Wojciech J. Cynarski Antropomotoryka sztuk walki wobec ...

This copy is for personal use only - distribution prohibited - This copy is for personal use only - distribution prohibited
W artykule podjęte zostało zagadnienie rasowych predyspozycji do różnych form sztuk walki. Autor przedstawił także
kilka definicji istotnych dla antropomotoryki sztuk walki. Poniższy tekst uzyskał dobrą ocenę prof. Z. Wnuka.
WOJCIECH J. CYNARSKI
Antropomotoryka sztuk walki wobec uwarunkowań biologicznych
Uwarunkowania biologiczne, czy bardziej ogólnie fizyczne (nb. Popper postulował włączyć
biologię i chemię do fizyki (Popper 1992)), stanowią w zamyśle autora jeden z głównych czynników,
dzięki którym sztuki walki ukształtowały na Dalekim Wschodzie tak wielką różnorodność
technik i form, rozwinęły bogactwo ruchu i specyficzne (w zakresie kultury fizycznej) wzory. Autor
przedstawia opis związków w tym zakresie z ustaleniami antropologii fizycznej (biologicznej)
i teorii sztuk walki. Oprócz odniesień do literatury autor bazuje na 20- letniej obserwacji uczestniczącej
w środowisku sztuk walki na terenie Europy i Japonii, oraz: na praktycznym opanowaniu
całości programu technicznego (na poziomie mistrzowskim) w jūjutsu i karate, oraz częściowym
(poziom techniczny 1-3 dan) w kilku innych sztukach walki.
Zaprezentowane zostały propozycje zdefiniowania podstawowych pojęć dotyczących ruchu
i uwarunkowań fizycznych (biologicznych). Fizyka (biomechanika) ruchu w sztukach walki analizowana
jest na przykładzie typowej techniki karate i jūjutsu.
Uściślenie pojęć
Z praktyką i nauczaniem ruchu (ćwiczeń i technik walki) w sztukach walki związane są pojęcia
rozwijania sprawności, rekreacji, a niekiedy także rehabilitacji. Dla osiągnięcia poziomu zaawansowanego,
czy tym bardziej mistrzowskiego, niezbędne jest wytrenowanie wysokiego lub wybitnego
poziomu ogólnej i specjalnej sprawności – zarówno fizycznej i ruchowej, co realizowane jest w procesie
edukacyjnym (Cynarski 2000) na bazie uzdolnień (fizycznych, intelektualnych etc.) ucznia.
Sprawność ruchową stanowi zespół zdolności ruchowych, możliwości wykonywania ruchów
złożonych i precyzyjnych oraz koordynacji psychoruchowej. Sprawność fizyczną tworzy zaś zespół
możliwości fizycznych i wysiłkowych organizmu (wydolność, wytrzymałość, siła, inne cechy
motoryczne), odpornościowych i regeneracyjnych.
Uzdolnienia ruchowe, to zespół potencjalnych możliwości ruchowych, szybkość uczenia się
nowych, skomplikowanych ruchów, wyobraźni i pamięci ruchowej, koordynacji i harmonii ruchu.
Uzdolnienia fizyczne, to potencjalne możliwości w zakresie procesów energetycznych, regeneracji,
rozwijania mocy, szybkości i siły, funkcji układów i predyspozycji biologicznych.
Analogicznie: rekreacja ruchowa dokonywana jest środkami ruchu i w zakresie ruchu –
sprawności ruchowej, pośrednio oddziałując na inne sfery. W rekreacji fizycznej natomiast stosuje
się, oprócz wysiłku związanego z ruchem, środki fizyczne – temperaturę, ciśnienie, wilgotność,
masaże – i oddziałuje w zakresie sprawności fizycznej i zahartowania organizmu. Podobne
rozróżnienie dotyczy tutaj pojęcia rehabilitacji. Rehabilitacja ruchowa stosuje ruchowe formy,
jako środki usprawnienia psychofizycznego i społecznego, natomiast rehabilitacja fizyczna – czyli
fizykoterapia (fizjoterapia) – środki fizyczne. Oczywiście należy także w dużej mierze odwołać się
do ustalonych już znaczeń wielu pojęć – zwłaszcza z teorii treningu (Ważny 1994).
Termin fizyka ruchu najszerzej ujmuje zagadnienie ruchowej analizy technik walki, określając
nie tylko dynamikę ruchu, mechanikę pracy całego aparatu ruchowego (układów kostnego i mięśniowego),
ale także biomechanikę pracy mięśni, fizjologię określonego wysiłku itd.
Uwarunkowania rasowe i biologiczne
Na zagadnienie występujących u ludzi rasowych uwarunkowań predyspozycji do sportu
zwróciła uwagę T. Łaska-Mierzejewska (Łaska-Mierzejewska 1999). Nie wszystkie jej spostrze-
110
Electronic PDF security powered by Committee of Scientific Research, Stowarzyszenie Idokan Polska ®, Poland

This copy is for personal use only - distribution prohibited - This copy is for personal use only - distribution prohibited
żenia wydają się być trafne, zwłaszcza w przypadku oceny predyspozycji rasy żółtej i mieszańców
międzyrasowych. Otóż proporcje ciała (stosunkowo krótkie kończyny dolne) dają zawodnikom
azjatyckim szczególne możliwości osiągania sukcesów w lekkich wagach w jūdō i w boksie, co
potwierdzają stałe sukcesy sportowe, a przykłady Metysów w gronie najlepszych zawodników
sportów walki wskazują na korzystną dla zdrowia i sprawności wymianę genów.
Uwarunkowania rasowe są odpowiedzialne za wykształcenie na Dