيقالنديريب يئني بير دونيا و يئني بير سعادته سؤق ائتديرهجک»11.<br />
ميلي حؤکومت آذربايجانين يئدي. شھريند، اؤ جوملهدن تبريز، اورمييه، اردبيل، ماراغا، زنجان، خوي و اھرده تربيه<br />
ائولري آچماق اوچون 1 ميليون مين تومن تخصيصات بوراخدي.<br />
ايشسيزليگه قارشي موباريزه آپارماق، يئني کارخاناالر و فابريکلر ياراتماق، کئچميش دؤرده باغالنميش کارخاناالري<br />
ايشه سالماق ميلى حؤکومتين قارشيسيندا دوران اقتصادي تدبيرلردن بيري ايدي. محض ميلى حؤکومت بو مھم ايشين<br />
عھدهسيندن باجاريقال گله بيلدي. «آذربايجان» قزئتي بو حاقدا يازير کي: دايانميش «پشمينه» توخوجولوق کارخاناسيني<br />
ايشه سالماق و بئلهليکله ده نئچه يوز نفر ايشسيز قالميش فھلهلري ايشله تامين ائتمک اوچون ميلى حؤکومتيميز خالق<br />
قوشونالري نازيرليگينين سيفاريشلريني يئرينه يئتيرمک مقصدي ايله او کارخانايا بير ميليون رييال پول<br />
بوراخميشدير12.<br />
ارتجاع حاکيميتي دؤرونده اؤلکهده حؤکم سورن ايشسيزليک حاقيندا «آزاد ملت» قزئتي يازميشدير کي، آذربايجاندا<br />
حرکاتيميزا قدر فھلهلرين، اکينچيلرين و آشاغي طبقهلرين حقي حيات شرايطي اولدوقجا آغير ايدي. ايشسيزليک خالقين<br />
حياتيني تھديد. ائديردي.<br />
ميلى حؤکومتدن اول ايشسيزليک بوتون اؤلکهني. باشدان باشا بوروموشدو، تکجه بونو گؤسترمک کيفايتدير کي،<br />
آذربايجاندا ميندن آرتيق ايشسيز وار ايدي. ايرانين باشقا وياليتلرينده ده ايشسيزليک فھلهلرين و زحمتکشلرين حياتي<br />
اوچون قورخو تؤرهديردي. ايران دؤلتينين ايللر اوزونو حل ائده بيلمهديگي بئله بير خسته حالي، ايشسيزليک مسالهسيني<br />
يالنيز آذربايجاندا خالقين ميلى آزادليق حرکاتي نتيجهسينده ياراديلميش ميلى حؤکومت حل ائتدي.<br />
ايندي اوچ دؤرد يوز فھله عايلهسينين معاشيني تامين ائدن «بوستان» کارخاناسي حرکاتيميزدان اول باغالنماق عرفه<br />
سينده ايدي، «پشمينه» کارخاناسي اداره ائدنلرين خيانتي نتيجهسينده حرکاتدان اول باغالنميش، نتيجهده يوزلرله فھله<br />
ايشسيز قالميشدي.. ايندي حؤکومتيميزين بيناگوزارليغي نتيجهسينده ھمين کارخاناالر ايشه دوشوب، ايندي ايسه گئجه<br />
گوندوز ايشلهيير13.<br />
ميلى صنايعني ديرچلتمک، يئني فابريک و زاوودالر آچماق و اؤلکهنين صنايعيه اوالن احتياجالريني تامين ائتمک کيمي<br />
مھم مسله ميلى حؤکومتين دقت مرکزينده دوروردو.<br />
تبريزده تريکوتاژ «ظفر» فابريکينين، «آذربايجان» پاپيروس و چاي فابريکلرينين آچيلماسي ميلى حؤکومتين گؤردويو<br />
اقتصادي تدبيرلردن بيريدير.<br />
«آذربايجان» ژورنالي بو موناسيبتله يازير: «بو مودتده تيجارت ايشلري يولونا قويولموش، تعطيل ائد صنايع<br />
موسيسهلرينين چوخو ايشه سالينميش، يئني کارخاناالر: ايپليک پالتار توخويان «ظفر» کارخاناسي و سايره آچيلميش،<br />
مملکتده بوللوق يارانميشدير»14. ميلى حؤکومتين کؤمگي ايله بو صنايع موسيسهلرينين ايشي جانالنديريلميشدي.<br />
ميلى حؤکومت يئني تيکينتيلر اوچون<br />
ايشله تامين ائديردي15.<br />
5<br />
ميليون تومن پول آييرميش و تيکينتي ايشلرينين باشالنماسي مينلرله فھلهني<br />
4
www.achiq.org<br />
ميلى حؤکومت کؤھنه يولالري تعمير ائتمک، آسفالت يولالر، يئني يولالر سالماق و يئني کؤرپولر قورماق ساحه سينده<br />
ده بير سيرا مووفقيتلي ايشلر گؤردو. سايينقاال، مييانداب، اھر، مييانا، خالخال، آستارا. اردبيل، زنجان و تبريز<br />
يولالريني، ماھاباد، مييانداب، آستارا، اردبيل، نير، ساراب و بوستاناباد کؤرپولريني يئنيلشديرمک و تعمير ائتمکله<br />
مينلرله ايشسيزلري ايشله تامين ائتدي.<br />
ميلى حؤکومت طرفيندن شوسئ و دمير يولالرينين تعميري، تزه يولالرين چکيلمهسي، يئني تئلئقراف خطلرينين و<br />
پوچت ادارهلرينين دوزلديلمهسي اوچون پوچت تئلئقراف نازيرليگينه 8 ميليون مين تومن تخصيصات آييرميشدي.<br />
ھمين بودجهده يئني بيناالرين تيکيلمهسينه و دؤلت بيناالرينين تعمير ائديلمهسينه ميليون تومن پول نظرده<br />
توتولموشدو.<br />
795<br />
2.<br />
تبريزده نشر ائديلن «دموکرات» مجموعهسي يازير کي، ايندي ھر کس آذربايجانا باخارسا، فرقهميزين رھبرليگي ايله<br />
يارانميش و وجودا گلميش بؤيوک تاريخي ايشلري گؤره بيلر: تزه تيکينتيلر، شوسئ يولالرينين چکيلمهسي، بؤيوک<br />
شھرلرده خيابانالرا آسفالت دؤشنمهسي — بوتون بونالر جانلي ميثالالردير16.<br />
ميلى حؤکومت دؤرونده خالقين رفاھي اوچون گؤرولن اجتماعي اقتصادي تدبيرلري آذربايجان خالقينين حياتيندا<br />
ايرهلييه دوغرو بؤيوک آديم حساب ائدن «يئني شرق» قزئتي يازير: «بير ايل بوندان قاباق خارابازارا چئوريلميش<br />
شھرلريميز و گوندن گونه زيبيلليک ايچينده غرق اوالن خيابانالريميز ايندي آسفالت اولوب و اولماقدادير. بو تاثيرلي و<br />
جدى آديمالري خالق گؤزلري ايله گؤرور و اوندان استفاده ائدير»17.<br />
«ايزوئستييا» قزئتي آذربايجاندا حياتا کئچيريلن اجتماعي اقتصادي تدبيرلري بئله قيمتلنديرميشدير:<br />
«دموکراتيک حرکات ايران آذربايجانيندا خوصوصي يوکسليشه نايل اولموشدور. ايران آذربايجانينين اھاليسي ايسه<br />
اوزون مودت عرضينده نهاينکي سياسي، عئيني زاماندا ميلى ظولم، آغير جزا و تعقيبلره معروض قالميشدير. بونا گؤره<br />
ده آذربايجاندا اصالحات اوغرونداکي حرکات ايران دؤلتي چرچيوهسينده ميلى موختاريت اوغرونداکي موباريزهيه<br />
چئوريلميش و آرتيق يئرلي آذربايجان اھاليسينين اساس منافعينه اويغون بير سيرا ميلى دموکراتيک اصالحاتالرين حياتا<br />
کئچيريلمهسي ايله نتيجهلنميشدير»18.<br />
آذربايجان دموکرات فرقهسينين رھبرليگي ايله آذربايجان ھمکارالر اتفاقي تبريز شھرينده<br />
صنعتکاري اؤز بايراغي آلتيندا بيرلشديرميشدي.<br />
40<br />
ميندن آرتيق فھله و<br />
آذربايجان دموکرات فرقهسي فھلهلرين حوقوق و منافعيني قوروماق يولوندا بؤيوک ايشلر گؤرموشدور. آذربايجاندا غلبه<br />
چالميش ميلى آزادليق حرکاتي نتيجهسينده فھلهلرين ياشاييش وضعيتي کئچميشله مقايسهائديلمز درجهده ياخشيالشدي.<br />
دئمک الزيمدير کي، آذربايجان دموکرات فرقهسي ھميشه فھله صينفينين منافعيني قوروماق يولوندا ھئچ بير<br />
فداکارليقدان چکينمهميشدير.<br />
52<br />
آذربايجان ميلى مجليسينين 1946 جي ايل اييول تاريخلي مادهدن عبارت ايش قانونونون اعالن ائديلمهسي آذربايجان<br />
فھلهلرينين حياتيندا يئني بير دؤنوش عمله گتيردي. بو قانون آذربايجان فھلهلرينه 8 ساعاتليق ايش حوقوقو، تعتيل،<br />
سيغورتا، استراحت و س. حوقوقالر وئردي کي، بونون دا ھله او واختا قدر ايراندا بئله ميثلي گؤرونمهميشدي. ھمين<br />
قانون فھلهلرله زاوود و فابريک صاحيبلري آراسيندا مئيدانا چيخان اختالفالري آرادان قالديرماقدا بؤيوک رول اوينادي و<br />
فھلهلرين اقتصادي حوقوقالريني تامين ائتدي.<br />
آذربايجان فھلهلري ميلى حاکيميتي اله آلديقدان سونرا ايکي آزادليغا نايل اولدوالر: «بيرينجيسي— عوموم آذربايجان<br />
خالقي کيمي ميلى آزادليق، ايکينجيسي — عوموم فھلهلرين منافعيني تامين ائتمک واسيطهلري ايله صينفي آزادليقدير<br />
کي، ھر ايکيسي ده فھله صينفينين موباريزه تاريخينده قيزيل خطلرله يازيالجاقدير19.<br />
5
غ«<br />
www.achiq.org<br />
لبه» قزئتي آذربايجان فھلهلرينين سياسي و اقتصادي حوقوقالر الده ائتمهسيندن دانيشاراق يازير: «ميلى حرکاتيميزين<br />
کارگرلريميزه وئرديگي حوقوق آزادليغي اونالري شرقين ان خوشبخت و سعادتلي کارگرلري دييه تانييا بيلميشدير»20.<br />
ميلى حؤکومت آذربايجانين اقتصادياتيني يوکسلتمک، خالقين گوزرانيني ياخشيالشديرماق مقصدي ايله تبريز، اورمييه،<br />
اردبيل، زنجان، خوي، ماراغا، اھر، مييانا، ماکو، سالماس، آذرشھر، مييانداب، آستارا، خالخال، مشکينشھر، سولدوز،<br />
مرند، ساراب و علمداردا دؤلت ماغازاالري آچاراق دؤلتين انحصاريندا اوالن قند، چاي، پارچا، توتون، پاپيروس و س.<br />
مالالرين ثابيت و اوجوز قيمتله تيجارتيني تشکيل ائتدي. بوندان باشقا، ميلى حؤکومت بير ميليون تومن مبلغينده خزينه<br />
سندلري چاپ ائتدي. بو دا فھلهلره و ايشچيلره بير تومن پوال بير قران، يعني اوجوز مال آلماق اوچون ايمکان<br />
وئريردي.<br />
%10<br />
ميلى حؤکومتين بوتون بو و س. تدبيرلري ايران مورتجعلرينين و اونالرين آغاالري اوالن آمئريکان اينگيليس<br />
امپرياليستلرينين ميلى آزادليق حرکاتيني اقتصادي بلوکادا و تضييق يولو ايله بوغماق قصدلريني پوچا چيخارتدي.<br />
ميلى حؤکومت آذربايجان خالقينين ساغالمليغيني تامين ائتمک ايشلري اوچون آذربايجانين صحييه نازيرليگينه<br />
مين تومن بودجه آييرميشدي.<br />
5<br />
10<br />
30<br />
آذربايجان خالقينين بو نايليتلريني ايرانين استبداد اوصولوندان جانا دويموش خالقالري بؤيوک رغبتله قارشيالديالر.<br />
ميليون<br />
تئھراندا نشر اولونان «شھباز» قزئتي آذربايجان خالقينين بونايليتلري حاقيندا يازير: «ايران آذربايجانيندا تام بير آساييش<br />
واردير. اھالي ميلى حؤکومتين تدبيرلريندن، او جوملهدن ايشسيزليگين لغو ائديلمهسي، ارزاق شئيلري قيمتينين آشاغي<br />
دوشمهسي، ايران آذربايجاني شھر و کندلرينين آبادالشماسيندان راضيديرالر»21<br />
آذربايجان اھاليسينين بئشده دؤرد حيصه سيندن چوخو کند تصروفاتي ايله مشغولدور. کندلي تورپاقالري ايسه عومومي<br />
تورپاغين آنجاق فايزيني تشکيل ائدير. بورادا کند تصروفاتينين گئري قالماسي، تورپاق اوزرينده حاکيميت،<br />
تورپاقدان استفاده شرطلرينين و وئرگيلرين آغيرليغي کندليلرين آجيناجاقلي وضعيتيني گوندن گونه آغيرالشديرير.<br />
آذربايجاندا ايري مولکدار صاحيبلريندن ذولفقاري، صمد خان، عبدولال خان، اسگندريلر، ممقانيلر و سايرهلري<br />
گؤسترمک اوالر کي، بونالر ايللر بويو غصب ائتديکلري تورپاقالري کندليلره ايجارهيه وئرهرک محصولون بئشده<br />
دؤرد حيصه سيني زورال کندليلرين اليندن آليرديالر.<br />
وا« رمييه» قزئتي آذربايجانين مونبيت تورپاغا و بول محصوال ماليک اولماسيندان دانيشاراق يازير: بيزيم آذربايجانيميز<br />
ھم مونبيت تورپاغا ماليک، آبھاوا جھتدن غايت درجهده الوئريشلي و غني اولماقال برابر، اکينچيليگه ايرانين باشقا<br />
يئرلريندن داھا اويغوندور!.22<br />
آذربايجان کندليلرينين يئتيشديرديگي بول تاخيل، مئيوه و بسلهديکلري مال قارانين محصولو نه اينکي خالقين احتياجيني<br />
تامين ائدير، حتّي آذربايجان، تئھران و اونون وياليتلري اوچون ده بير آزوقه منبعيدير. بوتون بونالرا باخماياراق ميلى<br />
آزادليق حرکاتينين غلبهسينه قدر آذربايجاندا فئودال موناسيبتلرينين حؤکم سورمهسي، مولکدارالرين و ژاندارمالرين<br />
سونسوز ظولم و استثماري، کندليلر اوزرينده قويوالن موختليف وئرگيلرين چوخلوغو اونالرين وار يوخدان چيخماسينا،<br />
بير تيکه چؤرک قازانماق اوچون اؤز دوغما دياريني ترک ائدهرک دسته دسته ايرانين وياليت و شھرلرينه گئديرديلر.<br />
دموکراتيک حرکاتين غلبهسينه قدر آذربايجاندا کندليلرين وضعيتي بئله ايدي.<br />
سووئت اتفاقي کومونيست پارتيياسينين زنگين انقالبي موباريزه تجروبهسيندن، بؤيوک لنينين دھاسيندان ھميشه الھام<br />
آلميش آذربايجان دموکرات فرقهسي تورپاق مسالهسينين حلينده ده مارکسيزم لنينيزم نظرييهسيني و مدعاالريني زامان و<br />
مکان شرايطينه اويغون اوالراق ياراديجيليقال تطبيق ائتدي. محض بونا گؤره ده آذربايجان دموکرات فرقهسي، اؤزونون<br />
و ميلى حؤکومتين پروقراميندا قئيد ائتديگي کيمي، دؤلت تورپاقالريني و آذربايجان خالقينين ميلى آزادليق حرکاتينا<br />
6
نني<br />
www.achiq.org<br />
قارشي چيخيب آذربايجاندان خاريجده تبليغات آپاران مولکدارالرين تورپاقالريني عوضسيز اوالراق يوخسول کندليلر<br />
آراسيندا بؤلوشدورمک پروبلئميني قانونوئريجيليک يولو ايله، عملي صورتده حياتا کئچيردي. بو ايسه بيرينجي نؤوبهده<br />
تورپاقسيز کندلييه تورپاق وئريلمهسي، خالقين رفاه حالينين ياخشيالشديريلماسي، کندليلرين آراسيندا ايشسيزليگين آرادان<br />
قالديريلماسي اوچون فرقهنين و ميلى حؤکومتين گؤردويو ان قيمتلي و دگرلي تدبيرلريندن بيري کيمي ساييلير.<br />
1946 جي ايل 20<br />
فئورال تاريخلي نؤمرهسينين<br />
آذربايجان ميلى مجليسينين رسمي اورقاني اوالن «آزاد ملت» قزئتي<br />
باش مقالهسينده يازير کي، ميلى مجليسيميز، ميلى حؤکومتيميز دموکراتيک اوصولال تشکيل تاپديقدان بري وار قووهسي<br />
ايله خالقيميزين و وطنيميزين ترقيسي اوغروندا چاليشميش، کندليلرين گوزرانيني ياخشيالشديرماق مقصدي ايله بو<br />
مسالهنى اؤز پروقرامينين 12 جي مادهسينده قئيد ائتدي تورپاق قانونونا اساسن بؤلونهجک کندلرين سايي تقريبن<br />
ه چاتير و بئلهليکله بو کندلرده تقريبن 200 مين عايله يا بير ميليونا قدر کندلي تورپاق صاحيبي اولموش، اؤز حياتينا،<br />
امگينه و زحمتي نتيجهسينده الده ائتديگي محصوال ماليکدير. اؤلکه اساس ساحه سي اوالن کند تصروفاتينين انکشافي<br />
و دموکراتيک تدبيرلر نتيجهسينده يئنيدن قورولماسي، شوبھهسيز کي، عومومي وضعيته ده بؤيوک تاثير گؤسترهجکدير.<br />
اؤلکهنين استحصال عاميللريندهکي دييشيکليک، اونون مدني و موترقي بير اؤلکهيه چئوريلمهسي اوچون الزيم اوالن<br />
ضروري شرطلريندندير.<br />
500 1<br />
5<br />
آذربايجان ميلى مجليسينين قبول ائتديگي تدبيرلردن بيري ده «مصادره حقنده»کي قانوندور. بو قانونا گؤره آذربايجاني<br />
ترک ائديب تئھرانا و ساير شھرلره گئدهرک، آذربايجانين آزادليغي و ميلى حؤکومتين علئيھينه تبليغات آپارانالرين<br />
آذربايجاندا اوالن بوتون منقول و غئيري منقول امالکي موصاديره ائديلير.<br />
ميلى حؤکومت مولکدارالرال کندليلر آراسيندا موناسيبتي موعين قايدايا سالماق، کندليلرين استثمار اولونماسيني<br />
محدودالشديرماق، محصول بؤلگوسونده کندليلرين پاييني چوخالتماق و س. ساحه سينده ده تدبيرلر حياتا کئچيردي. «کند<br />
تصروفاتي بھرهسينين ماليکله اکينچي آراسيندا بؤلونمهسي قانونو» اؤلکهميزين کند تصروفاتينين انکشاف ائتمهسينه<br />
ايمکان ياراتميشدير.<br />
کئچن دؤرلرده ماليک ايله اکينچي آراسيندا بھره و باشقا وئرگيلر اوسته عمله گلن اختالفالر بعضي واخت بؤيوک<br />
کشمکش و قان تؤکمهلره سبب اولوردو. بو قانون بو کيمي ياراماز حرکتلره سون قويور.<br />
ميلى حؤکومت آذربايجانين کند تصروفاتيني انکشاف ائتديرمک، کندليلرين وضعيتيني ياخشيالشديرماق، کندليلره کند<br />
تصروفاتي و اکين ماتريالي آلماق، اونالرا يونگول شرطلرله بورج وئرمک اوچون کند تصروفاتي نازيرليگينه 5 ميليون<br />
مين تومن تخصيصات آييردي.<br />
ميلى حؤکومتين آقرار اصالحاتي آذربايجان خالقي طرفيندن بؤيوک سئوينج و قيزغين حرارتله قارشيالندي. تورپاق<br />
بؤلگوسو آذربايجاندا بؤيوک ائل شنليگينه و ائل بايرامينا چئوريلدي.<br />
آذربايجان ميلى مجليسينين و آذربايجان ميلى حؤکومتينين يئر بؤلگوسو حاقينداکي قانون و تدبيرلرينين حياتا<br />
کئچيريلمهسي خبري ايران کندليلرينين تورپاق اوغرونداکي موباريزهسينه يئني الھام و قودرت وئردي. ھم ده اونالردا<br />
بئله بير فيکرين، بئله بير تدبيرين يقينليگينه اوالن اينامي قات قات آرتيردي.<br />
آذربايجاندا آقرار اصالحاتي امپرياليزمه و اونالرين اجتماعي داياقالري اوالن ايران ارتجاعسينا، کومپرادور<br />
بورژوازيياسينا ان آغير و سارسيديجي ضربه ووردو.<br />
ميلى حؤکومتين آقرار اصالحاتي آذربايجان فھله و کندليلرينين اتفاقيني بير داھا مؤحکملتدي. اونالري اؤز دوغما<br />
فرقهسي و دموکراتيک حؤکومتي اطرافيندا داھا سيخ بيرلشديردي.<br />
7
عو«<br />
www.achiq.org<br />
2<br />
يئر بؤلگوسونون اھميتي مطبوعاتدا بئله قيمتلنديريلميشدير: بو ايش نه تک آذربايجاندا، بلکه ايرانين بوتون وياليتلرينده<br />
اقتصاد و تکامل جھتدن بؤيوک تبدوالت وجودا گتيرهجکدير. يئر بؤلگوسو و ماليکله رعيتين حدودونو تعيين ائدن<br />
قانونالر ميلى حرکاتيميزين اقتصادي تملي و مادي اساسي اولدو!23.<br />
1946 جي ايل اوکتيابر آيينين ده تبريز شھرينين فرقه فعالالري ايجالسينداکي نيطقينده آذربايجان دموکرات<br />
فرقهسينين صدري و ميلى حؤکومتين باش نازيري سيد جعفر پيشهورى دئميشدير: کندلي بيزيم حرکاتيميزين مؤحکم<br />
داياغيدير. من اوميد ائديرم کي، بير واخت گلهجک ايران خالقي دا آذربايجان خالقي ايله بيرليکده تورپاقالري غصب<br />
ائدن و ايراني ترقيدن ساخاليان بؤيوک فئودالالرين کؤکونو کسيب آرادان آپاراجاقدير24.<br />
آذربايجان خالقينين آزاد موحيطده يئني حيات صحنهسينده ايري آديمالرال انکشافا دوغرو ايرهليلهمهسي، اؤلکهنين<br />
سعادت و ترقيسي اوغروندا ميلى حؤکومتين حياتا کئچيرتديگي اقتصادي تدبيرلر دموکراتيک مطبوعات صحيفه لرينين<br />
زيينتي اولدو. بو موترقي تدبيرلر نهاينکي آذربايجانين دموکراتيک مطبوعاتيندا، ائلهجه ده ايران و دونيانين بير سيرا<br />
دموکراتيک قزئتلرينده اؤز عکسيني تاپدي.<br />
تئھراندا نشر ائديلن «ظفر» قزئتي آذربايجان ميلى حؤکومتينين الده ائتميش اولدوغو مووفقيتلري آلقيشالياراق قئيد ائدير<br />
کي، آذربايجاندا ميلى حرکات مووفقيت الده ائتديکدن سونرا او، خالقين «انکشافي يولوندا تاثيرئديجي قدملر گؤتوردو.<br />
کندليلر اؤز حوقوقالرينا چاتديالر. يعني يئر صاحيبي اولدوالر. کوچهلر آسفالت اولوندو، ھابئله يئني فابريکلر تيکيلدي و<br />
باغالنميش موسيسهلر يئنيدن ايشه دوشوب، معاريف موسيسهلري و چوخلو مکتبلر برپا اولوندو25.<br />
حزب توده ايران و اونون دموکراتيک مطبوعاتي ميلى حؤکومتين حياتا کئچيرتديگي بوتون اجتماعي اقتصادي تدبيرلري<br />
آلقيشالديغي کيمي، اونون آقرار اصالحاتيني دا يوکسک درجهده قيمتلنديردي.<br />
«نامه رھبر» قزئتي «کئچميشده و ايندي» آدلي مقالهسينده انقالبي حرکاتدان قاباق آذربايجان کندليلريندن موختليف<br />
عنوانالرال آلينان وئرگيلرين ميلى حؤکومت طرفيندن لغو ائديلديگيني و آذربايجان کندليلرينين تورپاق صاحيبي<br />
اولدوغونو قلمه آالراق يازير کي، آذربايجان ميلى حؤکومتي بوتون قبول ائديلمز وئرگيلرين ھاميسينا قيزيل خطله قلم<br />
چکدي و مولکدار بھرهسيني عدالتلي اساسالر اوزرينده يئنيدن قوردو. دؤلت تورپاقالرينين کندليلر آراسيندا بؤلونمهسي<br />
نتيجهسينده کئچميشده اؤز زحمتلرينين بھرهسيندن استفاده ائده بيلمهين کندليلرين بؤيوک حيصه سي تورپاق صاحيبي<br />
اولدو. اونالر بؤيوک عالقه ايله ايشه باشالياراق اؤز احتياجالريني رفع ائتمک اوچون کندلي بانکيندان استفاده<br />
ائديرديلر26.<br />
ميلى حؤکومتين حياتا کئچيرديگي رفورماالري حتّي دونيانين بير سيرا مطبوعاتي دا تصديق ائدير. واشينقتوندا چيخان<br />
ژورنالي ميلى حؤکومتين بو اصالحاتيني اعتيراف ائتمک مجبوريتينده قاالراق يازير:<br />
صيانچيالرين رھبري و يئني رئژيمين باش نازيري پيشهورى دقيق و تاثيرلي تشبوثله بير سيرا چوخ الزيملي<br />
اصالحاتالر کئچيرتدي. بونالر تورپاق اصالحاتيندان، فھلهلرين وضعيتينين ياخشيالشديريلماسي، اجتماعي ايشلرين و<br />
معاريف ايشلرينين انکشافي تدبيرلريندن عبارت ايدي»27.<br />
The«Midle East»<br />
ميلى حؤکومت آز مودتده موسيقي، تئاتر و اينجه صنعتين انکشاف ائتديريلمهسي ساحه سينده ده بير سيرا مووفقيتلي ايشلر<br />
گؤردو. تبريز شھرينده آذربايجان دؤلت تئاتري، اوغالن و قيزالردان عبارت موسيقيلي رقص آنسامبلي — فيالرمونييا<br />
ياراديلدي. اورمييه شھرينده دؤلت تئاتري ياراديلدي. شھرلريميزده موسيقي مکتبلري، موزهلر تشکيل ائديلدي. تبريز<br />
شھرينده ستار خان، باغير خان و شئيخ محمد خييابانينين ھئيکللري قويولدو.<br />
بو بارهده تئھراندا نشر ائديلن «داد» قزئتينين موديري ابولحسن عميدي نوري اؤز خاطيرهلرينده يازير: «ھله ايندييه قدر<br />
ايرانين پايتاختي اوالن تئھراندا نه دؤلت، نه بلدييه و نه ده دؤلتلي آدامالر طرفيندن ايرانين مرکزينه الييق اوالن بير تئاتر<br />
سالونو تيکيلمهميشدير. حالبوکي آذربايجاندا بئش آي مودتينده تيکينتي و قوروجولوق فعاليتي خوصوصي سورعتله<br />
ايرهليلهمکدهدير»28.<br />
8
www.achiq.org<br />
.<br />
آذربايجان خالقينين حاق ايشيني و آزاد سسيني بوتون دونيايا يايماق اوچون تبريز شھرينده آذربايجان راديو ستانسياسي<br />
ياراديلدي.<br />
شاعير و يازيچيالريميزين يازيب ياراتماالري اوچون گئنيش فعاليت مئيداني آچيلدي. اونالرين آنا ديلينده اثرلري چاپ<br />
اولونماغا باشالدي.<br />
گنج ميلى حؤکومتين اجتماعي اقتصادي تدبيرلري آذربايجان خالقيني سئوينديرديگي کيمي، اونون "ايلديريم سورعتي ايله<br />
ياييالن تاثيري ايران زحمتکشلرينه چاتدي و موباريزهده اونالري روحالنديردي.<br />
ايرانين موختليف شھرلرينده ياشايان آذربايجان زحمتکشلري «آذربايجان» قزئتي رئداکسياسينا يازديقالري مکتوبالردان<br />
بيرينده اؤز سئوينجلريني بئله افاده ائديرديلر: بيز تئھراندا ياشايان آذربايجانليالر، «آذربايجان» قزئتيني اوخودوغوموز<br />
زامان بيزلرده يئني روح يوکسکليگي و بؤيوک شادليق عمله گلير. تزه ميلى حؤکومتين آز مودت عرضينده بؤيوک قدملر<br />
آتماسي بيزي حديندن آرتيق سئوينديرير.<br />
اؤلکهميز و آنا يوردوموز اوالن آذربايجانين ھر جھتدن ترقي ائتمهسي، امنيتين برپاسي، معاريف و مدنيتين اؤز آنا<br />
ديليميزده اولماسي، کند تصروفاتينين انکشافي اوچون الزيمي تدبيرلرين گؤرولمهسي، تبريزده يئني توخوجولوق و<br />
باشقا کارخاناالرين تئز بير زاماندا ايشه سالينماسي، ديلنچيلرين ييغيليب ايشه جلب ائديلمهسي و باشقا يئنيليکلري<br />
«آذربايجان» قزئتينده اوخويارکن قلبيميز فرحله دولور، بيزه جان وئرير29.<br />
آذربايجانداکي دموکراتيک حرکاتين و ميلى حؤکومتين اقتصادي تدبيرلرينين ايران خالقينين ميلى آزادليق حرکاتينا،<br />
ياخين شرق و اورتا شرق خالقالرينا گؤسترديگي موثبت تاثير حاقيندا پيشهورى دئميشدير: تاريخ فرقهميزين آذربايجان<br />
خالقي و ايران ميلتي اوچون گؤردويو بؤيوک ايشلري قيزيل خطله قئيد ائدهجک و خالق اونو آلقيشالياجاق، سئوهجک و<br />
باشي اوجا اوالجاقدير.<br />
آذربايجان خالقينين گؤتوردويو قدملر ايران خالقي اوچون تقليد سرمشقي اولموشدور. يئر بؤلگوسو، بو کيمي باشقا<br />
اصالحاتالر تئھران قزئتلري، آزاديخاھالري و سياستچيلرينين گوندهليک شعاري اولموشدور. دئديگيميز کيمي، ايران<br />
خالقي بيزيم حرکاتيميزدان الھام آلير و بو بير سسدير کي، خالقي آييلتميشدير30.<br />
فرقهنين و حؤکومتين قارشيسيندا دوران ان مھم مسلهلر بارهسينده دانيشارکن امپرياليستلرين و ايرانين ارتجاعي<br />
قووهلرينين آذربايجان خالقينين ميلى آزادليغي علئيھينه ھر گون و ھر دقيقه يئني يئني فيتنهکارليقالر، سوي قصدلر و<br />
ھوجومالر تشکيل ائتديگيني خاطيرالداراق پيشهورى دئميشدير کي، فدايلر، دئديگيم کيمي، بؤيوک خيدمت گؤسترديلر.<br />
الکين اونالر ايله دوشمنين نيظامي قوشونالرينين قاباغينا چيخماق اولماز، دوشمن ياتماميشدير. او، خاريجي امپرياليست<br />
دؤلتلرين کؤمگي ايله بيزيم آزادليغيميزي محو ائتمگه حاضيرالشير. بيز بير آن غفلت ائده بيلمريک. اونا گؤره نيظامي<br />
ميلى قوشون حيصه لري دوزلتمهليييک بونون اوچون فرقه گرک جدى حاضيرليق آپارسين. ميلتين بوتون ساغالم<br />
افراديني ميلى وظيفهني يئرينه يئتيرمک اوچون سفربرليگه آلمالي، تام معناسي ايله معاصير بير قوشون ياراديلماليدير.<br />
فرقهنين قارشيسيندا دوران ان بؤيوک مساله بوندان عبارتدير31.<br />
بو گؤستريشلري الده رھبر توتان آذربايجان ميلى حؤکومتي و آذربايجان ميلى مجليسي خالق قوشونالري تشکيل ائتمک<br />
حاقيندا اؤزلرينين قانون و قرارالريني حاضيرالييب، گونون تاخيره سالينماز مسالهسي کيمي خالق کوتلهلرينه<br />
چاتديرديالر.<br />
آذربايجانين بوتون شھر و کندلرينده بو موناسيبتله کئچيريلن ميتينقلرده خالق کوتلهلري اؤز آزادليقالريني قوروماق<br />
اوچون آذربايجان ميلى مجليسينين و ميلى حؤکومتين بو چاغيريشيني دا بؤيوک روح يوکسکليگي و سئوينجله<br />
قارشيالديالر.<br />
9
عجا<br />
www.achiq.org<br />
«آزاد ملت» قزئتي صولح اوغروندا، خالقين امين آمانليغيني مودافيعه ائتمک مقصدي ايله ياراديلميش خالق قوشونونون<br />
گئنيش کوتلهلر طرفيندن رغبت و محبتله قارشيالنديغيني گؤسترهرک يازير کي، آذربايجانين بو گونکو ميلى قوشونو<br />
خالقيميزين ارادهسي ايله يارانميش و آزادليغيميزي، استقالليميزي قوروماق اوچون بؤيوک عاميل حساب اولونور. خالق<br />
قوشونوموز ميلتيميزين سئوينجي و اورک محبتي ايله قارشيالنير. بو گون ميلتيميز، اونون آزادليغيني قورويان و<br />
حاکيميتيني حيفظ ائدن قوشونا بؤيوک رغبت و صميميت گؤسترير32.<br />
ايران قوشونالرينين باش قرارگاه ريسي گئنئرال ارفعنين اؤزباشيناليغينا و ارتجاعي حرکتلرينه قارشي عوصيان<br />
سسلريني اوجالتميش آذربايجانلي و فارس ظابيطلريندن بير دستهسي ايران قوشونالريندان قاچاراق آذربايجانا پناه<br />
گتيرديلر.<br />
بو موباريز ظابيطلري آزاد آذربايجان بؤيوک حؤرمت و صميميتله قارشيالدي. فرقه و ميلى حؤکومت اونالرين حربي<br />
درجهلريني آرتيردي، خالق قوشونالريندا اونالرا الييق مقامالر وئردي.<br />
* * *<br />
و. اي. لنين عوموم خالق حرکاتيني خاراکتئريزه ائدهرک اونا بئله تعريف وئرميشدير: «عوموم خالق حرکاتي او<br />
حرکاتدير کي، بوتون اؤلکهنين اوبيئکتيو احتياجالريني افاده ائدهرک اؤز آغير ضربهلريني اؤلکهنين انکشافينا مانع<br />
اوالن اساس دوشمن قووهلرينه وورور. عوموم خالق حرکاتي او حرکاتدير کي، اھالينين بؤيوک چوخلوغو اؤز رغبتي<br />
ايله اونا يارديم ائدير»33.<br />
1945—1946 جي ايللرده آذربايجاندا ميلى آزادليق حرکاتيندا بوتون خالق کوتلهلري ايشتيراک ائتميش و اونون بوتون<br />
تدبيرلريني حياتا کئچيرمکده اونا يارديم ائتميشلر.<br />
آذربايجان خالقينين ميلى آزادليق حرکاتي ايران اوچون تام معناسي ايله داخيلي بير ايش ايدي. ايران خالقالري بو حرکاتا<br />
بؤيوک اوميد بسلهييرديلر. الکين داخيلي و خاريجي مورتجعلر اونو ايراندان آيريلماق کيمي قلمه وئرمکله، مقصدلري بير<br />
طرفدن، بو حرکاتي ايران خالقالرينين نظريندن سالماق، لکهلهمک و خالق کوتلهلرينده ميلى آزادليق موباريزهسي<br />
احوالي روحييهسيني ضعيفلتمک، ديگر طرفدن، داخيلده کوتلهلري ميلى حؤکومته قارشي تحريک ائتمکدن عبارت ايدي.<br />
ايستر 1905—1911 جي ايللر ستار خان حرکاتي، ايستر 1917—1920 جي ايل شئيخ محمد خيياباني حرکاتي،<br />
ايسترسه ده 1945—1946 جي ايل پيشهورىنين باشچيليغي ايله اولموش ميلى آزادليق حرکاتي دؤرونده آذربايجان<br />
خالقي اله سيالح آالراق منفور استبداد اوصولي ادارهسي علئيھينه، موستملکهچيليک ظولمونه قارشي آياغا قالخديغي<br />
زامان اونون دوشمنلري، امپرياليست جاسوسالري بو خالقين موقدس حرکاتيني لکهلهمک مقصدي ايله اونو ايراندان<br />
آيريلماق کيمي قيمتلنديرمگه جان آتميشالر.<br />
امپرياليست دايرهلرين ارادهسي ايله اداره اولونان تئھرانين ارت<br />
لکهدار ائتمک مقصدي ايله اونا جوربجور بؤھتانالر آتيرالر.<br />
ي قزئتلري آذربايجان خالقينين ميلى آزادليق حرکاتيني<br />
مشھور مطبوعات فريلداقچيسي يالچين باشدا اولماقال، تورکييهنين بير سيرا فاشيستپرست مطبوعاتي دا رئيتئر<br />
آگئنتليگينين آذربايجان خالقينين ميلى آزادليق حرکاتي علئيھينه ياغديرديغي بؤھتانالري بؤيوک جانفشانليقال تکرار<br />
ائديردي.<br />
تورکييه راديوسو آذربايجان خالقينين اؤز مقدراتينا صاحيب اولماسيني اونون ايراندان آيريلماسي کيمي قلمه وئرمگه<br />
جدى جھد ائديردي.<br />
الکين آذربايجاندا نشر اولونان دموکراتيک مطبوعات امپرياليستلره منسوب اوالن و اونالرين گؤستريشي ايله حرکت<br />
ائدن دوشمنلرين بو بؤھتانالريني آمانسيزليقال افشا و آلت اوست ائدهرک داشيني داش اوسته قويموردو.<br />
10
www.achiq.org<br />
«آذربايجان» قزئتي بو موناسيبتله يازميشدير کي، بيز ھله دموکراتيک حرکاتيميز باشالنان گونلرده دئميشديک کي، قوي<br />
عوثمانلي افنديلر ناحاق يئره بوغازالريني جيرماسينالر، بو کئچهدن اونالرا بؤرک اوال بيلمز، آذربايجان ھر نه<br />
ايستهميش اولسا، ايرانين داخيلينده قالماق شرطي ايله ايستهيير.<br />
.<br />
بيز بيگانهلرين داخيلي ايشلريميزه دخالت ائتمهسينه ايمکان وئرميهجهييک تورکييه مورتجعلري اگر تورک خالقيني<br />
آمئريکا موستملکهچيلرينين قوجاغينا آتماقدا اؤزلريني بگنيرلرسه، بيزيم بونا سؤزوموز اوال بيلمز، الکين بيز آذربايجان<br />
خالقيني ايراندان آييرماق فيکرينده دئييليک. قوي تورکلر آنالسينالر و خاينانه سسلريني کسيب بيزي اؤز حاليميزا<br />
بوراخسينالر34.<br />
ايران ھمکارالر اتفاقي مرکزي شوراسينين اورقاني اوالن «ظفر» قزئتي «آذربايجان و ايران فھلهلرينين حرکاتي»<br />
آدلي مقالهسينده دوشمنلرين ياغديرديقالري بؤھتانالري رد ائدهرک گؤسترير کي، آذربايجان قھرمانالر يوردودور، او<br />
ائله بير يئردير کي، ايرانين بؤيوک آزادليق حرکاتي اورادان باش وئرميش و مشروطهنين باغي بو خالقين<br />
اوغولالرينين قاني ايله سوواريلميشدير. او بو دفعه يئنه ده جالد فاشيست حؤکومتينين آزادليغين آخيرينجي آثاريني محو<br />
ائتمک ايستهديگي بير زاماندا قيام ائتدي. او قيام ائتدي و ثبوت ائتدي کي، آزادليغي اله آلماق اوچون آسيادا بير ميلت<br />
واردير. او موباريزه آپارير، قوربان وئرير، موستملکهچيلرين و اونالرين نؤکرلرينين اللريني کسير و آزادليغا نايل<br />
اولور.<br />
آنجاق مورتجعلر دئييرلر: او، ايراندان آيريلماق ايستهيير: امپرياليستلرين شئيپورالري لوندون، واشينقتون و آنقارادان<br />
فرياد ائديرلر کي، آذربايجان ايراندان آيريلماق ايستهيير. آما آذربايجان اونالرا ديشسينديريجي جاواب وئريب دئدي:<br />
آذربايجانداکي آزادليق بوتون ايراندا حياتا کئچمهليدير35.<br />
1958 جي ايلده امپرياليستلرين گؤستريشي ايله ايرانين ارتجاعي دؤلتي طرفيندن گولنميش، حزب توده ايرانين مرکزي<br />
کوميتهسينين عوضوو، انقالبچي کومونيست خوسرو روزبه تئھراندا حربي محکمهدهکي مودافيعه نيطقينده آذربايجان و<br />
کورد خالقالرينين ميلى آزادليق حرکاتينا لکه وورانالرا بئله جاواب وئرميشدير: «1945—1946 جي ايللرده باش<br />
وئرميش آذربايجان و کوردوستان حرکاتينين اصال آذربايجاني ايراندان آييرماق جھدي اولماميش، حتي، عکسينه، بيزيم<br />
ميلى آزادليق و استقالليتيميزين ساخالنماسينا، قورونماسينا و مؤحکملنمهسينه سبب اولموشدور»36.<br />
آذربايجان خالقينين 1945—1946 جي ايل ميلى آزادليق حرکاتينين ھئچ زامان ايراندان آيريلماق فيکري اولماميش،<br />
او، ايران داخيلينده ياشايان خالقالرين قارداشليق و انقالبي ھمکارليغينا آرخاالنميش، ارتجاعي اوصولي ادارهيه، اونون<br />
آذربايجانداکي حؤکمرانليغينا، امپرياليزمين موستملکهچيليک سياستينه قارشي باش وئرميش موترقي بير حرکات<br />
اولموشدور. بو حرکات ايران خالقالرينين ميلى استقالليت و آزادليق اوغروندا، امپرياليزم، ارتجاع رئژيمينه قارشي<br />
آپارديقالري موباريزه حرکاتينين آيريلماز حصهسي اولموشدور.<br />
دئمهلي، پيشهورىنين باشچيليق ائتديگي ميلى آزادليق حرکاتي بوتون اؤلکهده حياتا کئچيريلمهلي اوالن عوموم ايران<br />
انقالبينين بير حيصه سي و موقدس بير عوصيان اولموشدور»37.<br />
خسرو روزبه بو بارهده اؤز مودافيعه نيطقينده اوبيئکتيو اوالراق گؤسترميشدير کي، آذربايجان ميلتينين، کورد<br />
ميلتينين، فارس ميلتينين و اقليتده قاالن ميلتلرين اؤز مقدراتيني حل ائتمگى، اؤزو ده ايرانين واحيد بايراغي آلتيندا<br />
فدراتيو حؤکومت تشکيل ائتمک جھديني ھئچ واخت اؤلکهنين بوتؤولوگونه خلل يئتيرمک جھدي کيمي گؤسترمک<br />
اولماز. نه آذربايجان ميلتينين، نه کورد ميلتينين و نه ده اونالرين سياسي رھبرلرينين اؤلکهنين اراضي بوتؤولوگونه<br />
آزاجيق دا اولسا خلل يئتيرمک مقصدي داشييان فيکيرلري اولماميش و يوخدور38.<br />
آذربايجان خالقينين ميلى آزادليق حرکاتي فھلهلرين ھمرايليگي و اونالرين انقالبي ھمکارليغيني مؤحکملنديرهرک،<br />
گئنيش خالق کوتلهلريني دموکراتيک حاکيميت ياراتماق اوغروندا بيرگه موباريزهيه قالديرميشدير. بو حرکاتين ياراتميش<br />
اولدوغو ميلى حؤکومت امپرياليستلرين و ايران مورتجعلرينين آذربايجانداکي حؤکمرانليغيني آلت اوست ائديب خالقا<br />
دموکراتيک حوقوقالر وئرميش، اونو ظولم و اسارتدن نجات تاپميش آزاد بير خالق کيمي دونيايا تانيتميشدير.<br />
11
عدا<br />
www.achiq.org<br />
تئھرانين ساتقين مطبوعاتي نؤوبتي بير ياالن يازاراق بئله گؤسترمک ايستهيير کي، اگر تئھران آذربايجانا ياخشي<br />
باخسايدي و اورايا عادل بير حؤکومت گؤندرسه ايدي، آذربايجاندا ميلى آزادليق حرکاتي باش وئرمزدي.<br />
الکين ايشين حقيقتي بئله دئييلدي. حرکاتيميز يالنيز آذربايجان خالقينين ارادهسي ايله وجودا گلميشدير. آذربايجانلي<br />
قرينهلر بويو آزاد ياشاماق ايستهميشدير. آذربايجان خالقي ايستهييردي کي، اؤز مقدراتيني اؤزو حل ائتسين.<br />
وا، چؤرک و ياخشي حاکيم داعواسي دئييل ايدي. دئمک، حرکاتيميز داھا درين سببلردن مئيدانا چيخميشدير<br />
.39<br />
يئري گلميشکن قئيد ائدک کي، موصطافا بارزانينين باشچيليغي ايله عيراق کوردلرينين حاضيردا آپارديقالري<br />
موباريزه عئيني ايله آذربايجان حرکاتينين تکراريدير، زيرا، آذربايجانليالر کيمي، کوردلر ده آيريلماق دئييل، موختاريت<br />
آلماق اوغروندا ووروشورالر.<br />
ايرانين ساتقين ارتجاعي مطبوعاتينين نؤوبتي ياالن و افتراالري دموکراتيک مطبوعاتين صحيفه لرينده گئتديکجه داھا<br />
کسکين افشا اولونوردو. تئھرانين ارتجاعي دايرهلرينه منسوب اوالن ھمين قزئتلر آذربايجان خالقينين اؤز مقدراتينا<br />
صاحيب اوالراق ايري آديمالرال ايرهليلهديگيني و آذربايجانين ميلى دموکراتيک حرکاتينين ايرانا تاثيريني گؤرهرک<br />
يئني بير حيله يه ال آتديالر. اونالر خوزيستان مسالهسيني اورتايا آتاراق دئييرديلر کي، اگر بيز آذربايجانا بو حاق و<br />
امتيازالري وئرسک، خوزيستان دا ايستيهجک. ارتجاعي منبعلر بو يول ايله بيزيم حرکاتيميزا مانعچيليک تؤرتمک<br />
اوچون خوزيستاندا جوربجور تشببوثلر ائدير، عربلر اتحادييهسي وجودا گتيريرلر. بو ياالنچي اتحادييه عرب. دؤلتلرينه<br />
شيکايت ائدير و خوزيستاني ايراندان آييرماق و عرب اؤلکهلرينه قوشماق ايستهيير. الکين بيزيم ھئچ واخت ايراندان<br />
آيريلماق شعاريميز اولماميشدير. بيز ھر نه ايستهميشيک، ايران داخيلينده ايستهميشيک، بيزيم دوشمنلريميز آذربايجان<br />
حرکاتيني آرادان قالديرماق اوچون خوزيستاني ايراندان آييرماق ايستهييرلر. دوشمنلريميزين گتيرديکلري بھانهلر و<br />
خوزيستان مسالهسيني اورتايا آتماالري سياسي ماجراچيليغين بير تظاھورودور40.<br />
و. اي. لنين ھله واختي ايله بئله بورژوا مداحالريني کسکين افشا ائدهرک يازميشدير: «سيزين آزادليق و دموکراتييا<br />
حاقيندا دانيشديقالرينيز گورولتولو سؤزلردن، چئيننميش عبارهلردن، بير دب شکلي آلميش بوشبوغازليقدان و يا<br />
ريياکارليقدان عبارتدير. بو، بزک دوزک وئريلميش بير لؤوحهدير. حقيقتده ايسه سيز مؤمين دونوندا شئيطانسينيز. سيزين<br />
قلبينيز تام بير گدا قلبيدير، سيزين علمينيز، مدنيت و معاريفينيز ايسه پئشهکار فاحيشهليگين يالنيز بير نؤعودور، چونکي<br />
سيز اؤز قلبينيزي ساتيرسينيز...»41.<br />
مساله تک آذربايجان مسالهسي دئييلدير. سؤز بوتون ايراندا آزادليق، دموکراتيک اوصولونون ياييلماسي اوستوندهدير.<br />
تئھرانين حاکيم دايرهلريني، ايرانين بؤيوک فئودال و تورپاق صاحيبلريني قورخويا ساالن دا بوراسيدير. اونالر قانون<br />
اساسي پردهسي آلتيندا بوتون خالقين حوقوقالريني محو ائتمگه چاليشيرالر. داوا کندلينين آلديغي تورپاق و خالقين آلديغي<br />
اصيل حاکيميت اوستوندهدير.<br />
سؤز مشروطهنين، دموکراتيک اوصولونون ايراندا اجرا ائديلمهسي و بيزيم باشالديغيميز بؤيوک اصالحات<br />
پروقرامينين بوتون مملکت داخيلينده حياتا کئچمهسي اوستوندهدير.<br />
ايران و آذربايجانين دموکراتيک مطبوعاتي، بير طرفدن ايرانين ارتجاعي قزئتلرينين ياالنالريني افشا ائدير، ديگر<br />
طرفدن ايسه بين الخالق ارتجاعيا سارسيديجي ضربهلر ائنديرير و دوشمنلرين ايچ اوزونو و يئريتديکلري قارا<br />
سياستلريني افشا ائدير، واختلي واختيندا کوتلهلره آچيب گؤستريردي.<br />
آذربايجاندا نشر ائديلن دموکراتيک مطبوعاتين ميلى آزادليق حرکاتينداکي رولونو قيمتلنديرهرک «آذربايجان»<br />
ايللرده آذربايجانين موختليف شھرلرينده نشر اولونان<br />
مجموعهسي يازير:<br />
دموکراتيک مطبوعاتيميز داخيلي و خاريجي ارتجاع ايله اوز اوزه دوروب اؤن آتش خطينده دايانميش دؤيوشچونون<br />
وضعيتيني آنديرير»42.<br />
«1324—1325 جي (1945—1946 جي)<br />
12
ص«<br />
وط«<br />
www.achiq.org<br />
***<br />
بو زامان آذربايجان خالقينين ميلى آزادليق حرکاتينين مؤحکم داياغي اوالن حزب توده ايرانين موباريز مطبوعاتي<br />
آذربايجان خالقينين حاقلي طلبلريني، حياتا کئچيرميش اولدوغو بوتون سياسي، اقتصادي و مدني تدبيرلريني آلقيشاليير و<br />
اونا طرفدار چيخيردي.<br />
پيشهورى ھمين انقالبي مطبوعاتي قيمتلنديرهرک دئميشدير کي، بيزيم حرکاتيميزا تئھراندا چيخان آزاديخاه قزئتلر، او<br />
جوملهدن: «رھبر»، «ظفر» و سايرلري عوضسيز اوالراق کؤمک ائديرلر. اونالر بيزيم حرکاتيميزين ايکينجي سوتونو<br />
ايديلر.<br />
آذربايجان، کورد و ايران خالقالرينين سووئت خالقالري آراسيندا گئنيشلنمکده اوالن اقتصادي مدني عالقه لر و<br />
دوستلوق موناسيبتلري بو خالقالرين اقتصاديات و مدنيتينين انکشافينا ان ياخشي تاثير گؤستريردي.<br />
ادبيات، اينجهصنعت، معاريف و مدنيتين ايرهليلهمهسينه کؤمک ائدن سووئت اتفاقي ايله مدني رابطه ساخاليان ايران<br />
جمعيتي تبريز شؤعبه سينين نشرياتي بديعي، علمي، اجتماعي و سياسي اھميته ماليک اوالن بير سيرا قيمتلي اثرلر نشر<br />
و 1946 جي ايللرده نشر ائديلميش «ظفر نغمهلري»، آذربايجان شاعيري «حئيران<br />
ائتميشدير. بونالردان<br />
خانيمين ديواني»، ايب تبريزينين شرح حالي»، «ميرزعلي معجوزون سئچيلميش اثرلري»، بؤيوک روسيا<br />
يازيچيسي «ماکسيم قورکينين شرح حالي» و سئچيلميش اثرلريندن عبارت اوالن کيتابچا، «نغمه»، «اوستا زئينال»،<br />
«الي الي»، شاعير «علي فطرتين» «ائليم آزادير»، بؤيوک روس تمثيلچيسي » يا آ. کريلووون قيسا شرح حالي» و<br />
بير نئچه منظوم داستانالر کيتابچاسيني و س. گؤسترمک اوالر.<br />
.<br />
1945 ،1944<br />
ميرزه ايبراھيمووون 1946 جي ايلده تبريزده «آذربايجان ديلي» آدلي کيتابچاسينين نشري آذربايجان خالقينين دوغما<br />
ديلينين تاريخن اؤيرهنيلمهسينده بؤيوک بير واسيطه اولموشدور.<br />
تاريخ علملري ناميزهدي، دوسسئنت شرفلينين «آذربايجان خالقينين موغول ايستيالچيالري علئيھينه موباريزهسي» آدلي<br />
کيتابچاسي دا آذربايجان خالقينين اشغالچيالرا قارشي تاريخي موباريزهسي نؤقطه نظريندن دقته الييقدير. سووئت<br />
آذربايجانينين تاريخي انکشافيني اؤزونده عکس ائتديرن انور محمدخانلينين باھار» آدلي کيتابچاسي سووئت اتفاقي<br />
ايله مدني رابيطه ساخاليان ايران جمعيتي تبريز شؤعبه سينين فعاليتينين نتيجهسيدير. بو کيتابچادا مؤليف سووئت<br />
حاکيميتي دؤرونده سووئت آذربايجاني خالقينين الده ائتميش اولدوغو بوتون نايليتلري باريز قلمله ايضاح ائتميشدير.<br />
25»<br />
آذربايجان خالقينين مشھور يازيچيالريندان فريدون ايبراھيمينين 194ب جي ايلده «آذربايجانين قديم. تاريخيندن» آدلي<br />
اثرينين نشري ده اؤز نؤوبهسينده بؤيوک اھميته ماليکدير. ھمين اثرده آذربايجان خالقينين اؤز ميلى استقالليتي<br />
اوغروندا يادائللي ايشغالچيالرا قارشي آپارديغي قھرمانليق موباريزهسي عکس ائتديريلميشدير. يازيچي آذربايجانين قديم<br />
تاريخيني ساختاالشديرانالرا ديشسينديريجي جاوابالر وئرميشدير.<br />
بؤيوک روس خالقينين ادبي و علمي سيماالريني ايران خالقالري ايله تانيش ائتمکده سووئت مدنيت ائوينين نشرياتي<br />
بير سيرا مووفقيتلي ايشلر گؤرموشدور. آذربايجانين دموکراتيک مطبوعاتينين صحيفه لرينده سووئت مدنيت ائوينين<br />
فعاليتي گؤستريلميشدير.<br />
«سووئت مدنيت ائوي نشرياتينا نظر» آدلي مقالهده دئييلير: «بؤيوک روس خالقينين ايندييهدک گئنيش ايران خالقالري<br />
آراسيندا مجھول قاالن ادبي، علمي سيماالري يالنيز سووئت مدنيت ائوي واسيطهسي ايله خالقيميز ايچريسينده طبع و نشر<br />
ائديلميشدير»43.<br />
تبريزده نشر ائديلميش«وطن يولوندا» قيزيل عسکر قزئتي اونالرجا شاعير و يازيچي يئتيشديرميش، «شاعيرلر<br />
مجليسي» اؤزونون نشر ائتديگي مطبوعاتي ايله آذربايجان شاعيرلريني گئنيش خالق کوتلهلرينه تانيتديرماقدا دقته الييق<br />
ايشلر گؤرموشدور. ن يولوندا» قزئتي آذربايجان خالقينين ادبي ديلينين انکشافيندا و تکميللشمهسينده ده اولدوقجا<br />
13
وط«<br />
وط«<br />
وطن»،«<br />
www.achiq.org<br />
بؤيوک رول اويناميشدير. قزئتين صحيفه لرينده صمد وورغون، سولئيمان روستم، محمد راحيم، ميرزه ايبراھيموو،<br />
رسول رضا، عوثمان ساريوللي، ق. موسايئو، جعفر خندان، اي. نظروو، س. عابباسوو، ق. محمدلي و باشقا شاعير و<br />
يازيچيالرين چاپ ائديلميش اثرلري گئنيش خالق کوتلهلريني فاشيزمه قارشي موباريزهيه روحالنديريردي.<br />
آذربايجاندا دموکراتيک مطبوعاتين، آنا ديلينده قزئت و ژورنالالرين مئيدانا گلمهسينده بو قزئتين موثبت تاثيري و بؤيوک<br />
رولو اولموشدور.<br />
ن يولوندا» قزئتي يانيندا تشکيل اولونموش «شاعيرلر مجليسي» آذربايجانين الليدن چوخ شاعيريني اؤز اطرافيندا<br />
بيرلشديرهرک اونالرين ياراديجيليغينا ياخيندان کؤمک ائديردي. بو شاعيرلردن علي فيطرت، مير مھدي اعتيماد،<br />
ايبراھيم ذاکير، باالش آذروغلو، علي توده، ھيالل ناصيري، کاشيف، آشيق حوسئين جاوان، مير مھدي چاووشي، م.<br />
نيکنام، حؤکومه بيللوري، مدينه گولگون، محزون، مرتضا پير، فخرالدين نوري، م. درفشي و س. گؤسترمک اوالر.<br />
بونو جسارتله دئمهليييک کي، ميلى آزادليق حرکاتيميزين نتيجهسينده بير سيرا جاوان شاعيرلريميز حقيقي<br />
ياراديجيليقالري ايله اؤزلرينه شؤھرت قازانديرميشالر. «آذروغلو، علي تود، مدينه گولگون، م درفشي و غئيريلري<br />
يالنيز نئھضتيميزين شاعيري حساب اولونا بيلرلر»44.<br />
آذربايجانين ميلى آزادليق حرکاتي، بوتون ساحه لرده اولدوغو کيمي، دموکراتيک ادبياتين انکشافينا دا بؤيوک تکان<br />
وئردي.<br />
«ايندي تام غرورال دئمک اوالر کي، ايران آذربايجانيندا يئني بير ادبيات يارانير. بو ادبيات عومومن آذربايجان ادبياتي<br />
تاريخينده اؤزونه مخصوص بير يئر توتاجاقدير. ميلى حؤکومتيني قوران آذربايجان خالقي اؤز ميلى ادبياتي ايله ده فخر<br />
ائده بيلر. چونکي بو ادبيات خالقين ميلى غوروروندان الھام آلير. آذربايجاندا ميلى حرکاتين بايراقداري اوالن آذربايجان<br />
دموکرات فرقهسينين رھبرليگي آلتيندا آنا ديليند، علمي، مدني موسيسهلر يارانديغي کيمي «شاعيرلر و يازيچيالر<br />
جمعيتي» ده يارانميشدير»45.<br />
آذربايجاندا آنا ديلينده دموکراتيک مطبوعاتين و ادبياتين يارانماسيندا و انکشافيندا تبريزدهکي سووئت مدنيت ائوينين،<br />
سووئت ايران مدني رابيطه جمعيتي تبريز شؤعبه سينين و اونون نشر ائتديگي «شفق»، «مدنيت»،<br />
«آذربايجان» ژورنالالرينين، ن يولوندا» قيزيل عسکر قزئتينين و سايرهنين موثبت و تاثيرائديجي رولو<br />
اولموشدور.<br />
«گونش» مجموعهسي سووئت مدنيت ائوينين ايکي ايلليک فعاليتيني بئله قيمتلنديرميشدير: سووئت مدنيت ائوي<br />
آذربايجان ادبياتي تاريخينين انکشاف و تکامولو بارهسينده کئچميش شاعير، يازيچي، اديب و عاليملرين حيات و<br />
فعاليتيني و اونالرين ترجومه حال و شاه اثرلريني تحليل و نشر ائتمکله کيفايتلنمهييب معاصير شاعير و يازيچيالرين،<br />
خالقيميزين عظمت و مدنيتيني ترننوم ائدن سئچيلميش اثرلرينين نشرينه چاليشاراق بو ايکي ايل مودتينده<br />
کيتاب، مجموعه چاپ و نشر ائتميشدير46.<br />
23 جيلد<br />
«آذربايجان» قزئتي سووئت مدنيت ائوينين علم، معاريف ساحه سينده ائتديگي کؤمکليکلري قيمتلنديرهرک آذربايجان<br />
خالقينين مينتدارليق و تشکورونو بو جوملهلرله بئله افاده ائتميشدير: «مدنيت ائوينين خالقيميزين ترقي و تکامول<br />
يولوندا ائتديگي کؤمکليک چوخ بؤيوکدور. بيز بو مدني تشکيالتين، اونون فاضيل، دگرلي رھبر و ايشچيلرينين<br />
معاريف، مدنيت و صنعت نامينه خالقيميزا ائتديکلريني اونوتماياجاغيق»47.<br />
سووئت دؤلتينين خالقيميزا گؤسترديگي مادي و معنوي کؤمکليگي قيمتلنديرن «غلبه» قزئتي يازير: «خالقيميزين آز بير<br />
زاماندا مدنيت و معاريف ساحه سينده الده ائتديگي مووفقيتلرده بيزه دوست و قارداش اوالن ھمساياميز سووئت اتفاقينين<br />
بؤيوک کؤمکليکلري اولموشدور»48.<br />
14
غ«<br />
www.achiq.org<br />
2<br />
امپرياليستلرين اويونجاغينا چئوريلميش و ايش باشينا گتيريلميش ايرانين دؤلت باشچيالري ايران خالقالري ايله سووئت<br />
خالقالري آراسيندا آرتماقدا اوالن دوستلوغو پوزماغا جيد جھد ائديرديلر. الکين آذربايجان و ايران خالقالري ايران<br />
دؤلتينين خالقا ضيد سياستي علئيھينه چيخاراق، سووئت اتفاقي و سووئت خالقالري ايله اؤزلرينين دوستلوق عالقه<br />
لريني مؤحکملنديرمگي طلب ائديرديلر.<br />
ايران خالقالرينين سووئت اتفاقي خالقالري ايله دوستلوق آرزوالريني افاده ائدن پيشهورى دئميشدير: «سووئت اتفاقي<br />
ايله دوستلوغوموز ايران ااستقاللينين ضامينيدير. اونا گؤره ده ايران و سووئت اتفاقينين دوستلوغو گرک ابدي<br />
اولسون»49.<br />
1945—1946 جي ايللرده آذربايجاندا نشر ائديلميش دموکراتيک مطبوعات بين الخالق انقالبي حرکات تاريخينده يئني<br />
دؤر آچان بؤيوک اوکتيابر انقالبينا، اونون رھبري اوالن سووئت اتفاقي کومونيست پارتيياسينا — والديمير ايليچ لنينه<br />
آرديجيل مقالهلر حصر ائتميشدير.<br />
«آذربايجان» قزئتي نويابر 1946 جي ايل تاريخلي نؤمرهسيني بؤيوک اوکتيابر سوسياليست انقالبينين<br />
ايلدؤنومونه حصر ائتميشدير.<br />
29 جو<br />
ھمين قزئتين نؤمرهسينده دونيا پرولتارياتينين داھي رھبري والديمير ايليچ لنينين شکلي وئريلميشدير. قزئتده «اوکتيابر و<br />
ايران»، «اوکتيابر انقالبي دونيايا نه وئردي؟»، «بؤيوک اوکتيابر انقالبي و خالقالر دوستلوغو»، «اوکتيابر انقالبينين<br />
بين الخالق ماھيتي» و ساير مقالهلر و موختليف شعرلر وئريلميشدير.<br />
«اوکتيابر و ايران» آدلي باش مقالهده دئييلير کي، 1917 جي ايلده بؤيوک اوکتيابر انقالبينين غاليب چيخماسي و چار<br />
استبدادينين ييخيلماسي و دارماداغين ائديلمهسي ايله ايران خالقالرينين حياتيندا يئني بير دؤر آچيلدي. سووئت<br />
حؤکومتي، يارانديغي گوندن بوتون مظلوم خالقالرا، او جوملهدن ايران ميلتي ايله دوستلوق سياستي يئريديب اونالرين<br />
قايغيکش بير قونشوسو اولدو. سووئت حؤکومتي چار امپرياليزمينين عکسينه اوالراق ايرانال بير دوست کيمي رفتار<br />
ائتمگه باشالدي.<br />
لبه» قزئتي 1946 جي ايل 23 جو نؤمرهسيني بؤيوک اوکتيابر انقالبينين 29 جو ايلدؤنومونه حصر ائتميشدير.<br />
قزئتين باشليغيندا بو شعار وئريلميشدير:<br />
«ظولمون چوروموش، موردار ريشهسيني دونيانين آلتيدا بير حيصه سيندن ابدي اوالراق اوزوب آتان قھرمان روس<br />
خالقينا عشق اولسون!»<br />
قزئت يازير کي، يالنيز داھي لنينين دوزگون رھبرليگي سايهسينده روس خالقي و روس پرولتارياتي حقيقي انقالبا<br />
باشالياراق چاريزم قاليقالريني ريشهدن قيريب، آزاد خالق دؤلتيني قورا بيلدي. بئلهليکله، روس خالقي دونيادا ان قاباقجيل<br />
بير ميلت اوالراق دونيا آزاديخاھالرينين داياغيدير50.<br />
«آذربايجان» قزئتي اؤزونون «اوکتيابر انقالبي و شرق» آدلي مقالهسينده يازميشدير: «اوکتيابر انقالبيندان سونرا شرقده<br />
گئنيش آزادليق حرکاتي وجودا گلميش و عصرلر بويو اسير ياشايان، ااستقالل و حاکيميتلري امپرياليستلر طرفيندن<br />
تاپداالنان مظلوم شرق خالقالري امپرياليزمين تسلطونه سون قويماغا ايقدام ائتميشلر. مظلوم خالقالرين بو قورتولوش و<br />
نجات حرکاتيني مودافيعه ائدن بير قووه وارسا او دا سووئت دؤلتيدير. بونا گؤرهدير کي، شرق ميلتلري سووئت<br />
حؤکومتينه و اونالرا موباريزه يولونو گؤسترن و شرقده آزادليق نورو ساچان اوکتيابر انقالبينا حدسيز صداقت و<br />
صميميت بسلهييرلر. اونا گؤره اوکتيابر انقالبي شرق خالقالري اوچون ان بؤيوک و سئويملي بير بايرامدير»51.<br />
و. اي. لنين بوتون زحمتکش بشريتين بؤيوک خيالصکاري و يئر اوزونده يئني آزاد حياتين ياراديجيسي اولموشدور.<br />
و. اي. لنينين آدي غربدن شرقهدک، جنوبدان شيماالدک يئني دونيانين رمزي اولموشدور.<br />
15
غ«<br />
www.achiq.org<br />
آذربايجاندا نشر ائديلن دموکراتيک مطبوعات لنين ايدئياالري ايله روحالنميش و خالقين خوشبختليک، سعادتي اوغروندا<br />
بو ايدئياالردان الھام آلميشدير.<br />
آذربايجان خالقينين بؤيوک لنينه و سووئت دؤلتينه اوالن مينتدارليغي بئله افاده ائديلميشدير:<br />
«لنين روسيادا يارانميش بير گونشدير. الکين اونون شعاالري بوتون دونيانين مظلوم و زحمتکش خالقالرينين<br />
اورکلريني خوش دويغوالرال ايسينديرميشدير.<br />
لنين بشريته خئيرخاھليق اوچون دوغولموش بير قودسيت ايدي. ايندي بوتون آزادليق سئون بشريت بو قودسيته سجده<br />
ائدير»52.<br />
«خاور نو» قزئتي و. اي. لنينين وفاتينين 21 جي ايلدؤنومو گونو موناسيبتي ايله «لنين اؤلموشسه ده لنينيزم ياشايير»<br />
آدلي باش مقالهسينده يازير کي، لنين، بؤيوک اوکتيابر سوسياليست انقالبي واسيطهسي ايله ثبوت ائتدي کي، فالکت،<br />
بدبختليک، ظولم، اسارت و استثماري يالنيز بيرليک و انقالب ايله آرادان قالديرماق اوالر.<br />
لنين اؤلموشسه ده آنجاق لنينيزم ياشايير و غاليب گلير. نه قدر کي، دونيا اؤز محوري اطرافيندا فرالنير، گونش ايشيق<br />
ساچير، دؤرد فصيل بير بيريني عوض ائدير لنينيزمين ايشيقلي اولدوزو ھميشه شفق ساچاجاقدير53.<br />
7204، فئورال<br />
27<br />
.4<br />
.1<br />
.2<br />
.3<br />
.5<br />
.6<br />
.7<br />
.8<br />
.9<br />
.10<br />
.11<br />
.12<br />
.13<br />
.14<br />
.15<br />
.16<br />
.17<br />
.18<br />
.19<br />
.20<br />
1946 جي ايل.<br />
«کوممونيست» قزئتي،، نؤمره.<br />
يانوار 1946 جي ايل.<br />
«پراودا» قزئتي، يانوار 1946 جي ايل.<br />
«آذربايجان» قزئتي، ايکينجي دؤره ه. نؤمره. ،و اييون 1946 جي ايل.<br />
«آذربايجان» قزئتي، ايکينجي دؤره ه. نؤمره. «دموکرات» مجموعهسي، تبريز،. نؤمره. 1، سئنتيابر 1946 جي ايل.<br />
اييول 1946 جي ايل.<br />
«آزاد ملت» قزئتي، نؤمره. اوکتيابر 1946 جي ايل.<br />
«آذربايجان» قزئتي، ايکينجي دؤره ه. نؤمره.<br />
يانوار 1946 جي ايل.<br />
«آذربايجان» قزئتي، ايکينجي دؤره ه. نؤمره. يانوار 1946 جي ايل.<br />
«وطن يولوندا» گوناشيري چيخان قزل عسگر قزئتي،<br />
يانوار 1946 جي ايل.<br />
«اورميه» قزئتي، نؤمره. يانوار 1946 جي ايل.<br />
«آذربايجان» قزئتي، ايکينجي دؤره ه. نؤمره اييون 1946 جي ايل.<br />
يئنه اورادا، نؤمره. 1946 جه ايل.<br />
«آذربايجان» ژورنالي، نؤمره.<br />
اييون 1946 جي ايل.<br />
«آذربايجان» قزئتي، ايکينجي دؤره ه. نؤمره «دموکرات» مجموعهسي، تبريز،. نؤمره. 1، سئنتيابر 1946 جي ايل.<br />
1946 جي ايل.<br />
«يئني شرق» قزئتي، تبريز، نؤمره. 142، اوچونجو ايل، نؤمره. مارت 1946 جي ايل.<br />
«ايزوئستييا» قزئتي، «شھريورين اون ايکيسي»، تبريز، 1946 جي ايل.<br />
نويابر 1946 جي ايل.<br />
لبه» قزئتي، تبريز، نؤمره. 9 ،96<br />
14 ،225<br />
28 ،(336) 47<br />
18 ،104<br />
نؤمره. ،(359) 11<br />
7، سئنتيابر<br />
13 ،99<br />
،(14) 9 سئنتيابر<br />
15 ،250<br />
19 ،65<br />
7 ،25<br />
23 ،1<br />
15 ،250<br />
21<br />
16
آ«<br />
ش«<br />
خ«<br />
عشا<br />
www.achiq.org<br />
. .21<br />
16 ،20<br />
.22<br />
.23<br />
21»<br />
نؤمره. 282، تئھران، 17<br />
.25<br />
،691 تئھران، 12<br />
.26<br />
19 ،18.p .p washington ،1956 ،1<br />
«The Midle East» .27<br />
.28<br />
5 ،141<br />
.29<br />
،(291) 2<br />
.30<br />
21»<br />
4 ،(191) 6<br />
.32<br />
.33<br />
30 ،212<br />
.34<br />
نؤمره. 274، تئھران، 7<br />
.35<br />
.38 .37، .36<br />
21»<br />
.39<br />
.41<br />
1962 1، جي ايل.<br />
.42<br />
15 ،275<br />
.43<br />
.44<br />
.45<br />
.1946<br />
.46<br />
8 ،269<br />
.47<br />
،27 تئبريز، 14<br />
.48<br />
21»<br />
،23 تئبريز، 29<br />
.50<br />
2 ،(340) 51<br />
.51<br />
21 ،(363) 9<br />
.52<br />
،33 تبريز، 22<br />
.53<br />
ھباز» قزئتي، تبريز، 17 يانوار 1946 جي ايل.<br />
آپرئل 1946 جي ايل.<br />
«اورميه» قزئتي، نؤمره. «شھريورين اون ايکيسي»، تبريز، 1946 جي ايل.<br />
آذر»، 1961 جي ايل.<br />
24. سيد جعفر پيشه ورى. اييون 1946 جي ايل.<br />
«ظفر» قزئتي،<br />
آپرئل1946 جي ايل.<br />
«نامه مردم»، نؤمره.<br />
ژورنالي، نؤمره.<br />
ابولحسن عميدي نوري. «آذربايجان دموکرات»، تئھران 1946 جي ايل.<br />
مارت 1946 جي ايل.<br />
«آذربايجان» قزئتي، ايکينجي دؤره ه. نؤمره. 6 سئنتيابر 1946 جي ايل.<br />
يئنه اورادا، نؤمره. آذر»، 1961 جي ايل.<br />
31. سيد جعفر پيشه ورى. آپرئل 1946 جي ايل.<br />
«آزاد ملت»، آذربايجان ميلى مجليسينين اورقاني، نؤمره. و. اي. لئنين، اثرلري، 18 جي جيلد.<br />
ماي 1946 جي ايل.<br />
«آذربايجان» قزئتي، ايکينجي دؤره ه. نؤمره. اييون 1946 جي ايل.<br />
«ظفر» قزئتي،<br />
سرو روزبه حربي محکمهده». 1963، آذربايجان روزنامهسينين نشرياتي<br />
،و آذر»، 1961 جي ايل.<br />
،40. سيد جعفر پيشه ورى، و. اي. لئنين، اثرلري، 13 جو جيلد.<br />
«آذربايجان» مجموعهسي، آذربايجان روزنامهسينين نشرياتي، نؤمره.<br />
آوقوست 1946 جي ايل.<br />
ذربايجان» قزئتي، ايکينجي دؤره ه. نؤمره. «شھريورين اون ايکيسي»، تبريز، 1946 جي ايل.<br />
يرلر مجليسينين نشرياتي)<br />
«شاعيرلر مجليسي». تبريز، اوکتيابر، نويابر 1945 جي ايل.( آذربايجان شاعير و يازيچيالر جمعيتينين نشرياتي.<br />
«گونش» مجموعهسي، نؤمره. 1، تبريز، سئنتيابر آوقوست 1946 جي ايل.<br />
«آذربايجان» قزئتي. نؤمره. نويابر 1946 جي ايل.<br />
«قلب» قزئتي. نؤمره.<br />
آذر»، 1961 جي ايل.<br />
49. سيد جعفر پيشه ورى، اوکتيابر 1946 جي ايل.<br />
«قلب» قزئتي. نؤمره.<br />
نويابر 1946 جي ايل.<br />
«آذربايجان» قزئتي. نؤمره. يانوار 1946 جي ايل.<br />
«وطن يولوندا» قزئتي، نؤمره. يانوار 1945 جي ايل.<br />
«خاور نو» قزئتي، نؤمره.<br />
17
www.achiq.info<br />
Mir Rəhim Vilai<br />
(birinci fəsil)<br />
Cənubi Azərbaycanda Milli Azadlıq Uğrunda Demokratik Mətbuatın<br />
Mübarizəsi<br />
(1945 1946 cı illər)<br />
İkinci dünya müharibəsi dövründə alman faşistlərinin İrandan SSRI yə qarşı təxribatçılıq və hücum<br />
təhlükəsini ləğv etmək məqsədi ilə Sovet hökuməti 1921 ci il Sovet İran müqaviləsinə əsasən İran<br />
torpaqlarına müvəqqəti olaraq Qızıl Ordu hissələrini göndərdi.<br />
Qızıl Ordunun xilaskarlığı nəticəsində ölkədə antifaşist və demokratik hərəkat genişləndi. İranın zindan<br />
və sürgünlərindən azad olunmuş azadlıq sevən və mübariz oğulların əli ilə ölkədə demokratik təşkilat və<br />
cəmiyyətlər yaradıldı.<br />
1941 ci il sentyabr ayının 20 də Tehranda Hizb Tudeyi İran (İran Xalq Partiyası) təşkil olundu. Onun<br />
rəhbərliyi altında İran fəhlələrinin həmkarlar ittifaqı yaranıb fəaliyyətə başladı.<br />
Hizb Tudeyi İranın mübariz mətbuatı olan «Siyasət», «Mərdom», «Rəhbər», «Zəfər» və s. qəzetlər nəşr<br />
olundu.<br />
1941 ci ildən Azərbaycanda da Hizb Tudeyi İranın Azərbaycan təşkilatı təşkil edilərək fəaliyyətə<br />
başladı. Təbrizdə. «Azərbaycan ziddifaşist cəmiyyəti», «Azərbaycan cəmiyyəti», «Azərbaycan fəhlələrinin<br />
Həmkarlar İttifaqı», «Azərbaycan zəhmətkeşlər təşkilatı», «Kanun demokrası Azərbaycan» (Azərbaycan<br />
demokratiya ocağı) və s. mütərəqqi cəmiyyət və təşkilatlar yaradıldı.<br />
Hərəkatın yüksəlişi ilə əlaqədar olaraq, Azərbaycanda Fars və Azərbaycan dilində antifaşist və<br />
demokratik mətbuatın sayı artmağa başladı.<br />
Təbrizdə «Xavəreno», «Fəryad», «Təbriz», «Şahin». «Əxtər şimal», «Vətən yolunda», «Azərbaycan<br />
ulduzu», «Azərbaycan», «Yumruq», «Ədəbiyyat səhifəsi», Ərdəbildə «Cövdət», «Yumruq», Urmiyədə<br />
«Qızıl Əskər» və s. qəzetlər nəşr olundu.<br />
Faşizmə və daxili irticaya qarşı xalq kütlələrinin mübarizəsi genişlənirdi.<br />
Qızıl Ordunun alman faşizmi üzərindəki yeni yeni qələbələri mübarizədə İran xalqlarını ruhlandırırdı.<br />
Hizb Tudeyi İranın rəhbərliyi altında fəhlələr, zəhmətkeşlər öz yaşayış vəziyyətlərini yaxşılaşdırmağı, 8<br />
saatlıq iş günü və sığorta qanunları verilməsini, kəndlilər isə torpaq islahatı keçirilməsini, ölkədə qanun əsasi<br />
mocibincə əyalət və vilayət əncümənlərinin seçilməsi və s. hüquqlarını tələb edirdilər. Ölkənin hər yerində<br />
fəhlələrin siyasi iqtisadi tətilləri, mitinq və nümayişləri, kəndlilərin isə zalım feodallara və jandarmlara qarşı<br />
torpaq uğrunda hərəkatı genişlənərək böyük bir qüvvəyə çevrilirdi.<br />
Müharibənin nəticəsində İranda istibdad hökuməti yıxılmış olsa da onun mahiyyətində heç bir<br />
dəyişiklik əmələ gəlməmişdi. 13 cü məclis nümayəndələrinin hamısı və 14 cü məclisə seçilənlərin<br />
əksəriyyəti1 imperialistlərin əlaltıları və böyük mülkədarlar idilər.<br />
Bir sözlə, ölkədə iyirmiillik mənfur istibdadın yerini «ondan daha həris olan Süheylilər, Tədəyyünlər,<br />
Həkimilər, Saedlər və Sədrüləşraflar tutmuşdular»2.<br />
1
www.achiq.info<br />
Mürtəce hakim dairələr imperialistlərin iradəsini yerinə yetirərək xalq kütlələri üzərində zülm və təzyiqi<br />
artırırdı. Azadlıq və demokratiya uğrunda İran zəhmətkeşlərinin mübarizə hərəkatı qüdrətli bir qüvvəyə<br />
çevrilmişdi.<br />
Azərbaycan xalqı yenə də yerli feodal və kapitalist istismarından başqa imperialistlərin və hakim<br />
dairələrin milli zülm və işgəncəsinə məruz qalmışdı. Şəhərlərdə və kəndlərdə polis və jandarmların<br />
cinayətləri həddini aşmışdı. Demokratik mətbuat bağlanır, cənubda Hizb Tudeyi İranın təşkilat və klublarına<br />
hücumlar təşkil edilirdi.<br />
İran xalqlarının demokratiya və azadlıq tələbləri, şikayət və teleqramlarına İran dövləti silahla cavab<br />
verirdi.<br />
Xalqın mərkəzi hökumətə və xarici imperialistlərə qarşı etirazlı çıxışları, mitinq və nümayişlərinə güllə<br />
və sərnizə ilə cavab verilirdi.<br />
Ölkədə gündən günə artan işsizlik, yoxsulluq, zülm, istismar və hüquqsuzluq narazılığı daha da<br />
şiddətləndirdi.<br />
İranın dövlət başçısı Saed xalqın artan narazılığı və mübarizəsinə etinasız yanaşaraq, xalq kütlələri<br />
üzərində təzyiqi davam etdirirdi.<br />
Bütün bunlar göstərirdi ki, xalqın gücü ilə azadlığa nail olmaq mümkün idi.<br />
İranda demokratik hərəkatı boğmaq üçün irticanın hərtərəfli hücuma keçdiyi bir dövrdə onlara sarsıdıcı<br />
zərbə endirmək və İranda azadlığın təmin edilməsi üçün Azərbaycanda inqilabi dayaq mərkəzi yaratmaq ən<br />
mühüm bir vəzifə kimi qarşıda dururdu.<br />
Sovet Ordusunun Alman faşizmi və Yapon militarizmi üzərində çaldığı ümumdünya tarixi qələbəsi<br />
beynəlxalq şəraiti demokratiya və azadlıq cəbhəsi xeyrinə kökündən dəyişdi, imperializmin müstəmləkə<br />
sisteminə sarsıdıcı zərbə endirdi. Məhz buna görə də o, kapitalist ölkələrində fəhlə hərəkatının artmasına,<br />
müstəmləkə və asılı ölkələrdə milli azadlıq hərəkatının genişlənməsinə səbəb olduğu kimi, bütün İranda və<br />
eləcə də Azərbaycanda xalq hərəkatının yüksəlişinə qüdrətli təkan verdi.<br />
Azərbaycanda sürətlə inkişaf edən demokratik hərəkat imperializmə, daxili irticaya, feodal zülmünə,<br />
istismara, istibdad quruluşuna qarşı mübarizə aparan bütün demokratik və vətənpərvər qüvvələri özünün<br />
vahid bayrağı altında birləşdirərək, bunları qəti mübarizəyə aparan bir firqənin yaradılması zərurətini<br />
meydana çıxartdı. .<br />
Belə bir firqə — mübarizədə. mətinləşmiş Azərbaycan xalqının istək və arzularının təcəssümü olaraq,<br />
ölkənin iqtisadi ictimai həyat ziddiyyətlərinin zəmini şəraitində 1945 ci ilin sentyabrında yaradılmış olan<br />
Azərbaycan Demokrat Firqəsi oldu.<br />
1 və 2 Bax: Seyid Cəfər Pişəvəri, «21 Azər», 1961ci il.<br />
2
www.achiq.info<br />
Milli Azadlıq Hərəkatının İnkişafı və Demokratik Mətbuat<br />
Azərbaycan Demokrat Firqəsi özünün məramını, məqsədini, qərar və göstərişlərini vaxtlı vaxtında<br />
kütlələrə çatdırmaqdan ötrü, habelə bütün xalq kütlələrini öz bayrağı altında birləşdirib qəti mübarizəyə<br />
aparmaq üçün xalqın başa düşəcəyi bir dildə mətbuat nəşr etməyi qərara aldı.<br />
Proletariatın dahi müəllimi V. İ. Lenin «Nədən başlamalı» adlı məqaləsində siyasi qəzetin əhəmiyyəti<br />
haqqında yazmışdır: «...bizə hökmən siyasi qəzet lazımdır. Siyasi orqan olmasa, qarşımıza qoyduğumuz<br />
vəzifə, yəni siyasi narazılıq və protest ünsürlərinin hamısını bir yerə toplamaq, bunların vasitəsi ilə<br />
proletariatın inqilabi hərəkatını canlandırmaq vəzifəsi əsla yerinə yetirilə bilməz»1.<br />
V. İ. Leninin həmin müddəasını əldə rəhbər tutan Azərbaycan Demokrat Firqəsi: yarandığı gündən iki<br />
gün sonra, yəni 1945 ci il sentyabrın 5dən etibarən Azərbaycan dilində «Azərbaycan» adlı qəzet nəşr etməyə<br />
başladı.<br />
1. «Azərbaycan» qəzetinin 1—82 ci nömrəyə qədər müdiri Ə. Şəbüstəri,<br />
2. 83— 151 ci nömrəyə qədər müdiri Əhməd Musəvi;<br />
3. 152—246 cı nömrəyə qədər müdir və redaktoru Fəthi Xoşkənabı.<br />
4. 247—4 (293) cü nömrəyə qədər müdir və redaktoru İsmail Şəms;<br />
5. 5 (294)—82 (371) ci nömrəyə qədər redaktoru Fəthi Xoşkənabi.<br />
Qəzet Azərbaycan Demokrat Firqəsinin orqanı olaraq təhririyyə heyəti vasitəsi ilə nəşr olunurdu. Dörd<br />
nömrəyə qədər həftədə iki dəfə, iki səhifədən, 5 ci nömrədən gündəlik nəşr olunmuşdur. 45 ci nömrədən<br />
etibarən 4 səhifədən ibarət 5 min nüsxə, sonralar isə 7 min tirajla çap edilmişdir.<br />
Azərbaycan xalqının son yarım əsrlik inqilabi hərəkatının zəmini üzərində yaranmış Azərbaycan<br />
Demokrat Firqəsi Azərbaycan xalqının əsas həyati tələblərini özünün mübarizə şüarları qərar verərək həmin<br />
siyasi, iqtisadi və mədəni tələbləri «Azərbaycan» qəzeti vasitəsi ilə də həyata keçirməyə. müvəffəq<br />
olmuşdur.<br />
«Azərbaycan» qəzeti zəhmətkeşlərin coşğun inqilabi qüdrətinə arxalanaraq geniş xalq kütlələrini<br />
firqənin şüarlarını həyata keçirmək uğrunda, xalq hakimiyyəti uğrunda qəti mübarizəyə qaldırdı.<br />
Qəzetin keçdiyi bütün şanlı mübarizə yolu Azərbaycan xalqının milli azadlıq və istiqlaliyyət uğrunda<br />
apardığı tarixi mübarizəsi ilə sıx surətdə bağlı olmuşdur.<br />
Bunu iftixarla qeyd etmək lazımdır ki, 1945 1946 cı illərdə Azərbaycanda demokratik hərəkatın inkişafı<br />
dövründə «Azərbaycan» qəzeti bu mübarizənin bayraqdarı kimi çıxış etmiş və doğma Azərbaycan dilində<br />
çıxan bütün demokratik mətbuata istiqamət vermişdir.<br />
Kütlələri vahid təşkilatda birləşdirərək milli azadlıq uğrunda mübarizəyə qaldırmaqda demokratik<br />
mətbuat Azərbaycan Demokrat Firqəsinin əlində möhkəm və etibarlı silah olmuşdur.<br />
V. İ. Lenin mətbuatın vəzifələri haqqında danışarkən demişdir: «Qəzet yalnız kollektiv təbliğatçı və<br />
kollektiv təşviqatçı deyil, habelə kollektiv təşkilatçıdır» 2.<br />
Demokratik mətbuat sırasında «Azərbaycan» qəzeti həqiqətən təbliğatçı və təşviqatçı olmaqla bərabər,<br />
firqənin proqramını və qarşısında duran aktual gündəlik məsələləri həyata keçirməkdə kollektiv təşkilatçılıq<br />
3
www.achiq.info<br />
rolunu da ifa etmişdir.<br />
Azərbaycan Demokrat Firqəsinin 1945 ci il 12 şəhrivər (3 sentyabr) tarixli müraciətnaməsində<br />
Azərbaycan xalqının istək və arzusu belə ifadə edilmişdir:<br />
«Azərbaycan torpağında dörd milyon yarımdan çox bir xalq yaşayır, onlar özlərinin qomiyyətlərini<br />
təşxis vermişlər, özlərinə məxsus dilləri və ayrı bir adab və rüsumları vardır. Bu xalq deyir ki, biz istəyirik<br />
ki, İranın istiqlaliyyətini və tamamiyyətini hifz etməklə bərabər öz daxili işlərimizi idarə etməkdə muxtar və<br />
azad olaq».3<br />
Azərbaycan Demokrat Firqəsi sinfi tərkibindən asılı olmayaraq, bütün xalqı müqəddəs azadlıq<br />
mübarizəsində iştirak etməyə çağırırdı.<br />
Müraciətnamədə 12 maddədən ibarət şüar irəli sürülmüşdü. Orada deyilir:<br />
İranın istiqlaliyyət və tamamiyyətini gözləməklə bərabər Azərbaycan xalqına azadlıq verilməlidir ki,<br />
Azərbaycanın abadlaşması, maarif və mədəniyyətinin tərəqqisi üçün ümumi məmləkətin adilanə qanunlarını<br />
gözləməklə bərabər öz müqəddəratını təyin etsin. Bu fikri həyata keçirmək üçün çox tezliklə əyalət və<br />
vilayət əncümənlərini seçib işə başlamalıdır4.<br />
Azərbaycan Demokrat Firqəsinin qarşısında sənayenin, daxili və xarici ticarətin genişlənməsi, şəhərlərin<br />
abadlaşması, işsizliyin aradan qaldırılması, kəndli ehtiyaclarının təmin edilməsi, habelə dövlət torpaqlarının<br />
və Azərbaycanı tərk edib qaçan mülkədarların torpaqlarının (əgər onlar tezliklə Azərbaycana qayıtmasalar)<br />
qeyd şərtsiz kəndlilərin ixtiyarına verilməsi kimi təxirəsalınmaz vəzifələr dururdu.<br />
Azərbaycan Demokrat Firqəsinin məqsədlərindən biri də bu idi ki, ibtidai məktəblərdə üçüncü sinfə<br />
qədər dərslər Azərbaycan dilində aparılmalı, üçüncü sinifdən yuxarı Fars dili və Azərbaycan dili ilə yanaşı<br />
tədris edilməli, milli universitet təşkil olunsun.<br />
Müraciətnamədə Azərbaycandan alınan vergilərin yarısından çoxunun Azərbaycanın öz ehtiyaclarına<br />
sərf edilməsi və qeyri müstəqim vergilərin ləğv olunması və başqa tələblər irəli sürülür.<br />
Firqənin 3 sentyabr tarixli müraciətnaməsində irəli sürülən məsələlər xalqın ürək sözləri olub, onun<br />
uzun illərdən bəri uğrunda mübarizə apardığı məqsəd və ideyasını özündə yığcam şəkildə təcəssüm etdirirdi.<br />
Məhz buna görə də o, Azərbaycanın şəhər və kəndlərində geniş xalq kütlələri tərəfindən böyük sevinclə<br />
qarşılandı. Bu münasibətlə də «Azərbaycan» qəzetinə yüzlərlə təbrik məktubları göndərildi. Qəzet bu haqda<br />
yazır:<br />
«Minlərlə azərbaycanlı Azərbaycan şəhərlərində müraciətnamə yapışdırılmış divarların qabağında<br />
toplanıb ürək döyüntüsü ilə onu axıra qədər oxudu, düşündü, alqışladı. Bu vasitə ilə səadət və azadlıq üçün<br />
yol açıldığını hiss etdi. Bu isti istiqbal və hərarətli təvəccöh göstərdi ki, tutduğumuz yol düz və intixab<br />
etdiyimiz hədəf doğrudur»5.<br />
«Azərbaycan» qəzetinin səhifələrində müraciətnamənin bütün yerlərdə: təşkilatlarda, müəssisə və<br />
idarələrdə, fabrik və zavodlarda oxunub bəyənildiyini nümayiş etdirən məktublar dərc edilmişdir.<br />
Bu zaman Azərbaycanda .Hizb Tudeyi İranın (İran Xalq Partiyası) Azərbaycan əyaləti təşkilatı fəaliyyət<br />
göstərirdi. 1945 ci ilin sentyabr ayının 7 də Təbriz şəhərində Hizb Tudeyi İranın Azərbaycan təşkilatının<br />
geniş əyalət konfransı çağırıldı. Konfrans firqənin müraciətnaməsini müzakirə edərək, onun Azərbaycan<br />
xalqının inqilabi yaradıcılıq qüvvəsinə daha düzgün yanaşdığını, Azərbaycanın siyasi, iqtisadi və mədəni<br />
inkişafı üçün düzgün və əməli yollar müəyyən etdiyini yekdilliklə bəyəndi və alqışladı. Konfrans müzakirə<br />
etdiyi məsələ barədə müvafiq qərar qəbul etdi.<br />
«Azərbaycan» qəzeti konfransın bu qərarına böyük əhəmiyyət verərək, «Güc birlikdə dir» adlı baş<br />
4
www.achiq.info<br />
məqaləsində yazır ki, konfrans müraciətnaməni və firqəmizin təşkili xəbərini böyük şadlıqla qarşılayıb<br />
Azərbaycan xalqının səadətini onun şüarlarında gördüyü üçün firqəmizlə birləşməyi qərara almışdır. Bu,<br />
xalqımızın birliyi və azadlığı yolunda böyük bir addımdır.<br />
1945 ci il sentyabr ayının 17 də Azərbaycan fəhlə və zəhmətkeşlərinin həmkarlar ittifaqı da firqənin<br />
siyasi rəhbərliyini qəbul etdi. Bu, yeni yaradılan firqənin gücünü qat qat artırdı. «Azərbaycan» qəzeti<br />
«Firqəmizin tarixi işi» adlı baş məqaləsində firqə sıralarının gündən günə artdığını göstərərək belə yazırdı:<br />
«Bu günə qədər Təbrizdə və ətraf şəhərlərdə on mindən artıq müxtəlif təbəqələrdən firqəmizin<br />
üzvlüyünə qəbul edilənlər olmuşdur. Buna əlli mindən artıq bizə mülhəq olmaq istəyən Hizb Tudeyi İran<br />
üzvlərini əlavə etdikdə, geniş və böyük bir cəmiyyətin ətrafımıza toplandığını görəcəyik»6.<br />
Firqədə hələlik proqram və nizamnamənin olmamasına baxmayaraq, ona üzv olmaq istəyənlər<br />
müraciətnamədə irəli sürülmüş şüarları qəbul etməklə firqə sırasına daxil olurdular.<br />
«Azərbaycan» qəzeti firqənin yaradılması uğrunda böyük təşkilatçılıq işi aparırdı. Qeyd etmək lazımdır<br />
ki, firqə hələ tam etibarı ilə yaranmamış dı. Beləliklə də, «Qarşımızda duran ən mühüm vəzifə firqəmizin<br />
rəhbərliyi altında milli azadlıq mübarizəsinə hazır olduğunu isbat edən xalq kütlələrini təşkil etməkdən<br />
ibarət idi. Bu da ancaq möhkəm intizamlı və ciddi təşkilata malik ola bilən bir firqənin rəhbərliyi sayəsində<br />
mümkün ola bilərdi»7.<br />
Müraciətnamənin nəşrindən sonra Azərbaycanın bütün şəhər və kəndlərində firqə təşkilatı fəaliyyətə<br />
başladı. Muəssislər heyəti tərəfindən şəhər və kəndlərə nümayəndələr göndərildi.<br />
Bu məqsədlə müraciətnamənin nəşrindən sonra şəhrivər ayının 22 də (sentyabrın 13 də) keçirilmiş firqə<br />
banilərinin ümumi iclasında on bir nəfərdən ibarət bir müəssislər komitəsi və komitənin sədrliyinə S. C.<br />
Pişəvəri seçildi.<br />
Azərbaycan xalqının öz doğma firqəsinə və azadlıq hərəkatına olan sonsuz əlaqəsi belə<br />
qiymətləndirilmişdir:<br />
«İki kiçik daxmadan artıq olmayan «Xavərno» qəzetinin keçmiş idarəsi beş milyonluq bir xalqa<br />
rəhbərlik edən bir firqənin təsisinə kifayət edərdi. Bu, inanılmaz bir iş olsa da, həqiqətən bu heyrətamiz bir<br />
fəaliyyət bizə az bir zamanda Azərbaycanın bütün kənd və şəhərlərində firqənin komitə və şöbələrini<br />
yaratmağa imkan verdi. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, çox yerdə bizim nümayəndələrimiz ayaq basmadan<br />
daha əvvəl xalqın öz təşəbbüsü ilə firqə təşkilatları meydana çıxıb həmin 12 şəhrivər şüarları üzərində<br />
fəaliyyətə başlamışdı. Hətta bəzi kəndlərdə kəndlilərin hamısı istisnasız olaraq, firqə sıralarına keçmək üçün<br />
nümayəndələr seçib Təbrizə göndərməyə başladılar»8.<br />
Bütün bunlar Azərbaycan xalqının milli qurtuluş uğrunda mübarizəyə hazır olduğunu göstərir və sübut<br />
edir ki, 1945—1946 cı illərdə Azərbaycan xalqının milli azadlıq hərəkatı öz məqsədi, mütəşəkkilliyi,<br />
möhkəm intizamlılığı cəhətdən keçmiş inqilabi hərəkatlardan qat qat üstün olmuşdur.<br />
Firqənin fəaliyyəti 1945 ci il. avqust ayının 1dən başlamışdır. Gizli fəaliyyət dövrü hesab olunan bir ay<br />
müddətində (avqust ayının 1dən sentyabr ayının 3 nə qədər) biz fövqəladə ehtiyatla işləməli,<br />
müxalifətçilərin əllərinə bəhanə verməməli idik. Qabaqcadan, zəmin hazırlamadan leqal işə keçmək<br />
müvəffəqiyyətsizliklə nəticələnə bilərdi.<br />
1945 ci il sentyabr ayının 3dən həmin ilin noyabr ayının 20 ə qədər olan dövrdə Azərbaycan Demokrat<br />
Firqəsi xalq kütlələrinin mübarizəsini təşkil edir, ilk partiya təşkilatlarını yaradır və onu möhkəmlətmək işi<br />
ilə məşğul olurdu.<br />
V. İ. Lenin «Nədən başlamalı» adlı əsərində göstərmişdir: «...indi bu saat bizim şüarımız «hücuma<br />
keçmək» şüarından ibarət ola bilməz... partiyamızın əsil vəzifəsi bütün mövcud qüvvələri dərhal hücuma<br />
5
www.achiq.info<br />
keçməyə çağırmaqdan ibarət ola bilməz, bütün qüvvələri birləşdirə bilən və hərəkata yalnız sözdə deyil, işdə<br />
də rəhbərlik edə bilən, yəni... hər cür partlayışa yardım etməyə həmişə hazır olan və bunlardan istifadə<br />
edərək qəti döyüş üçün yararlı... inqilabi təşkilat yaratmağa çağırmaqdan ibarət olmalıdır»9.<br />
V. İ. Leninin məlum göstərişini əldə rəhbər tutan firqə, düşmənləri sayıq salmamaq üçün hərəkatın<br />
əvvəllərində, hətta mitinq və küçə nümayişlərini də məsləhət görmürdü, çünki qüvvələri toplamadan düşmən<br />
qüvvələri üzərinə hücum etmək olmazdı.<br />
Azərbaycan Demokrat Firqəsinin təşkili və onun müraciətnaməsinin xalq kütlələri içərisində göstərdiyi<br />
müsbət təsir İran irticasına və daxili düşmənlərə böyük bir zərbə oldu. «Azərbaycan» qəzeti bu haqda<br />
yazmışdır: Müraciətnaməmiz ətrafda olduqca dərin təsir buraxmışdır. Düşmənlərimiz, xüsusilə Tehranda<br />
İran xalqlarını ayaqları altına alan müstəbid ünsürlər onu oxuyub. titrəməyə başlamışlar.<br />
«Azərbaycan» qəzeti öz səhifələrində firqənin şüarlarını, günün siyasi məsələlərini sadədildə izah edir<br />
və işıqlandırırdı. Qəzet «Firqəmiz işə başladı» adlı baş məqaləsində kütlələrə xəbərlər yayaraq düşmənlərin<br />
əleyhimizə qalxdıqlarını göstərir və xalqı mübarizəyə çağıraraq yazırdı ki, Azərbaycan xalqının daxili və<br />
xarici düşmənləri firqəmizin meydana çıxması ilə yarasalar günəşdən qorxan kimi qorxuya düşüb ziddimizə<br />
qalxacaqlar. Qəzetimiz bu xain ünsürlərlə şiddətli mübarizə apardığına görə, oxucular üçün fövqəladə<br />
surətdə maraqlı olacaqdır. Bu qanlı vuruşmalarda biz hökmən qalib çıxmalıyıq, çünki yolumuz doğru və<br />
məqsədimiz müqəddəsdir10.<br />
«Azərbaycan» qəzeti bütün xalqı, o cümlədən erməniləri, assoriləri və kürdləri, habelə, sinfi fərqləri<br />
nəzərə almadan, iyirmi illik istibdad dövründə zülm və əsarətə məruz qalmış kütlələri Azərbaycan Demokrat<br />
firqəsinin ətrafında sıx birləşməyə, mübarizə aparmağa və fəaliyyət göstərməyə çağırırdı. Qəzet bu haqda öz<br />
fikrini ifadə edərək yazmışdır ki, biz milli azadlığı təmin etmək üçün hər kəsdən fədakarlıq tələb edirik.<br />
Malik, rəiyyət, ərbab, fəhlə — hamı Azərbaycanın tərəqqi və səadəti yolunda fədakarlıqlar göstərməlidir.<br />
Qəzet xalqı var qüvvəsi ilə milli azadlıq uğrunda düşmənlərə qarşı amansız mübarizə aparmağa çağırır<br />
və mübarizənin əhəmiyyətini kütlələrə dərindən izah edirdi. Qəzet göstərirdi ki, kim azadlıq və tərəqqiyə<br />
müxalifət edərsə, o, millətimizin qəddar düşmənidir. Onunla amansız mübarizə aparmalıyıq.<br />
«Azərbaycan» qəzeti İran xalqlarının azadlıq hərəkatını boğmaq üçün imperialistlərin əli ilə yeni bir<br />
hökumətin iş başına gətirilməsini qabaqcadan kütlələrə xəbər verir və onları mübarizəyə çağıraraq yazırdı ki,<br />
Seyid Ziya və onun tərəfdarları mister Bevin və mister İdenin sözlərini eynən təkrar etməkdədirlər. Onlar<br />
İranda qüdrətli bir irtica dövləti yaratmaq və dövlətin noxtasını London siyasətçilərinin əlinə tapşırmaq<br />
niyyətindədirlər. Təzə, müasir bir İran Hitleri vücuda gətirməyə çalışırlar.<br />
Qəzet Tehranın böyük addımlarla irticaya tərəf getməsini xatırladır, məclis və dövlətin xain ünsürlərdən<br />
təşkil edilməsini göstərməklə bərabər Yunanıstanda monarxist ünsürlərin Yunan vətənpərvərlərinə tutduqları<br />
qanlı divanlar kimi, İran dövlətinin də Azərbaycan və İran xalqlarına vəhşicəsinə divan tutacağını<br />
qabaqcadan xəbər verərək deyirdi ki, Tehran böyük addımlarla irticaya tərəf getməkdədir. Başımıza Yunan<br />
xalqının oyununu gətirmək fikrindədirlər. Məclis, dövlət və mətbuat satılmış xain adamların əlinə<br />
düşmüşdür. Bunlar vurub, yıxıb, dağıdıb öz siyasətlərini yeritmək istəyirlər.<br />
Bu zaman İranın dövlət başında Sədr dururdu O, ölkədə zahiri demokratiyanı belə aradan qaldırmaq<br />
üçün imperialistlərin əli ilə demokratik qüvvələrə qarşı hücuma keçir, xain ünsürlərin və satqın<br />
mətbuatçıların fəaliyyətinə şərait yaradır, demokratik təşkilatlar və demokratik mətbuat vəhşicəsinə dağıdılır<br />
və tar mar edilirdi.<br />
Qəzet quduzlaşmış İran dövlətinin irticaçı mahiyyətini geniş xalq kütlələri arasında ifşa edir,<br />
Azərbaycan xalqının ən mühüm məsələləri ətrafında diqqəti cəlb edərək İranın vəhdətini pozmadan<br />
Azərbaycan üçün milli istiqlaliyyət tələbini irəli sürürdü. «Azərbaycan» qəzeti özünün 8 sentyabr 1945 ci il<br />
tarixli 3 cü nömrəsinin «Əyalət əncüməni» adlı məqaləsində göstərir ki, əyalət əncüməni bizim qanuni<br />
haqqımızdır. Azərbaycanlılar onu silah gücü və qurbanlar bahasına qazanmışlar. Bu günə qədər müstəbidlər,<br />
6
www.achiq.info<br />
məşrutə hökumətini öz əllərində alət edənlər və azadlıq düşmənləri bizim bu haqqımızı aradan qaldırmağa<br />
müvəffəq olmüşdular. İndi dünya dəyişib demokratiya və azadlıq cəbhəsi qalib çıxmış, irtica və istibdad<br />
qüvvəsi məhv olmağa məhkum edilmişdir. Ona görə biz fürsətdən istifadə edib haqqımızı öz gücümüzlə<br />
almalıyıq.<br />
Qəzet əncümənlər təşkilinin Azərbaycan və eləcə də İran xalqlarının həyatı üçün böyük siyasi<br />
əhəmiyyətə malik olduğunu göstərərək yazırdı ki, Azərbaycan əyalət əncüməninin böyük siyasi mənası<br />
vardır. Bu əncümən Tehran və İranın ayrı ayrı şəhərlərində baş qaldırmış irticaya və ziddi demokratik<br />
cərəyanına möhkəm bir yumruq və dişsındırıcı cavab olacaqdır.<br />
Azərbaycan əyalət əncüməni tək Azərbaycan məsələsinin həlli deyil, bütün azadlıq məsələsinin həlli<br />
deməkdir.<br />
Tehranda irtica ünsürləri və silahlı jandarm qüvvələri azğınlaşaraq demokratik təşkilatları işğal edir,<br />
demokratik mətbuatı bağlayır və zəhmətkeşlərin küçə nümayişlərini amansız surətdə dağıdır, demokratik<br />
təşkilatların başçılarını həbs edirdilər.<br />
Belə bir irticai vəziyyəti Tehran qəzetləri də etiraf edirdilər. «Dünən səhər Nizami fərmandarının<br />
jandarm məmurları, Hizb Tudeyi İranın klubuna və həmkarlar ittifaqının yerləşdiyi yerə soxularaq imarəti və<br />
oralara gəlib gedən yolları işğal edib həmin təşkilatların tablolarını çıxarmışlar.<br />
Ümumiyyətlə Hizb Tudə və fəhlələrin həmkarlar ittifaqı üzvlərindən 50 nəfərə yaxın həbs etmişlər»11.<br />
Ölkədə hökm sürən və gündən günə şiddətlənən irticanın azğınlığına qarşı hər yerdə etiraz səsləri<br />
artmağa başlayır.<br />
Elə bu vaxt Londonda beş böyük dövlətin xarici işlər nazirlərinin konfransı keçirilirdi.<br />
Tehranda hərbi hökumət tərəfindən onlarca demokratik qəzetlər bağlanmışdı. Bu zaman demokratik<br />
qəzetlərin nəşri qadağan edilmişdi. Belə bir vəziyyətlə əlaqədar olaraq 26 nəfər qəzet müdirinin imzası ilə<br />
London konfransına ölkədə demokratik qüvvələrə qarşı çıxış edən İran dövlətinin yeritdiyi irticai siyasəti<br />
ifşa edən bir teleqram göndərildi.<br />
Teleqramda deyilirdi: «İranda iyirmi ildən bəri ölkəni soyan və Alman İtalyan faşistləri ilə əməkdaşlıq<br />
edən diktatura hakimiyyətinin nümayəndələri bu gün Birləşmiş Millətlərin Nizamnamə prinsipləri ilə<br />
hesablaşmayaraq süngü gücü ilə İran xalqını söz və mətbuat azadlığından məhrum etmişlər. Onlar qəzetləri<br />
bağlayır, müdirlərini həbs edirlər»12. Teleqramda daha sonra göstərilir ki, xalqın iradəsi əleyhinə olaraq<br />
zorla tətbiq edilən bu rejimi hifz etmək üçün azadlıq və demokratiyanı ləğv etmək təşəbbüslərinə əl atılır.<br />
Teleqramı imzalayanlar yazırlar: «Biz ictimaiyyət adından qəti olaraq bu cür vəziyyətə etiraz edirik və rəsmi<br />
olaraq bəyan edirik ki, söz, yığıncaq və şəxsi əmniyyət azadlığından tamamilə məhrum edilmişik. Bu<br />
həlledici günlərdə sizi ölkədəki həqiqi vəziyyətlə tanış etməyi lazım bilirik. İranda demokratiya və<br />
azadlıqdan heç bir iz qalmadığını və bu vəziyyətlə əlaqədar olaraq xalqın ümumi qəzəbini sizin nəzərinizə<br />
çatdırmağı zəruri hesab edirik»13.<br />
Azərbaycan xalqının istək və arzuları, uğrunda mübarizə apardığı müqəddəs məqsədi, İran dövlətinin<br />
ölkəni uçuruma aparması, fəlakət və bədbəxtliklərin səbəbləri, İran xalqlarının demokratiya və azadlıq<br />
tələbləri demokratik qəzetlərin səhifələrində getdikcə daha parlaq surətdə öz inikasını tapırdı.<br />
Azərbaycan həmişə İran inqilabının beşiyi və İran azadixahlarının möhkəm arxası olmuşdur.<br />
İran irticasının azğınlaşdığı belə bir zamanda Azərbaycan xalqı İran azadixahlarının köməyinə qalxaraq,<br />
özünün kəskin silahı olan mətbuat vasitəsi ilə düşmənləri ifşa etməklə öz mübariz səsini ucaldır və<br />
yorulmadan milli azadlıq uğrundakı mübarizəni davam etdirirdi.<br />
7
www.achiq.info<br />
«Azərbaycan» qəzeti milli azadlıq uğrunda mübarizədə xalq kütlələrini möhkəm bir təşkilatda<br />
birləşdirmək yolunda təşkilatçılıq işini ardıcıllıqla həyata keçirmək yolunda çalışaraq, özünün «Siyasi<br />
firqələrin iffəti» adlı baş məqaləsində yazır ki, bizim böyük və ağır vəzifəmiz bu camaatı təşkil etmək və<br />
onun iradə və qüdrətini ciddi surətdə xalq azadlığı yolunda işə salmaqdan ibarətdir.<br />
Firqə ilk gündən etibarən firqə təşkilatının sağlamlığına, üzvlərinin möhkəm və səbatlı olmasına<br />
çalışmış, düşmənlərin və yaramaz ünsürlərin firqə sıralarına soxulmalarına qarşı sayıq olmağın zəruriliyini<br />
demokratik mətbuatın qarşısında təxirəsalınmaz və vacib bir məsələ kimi qoymuşdur. «Azərbaycan» qəzeti<br />
bu münasibətlə özünün 16 sentyabr tarixli 21 ci nömrəsində yazır ki, adamların zahiri sizi aldatmasın, başını<br />
saxlamaq istəyən düşmənləri, bəli deyən adamları əvvəldən firqəyə soxulmağa qoymayın. Biz heç kəsi zorla<br />
firqəyə yazdırmaq fikrində deyilik. Xalqın hüsn rəğbəti və əlaqəsi bizə kifayət edər. Fəqət kəndlər və<br />
şəhərlərdən sel kimi axıb gələn camaata bel bağlamalıyıq.<br />
Firqə mətbuatında firqə təşkilatlarının möhkəm adamların əllərinə tapşırılması göstərilərək deyilirdi ki:<br />
«Firqənin əsas səngərləri gərək düzgün, düşüncəli və sağlam fikirli adamların əlinə tapşırılsın».14<br />
Firqə üzvlərinin kəmiyyətcə deyil, keyfiyyətcə möhkəm və intizamlı olması firqə mətbuatının əsas<br />
diqqət mərkəzində dururdu. «Təşkilatımız qoy ədədcə böyük olmasın, amma intizam və istehkamca qüvvətli<br />
olmalıdır»15<br />
«Azərbaycan» qəzeti firqə qurultayının çağırılması işində təbliğatçılıq və təşkilatçılıq rolunu bacarıqla<br />
yerinə yetirirdi.<br />
Bu münasibətlə qəzetin nömrələrində «Firqəmizin birinci konqresi münasibəti ilə», «Firqə oyuncaq<br />
deyildir», «Azərbaycan xalqı öz tarixi vəzifəsini unutmaz», «Birinci konqresimiz», «Muxtariyyət məsələsi<br />
və əncümən əyaləti», «Firqə konqresi xalqımızın ləyaqətini isbat etdi», «Məramnaməmiz» və s. bu kimi baş<br />
məqalələr firqənin əsas məqsədini geniş kütlələrə aydın bir dildə izah və şərh edirdi.<br />
Firqə qurultayının müzakirə və təsdiqinə verilmiş proqramda torpaq məsələsi, maarif və mədəniyyətin<br />
tərəqqisi, Azərbaycanın sənayeləşdirilməsi, habelə ticarətin düzgün yola salınması, gündən günə artmaqda<br />
olan işsizliyin qarşısının alınması, Azərbaycan xalqının öz müqəddəratına sahib olması, İranın istiqlal və<br />
azadlığının qorunması kimi mühüm siyasi məsələlər ətrafında əməli tədbirlər və mübarizə yolları<br />
göstərilmişdi.<br />
Qəzet «Firqəmizin birinci konqresi münasibəti ilə» adlı məqalədə firqənin proqramının hazırlanmasında<br />
bütün xalq kütlələrini səfərbərliyə alır, xalqı öz fikirlərini deməyə çağırırdı.<br />
1945 ci il oktyabr ayının 2 də Təbriz şəhərində Azərbaycanın şəhər və vilayətlərinin müxtəlif sinif və<br />
təbəqələrini təmsil edən və Azərbaycan Demokrat Firqəsinin təşkilatlarından seçilmiş 237 nümayəndənin<br />
iştirakı ilə firqənin birinci qurultayı keçirildi. Qurultayda 40 nəfər məşvərətçi səslə və 17 nəfər qonaq sifəti<br />
ilə iştirak edirdi.<br />
Qurultayın tərkibində fəhlə, kəndli, ziyalı və sənətkarlarla birlikdə xırda maliklər və xırda ticarət<br />
adamları da var idi.<br />
Qurultayda İran azadlığı uğrunda mübarizə aparmış məşhur adlı sanlı azadixahlar iştirak edirdilər.<br />
Bunlardan Qiyami, Kəbiri, Nurulla Yekani və s göstərmək olar.<br />
«Azərbaycan» qəzeti öz səhifələrində ardıcıl olaraq firqə qurultayının gedişini, nümayəndələrin<br />
çıxışlarını və orada müzakirə olunan məsələlərin məzmununu vaxtlı vaxtında kütlələrə çatdırırdı. Firqənin<br />
həyatında böyük əhəmiyyətə malik olan bu tarixi qurultayın qəbul etdiyi 48 maddədən ibarət böyük<br />
proqramda ictimai, siyasi, iqtisadi, mədəni maarif məsələləri qeyd olunmuşdu. Milli muxtariyyət, dil<br />
azadlığı və torpaq məsələsinin firqə qurultayında çox hərarətlə müzakirə edilməsi qurultayın nə qədər böyük<br />
bir əhəmiyyətə malik olduğunu göstərdi.<br />
8
www.achiq.info<br />
Qurultayın təşkili münasibəti ilə firqə təşkilatlarından, həmkarlar ittifaqından, müəssisə və idarələrdən,<br />
xalqın müxtəlif sinif və təbəqələrindən, habelə İranın müxtəlif şəhərlərindən yüzlərlə azadixahların təbrik<br />
teleqramları göndərilmişdi ki, bütün bunlar da oktyabr ayının 20 ə qədər qəzetin nömrələrində çap edilmişdi.<br />
Qurultayın müzakirəsində milli muxtariyyət və torpaq məsələsi mühüm yer tuturdu.<br />
V. İ. Lenin göstərmişdir ki: «hər bir inqilabın ən başlıca məsələsi, şübhəsiz, dövlət hakimiyyəti<br />
məsələsidir. Hakimiyyətin hansı sinif əlində olması hər şeyi həll edir... Hakimiyyət məsələsi üzərindən nə<br />
yan keçmək, nə də bunu arxa sıraya köçürmək olmaz...»16<br />
Azərbaycan Demokrat Firqəsinin və milli azadlıq hərəkatının qarşısında duran əsas məsələ<br />
Azərbaycanda xalq hakimiyyəti yaratmaq məsələsi idi.<br />
Məhz buna görə də Azərbaycan Demokrat Firqəsinin Birinci qurultayının qəbul etdiyi proqramda<br />
inqilabın əsas məsələsi olan siyasi hakimiyyət məsələsi tam aydınlığı ilə öz əksini tapmışdır. Bu haqda firqə<br />
proqramının 4 cü maddəsində deyilir ki, məmləkətin siyasi tənəzzülünə səbəb xalqı zülmət və cəhalətdə<br />
saxlayan müstəbidlər hakimiyyəti ciddi surətdə məhv edilməlidir və bir daha diktatorluğa yol<br />
verilməməlidir.<br />
Demokratik hakimiyyət məsələsi haqqında proqramın 6 cı maddəsində deyilir: «xalqın ümumi rəy<br />
verməsi yolu ilə məmləkətin dərdlərini qanan və onun yaralarını sağaltmaq istəyən və buna qadir olan həqiqi<br />
xalq demokratik dövləti yaradılmalıdır»17.<br />
Azərbaycan Demokrat Firqəsi ölkədə xalq hakimiyyəti qurmaq uğrunda mübarizədə fəhlə kəndli<br />
sinfinin hegemonluğunu həyata keçirmək və bu siniflərin ittifaqının möhkəmləndirilməsi yolunda böyük səy<br />
göstərirdi.<br />
Firqə proqramında fəhlələrin hüquqları tam parlaqlığı ilə ifadə olunmuşdu.<br />
Fəhlələrin vəziyyətini yaxşılaşdırmaq məqsəd» ilə proqramda bu maddələr qeyd olunmuşdu:<br />
a)-bütün ölkədə 8 saatlıq iş günü təyin edilməli və izafi işə mütənasib əlavə muzd verilməlidir;<br />
b)-fəhlə, qulluqçu və mütəxəssislər üçün ictimai bimə (sığorta) qanunu yaradılıb həyata keçirilməlidir;<br />
v)-tezliklə xüsusi zəhmət qanunu yaradılmalıdır;<br />
d)-bütün fəhlələrin, işçilərin hüquqları hifz olunmaq şərti ilə onlara həftədə bir gün istirahət günü,<br />
azadlıq günləri, milli bayramlarda istirahət və ildə bir ay mürəxxəslik (məzuniyyət) verilməlidir18.<br />
Proqramda, həmçinin zəhmətkeşlərin iqtisadi vəziyyətini yaxşılaşdırmaq, işsizliyi aradan qaldırmaq<br />
məqsədi ilə ölkədə yeni fabrik, zavod, habelə ağır sənayenin yaradılması zərurəti və onun yolları<br />
göstərilmişdi.<br />
Azərbaycan Demokrat Firqəsi Azərbaycan xalqının ehtiyac və tələblərindən danışdıqda və onun milli<br />
xüsusiyyətlərini nəzərə aldıqda belə onu İranın daxilində bilmiş və həmişə olduğu kimi, İranın<br />
istiqlaliyyətini müdafiə etmişdir. Bu haqda Azərbaycan Demokrat Firqəsinin proqramının birinci<br />
maddəsində deyilir ki, Azərbaycan Demokrat Firqəsi İranın təmamiyyət və istiqlaliyyətini müdafiə etməklə<br />
bərabər, Azərbaycanın milli və yerli xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq onun iqtisadi siyasi və mədəni tərəqqisini<br />
sürətləndirmək məqsədi ilə tezliklə əyalət və şəhər əncümənləri seçkilərinə başlamağı tələb edir.<br />
Azərbaycan Demokrat Firqəsi dahi Leninin xalqların öz müqəddəratını təyin etmək haqqındakı<br />
müddəasını dövrün ən vacib məsələsi hesab edərək, Azərbaycan xalqının siyasi, iqtisadi və mədəni maarif<br />
sahəsindəki muxtariyyətinin təmin edilməsini mühüm vəzifələrdən biri kimi qarşıya qoymuşdu. Bu haqda<br />
proqramda göstərilir ki:<br />
9
www.achiq.info<br />
«İran məmləkətinin daxilində yaşayan hər bir millətin daxili muxtariyyət və öz müqəddəratını təyin<br />
etmək hüququ, əyalət və vilayət əncümənləri vasitəsi ilə təmin edilməlidir»19.<br />
Proqramda qeyd olunmuş siyasi hərəkət xəttinə uyğun olaraq, Azərbaycan Demokrat Firqəsi<br />
müstəmləkəçilərin təcavüzkarlığına və daxili irticaya qarşı mübarizədə fəhlələrin, kəndlilərin, şəhər xırda<br />
burjuaziyasının və digər vətənpərvər demokratik qüvvələrin vahid cəbhəsini təşkil etdi.<br />
Öz nəzəri və əməli fəaliyyətində marksizm leninizm təlimini rəhbər tutan və proletar beynəlmiləlçiliyi<br />
prinsiplərinə sadiq olan Azərbaycan Demokrat Firqəsinin proqramında ölkənin bütün zəhmətkeşlərinin<br />
imperializm və feodalizm əsarətindən azad edilməsi, İran istiqlaliyyətinin təmin olunması, bütün İranda<br />
demokratik üsulu idarənin yaradılması kimi mühüm məsələlər qeyd olunmuşdu: «İranda həqiqi azadlıq,<br />
istiqlal və demokrat üsulu idarə yaratmaq Azərbaycan xalqının ali hədəfidir»20.<br />
Qəzet qurultayın əhəmiyyəti haqqında yazmışdır ki, iki gün ərzində proqram kimi əsas bir məsələnin<br />
həlli isbat edir ki, bizim konqresimiz Mərkəzi parlament adlanan məclisdən fəaliyyət və yaradıcılıq cəhətdən<br />
təsəvvürə gəlməz bir məsafədə irəli düşmüşdür.<br />
Birinci qurultay firqənin proqram və nizamnaməsini qəbul etməklə bərabər firqənin mərkəzi komitəsini<br />
və mərkəzi təftiş komissiyasını da seçdi.<br />
Beləliklə, Azərbaycanda vahid və siyasi bir firqə yaranmış oldu, bütün Azərbaycanda vahid bir milli<br />
cəbhə yaradıldı.<br />
Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanda konfranslar, yığıncaqlar çox olurdu. Lakin belə bir ixtiyarata,<br />
tam və müstəqil səlahiyyətə malik olan qurultay keçirilməmişdi.<br />
Bunların hamısı «əyalət naminə təşkil olunduqlarından ciddi təsmimlər tuta bilməməyə məcbur<br />
olmuşdular. Çünki əsas və prinsipial məsələləri həll etmək əyaləti konfransların səlahiyyətindən xaric idi,<br />
halbuki bizim konqresimiz tamamilə sərbəst və əsas məsələləri müzakirə və həll etmək üçün ən ali bir<br />
mərkəz hesab olunurdu»21.<br />
Qəbul olunmuş proqram və qərarları nəzərə alsaq, qurultay sadəcə yığıncaq olmayıb, «bu gün dost və<br />
düşmənlərimizin təsdiqi ilə bütün dünyada səs salan böyük hərəkatımızın nəqşə və tədbirlərini təhiyyə<br />
etməklə, doğrudan da hərbi və inqilabi bir ərkani hərb işini görmüş oldu. Bu cəhətdən deyə bilərik ki,<br />
konqresin sona çatması ilə milli hərəkatımız başlanıb müntəzəm surətdə xalqı təşkilat halına almağa<br />
müvəffəq oldu»22.<br />
«Azərbaycan» qəzeti firqənin proqram və nizamnaməsini izah etməklə kifayətlənmirdi. Qəzet eyni<br />
zamanda bütün firqə üzvlərini və xalq kütlələrini firqənin şüarlarını, qurultayın qərarlarını yerinə yetirmək<br />
uğrunda mübarizəyə qaldırırdı.<br />
«Azərbaycan» qəzeti günün ən vacib və mühüm məsələlərini öz səhifələrində əks etdirməklə xalqı və<br />
firqə üzvlərini siyasi və nəzəri cəhətcə silahlandırırdı. Qəzet sadədildə, kütlələrin başa düşdüyü, xalqın<br />
doğma dilində yazdığı üçün də geniş zəhmətkeş kütlələri tərəfindən rəğbətlə oxunur, onun sözləri isə<br />
firqənin rəsmi tapşırığı kimi qəbul edilirdi.<br />
N. S. Xruşşov mətbuatın əhəmiyyətini, onun başlıca ideya silahı olduğunu göstərərək demişdir: «...Silah<br />
olmadan ordu vuruşa bilmədiyi kimi, mətbuat qədər kəskin və mübariz bir silah olmadan partiya öz ideoloji<br />
işini müvəffəqiyyətlə apara bilməz»23.<br />
«Azərbaycan» qəzeti də milli azadlıq və demokratiya uğrunda daxili irtica qüvvələrinə və<br />
imperialistlərə qarşı mübarizədə firqənin ən etibarlı və möhkəm ideya silahı idi.<br />
«Azərbaycan» qəzeti ən yaxşı yazıçı və jurnalistləri öz ətrafında birləşdirə bilmişdir. Bunlardan Firidun<br />
10
www.achiq.info<br />
İbrahimi, M. Turabi, h. Xoşkənabi, İsmail Şəms, Q. Qəhrəmanzadə, Abbas Pənahi, Əhməd Musəvi və s.<br />
göstərmək olar. Firqənin sədri Pişəvəri «Azərbaycan» qəzetinin və ana dilində nəşr edilən mətbuatın<br />
təşkilatçısı olmuşdur. «Azərbaycan» qəzetində ən möhkəm və məzmunlu, dolğun məqalələr Pişəvərinin<br />
qələmi ilə yazılmışdır. O, «Azərbaycan» qəzetinə yaxından rəhbərlik etmişdir.<br />
S. Pişəvəri qəzetin fəaliyyətini qiymətləndirərək demişdir: «Azərbaycan» qəzeti mənim nəzərimdə<br />
mübarizə silahı olduğu qədər firqə və xalq işinin də aynası olmuşdur.<br />
Qəzet xalq kütlələri ilə öz doğma dilində danışır və özünün geniş müxbir şəbəkələri vasitəsi ilə onlarla<br />
sıx əlaqə saxlayırdı. Xalq kütlələri qəzet vasitəsi ilə demokratların məqsədini düşünürdü, Firqənin işləri,<br />
fəaliyyəti bu qəzet vasitəsi ilə geniş kütlələrə çatdırılırdı.<br />
Hər bir oxucu Azərbaycanda, İranda və dünyada cərəyan edən tarixi hadisələrin ən gözəl ifadəsini<br />
«Azərbaycan» qəzetinin səhifələrində görüb oxuya bilər.<br />
«Azərbaycan» qəzeti milli azadlıq uğrunda, işıqlı gələcək uğrunda mübarizə aparan kütlələrin avanqardı<br />
olan vahid partiyanın yaradılması yolunda ciddi səy göstərmişdir. Qəzet demokratik qüvvələrin təşkilində və<br />
onları vahid partiya yaradılması işinə cəlb etməkdə, partiyanın məqsəd və vəzifələrini kütlələrə çatdırmaqda,<br />
kütlələrin inqilabi şüurunun və siyasi inkişaf səviyyəsinin artmasında böyük təşkilatçılıq və təbliğatçılıq rolu<br />
oynamışdır.<br />
Azərbaycan xalqının arzu və istəklərini, onun milli azadlıq tələblərini həyata keçirmək uğrunda böyük<br />
mübarizə yolu keçmiş olan «Azərbaycan» qəzeti azadlıq və demokratiya işinə xidmət edən qabaqcıl<br />
medyaların tərənnümçüsü və təbliğatçısı olmuşdur. O, Azərbaycan Demokrat Firqəsinin hər gün fəhlə sinfi<br />
ilə, geniş xalq kütlələri ilə danışandili, son dərəcə qüvvətli bir silahı olmuşdur.<br />
Azərbaycan Demokrat Firqəsinin xalq səadəti yolunda, Azərbaycanın tərəqqisi yolunda nə qədər<br />
fədakarlıq göstərib, nə kimi tədbirlər keçirdiyini, xalqın bu firqə ətrafında toplanmış namuslu oğullarının<br />
necə kəskin və şərəfli mübarizə apardığını işıqlandıran «Azərbaycan» jurnalı yazır ki: «Azərbaycan<br />
Demokrat Firqəsinin naşiri əfkarı «Azərbaycan» qəzetinin səhifələri azadlıqla istibdad, istiqlaliyyətlə<br />
məhkumiyyət, ədalətlə zülm, tərəqqi ilə irtica arasında gedən amansız mübarizənin gərgin səhnələrini<br />
gözlərimizin qarşısında canlandırır»24.<br />
Azərbaycan xalqının 1945—1946 cı illərin milli azadlıq hərəkatı dövründə dil məsələsi çox ciddi və<br />
kəskin bir şəkildə irəli sürülmüşdü. Demək olar ki, bu məsələ Azərbaycan xalqının bundan əvvəlki inqilabi<br />
mübarizə hərəkatı dövrlərində heç bir zaman 1945—1946 cı ildə olduğu qədər vüsət və kütləvi xarakter<br />
almamışdı.<br />
Çoxmillətli ölkə olan İranda Azərbaycan xalqı hamıdan artıq imperialistlərin və İranın irticaçı hakim<br />
dairələrinin yeritdikləri sonsuz milli zülm siyasətinə və təzyiqinə məruz qalmışdır. İyirmi illik istibdad üsuli<br />
idarəsi dövründə və sonrakı illərdə də Azərbaycanın bollu sərvəti İranın irticaçı dövləti tərəfindən qarət<br />
edilmiş, onun doğma dili qadağan olunmuş, bu xalqın parlaq tarixi. milliyyəti, zəngin mədəniyyəti inkar<br />
edilərək zorla Farslaşdırma siyasəti aparılmışdır.<br />
İranın irticaçı hakim dairələri özlərinin mənfur niyyətlərinə nail olmaq üçün Azərbaycanın qədim şəhər,<br />
kənd, dağ və çaylarının da bir neçəsinin adlarını dəyişdirmişlər. Məsələn, Urmiyə şəhərini— Rizaiyyə,<br />
Salmas şəhərini — Şahpur, Acıçayı — Təlxrud və s. adlandırmışlar.<br />
İranın hakim millətçiləri və irticaçı hakim dairələri İran mədəniyyəti, İran dili və İran milləti adı altında<br />
çıxış edərək, İranda yaşayan Azərbaycanlı, Kürd, Türkmən, Ərəb və s. xalqların dillərini, mədəniyyətini,<br />
milli varlığını həyasızcasına inkar. edir və onları İran mədəniyyətinin və İran tarixinin bir hissəsi kimi<br />
qələmə verərək iddia edirlər ki:<br />
«...Millətimiz dünya mədəniyyətinin məşəldarı olduğu bir vaxtda bizim azərbaycanlı həmvətənlərimizin<br />
11
www.achiq.info<br />
öz sair həmvətənlərindən ayrıca ədəbiyyatı və tarixi olmamışdır. Yəni tarixin bütün dövrlərində onların<br />
məhəlli dilləri də olmamışdır, əksinə, onların və əcdadlarının milli və tarixi dili Farsı olmuşdur»25.<br />
Buradan İran dövlətinin Azərbaycanlı, Kürd, Türkmən Ərəb və başqa xalqlara qarşı Fars millətçiliyi<br />
siyasəti yeritdiyi açıq və aydın surətdə görünür.<br />
Vladimir İliç Lenin demişdir:<br />
«Kim millətlərin və dillərin hüquq bərabərliyini qəbul və müdafiə etmirsə, hər cür milli zülmə və ya<br />
hüquq bərabərsizliyinə qarşı mübarizə etmirsə, o, marksist deyildir, o hətta demokrat da deyildir»26.<br />
Azərbaycan Demokrat Firqəsi və onun mübariz mətbuatı yarandığı gündən marksizm leninizm<br />
mövqeyində duraraq düşmənlərin bütün yalan, əsası olmayan, dəfələrlə deyilib çeynənmiş müddəalarından<br />
daşı daş üstə qoymamış, onu darmadağın etmişdir.<br />
Bu münasibətlə qəzet özünün «Dözülməz cinayət». adlı məqaləsində yazmışdır ki, Azərbaycan milləti<br />
dünyanın ən qədim və mədəni xalqlarından biridir. Azərbaycanın üç min ildən artıq parlaq tarixi vardır.<br />
Onun bütün dünya ədəbiyyatında görkəmli yer tutan şairləri var, belə böyük bir xalqın özünə layiq tarixi,<br />
milliyyəti, dili və ictimai xüsusiyyəti vardır. Bu dil, ana dilimiz, hacı Mirzə Həsən Rüşdiyyənin dediyi kimi,<br />
Azərbaycan dilidir. Bu dil beş milyondan artıq nüfuzu olan qəhrəman, mübariz və azadixah bir xalqın<br />
dilidir.<br />
İranın irticaçı hökumətinin və hakim sinfin Azərbaycan xalqının doğma dilini qadağan etməsinə qarşı<br />
üsyankar səsini ucaldan qəzet bunu «dözülməz cinayət» adlandırır və qeyd edir ki, Hitlerçilər və<br />
Mussolininlər hökuməti demokratik qüvvələrin qarşısında diz çöküb məhv olduğu zamanda, Tehran<br />
mürtəceləri hələ də bizim milli və tarixi varlığımızı inkar edərək məktəblərdə yüz minlərlə azərbaycanlı<br />
balalarının dilini kəsirlər. Onun Şeyx Məhəmməd Xiyabanidən yadigar qalan əziz gövhərini tapdalayırlar.<br />
Azərbaycan dili tarix boyu xalqımızın yadelli işğalçılara qarşı apardığı mübarizədə öz həyatiliyini və<br />
sabitliyini saxlamışdır.<br />
Azərbaycan xalqının ən görkəmli yazıçı, şair və ədibləri öz gözəl əsərlərini Azərbaycan dilində<br />
yazmışlar. Dünyanın bir sıra klassik yazıçılarının əsərlərinin Azərbaycan dilinə tərcümə olunması bu dilin<br />
lüğət fondunun nə qədər zəngin və geniş olduğunu isbat edir.<br />
Azərbaycanın monqol istilasından sonra «türkləşdirildiyi» haqqında irticai ünsürlərin boşboğazlıqları da<br />
çoxdan çağırılmış bayatıdır.<br />
İranın məşhur azadixahlarından biri olan Mükərrəm Turabi Azərbaycan dilinin monqollar tərəfindən<br />
yarandığını iddia edən mürtəcelərə, onların mətbuat cızma qaraçılarına belə cavab vermişdir:<br />
«Azərbaycanlılara monqolların güclə öz dillərini təhmil etdiklərini iddia edənlər çox nadan adamlardır.<br />
Monqollar yüz ildən artıq Azərbaycanda hakimiyyət sürə bilmədikləri halda öz dillərini bizə təhmil<br />
etmişlərsə, əcəba altı yüz ildən ziyadə hökumət edən Farslar nə üçün bu dili dəyişdirməyə müvəffəq<br />
olmamışlar Bu isbat edir ki, dili zor və ya ayrı ayrı vasitələrlə dəyişdirmək olmaz. Dilimizin müxalifləri bu<br />
puç iddiaları ilə Azərbaycanın mədə niyyətini boğmaq, bu vasitə ilə xalqımızı cəhalətdə saxlamağa can<br />
atırlar»27.<br />
Dilin əhəmiyyəti haqqında böyük rus pedaqoqu Uşinski demişdir ki, bütün xalq, onun bütün vətəni onun<br />
dilində canlanır.<br />
Hər bir millətin malını, dövlətini və hətta vətənini əlindən alsan, ölüb itməz, amma dilini alsan ölər və<br />
ondan bir nişan da qalmaz.<br />
Geniş xalq kütlələri ilə sıx bağlı olan «Azərbaycan» qəzeti Azərbaycan dilinin xalq üçün zəruriliyini və<br />
12
www.achiq.info<br />
həyatiliyini inandırıcı surətdə ifadə edərək yazmışdır ki, dünyada hər şeydən şirin, sevimli, cazibədar ana<br />
dilidir. Hər hansı millətin azad ana dili olmazsa, o millət məhv olar, çünki ana dili olmayan millətin maarifi<br />
və ədəbiyyatı olmaz. Maarifi olmayan bir millətə isə yabançı ellər qəyyum və yaxud ağa olub, onu qul<br />
halında saxlayar. Düşmənlərin boş iddialarına baxmayaraq dilimiz çox geniş və zəngin bir dildir. Onun rişəsi<br />
xalqımızın qanında və ürəyindədir. Biz onu ana südü kimi əmib vətənimizin ruhnəvaz havası ilə tənəffüs<br />
etmişik, onu təhqir edənlər bizim həqiqi düşmənlərimizdir.<br />
Lenin müstəmləkə və asılı ölkə xalqlarının milli azadlıq mübarizəsinin vəzifələrindən danışarkən<br />
göstərmişdir ki, məzlum xalqların öz tarixini, ana dilini və milli mədəniyyətini müstəmləkəçilərin<br />
hücumundan müdafiə edib, xalqın özünə qaytarmaq milli azadlıq hərəkatının qarşısında duran mühüm<br />
vəzifələrdən biridir.<br />
Məhz bu cəhətdən də «Azərbaycan» qəzeti öz fəaliyyətinin əsas istiqamətini Azərbaycan xalqının milli<br />
mədəniyyətini, dilini qorumaq uğrunda müstəmləkəçilərə və İran irticaçılarına qarşı mübarizəyə çevirmişdir.<br />
Qəzet haqlı olaraq yazır: «Dil məsələsi məmləkətin vəhdətini pozmur, bəlkə, əksinə olaraq, onu daha da<br />
qüvvətləndirir.<br />
Azərbaycanın milli xüsusiyyəti İran istiqlaliyyətinin əleyhinə olan bir şey deyildir. Biz Azərbaycan və<br />
İran istiqlaliyyətinin əleyhinə bir iş görməmişik. Zülm zəncirini qırmaq İran istiqlalının əleyhinə deyildir.<br />
S. Pişəvəri Azərbaycan dilinin düşmənlərinə aşağıdakı cümlələrlə öldürücü cavab verərək göstərmişdir<br />
ki, dilin rişəsi anaların sinəsindən, xalqın adab və ənənəsi ocaqlar başından qalxır. Nə qədər ki, analar diridir<br />
və ocaqlar yanmaqdadır, bu xalqın dilini, adab və ənənəsini əvəz etmək mümkün deyildir.<br />
Məhz buna görə də heç təsadüfi deyildir ki, Azərbaycan Demokrat Firqəsinin birinci qurultayında<br />
hərarətlə müzakirə olunan və müdafiə edilən məsələlərdən biri də Azərbaycan dili məsələsi olmuşdur. Qəzet<br />
özünün «Məramnaməmiz» adlı baş məqaləsində yazır ki, qurultayımız məramnamə kimi əsas və mühüm<br />
məsələləri öz ana dilində müzakirə etdi və göstərdi ki, dilimiz şer və ədəbi dil olduğu kimi, siyasi ictimai və<br />
dövləti məsələləri həll etməkdə də artıq dərəcədə yararlı bir dildir.<br />
Azərbaycan xalqının səsinə, onun haqq işinə və irəli sürdüyü demokratik prinsiplərə, dünyanın<br />
mütərəqqi xalqları kimi, İranın demokratik dairələri, azadixah partiyaları və mətbuatı da tərəfdar çıxaraq,<br />
həmin ideya və fikirləri rəğbətlə qarşılamışlar.<br />
Hizb Tudeyi İranın Mərkəzi Komitəsinin bu münasibətlə nəşr etdiyi bəyannaməsində Azərbaycan dili<br />
haqqında belə deyilir:<br />
«...Bu elə bir dil deyildir ki, onu indiki nəsil və yaxud hazırkı partiyalar və cəmiyyətlər ixtira etmiş<br />
olsunlar, bəlkə qərinələrdir ki, neçə milyon cəmiyyət bu dildə danışır»28.<br />
Tehranda nəşr edilmiş «Keyhan» qəzeti 1945 ci il yanvar tarixli 863 cü nömrəsində «Pişəvəriyə<br />
peyğam» adlı məqaləsində həyasızcasına yazır ki, siz Azərbaycan dilindən və milliyyətindən əl çəksəniz, bir<br />
Kiçik xan, bir Səttar xan və bir Xiyabani ola bilərsiniz.<br />
Buradan göründüyü kimi, imperialistləri və onların nökərləri olan İran dövlətini, İran irticaçı ünsürlərini<br />
hər şeydən artıq əsəbiləşdirən, onları yalan və böhtan deməyə məcbur edən, həddindən artıq narahat edən bir<br />
həqiqət varsa, o da Azərbaycan Demokrat Firqəsinin proqramında öz əksini tapmış milli muxtariyyət. xalqın<br />
siyasi hakimiyyəti və s. məsələlərdir ki, bütün bunlar da Azərbaycanda inqilabi hərəkatın qələbə çalması ilə<br />
həyata keçirildi.<br />
İranın irticaçı hakim dairələri və onların buyruqlarını yerinə yetirən satqın mətbuat yeni bir böhtana əl<br />
ataraq Azərbaycan dilini Fars dilinin şöbəsi adlandırmaqla qəzetlərinin səhifələrində çoxlu hay küy<br />
qaldırdılar. Lakin düşmənlərin bu böhtanları da əvvəlki kimi məğlubiyyətə uğradı.<br />
13
www.achiq.info<br />
S. Pişəvəri düşmənlərin bu böhtanlarına da məntiqi sözləri ilə belə cavab vermişdir:<br />
Azərbaycan dili Fars dilinin şöbəsi deyil, xüsusi bir dildir. Bu dili danmaq həqiqəti danmaq kimidir.<br />
Bizim hərəkatımızın milli xüsusiyyətindən biri dil məsələsi idi. Bizim hərəkatımız dil vasitəsi ilə dünyada<br />
nüfuz və şöhrətə malik ola bildi və dünyaya göstərdi ki, beş milyonluq. bir xalq var ki, o, öz dilində yazıb<br />
oxuyur.<br />
Akademik Mirzə İbrahimov «Ana dili» adlı əsərində sübut edərək yazır ki: «... Əsarət altına düşmüş heç<br />
bir xalq öz milli varlığının və dilinin məhv edilməsinə razı olmamışdır. Belə xalqlar siyasi istiqlaliyyət və<br />
dövlətdən məhrum olduqları halda belə, ölüm dirim mübarizəsindən əl çəkməmiş, öz milli varlıq, milli<br />
mədəniyyət və ana dillərinin saxlanmasına və tərəqqisinə səy etmişlər. Beləliklə ta qədim zamanlardan bəri<br />
ana dili hər xalqın həyat və azadəlik mübarizəsində misilsiz bir silah olmuşdur»29.<br />
«Azad millət» qəzeti ana dili haqqında belə yazmışdır: «Azərbaycan xalqının ana dili təzyiqlər altında<br />
olubdur. Lakin o, heç vaxt aradan getməyib, bəlkə kül altından od kimi közərib işıqlanmışdır»30.<br />
Azərbaycan millətinin dili. Vətən dilidir.<br />
Bu dil Həsənoğluların, Nəsimilərin, Məhəmməd Füzulilərin, Vaqiflərin yadigar qoyub getdikləri doğma<br />
Azərbaycan dilidir.<br />
Cəlil Məmmədquluzadə, Məmməd Səid Ordubadi, Möcüz, Mirzə Ələkbər Sabir, C. Cabbarlı və<br />
başqaları öz ölməz əsərlərini doğma Azərbaycan dilində yazıb yaratmışlar.<br />
Sovet Azərbaycanında Azərbaycan xalqı öz dövlətini yaratmış, formaca milli, məzmunca sosialist<br />
mədəniyyətini, ana dilini yüksək dərəcədə inkişaf etdirmişdir. Azərbaycan dilində bütün müasir elmlərə dair<br />
dərs kitabları və elmi tədqiqat əsərləri yaradılmışdır. Azərbaycan dilində yüzlərlə yazıb yaradan alim və<br />
yazıçılar yetişmişdir; 18 ildir ki, Azərbaycanda Elmlər Akademiyası yaradılmışdır. Bunu qeyd etmək<br />
kifayətdir ki, marksizm leninizm klassiklərinin, filosof, alim, şair və yazıçılarının əsərləri Azərbaycan dilinə<br />
tərcümə edilmişdir.<br />
«Azərbaycan» qəzeti həqiqətən Azərbaycan xalqının milli mədəniyyətini, onun keçmiş və hazırkı<br />
inqilabi mübarizə tarixini öz səhifələrində işıqlandıran, onu demokratik və azadlıqsevər mədəni bir millət<br />
kimi dünyaya tanıtdıran xitabət kürsüsü olmuşdur. Məhz buna görə də Azərbaycan xalqı imperializmə,<br />
daxili irtica qüvvələrinə və satqın mətbuatçılara qarşı barışmaz mübarizə aparan «Azərbaycan» qəzetini<br />
özünün doğma mətbuatı, danışan dili, haqq və ədalət carçısı hesab etmiş və edir.<br />
S. Pişəvəri «Azərbaycan» qəzetini yüksək qiymətləndirərək demişdir: «Azərbaycan» qəzeti firqəmizin<br />
dili və milli azadlıq hərəkatımızın atəşin silahı olduğu üçün, onun qızıl səhifələri mübarizəmizin şanlı<br />
səhifələrini təşkil etməkdədir,<br />
Xalqla qırılmaz əlaqə və kütlələrin yaradıcılıq qüvvələrinə, inqilabi əzminə möhkəm inam Azərbaycan<br />
Demokrat Firqəsinin qüdrət mənbəyini təşkil etmişdir. O, mübarizədə bunu əsas tutmuşdur ki, həyatın bütün<br />
nemətlərini yaradan və tarixin əsil yaradıcıları fəhlələr və kəndlilərdir.<br />
«Azərbaycan» qəzeti xalq kütlələrini ölkənin siyasi, iqtisadi və dünyada cərəyan edən beynəlxalq<br />
vəziyyətlə yaxından tanış etməklə bərabər, firqənin hərəkət xəttinin düzgünlüyünü onlara inandırıcı surətdə<br />
başa salırdı.<br />
Azərbaycanda genişlənməkdə olan milli azadlıq hərəkatını boğmaq məqsədi ilə satqın İran dövlətinin<br />
başçısı Sədr yeni bir hiyləyə əl atdı.<br />
O, ömrü boyu İran xalqlarına və ölkənin istiqlaliyyətinə xəyanət etmiş məşhur imperialist casusu Seyid<br />
Mehdi Fərruxi fövqəladə ixtiyaratla Azərbaycana vali təyin etməyə çalışdı.<br />
14
www.achiq.info<br />
Lakin Azərbaycan xalqı imperialistlərin və İran dövlətinin belə bir xəyanətini hələ Şeyx Məhəmməd<br />
Xiyabaninin rəhbərlik etdiyi milli azadlıq hərəkatı dövründə gözləri ilə görmüş və şahidi olmuşdur.<br />
Azərbaycan Demokrat Firqəsi bu xalqın əldə etmiş olduğu inqilabi təcrübələrinə arxalanaraq<br />
düşmənlərin belə bir xəyanətini vaxtında ifşa etdi. Bu münasibətlə Təbriz şəhərində ümumi yığıncaqlar<br />
keçirildi. Azərbaycan xalqı həmin yığıncaqlarda yekdilliklə qəbul etdiyi qətnamə vasitəsi ilə İran dövlətinin<br />
və imperialistlərin yeni fitnəkarlığını və alçaq hərəkətini pislədi və Fərruxinin Azərbaycana vali təyin<br />
olunub gəlməsinə qarşı özünün qəti etirazını bildirdi. Elə bu vaxt Azərbaycanın demokratik mətbuatı<br />
kütlələri sayıq olmağa çağıraraq, düşmənlərin Azərbaycanda böyük bir fitnə yaratmaq fikrində olduğunu<br />
göstərərək, İran irticasına xalqın adından xəbərdarlıq edərək yazırdı ki, belə bir xəyanətin var qüvvə ilə<br />
qarşısını almaq bizim milli və vicdani vəzifəmizdir. Sözünə davam edən qəzet yazır:<br />
«Qoy olsun, Azərbaycan azadixahları bir daha imtahan verməyə hazırdırlar. Lakin bütün dünya<br />
bilməlidir ki, bu qanlı səhnəni açan nalayiq və yaramaz ünsürlərdən təşkil tapmış Tehran hökuməti və on<br />
dördüncü məclis başçılarıdır»31.<br />
Qəzet «Çağırılmamış qonaqlar bilməlidirlər» adlı baş məqaləsində bu haqda Azərbaycan xalqının<br />
Tehran irticasına cavabını belə ifadə etmişdir:<br />
«Unutmasınlar ki, Azərbaycan İsfahan, Yəzd və Kirmana bənzəməz. Xalq azadlığa əlaqəmənddir,<br />
yonca yeyib aldığı qanun əsasını hifz edəcək, məşrutənin pozulmasına yol verməyəcəkdir»32.<br />
Sözünə davam edən qəzet Tehran hökumətinə xalqın adından deyir ki, qələm azadlığına, vicdan və<br />
əqidə azadlığına, ictimai və cəmiyyət azadlığına toxunmaq olmaz. O, xalqın namusudur. Buna əl atanların<br />
əlləri kəsilər və özləri məhv olarlar.<br />
İran böyük bir məmləkətdir. Onun təbii sərvəti on beş milyonluq deyil, əlli, bəlkə yüz milyonluq bir<br />
əhalinin həyatını təmin edə bilər.<br />
Lakin Tehranın başçıları vilayət və əyalət əhalisi üçün haqq həyat qail deyillər. Onlar özlərini əşrəf<br />
məxluqat hesab edirlər.<br />
Belə bir hal İran dövləti ilə xalq kütlələri arasında böyük uçurumun və barışmaz ziddiyyətin mövcud<br />
olduğunu bir daha isbat edir.<br />
«Dövlətin qüdrəti xalqın ona olan meyl və rəğbətindən asılıdır. Xalqa əsaslanmayan bir hökumət<br />
dahilərdən belə təşkil olunarsa, yaşaya bilməz, yaşasa da məmləkəti və milləti fəlakətə düçar etməkdən.<br />
başqa bir nəticəyə yetişməyə qadir olmaz»33.<br />
Zor və süngüyə arxalanan İran dövlətinin uzun zaman davam gətirməyib, xalq kütlələrinin mübarizəsi<br />
nəticəsində alt üst ediləcəyini «Azərbaycan» qəzeti qabaqcadan xəbər verərək yazırdı: xalqın məhəbbəti və<br />
əlaqəsi olmadan xalqın düşməni sayılan bir hökumət tez gec rüsvayçılıqla yıxılmağa məruz qalar. Bu,<br />
ictimai və təbii bir qanundur.<br />
Qəzet xalq kütlələrinin dövlətin işlərində yaxından iştirak etməsinin zəruriliyini və onun İran xalqları<br />
üçün əhəmiyyətini qeyd edərək göstərir ki, biz bunların hamısını düşünüb nəzərə alaraq, xalqın hökumət<br />
işlərinə yaxınlaşdırılmasını irəli sürüb milli bir dövlətin əncümənlər vasitəsi ilə yaranmasını tələb edirik.<br />
Lakin İran dövləti Azərbaycan xalqının haqq sözünə və qanuni tələblərinə qulaq asmır, silah gücü ilə<br />
xalqın azadlıq səsini boğmağa çalışırdı.<br />
İran dövlətinin və irticai dairələrin siyasətini ifşa edən «İqdam» qəzeti yazır:<br />
Əgər ölkənin hər bir məqamı yalnız İranı nəzərdə tutsaydı və ölkənin bütün məsələlərində haqq, ədalət,<br />
intizam və məsləhətin ziddinə getməsəydi, Azərbaycanın işi bu yerə çatmazdı. İndi etiraf edirlər ki,<br />
15
www.achiq.info<br />
Azərbaycan İranın başıdır. Dünən İranın başını daşla əzirdilər. Azərbaycan xalqın nalə və fəryadları bir yerə<br />
çatmırdı.<br />
Bəs bu gün nə üçün Azərbaycan xalqını ox, qalxan və süngünün hədəfi etmək istəyirlər34<br />
Jandarmlar və irticai ünsürlər açıqdan açığa demokratik qüvvələrə qarşı hücuma keçdilər.<br />
«Azərbaycan» qəzeti irtica ünsürlərinə xəbərdarlıq edərək göstərirdi ki, iyirminci əsrdə xalqın malına,<br />
canına və namusuna təcavüz etmək olmaz. Dağ basmaq və şallaq altında öldürmək, ağız tikmək, dodaq<br />
kəsmək zamanı keçmişdir. Jandarmlar unutmasınlar ki, firqə üzvünü təhqir etmək, firqə binasına yaxın<br />
düşmək olmaz.<br />
Qəzet ölkədə hərcmərclik yaradan, xalqların qanını axıdan İran dövlətinin yeritdiyi siyasəti ifşa edərək<br />
deyir: Qoy bütün dünya bilsin ki, Asiyayi despotizm (istibdad) ruhu ilə ruhlanan mərkəzi hökumət<br />
məmləkəti sülh və əmin amanlıq yolu ilə idarə etməyə qadir deyildir. Qoy bütün dünya bilsin ki, Azərbaycan<br />
xalqı bu cinayətkar dövlətin qara siyasəti nəticəsində nə qədər bəlalar çəkmiş və nə səbəbə özünü idarə<br />
etmək üçün çarə axtarmağa başlamışdır35.<br />
Ərdəbil nümayəndəsi Lənkərani İran məclisində çıxış edərək Azərbaycan xalqının haqlı tələblərini<br />
müdafiə etmiş və demişdir:<br />
«Siz ləcbazlıq edir, açıqdan açığa İrana xəyanət edirsiniz. Siz Azərbaycanın istədiklərini vermək və<br />
haqq sözlərini eşitmək əvəzində, oraya top, fişəng və sərnizə göndərirsiniz»36.<br />
Kirmanşahda nəşr edilən «Bistun» qəzeti Azərbaycan Demokrat Firqəsinin proqramını və burada irəli<br />
sürülən ictimai, siyasi, iqtisadi məsələlərin düzgün olduğunu təsdiq edir və Azərbaycan xalqının haqlı<br />
tələblərini müdafiə edərək yazır: «Azərbaycan» deyir: xalqın və ölkənin müqəddəratını gərək xalq özü<br />
müəyyən etsin. Azərbaycan xalqı zəhmət çəkdiyi halda onun öz mənafeyinə uyğun olan hər bir ictimai<br />
islahat keçirməkdə haqqı olmalıdır. Azərbaycanlı öz doğma dilində yazıb oxumaqda azad olmalıdır.<br />
Azərbaycan xalqının çəkdiyi zəhmətlərin nəticəsi paytaxtda ali qəsr və binaların tikilməsinə sərf<br />
edilməməlidir. Bütün bu tələblər muxtariyyətin mənasıdır ki, tam aydınlığı ilə firqə məramnaməsində öz<br />
əksini tapmışdır. Azərbaycan uca səslə deyir ki, İran xalqları milli hökumət tələb edirlər və<br />
müstəmləkəçilərin qulaqlarına çatdırırlar ki, nə tək Azərbaycan, bəlkə bütün İran hürriyət istəyir»37.<br />
Tehranda nəşr edilən «Fərman» qəzeti Azərbaycan Demokrat Firqəsinin yaranması zərurətini irticai İran<br />
dövlətlərinin Azərbaycan xalqına etdiyi zülm və təzyiqin nəticəsi kimi qiymətləndirərək yazır ki, biz təşxis<br />
vermişik ki, Demokrat Firqəsi Azərbaycan xalqının sevdiyi və böyük əlaqə bəslədiyi bir milli firqədir ki,<br />
İran irticasının zülm və təzyiqi nəticəsində meydana gəlmişdir. Biz inanırıq ki, Azərbaycan xalqının tələbləri<br />
haqlıdır. Biz hökmən bilirik ki, onlar da bizim kimi Azərbaycanı İranın ayrılmaz hissəsi hesab edirlər və İran<br />
xalqlarının birgə köməyi ilə bu əsarətə son qoyacaq və İranı imperialistlərin nökərləri olan irticaçıların<br />
əlindən nicat verəcəklər38.<br />
Azərbaycan xalqının bu haqlı tələblərini nəinki İranın demokratik mətbuatı, hətta dünyanın sülhsevər və<br />
vətənpərvər xalqları da ürəkdən alqışlayıb təsdiq etdilər. Fransa Kommunist Partiyasının və Fransa xalqının<br />
sevimli rəhbərlərindən Marsel Kaşen bu münasibətlə «Hümanite» qəzetində yazmışdır: Azərbaycanlılar<br />
Tehran hökumətinin onlara təhmil etdiyi tamamilə feodal qəyyumçuluğundan əzab çəkirlər. Həmçinin<br />
onların milli ənənələrinə hörmət edilməsini arzu etmələri təbii deyilmi<br />
Azərbaycanlılar istəyirlər ki, onlara İranın daxilində muxtariyyət verilsin, iqtisadi və maarif proqramları<br />
geniş həyata keçirilsin39.<br />
Lakin məclisdə xalqın həqiqi nümayəndələrinin yerlərini tutmuş xain ünsürlər hay küy salaraq dövlətə<br />
təzyiq göstərməklə, onu Azərbaycan xalqının haqlı tələblərini və xalqın demokratik hərəkatını boğub aradan<br />
16
www.achiq.info<br />
aparmağa təhrik edirdilər.<br />
«Azərbaycan» qəzeti irticai ünsürlərin qaldırdıqları hay küyün səbəbini belə izah edir:<br />
«Onların dad fəryadı təbiidir, çünki süd verən Azərbaycan adlı inəkləri artıq onlara süd vermək istəmir.<br />
Südünü öz əziz balasına sərf etmək istəyir»40<br />
Lakin Azərbaycan xalqı irticanın bütün vəhşiliyinə, əzab və işgəncələrinə dözərək doğma firqəsinin<br />
bayrağı altında, onun şüarlarını həyata keçirmək uğrunda mübarizəsini ardıcıllıqla davam etdirirdi.<br />
Bir tərəfdən, Azərbaycan Demokrat Firqəsinin qüdrəti, digər tərəfdən, Azərbaycan və İran xalqlarının<br />
milli istiqlaliyyət uğrunda demokratik hərəkatın əzəmətli gücü ölkədə birtərəfli siyasət yeridən Sədr<br />
hökumətinin əsasını sarsıtdı və nəticədə İranın irticaçı dövlət kabineti süqut etdi. Beləliklə, Fərruxinin<br />
Təbrizə gəlmək məsələsinin puça çıxması, firqənin gündəlik işlərdə irəliləməsi Tehran mühitində şiddətli<br />
qorxu yaratdı. Nəticədə əl ayağını itirmiş məclis mürtəceləri Sədri iş başından kənar etdilər.<br />
Tehranın Demokratik mətbuatı Azərbaycan xalqının haqlı tələblərini müdafiə edir və İran dövlətinin<br />
irticai mahiyyətini və yeritdiyi xalqa zidd siyasətini kəskin surətdə pisləyirdi.<br />
Tehranda nəşr olunmuş «Ərəs» qəzeti yazır:<br />
Gözləyirlər ki, Azərbaycan xalqı hökumət orqanlarının törətdiyi saysız hesabsız cinayətlərinin əvəzində<br />
sükut edib desin: Biz qolu bağlı quluq, bizi nə qədər istəsəniz təhqir edin, sağın, kef çəkin, bizim üçün isə<br />
xərabəliklər kifayətdir41.<br />
Tehranda nəşr edilən «Nicati İran» qəzeti öz məqalələrində İran dövlətinə sübut edib göstərir ki:<br />
«Azərbaycanda Demokrat Firqəsinin təşkili sizin işlərinizin əks sədasıdır, yaramaz iş xoşa gəlməyən nəticə<br />
verər. Bu xoşa gəlməyən işlər sizin kimi sillə vuranların zövqündən doğur. Sillə yeyənlər sona qədər<br />
dözməyəcəklər. Bunu bilməlisiniz ki, sillə vurmağın sillə yeməyi də vardır»42.<br />
Həmin qəzet sonra yazır:<br />
«Azərbaycanda Demokrat Firqəsinin təşkil edilməsi İran xalqının həqiqi məşrutəni bərpa etmək, İranın<br />
azadlığını, istiqlaliyyətini, bütövlüyünü əldə etmək üçün başlanmış hərəkatın bir dalğasıdır»43.<br />
Qəzet başqa bir nömrəsində Tehranın Azərbaycanı parçalayıb, soyub, qarət etdiyini göstərərək yazır:<br />
«Pantehranizm Azərbaycana tamamilə süpürgə çəkmiş və orada işə yarayacaq bir şey qoymamışdır. Xalq<br />
yaşamaq istəyir. Şəhərdə yaşamaq üçün səhiyyə, məktəb, institut, universitet və minlərlə digər şeylər<br />
lazımdır ki, bunların da heç biri Azərbaycanda yoxdur. Orada vəziyyət belədir. Bəlkə min dəfə bundan da<br />
pisdir. Demokratların əsas qanuna uyğun olaraq əyaləti və vilayəti əncümənlərin təşkil edilməsi tələbləri<br />
qanunsuz və yersiz deyildir»44<br />
Tehranda nəşr edilən «Müzəffər» qəzeti isə Azərbaycan xalqının etirazının səbəbini İran dövlətinin illər<br />
boyu istibdad üsuli idarəsinin və onun yeritdiyi milli zülm siyasətinin nəticəsi bilib yazmışdır ki, iyirmiillik<br />
irticai siyasətin Azərbaycana bir şey vermədiyi bir yana dursun, Azərbaycanda nə varsa, hamısını bu xalqın<br />
və bu yurdun sərvətini, məhsulunu da əlindən almışdır45.<br />
Azərbaycan xalqının dözülməz və ağır vəziyyətini qəzet belə təsvir edir:<br />
«Dövlətin təzyiqi və yoxsulluq elə bir dərəcədə artmışdır ki, yüz, minlərlə azərbaycanlı bir tikə çörək<br />
qazanmaq üçün öz doğma yurdunu, ailəsini, evini və uşağını tərk edib iş axtarmaq üçün İranın başqa<br />
şəhərlərinə getməyə məcbur olurdu. Siz bu gün belə lüt, ayaqyalın minlərlə azərbaycanlı balalarının<br />
Tehranın küçələrində və divarlar dibində yatdıqlarını görərsiniz»46.<br />
Müəllif məqaləsində irəli sürdüyü mühakimədən məntiqi nəticə çıxararaq son sözünü belə ifadə edir:<br />
17
www.achiq.info<br />
«heç kim azərbaycanlıların istedadını, qabiliyyətini və çalışqanlığını inkar edə bilməz. Bütün bu istedad və<br />
qabiliyyətin qarşısında Azərbaycanın özünün nəyi vardır heç nəyi»47.<br />
Azərbaycan xalqı bütün bu məhrumiyyətlərə mərdliklə sinə gərərək, müstəmləkə zəncirini qırmaq<br />
uğrunda, demokratiya və azadlıq yolunda İran xalqları ilə birlikdə şanlı mübarizəsini ardıcıllıqla davam<br />
etdirir.<br />
«Azərbaycan» jurnalı bu bərədə yazır:<br />
İran Azərbaycanında yaşayan azərbaycanlıların tələbi çox aydın və sadədir. Onlar artıq hüquqsuz<br />
yaşamaq istəmirlər. Onlar vahid bir millət kimi ayağa qalxıb dünyanın demokratik millətlərini nümunə<br />
göstərib, bu millətlər kimi öz talelərinin ağası olmaq istəyirlər48.<br />
Təbriz şəhəri həmişə Azərbaycan və İran inqilabının beşiyi olduğu üçün, Azərbaycan Demokrat Firqəsi<br />
yarandığı gündən Təbriz, buradakı karxana və fabriklərdə işləyən, azadlıq hərəkatının ön sıralarında gedən<br />
fəhlə sinfinə, habelə fəhlə sinfinin müttəfiqi olan kəndlilərə böyük əhəmiyyət vermiş və onların mənafeyi<br />
uğrunda çalışmışdır. Bu münasibətlə «Azərbaycan» qəzeti yazır ki, Təbriz şəhəri Azərbaycanın düşünən<br />
beyni və görən gözüdür. Onu ciddi mühafizə edib qorumaq lazımdır. Biz heç zaman millətimizin<br />
əksəriyyətini təşkil edən zəhmətkeşləri unuda bilmərik. Onların mənafeyini təmin etmək üçündür ki, biz<br />
milli, mütərəqqi və demokratik bir rejim yaratmaq şüarı ilə çalışırıq. Kəndlilər isə bizim dönməz üzümüz və<br />
bükülməz qollarımızdır. Ona yüzdə yüz inanıb bel bağlaya bilərik49. Sonra qəzet yazır: «Özünü yarım<br />
milyon riyala satan Tehran mətbuatı bilməlidir ki, İranın həqiqi sahibi onun fəhlələri, kəndlisi və<br />
vilayətlərdə yaşayan sair zəhmətkeşləridir. Bu qüvvələri nəzərə almayıb, onların ehtiyacını təmin etməyə<br />
qadir olmayan bir dövlət yaşamağa qadir ola bilməz»50.<br />
İranın xəyanətkar 14 cü məclis nümayəndələrinin vəkalət müddəti qurtarmışdı. Yeni məclis seçkiləri<br />
başlanmalı idi. Bir tərəfdən də ölkədə yaranmaqda olan siyasi firqə və cəmiyyətlərin varlığı və onların<br />
mübarizəsi İranın irticai hakimiyyətini sarsıdırdı. İran dövləti və onun ağaları olan imperialistlər bunu yaxşı<br />
bilirdilər ki, belə bir şəraitdə seçki başlanarsa, azadixahlar məclisdə böyük mövqe tuta bilərlər.<br />
Azərbaycan Demokrat Firqəsi İran xalqlarının mənafeyini nəzərə alaraq 14 cü məclisi irticaçı bir məclis<br />
kimi tanıyıb, onun verdiyi qanunları etibarsız sayır, 15 ci məclis seçkilərinə başlamağı özünün milli<br />
vəzifələrindən biri hesab edərək, bu yolda xalqı hazırlaşmağa dəvət edirdi.<br />
Qəzet seçki kompaniyası münasibəti ilə geniş təbliğat işi apararaq göstərirdi ki, demokratizmin həqiqi<br />
mənası xalq hakimiyyətidir.<br />
Bu münasibətlə qəzet yazır ki, seçki fərmanını xalqımız özü verməlidir. Burada tək azərbaycanlıların<br />
deyil, bütün İran xalqlarının ölüm dirim məsələsi həll olunur. Ona görə biz seçkini başlamalı və onu sona<br />
çatdırmalıyıq. Həm də bizim firqəmiz ümumi millətin dövlət quruluşunda və qanunvericilik məclisində<br />
iştirak etməsini təmin etməlidir.<br />
Qəzet sonra yazır ki, qoy Tehran mürtəceləri xalq tərəfindən seçilən vəkillərimizi qəbul etməsinlər.<br />
Biz İranın ayrı ayrı yerlərində də bu işin başlanmasını ümid edirdik. Lakin, görünür, həmişə olduğu<br />
kimi, birinci qədəmi götürmək Azərbaycanın öhdəsinə düşmüşdür. Olsun, bu iftixarlı işi də biz başlarıq.<br />
Azərbaycan Demokrat Firqəsi xalqı mübarizəyə çağıraraq göstərirdi ki, siyasi qüdrət əncümənlər və<br />
məclis nümayəndələrinin azadixah və demokrat şəxslərdən seçilməsi ilə qazanıla bilər. Bunu heç bir firqə<br />
üzvü unutmamalıdır. Partiyanın bu göstərişi onun orqanında öz əksini taparaq belə ifadə edilirdi:<br />
«Bu gündən etibarən firqə siyasi qüvvə kəsb etmək yolunda mübarizə edir. İkinci dövrənin şüarları<br />
böyük mitinqlər, geniş konfranslar vasitəsi ilə əncümənlər və məclis seçkisinin mənasını xalqa anladıb onları<br />
bu yolda mübarizəyə hazırlamaqdan ibarətdir»51.<br />
18
www.achiq.info<br />
Partiyanın belə bir mövqeyinin, xətti hərəkətinin düzgünlüyünü Pişəvəri öz əsərində belə izah etmişdir:<br />
«Bu günədək biz dağa doğru çıxırdıq, dağın arxasını görmədiyimiz üçün özümüzü yora bilməzdik. çünki<br />
çıxdığımız dağın arxasında mühlik (öldürücü — M. R. Vilayi) və ya yüksək bir dağ dəxi ola bilərdi. İndi isə<br />
biz dağın qülləsinə. çatmağa müvəffəq olmuşuq. Onun arxası isə gözümüzün qarşısındadır. Onu enmək üçün<br />
qarşıda olan müşkülatı dəxi rəf etmək qüdrətimiz vardır. Artıq dayanmaq olmaz. Xalqı mitinqlər, nümayişlər<br />
vasitəsi ilə başa salıb həyəcana gətirməliyik»52.<br />
İmperialistlərin siyasi fırıldaqçılıqda Sədrdən daha mahir və qəddar olan İbrahim Həkimini İranın dövlət<br />
başçısı keçirməsi milli demokratik qüvvələrə qarşı hücumu qüvvətləndirmək qəsdini güdürdü. Bu zaman<br />
irticai qüvvələr şəhər və kəndlərdə vəhşicəsinə hücuma keçirdilər.<br />
Jandarm və mülkədarların Azərbaycanın şəhər və kəndlərində törətdikləri vəhşilikləri «Azərbaycan»<br />
qəzeti 47 ci nömrəsindən ardıcıl olaraq dərc etməyə başlayır. Soltan kəndində, kəndin mülkədarı tərəfindən<br />
iki yaşında məsum bir uşağın öldürülməsi, Ərdəbildə, Meşkin şəhərdə, Qoşabulaq və Xanbulaqda, Əhərdə<br />
jandarmların günahsız kəndliləri öldürmələri qəzetin səhifələrində əks edilmişdir.<br />
Jandarmların və mülkədarların zülmündən cana gəlmiş kəndlilərin qəzetə göndərdikləri şikayət<br />
məktublarının birində deyilir:<br />
«Biz kəndlilər sizdən xahiş edirik bizim dərdlərimizi, müsibətlərimizi qəzetdə yazasınız. Qoy tamam<br />
camaat bilsin ki, biz kəndlilərin başına bu canilər nə oyunlar gətirir və bir dəstə xan, bəylərin zülmündən ah<br />
naləmiz göyə dayanmışdır. Hər gün bir bəhanə ilə biz günahsız kəndliləri qarət edib arvad uşaqlarımızı əsir<br />
edirlər. Bu soyğunçuların zülmündən cana gəlmişik. Biz kəndlilərin əllərini əkindən, cütdən çıxarmışlar.<br />
Bizləri öz yerimizdən çöllərə, dağlara didərgin salmışlar.<br />
Aman Qasım xan və onun nökərlərinin əlindən!<br />
Aman Abdulla xanın və atlılarının əlindən, əl aman.<br />
Bir xahişimiz var. O da budur ki, təvəqqə edirik bu canilərin, bu əşrarların və bu qaniçən əmniyyələrin<br />
şərrini bizim başımızdan rədd edin. İmza: bir dəstə kəndli»53.<br />
Daha bıçaq sümüyə dayanmışdı. Firqə xalq kütlələrini yeni şüarlarla qəti mübarizə aparmağa çağırırdı.<br />
Beləliklə, «Azərbaycan» qəzeti firqənin yeni taktikasının həyata keçirilməsi uğrunda mübarizə apararaq<br />
xalqı qiyama və əməli mübarizəyə çağırır.<br />
Firqə mətbuatı xalqa müraciət edərək göstərir ki, biz radioların və onların müxbirlərinə deyirik ki,<br />
buyursunlar məclis şurayi millinin və daxilə nazirliyinin dəftərlərinə baxsınlar və həm də azadixah<br />
qəzetlərin idarələrində Azərbaycan xalqının ərizələrini görsünlər ki, bu dörd il müddətində bu diyarın<br />
şəhərlərindən onlara neçə min teleqram göndərilmiş və onların bir neçəsinə də olsa cavab verilibmi<br />
Qəzet çox haqlı olaraq yazır ki, bir və ya iki gün idarəmizə gəlib bu ərizələri gətirən azərbaycanlıların<br />
üzlərinə baxasınız, onda bizim qəlbimizin yandığı və vicdanımızın üsyan etdiyinin səbəblərini anlarsınız54.<br />
Qəzet özünün «Karlar eşitsin və korlar da görsün» adlı baş məqaləsində İran dövlətinin Azərbaycanda<br />
yeritdiyi qanlı siyasətini ifşa edərək göstərir ki, Sərdərudda barbarlar dövrünün ağır vəhşiliyini andıran,<br />
cavan uşaqların budlarına dağ basmaq əfsanə deyil, həqiqətdir. Bu həqiqəti örtüb basdırmaq üçün İran<br />
dövləti «Azərbaycan» qəzetinin Tehranda yayılmasını qadağan edir və beləliklə də xalqın gözünü bağlayıb,<br />
qulağını kar saxlamaq istəyir.<br />
Lakin qəzet xalq kütlələrinin mübarizə yolunu işıqlandırır və onlarda qələbəyə olan inamı<br />
möhkəmləndirirdi.<br />
Azərbaycanın şəhərlərində xırda fabrik və zavodlar bağlanmış, minlərlə fəhlələr küçəyə atılmışdı.<br />
19
www.achiq.info<br />
Azərbaycanda iqtisadi böhran yaratmaq məqsədi ilə mürtəce tacirlər Azərbaycanın bol məhsulunu: yağ,<br />
taxıl, ət və başqa məhsulları Tehrana çəkib aparırdılar. İrticanın belə bir hərəkəti xalq kütlələrinin qəzəbini<br />
daha da artırırdı.<br />
Firqə ölkənin iqtisadi, siyasi vəziyyətini, düşmən sıralarında mövcud olan çaşqınlığını, inqilabi<br />
qüvvələrin hər an artmaqda olan fəallığını və inqilabi coşqunluğunu nəzərə alıb düşmənin hücumüna,<br />
jandarm, polis və dövlət məmurlarının özbaşınalığına qarşı qəti tədbirlər gördü. Bu tədbirlər sırasında<br />
Azərbaycan Demokrat Firqəsi Mərkəzi Komitəsinin 1945 ci il 7—8 noyabr tarixli plenumunun qərarı<br />
mühüm əhəmiyyətə malikdir. Həmin plenum ölkədə mövcud siyasi vəziyyəti diqqətlə nəzərdən keçirdikdən<br />
sonra fədai dəstələrinin yaradılması, 15 ci məclisə, əyalət və vilayətlərdə əncümənlərə dərhal seçkilərə<br />
başlanması, şəhər və kəndlərdə geniş mitinqlər keçirilməsi və s. haqqında qərar qəbul etdi.<br />
Demokratik hərəkat daha sürətlə inkişaf etdi. Azərbaycanın hər tərəfində mitinqlər, nümayişlər baş<br />
verdi. Bu izdihamlı mitinqlərdə xalq firqənin irəli sürdüyü şüarlar ətrafında müvafiq qərarlar çıxarırdılar.<br />
Bu münasibətlə «Azərbaycan» qəzeti «Böyük xalq yığıncaqları» adlı baş məqaləsində yazır ki, böyük<br />
milli hərəkat artıq başlanmış, azadlığı təmin etmək yolunda meydana qoyulan şüarların icrası gəlib<br />
çatmışdır. Xalq çox açıq bir surətdə əyalət və vilayət əncümənlərinin təşkilini tələb edir, qanun əsasımızın<br />
pozulmasına yol verməmək üçün 15 ci məclis seçkilərinin başlanmasını istəyir. İndi Azərbaycanda davam<br />
edən mitinq və nümayişlərin mənası budur.<br />
Beləliklə, demokratik hərəkat dalğası bütün Azərbaycanı bürüdü. Bu vəziyyət bütün İrana təsir göstərdi.<br />
Gilan, Mazandaran, Cənub neft mədənləri və Tehran hərəkətə gəldi. İranın bir çox yerlərindən demokratik<br />
ünsürlər Azərbaycana axıb gəlir, bəziləri fədai dəstələrinə, bəziləri firqə sıralarına daxil olurdular.<br />
Dövlət məmurlarının kəndlərdə törətdikləri vəhşilikləri ifşa etmək məqsədi ilə, Azərbaycan Demokrat<br />
Firqəsinin Azərbaycandakı demokratik dövlətlərin diplomatik məmurlarına və İran dövlətinə göndərdiyi<br />
1945 ci il 16 noyabr tarixli açıq məktubunu Təbrizdə çıxan demokratik mətbuat və İranın demokratik<br />
qəzetləri nəşr edərək beş milyonluq bir xalqın haqq səsini dünyaya çatdırdı.<br />
«Azərbaycan» qəzeti bu münasibətlə yazır ki, lakin özlərini Port Artur qalasının fatehi hesab edən<br />
jandarm rəisləri, kor tutduğunu buraxmayan kimi, əlsiz ayaqsız kəndlilərlə vəhşicəsinə rəftarlarını daha da<br />
şiddətləndirib, onların mal, can və namusuna təcavüz etməkdən əl götürmədilər. Nəhayət, bıçaq sümüyə<br />
dayanıb kəndlinin tab və tavanı kəsildi. İndi buyurub əkdikləri toxumun səmərəsini dərsinlər. Daha sonra<br />
qəzet yazır: «Miyanadan, Sərabdan və Marağadan gələn xəbərlərdən məlum olur ki, cana doyub vəhşətlərə<br />
təhəmmül edə bilməyən kəndli intiqam silahı ilə qiyam etmişdir. Qiyamçıların hədəfi cəlladların silahını alıb<br />
kəndlərdən qovmaqdır»55.<br />
Bütün Azərbaycanın şəhər və kəndlərində təşkil tapan böyük mitinqlərdən seçilmiş nümayəndələr<br />
Təbriz şəhərinə gələrək, xalq konqresini təşkil verməyə başladılar. Çıxarılan qərarları imza edənlərin sayı<br />
yüz mindən artıq idi.<br />
Azərbaycan xalq konqresi, Azərbaycanda inqilabi əhvali ruhiyyənin mövcud olduğu tarixi bir şəraitdə,<br />
xalq yığıncaqlarından seçilmiş 700 nümayəndənin iştirakı ilə 1945 ci ilin noyabr ayının 20 də Təbriz<br />
şəhərində keçirildi.<br />
Nümayəndələrin arzu və təkliflərinə uyğun olaraq konqres özünü müəssisan məclisi adlandırdı və<br />
Azərbaycan xalqının ali hakimiyyət orqanı kimi hərəkət edəcəyini elan etdi.<br />
S. C. Pişəvəri beynəlxalq vəziyyəti və İranın daxili vəziyyətini geniş təhlil edərək göstərdi ki, azadlıq və<br />
demokratiya uğrunda mübarizəyə qalxan Azərbaycan xalqının çıxış yolu ancaq xalq üsyanındadır.<br />
Azərbaycan xalqı öz müqəddəratını öz əlinə almayınca milli zülm, ehtiyac və məhrumiyyət nə<br />
Azərbaycandan və nə də onun əməksevər, mübariz xalqından uzaq olmayacaqdır. Pişəvəri həmin tarixi<br />
20
www.achiq.info<br />
nitqində dedi ki, Azərbaycan xalqı İranın sərhədləri daxilində yaşamalıdır. Bu o demək deyildir ki, onun<br />
adab ənənəsi, dil və hüququ olmasın.<br />
Biz, məclis şurayi milliyə öz nümayəndələrimizi göndərəcəyik. İranda yaşayan başqa millətlər də bizim<br />
qardaşlarımızdır. Lakin bizə ixtiyar verilməlidir ki, biz öz evimizin sahibi olaq, onu istədiyimiz kimi idarə<br />
edək. Biz indi muxtariyyət alıb bununla da öz səadətimizi qurduqda, məmləkətimizi abad etdikdə İranın<br />
başqa əyalətləri də bizim bu yaxşı. işimizdən dərs alacaqlar. Bizim milli qüdrət milli qüvvəmiz olmalıdır.<br />
Azadlığı alarlar, onu verməzlər. Əgər bizim xalqımızın qabağına silahla çıxsalar, qoy bu milli konqres öz<br />
milli mahiyyətini müdafiə etmək üçün cavanların silahlı qüvvələrini yaratsın.<br />
Xalq konqresi məruzədə irəli sürülən bütün məsələlərə yekdilliklə tərəfdar oldu və onun əsas<br />
müddəalarını qərar layihəsinə daxil etdi. Xalq konqresi Azərbaycan xalqının milli istiqlaliyyət, azadlıq və<br />
demokratiya uğrunda beynəlxalq imperializmə, istibdad üsuli idarəsinə və daxili irtica qüvvələrinə qarşı<br />
apardığı inqilabi mübarizə tarixində şanlı səhifələr açdı.<br />
Xalq konqresi Azərbaycanda xalq hakimiyyətinin yaradılmasını, qəbul olunmuş qərarların əməli olaraq<br />
həyata keçirilməsini və milli məclisə seçkilərə başlamaq işini, Pişəvəri başda olmaqla, 39 nəfərdən ibarət<br />
seçilmiş milli heyətə tapşırdı və bu işləri müvəffəqiyyətlə yerinə yetirmək üçün ona tam ixtiyar verdi.<br />
Xalq konqresi Azərbaycan milli məclisinə seçkilərin keçirilməsi haqqında 46 maddədən ibarət<br />
demokratik seçgi nizamnaməsini təsdiq etdi. Həmin nizamnamə qadınlara kişilərlə bərabər seçib seçilmək<br />
hüququ verməklə yanaşı, seçkilərin tam demokratik əsasda gizli, bərabər və müstəqim aparılmasını<br />
tamamilə təmin edirdi.<br />
Qeyd etmək lazımdır ki, xalq konqresinin seçdiyi milli heyət Tehranı gözləmədən Azərbaycan xalqının<br />
muxtariyyətini təmin etməyi öz qarşısına əsas bir vəzifə kimi qoydu və bu sahədə bir sıra tədbirlər gördü.<br />
Azərbaycan xalq konqresi tərəfindən seçilmiş milli heyət faktiki olaraq Azərbaycan xalqının iradəsini təmsil<br />
edən müvəqqəti inqilabi hökumət idi. Məhz buna görə də, demək olar ki, 1945 ci ilin noyabr ayının<br />
axırlarından etibarən Azərbaycan xalqının apardığı azadlıq mübarizəsinin gedişində xüsusən bir vəziyyət,<br />
ikihakimiyyətlilik yaranmış oldu. Bunlardan biri İran dövlətinin Azərbaycandakı xalqa zülm edən irticai<br />
dövlət aparatı, digəri isə xalqın iradəsini təmsil edən və xalq konqresi tərəfindən seçilmiş inqilabi milli heyət<br />
idi. Bu ikihakimiyyətlilik 21 Azərə qədər (1945 ci il dekabrın 12 nə qədər) davam etdi. Bu münasibətlə<br />
Pişəvəri demişdir ki, xalq konqresi tərəfindən seçilmiş bu heyətə (milli heyətə — M. R. Vilayi) daşıdığı<br />
vəzifəyə görə müvəqqəti hökumət adı vermək olar, çünki iyirmi gün tamam Azərbaycanda xalqın əmniyyət<br />
və asayişini qorumaq bu heyətin ixtiyarında idi.<br />
Elə bu zaman Tehranın rəsmi dairələri İranın keçmiş başnaziri Bayatı Azərbaycana vali göndərib<br />
Azərbaycanın milli heyəti ilə danışığa girməyi ona tapşırdı. Lakin onun Azərbaycan xalqının istək və<br />
arzularını həll etməkdə heç bir hüququ yox idi. Müzakirələrin birinci günündən aydın oldu ki, o, vaxt<br />
qazanmaq və Azərbaycan xalqını aldatmağa can atır.<br />
Demokratik mətbuat düşmənlərin hiylələrini və çəkdikləri planlarını alt üst edərək yazırdı ki, Tehran<br />
hiyləgərliklə xalqımızı aldatmağ üçün bizə yaxşı bir vali göndərməyi və şirin vədlər verməyi irəli sürmüşdü.<br />
Bir tərəfdən, sərhəng Vərəhramlar, Pərvizilər və Zəngənələr vasitəsi ilə kənd və şəhər əhalisini əzir, döyür,<br />
ayaqdan salırdılar. O biri tərəfdən, mülayiməti ilə məşhur olan Hüssam Sultan Bayatı vali təyin edib ona<br />
tapşırırdılar ki, hərəkat başçıları ilə saziş etsin, xalqın gözündən pərdə asmaq üçün böyük islahat vədləri ilə<br />
işə başlasın56.<br />
Hiylələrinin və ovuclarının açıldığını görən və xalqın şiddətli qəzəbi ilə qarşılanan Bayat biabır olaraq<br />
Tehrana qayıtmağa məcbur oldu.<br />
Azərbaycan Demokrat Firqəsinin rəhbərliyi altında xalq konqresinin qəbul etdiyi qərarların yerinə<br />
yetirilməsi ilə bir zamanda silahlı fədai dəstələri də kəndlərdə və şəhərlərdə jandarmların silahını alaraq<br />
onları, şəhər və kəndləri bir birinin ardınca özlərinə təslim edirdilər.<br />
21
www.achiq.info<br />
Azərbaycanın fəhlə və kəndli siniflərinin və bütün vətənpərvər milli qüvvələrin iradəsini təmsil edən<br />
xalq konqresi Azərbaycan milli məclisinin yaradılması tələbini belə bir tarixi ictimai zərurətə görə<br />
əsaslandırdı ki, imperializm və İran irticaçıları Azərbaycan xalqının qanı bahasına əldə edilmiş məşrutənin<br />
demokratik əsaslarının həyata keçirilməsinə, əyaləti və vilayəti əncümənlərin yaradılmasına hər vasitə ilə<br />
mane olmuş və bu hüquqları bərpa etmək uğrunda başlanan azadlıq hərəkatını vəhşicəsinə boğmuşlar. Məhz<br />
buna görə də Azərbaycan xalqı öz qüdrətinə arxalanaraq , Tehranın irticaçı hakim dairələrinin məsləhətini<br />
gözləmədən və onların müdaxiləsinə yol vermədən öz iradəsi ilə öz milli hakimiyyətini təmin etməlidir.<br />
Həm də xalq konqresi müəyyən etdi ki, Azərbaycan xalqı məşrutəyə istinad etməklə, onun demokratik<br />
əsaslarını müasir dövrün Tələblərinə uyğun şəkildə genişləndirərək, özünün milli muxtariyyət hüququnu<br />
həyata keçirmək üçün əyaləti əncümən əvəzinə Azərbaycan milli məclisinin yaradılmasını məqsədəuyğun və<br />
zəruri hesab edir.<br />
Firqə və milli heyət bütün təbəqələrin demokratik və vətənpərvər nümayəndələrini milli məclisə seçmək<br />
şüarını irəli sürürdü. Xalq kütlələri firqənin çağırışını böyük ruh yüksəkliyi ilə qarşıladılar. Məclis seçkiləri<br />
misilsiz siyasi fəallıq şəraitində keçirilirdi. Bütün firqə üzvləri və bitərəflər firqənin göstərdiyi namizədlərə<br />
səs verdilər, Bu o demək idi ki, firqə xalqın məhəbbət və etimadını qazandığına görə, xalq onun siyasətinə,<br />
onun şüarlarına səs verirdi. çünki işimiz xalq işi olduğu üçün xalqın göstərdiyi hüsn təvəccöh bizim üçün<br />
böyük qələbə hesab olunmalıdır.<br />
Möhkəm qalalar və yıxılmaz səngərlərin hamısından möhkəm xalqın ürəyidir. Ürəkləri fəth edən<br />
qüvvələrin müqabilində heç bir qala müqavimət edə bilməz. Firqəmiz xalqın ürəyini fəth etmişdir. Bunu<br />
məclis seçkilərimiz isbat etdi.<br />
«Xalq bizimlədir» adlı baş məqaləsi ilə qəzet Azərbaycanın milli məclisinə seçgilər haqqında yazır ki,<br />
milli məclisə seçkimiz xalq tərəfindən çox ciddi istiqbal olundu. İkinci gündə şəhərimizdə yeddi mindən<br />
artıq rəy verildi.<br />
Xalq öz milli iradəsini mərkəzləşdirmək üçün saatlarla seçki sandıqlarının qabağında növbəyə durur və<br />
seçgi bülleteni aldıqdan sonra özünü xoşbəxt hesab edib onu qoynuna qoyur, birinci məclis milli seçkisində<br />
şirkət etmək iftixarını övladı üçün yadigar saxlayır.<br />
Beləliklə, Təbriz şəhərində hesablayıcı komissiyanın nəticələri milli məclis seçkilərinin son 6 cı günü<br />
mətbuat səhifələrində dərc edildi, yəni Azərbaycan milli məclis seçkisi noyabr ayının 27dən başlayıb dekabr<br />
ayının 1 də müvəffəqiyyətlə qurtardı. Beş gün müddətində yalnız Təbriz əhalisinin 23 951 nəfəri<br />
Azərbaycan milli məclis vəkillərinə səs verdi.<br />
Bu müvəffəqiyyət düşmənlərimizə ağır bir zərbə və bütün azadixahların və Azərbaycanın səadətini,<br />
azadlığını istəyən xalqımızın ən fərəhli müvəffəqiyyəti idi.<br />
Qəzet seçkinin əhəmiyyəti və onun xalq tərəfindən hərarət və sevinclə qarşılanması haqqında yazmışdır:<br />
«Bu, İranın məşrutə tarixində görünməmiş bir işdir. İşimiz xalq işi olduğu üçün, xalqın göstərdiyi hüsn<br />
təvəccöh bizim üçün böyük fəth və müvəffəqiyyət hesab olmalıdır»57.<br />
Milli azadlıq hərəkatı gedişində tarixi dönüş yaradan, ümumi silahlı xalq üsyanı yolu ilə siyasi<br />
hakimiyyəti ələ almaq taktikasını müəyyən edən firqə, xalq konqresinin seçdiyi milli heyətin səlahiyyətini<br />
artırdı. Ona bütün qərarları həyata keçirməkdə yaxından rəhbərlik etdi.<br />
Heyəti milli dövrəsi firqənin ən qızğın fəaliyyət dövrü olmuşdur. Heyəti milli öz cari işini davam<br />
etdirərkən firqə, bir tərəfdən milli məclis seçkisini keçirmək, digər tərəfdən də, fədai təşkilatını yaratmaqla<br />
məşğul idi.<br />
Xalq konqresinin demokratik dövlətlərə və İranın səlahiyyətli məqamlarına göndərdiyi deklarasiya istər<br />
daxildə və istərsə də xaricdə böyük təsir bağışladı.<br />
22
www.achiq.info<br />
Beləliklə, dünya bildi ki, Azərbaycan xalqının tələbləri haqlı və qanunidir.<br />
Milli məclisə seçkilərin keçirilməsi, İranın dövlət nümayəndəsi Bayatla danışıqlar aparılması, taxıl və<br />
başqa ərzaq məhsullarının möhtəkirlər tərəfindən Azərbaycandan çıxarılması qarşısının alınması, jandarm və<br />
polis idarəsi tərəfindən zindanlara salınmış günahsız kəndlilərin və zəhmətkeşlərin azad edilməsi və s. bu<br />
kimi inqilabi tədbirlər milli heyətin fəaliyyətinin başlıca cəhətlərini təşkil edirdi.<br />
Təbriz şəhəri fədai qüvvələri tərəfindən üzük qaşı kimi mühasirəyə alınmışdı.<br />
Azərbaycan Demokrat Firqəsi işin sülh yolu ilə„ qan tökülmədən başa çatdırılmasına, İranın Təbrizdə<br />
yerləşən silahlı qoşun, jandarm və polis qüvvələrini qardaş qanı tökmədən Azərbaycanın yeni inqilabi<br />
hökumətinə təslim olmağa çağırırdı.<br />
Lakin İran qoşunlarının Təbrizdəki silahlı qüvvələrinin baş komandanı general Dirəxşani hələ təslim<br />
olmaq istəmir, Tehrandan göstəriş və qüvvə almağa çalışırdı.<br />
Satqın İran dövlətinin və onun qoşun qüvvələrinin baş qərargah rəisi general Ərfəə Təbrizdəki qoşun<br />
qüvvələrinə radio vasitəsi ilə xalq kütlələri üzərinə atəş açmaq əmri vermişdi.<br />
Bütün bunlara baxmayaraq «Azərbaycan» qəzeti beş milyondan artıq xalqın son sözünü bildirərək<br />
yazmışdır ki, indi Azərbaycan xalqının düşünən başı və müqtədir milli hökuməti vardır. Onun qanını bu<br />
asanlıqla tökmək olmaz. Radio vasitəsi ilə atəş fərmanı verən Tehran və onu Azərbaycanda icra edən yalançı<br />
pəhləvanlar öz təkliflərini anlasınlar. Xalq intiqam çəkməkdən sərfnəzər edə bilməz. İndi Azərbaycan ayaq<br />
üstədir. Onu diz zökməyə vadar etmək istəyən oğlanların anaları ağlar qalar. Azərbaycanlı öz haqqını<br />
özünün əzm və iradəsi sayəsində almış və vücuda gətirmişdir.<br />
Azərbaycan xalqının, uğrunda mübarizə apardığı məqsədə nail olmaq günü yetişdi. 1945 ci il dekabr<br />
ayının 12 də (21 Azər) Azərbaycan Demokrat Firqəsinin rəhbərliyi altında fədailərin qızğın mübarizəsi və<br />
güclü zərbələri nəticəsində Azərbaycan xalqının milli azadlıq hərəkatı qələbə çaldı. Azərbaycanın bütün<br />
şəhər və kəndlərindən demokratik əsaslar üzərində seçilmiş 101 nəfər xalq elçilərinin iştirakı ilə dekabr<br />
ayının 12 də Təbriz şəhərində Azərbaycan milli məclisinin iclası açıldı.<br />
Azərbaycan milli məclisi yeni dövlət təşkil etməyi firqənin sədri Pişəvəriyə tapşırdı. Məclis, Pişəvərinin<br />
başçılığı ilə yeni təşkil edilmiş milli hökumətin 10 nazirinin tərkibini yekdilliklə təsdiq etdi.<br />
Jandarm və polis qüvvələri bir birinin ardınca. fədai dəstələrinə təslim olurdular.<br />
Özlərini çıxılmaz vəziyyətdə görən general Dirəxşani çox danışıqdan sonra təslim olmaq qərarına gəldi.<br />
Beləliklə də Azərbaycanın yeni dövlət başçısı ilə İranın Azərbaycandakı qoşun qüvvələrinin baş komandanı<br />
arasında təslim olmaq haqqında 7 maddədən ibarət müqavilə bağlandı. Bununla da İranın Təbrizdəki silahlı<br />
qoşun qüvvələri yeni yaradılmış xalq hökumətinə təslim oldu.<br />
Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanın bütün şəhərlərində irtica qüvvələri fədailərin qəhrəmancasına<br />
vuruşmaları nəticəsində məhv edildiyi və ya təslim olduqları halda, hələ Urmiyə şəhərində polkovnik<br />
Zəngəninin başçılığı altında İran qoşunları ilə. fədai dəstələri arasında qızğın döyüş gedirdi. Düşmənlərin<br />
inadlı müqavimətinə və qan tökmələrinə baxmayaraq, Azərbaycan Demokrat Firqəsi Urmiyə camaatının<br />
köməyinə çoxlu fədai qüvvələri göndərdi və irtica qüvvələrini darmadağın etdi.<br />
Azərbaycan Demokrat Firqəsinin rəhbərliyi altında 1945 ci il dekabr ayının 12 də Azərbaycan xalqının<br />
qalibiyyətlə başa çatan milli azadlıq hərəkatı ölkədəki ikihakimiyyətliliyə son qoydu. Azərbaycan xalqının<br />
silahlı üsyanı nəticəsində Azərbaycanda İran irticasının hökmranlığı devrildikdən sonra milli heyət öz<br />
səlahiyyətini Azərbaycan milli məclisinə verməklə fəaliyyətini başa çatdırdı.<br />
Beləliklə, bütün dünya beş milyondan artıq bir xalqın azadlıq tələb edən haqq səsini eşitdi, onda olan<br />
23
www.achiq.info<br />
tükənməz qüvvənin, inqilabi mətanət və şücaətin şahidi oldu.<br />
Azərbaycan milli hökuməti nəşr etdiyi deklarasiyasında göstərir ki: «Azərbaycan milli məclisinin<br />
seçdiyi Azərbaycan milli dövləti İranın istiqlal və tamamiyyətini hifz etməklə bərabər işə başladığını bu<br />
vasitə ilə bütün xalqa elan edir»58.<br />
«Milli hökumətimiz əmniyyəti yaratdı» adlı baş məqaləsində «Azərbaycan» qəzeti Azərbaycanda milli<br />
azadlıq hərəkatının qələbəsini alqışlayaraq yazır:<br />
«Xalqımızın qüdrəti ilə Azərbaycanda milli hökumət yarandı. Vətənimizin üfüqlərindən azadlıq günəşi<br />
doğdu. Bununla da irticanın paslı zəncirləri parçalandı. Milyonlarla əzab içərisində çabalayan insanlar zülm<br />
və əsarətdən nicat tapdı. İndi .xalqımızın nəzəri Milli hökumətimizədir.<br />
Yaşasın Milli hökumətimiz!»59<br />
Beləliklə, «bu mübarizədə Azərbaycan öz tarixi vəzifəsini yerinə yetirərək İran xalqlarının ön<br />
sıralarında durdu, irtica səngərlərini darmadağın etdi, birinci dəfə olaraq milli hökumət qurdu və zəhmətkeş<br />
kütlə öz müqəddəratını təyin etməkdə yaradıcılıq qüdrəti göstərməyə fürsət tapdı»60.<br />
Azərbaycanda olduğu kimi Kürdüstanda da Qazi Məhəmmədin başçılığı ilə Kürdüstan Demokrat<br />
Firqəsinin rəhbərliyi altında milli hökumət yarandı.<br />
Azərbaycanda və Kürdüstanda inqilabi hərəkatın qələbəsi və milli hökumətin təşkili İran xalqları üçün<br />
böyük ilham və qüdrət mənbəyi oldu.<br />
Hizb Tudeyi İranın Mərkəzi Komitəsinin orqanı olan «Rəhbər» qəzeti bu münasibətlə yazmışdır ki,<br />
Azərbaycanın rəşadətli xalqı irticai amillərin xəyanətkar siyasətinə qarşı ilk dəfə düyünlənmiş yumruqları ilə<br />
cavab verdi və özünün milli demokratik hərəkatını yaratmaqla başqa əyalətlərin və mərkəzin nicat tapmasına<br />
şərait yaratdı61.<br />
Azərbaycan Demokrat Firqəsinin ilk firqə təşkilatlarından tutmuş Mərkəzi Komitəsinədək bütün<br />
təşkilatlarında milli məclis vəkilləri, dövlət aparatında və xalq qoşunları sıralarında fəaliyyət edən əsas firqə<br />
kadrları fəhlə kəndlilərin və mütərəqqi ziyalıların içərisindən çıxmış, inqilabi mübarizə məktəbi görmüş<br />
yoldaşlar idilər.<br />
Firqə sədri və onun müavinləri Sadıq Badəgan... başda olmaqla, yenə də Mərkəzi Komitə üzvləri birinci<br />
sırada mübarizə edib böyük və heyrətləndirici işlər görməkdə idilər. Bu siyasi və ictimai mübarizə sırasında<br />
daha artıq fəaliyyət göstərən Mərkəzi Komitə üzvlərindən Qiyami, Xəlil Azərbadəgan, Cövdət, Taqı Şahin,<br />
M. Çeşmazər, Rəfii, Zəfiri, Haşimniya və s. göstərmək olar ki, gecə gündüz yatmayıb mübarizədə xalq<br />
kütlələrini təşkil edirdilər62.<br />
Xalq kütlələri ilə bağlı olan Azərbaycan Demokrat Firqəsi fədai dəstələrinin də təşkilatçısı və rəhbəri<br />
olmuşdur.<br />
Fədai təşkilatının yaradılması Azərbaycan xalqının tarixinin şanlı səhifələrindən birini təşkil etmişdir.<br />
Fədai təşkilatı çox təbii bir xalq hərəkatından doğmuşdur.<br />
Fədai təşkilatının yaradılması barəsində Pişəvəri «Firqə və dövlətin əsas məsələləri haqqındakı<br />
məruzəsində demişdir: Biz fədai təşkilatını yaratmağa başladığımız zaman milli hökuməti yaratmaq üçün<br />
müxtəlif təkliflər var idi. Bəzi firqə üzvləri müəyyən bir gündə qiyam edib dövlət idarələrini tutmağı, qoşun<br />
hissələrini silah gücü ilə darmadağın etməyi irəli sürürlər. Bəziləri isə Tehrana teleqraf vurmaq, küçə və<br />
xiyabanlarda nümayiş və mitinqlər təşkil etmək yolu ilə bu böyük məqsədə nail olmağı mümkün sayırdılar.<br />
Hətta bundan əvvəlki ümumi iclasadək bəzi firqə üzvlərimiz Mərkəzi Komitəni mühafizəkarlıqda müttəhim<br />
24<br />
***
www.achiq.info<br />
edib deyirdilər: mitinq və nümayiş olmadığına görə firqə üzvləri ruhdan düşüb, məyus olmağa başlamışlar.<br />
Əgər tez bir zamanda nümayişlərə başlamasaq, irtica bizim təşkilatımızı tamamilə məhv edəcək və<br />
büsatımızı pozacaqdır. Hələ Mərkəzi Komitənin özündə bədbinlik gündən günə artır və firqə üzvlərindən bir<br />
qrupunun bizim kəndlini başına buraxıb onun dərdinə yetişmədiyimizi üzümüzə vurur, oyunu<br />
uduzduğumuzu söyləyirdilər63.<br />
Pişəvəri daha sonra yazır: Buna razılığa baxmayaraq biz fədai dəstələrinin quruluşuna böyük ümid<br />
bağlayıb, işin içərisindən xəbəri olmayan firqə üzvlərinin acı sözlərini udub öz işimizi davam etdirdik. Biz o<br />
gün hiss etmişdik ki, xalq bizimlədir. O bizim ardımızca gedəcəkdir. Ona görə acı tənqidlər və şiddətli<br />
hücumlara baxmayaraq tam təmkinliklə xalqı təşkil edib, fədai dəstələrini inanılmış adamların rəhbərliyi<br />
altına çəkməyə çalışırdıq. Nəhayət, hərəkat xalq içərisindən başladı, bütün. ölkəni bürüyüb Tehran<br />
irticasının qoşun qalalarını üzük qaşı kimi mühasirəyə alıb milli qüdrətimizin qabağında diz çökməyə<br />
məcbur etdi64.<br />
Azərbaycan Demokrat Firqəsi həqiqətən fədai hərəkatının ərkan hərbi vəzifəsini ləyaqətlə yerinə<br />
yetirmişdir. Firqəmiz kəndlərdə təbii surətdə başlanan fədai hərəkatını təşkil etməyi bir ay əvvəldən qərara<br />
almışdı. Bu təşkilata bilavasitə firqənin sədri Pişəvəri rəhbərlik edirdi. Firqənin ən ciddi, ən fəal kadrları<br />
fədai dəstələri başçılığına təyin edilmişdi65.<br />
Milli azadlıq hərəkatının qələbəsindən sonra fədai dəstələrinin başçılarından bir qrupuna Azərbaycan<br />
milli məclisinin fərmanı ilə hərbi rütbə verildi.<br />
Bunu qeyd etmək kifayətdir ki, Təbriz fədailərini general Cəfər Kavyan, Marağa fədailərini general<br />
Kəbiri, Miyana və Sarab fədailərini general Qulam Danişyan, Miyandab fədailərini polkovnik Qulu Sübhi,<br />
Üskü fədailərini mayor Əyyub Kələntəri, Urmiyə fədailərini Azad Vətən təşkil etməyə təyin edilmişdilər66.<br />
Bunlardan başqa, firqə fəallarından polkovnik Aram Zadikiyan, polkovnik Qulam Riza Cavidan, Fərzi<br />
Dehqan, Zamani, Mir Kazım, Mir Xəlil, Mir Əbülfəz Haşimi, Tizfəhm, polkovnik M. Məhəmmədvənd,<br />
Xəlil Azər və sair fədailərin təşkilində fədakarlıqla çalışmışlar.<br />
Mərənd, Ərdəbil, Astara, Zəncan, Miyana və s. şəhərlərdə fədai və fədai başçılarının böyük xidmətləri<br />
olmuşdur.<br />
Milli azadlıq hərəkatının əsas silahlı qüvvəsi olan fədai dəstələri bütünlüklə kəndlilərdən və fəhlələrdən<br />
təşkil olunmuşdu. Azərbaycan Milli Məclisinin Rəyasət heyətinin qərarı ilə hərəkatda iştirak etmiş 10<br />
mindən çox fədai və fədai başçıları, zəhmətkeş xalq kütlələri «21 Azər» medalı ilə təltif olundular.<br />
Beləliklə, Azərbaycan Demokrat Firqəsi həqiqətən milli azadlıq hərəkatının bütün mərhələlərində,<br />
hərəkatın yüksəlişi dövründə belə xalq kütlələrini, fədai dəstələrini təşkil edib onların irtica üzərində<br />
qalibiyyətli hücumunu təmin etmişdir. Bu inkaredilməz həqiqətlər Azərbaycan xalqının milli azadlıq<br />
hərəkatının unudulmaz şanlı tarixini təşkil edir.<br />
25
www.achiq.info<br />
1. və 2. V. İ. Lenin, Əsərləri, 5 ci cild.<br />
3.və 4. «Qızıl səhifələr», (Azərbaycan xalqının milli azadlıq yolunda mübarizəsi tarixindən),Təbriz, 1946 cı il.<br />
5. «Azərbaycan» qəzeti, ikinci dövrə, no 1, 5 sentyabr 1945 ci il<br />
6. «Azərbaycan» qəzeti, ikinci dövrə, no 6, 18 sentyabr 1945 ci il<br />
7.və 8. S. C. Pişəvəri. «İran Azərbaycanında demokratik hərəkat tarixi» (əlyazmasının surəti) 1 ci hissə 1946 ci il.<br />
ADF nin arxivi<br />
9. V. İ. Lenin, Əsərləri, 5 ci cild.<br />
10. «Azərbaycan» qəzeti, ikinci dövrə, no 1, 5 sentyabr 1945 ci il.<br />
11. «Dad» qəzeti, no, 545, Tehran, 15 sentyabr 1945 ci il.<br />
12.və 13. «Vətən yolunda» Qızıl Əsgər qəzeti, no. 112 (315), 23 sentyabr 1945 ci il. «Tehran qəzetləri<br />
müdirlərinin xarici işlər nazirləri şurasına teleqramı» (Tehran, 17 sentyabr 1945 ci il. Sovet İttifaqı Mətbuat<br />
Nümayəndəliyi.)<br />
14. və 15. «Qızıl səhifələr», Təbriz, 1946 cı il.<br />
16. V. İ. Lenin, Əsərləri, 25 ci cild.<br />
17., 18., 19. Və 20. Azərbaycan Demokrat Firqəsinin məramnamə və nizamnaməsi. Təbriz, 24 oktyabr 1945 ci il.<br />
21. S. C. Pişəvəri. «İran Azərbaycanında demokratik hərəkat tarixi» (əlyazmasının surəti) 1 ci hissə 1946 ci il.<br />
ADF nin arxivi<br />
22. «Şəhrivərin on ikisi», Təbriz, 1946 cı il.<br />
23. N.S.Xruşşov. «Ədəbiyyat və incəsənətin xalqın həyatı ilə sıx əlaqəsı uğrunda», «Azərbaycan» jurnalı no. 9<br />
Bakı, 1957.<br />
24. «Azərbaycan» jurnalı no.3. və 4. Oktyabr və noyabr, 1945<br />
25. «İran ma» qəzeti, no. 452, Tehran, 12 dekabr 1945 ci il.<br />
26. V. İ. Lenin, Əsərləri, 20 ci cild.<br />
27. «Qızıl səhifələr», Təbriz, 1946 cı il.<br />
28. «Novruz İran» qəzeti, no. 568, Tehran, 25 sentyabr 1945 ci il.<br />
29. «Vətən Yolunda» günaşırı çıxan Qəzəl Əsgər qəzeti, no. 119 (122), 10 oktyabr 1945 ci il.<br />
30. «Azad millət» qəzeti, Təbriz, no. 54, 23 iyun 1946 cı il.<br />
31. «Azərbaycan» qəzeti, ikinci dövrə, no. 19, 3 oktyabr 1945 ci il<br />
32. Yenə orada. No.31, 18 oktyabr 1945 ci il.<br />
33. «Qızıl səhifələr», Təbriz, 1946 cı il.<br />
34. «İqdam» qəzeti, no. 882, Tehran, 21 noyabr 1945 ci il.<br />
35. «Azərbaycan» qəzeti, ikinci dövrə, no. 38, 26 oktyabr 1945 ci il.<br />
36. Yenə orada, no. 28, 15 oktyabr 1945 ci il.<br />
37. «Bistun» qəzeti, Kirmanşah, no. 147, dekabr 1945 ci il.<br />
38. «Fərman» qəzeti, no. 827, Tehran, 8 dekabr 1945 ci il.<br />
39. «Nameyi Mərdom», no. 23, Tehran, 13 yanvar 1946 cı il.<br />
40. «Azərbaycan» qəzeti, ikinci dövrə, no. 47, 6 noyabr 1945 ci il.<br />
41. «Ərəs» qəzeti, no. 1334, 135, Tehran, 17 oktyabr 1945 ci il.<br />
42., 43., Və 44. «Nicati İran» qəzeti, no. 538, Tehran, 9 oktyabr 1945 ci il.<br />
45., 46., və 47. «Müzəffər» qəzeti, no. 110, Tehran, 29 oktyabr 1945 ci il.<br />
48. «Azərbaycan» jurnalı no.3. və 4. Oktyabr və noyabr, 1945 ci il.<br />
49. «Azərbaycan» qəzeti, ikinci dövrə, no. 41, 30 oktyabr 1945 ci il.<br />
50. Yenə orada, no. 35, 23 oktyabr 1945 ci il.<br />
51. «Azərbaycan» qəzeti, ikinci dövrə, no. 51, 11 noyabr 1945 ci il.<br />
52. S. C. Pişəvəri. «İran Azərbaycanında demokratik hərəkat tarixi» (əlyazmasının surəti) 1 ci hissə 1946 ci il.<br />
ADF nin arxivi<br />
53. «Azərbaycan» qəzeti, ikinci dövrə, no. 56, 16 noyabr 1945 ci il.<br />
54. «Azərbaycan» qəzeti, ikinci dövrə, no. 53, 13 noyabr 1945 ci il.<br />
55. «Azərbaycan» qəzeti, ikinci dövrə, no. 58, 19 noyabr 1945 ci il.<br />
56. «Şəhrivərin on ikisi», Təbriz, 1946 cı il.<br />
57. «Azərbaycan» qəzeti, ikinci dövrə, no. 69, 3 dekabr 1945 ci il.<br />
58. «Qızıl səhifələr», Təbriz, 1946 cı il.<br />
59. «Azərbaycan» qəzeti, ikinci dövrə, no. 82, 20 dekabr 1945 ci il.<br />
60. «İran Azərbaycanı haqqında həqiyqət», azərnəşr, 1949 cu il<br />
61. «Rəhbər» qəzeti, no. 780, Tehran, 3 may 1946 ci il.<br />
62. «Şəhrivərin on ikisi», Təbriz, 1946 cı il.<br />
63., və 64. Seyid Cəfər Pişəvəri. «21 Azər», 1961 ci il.<br />
65., və 66. «Şəhrivərin on ikisi», Təbriz, 1946 cı il.<br />
26
Change language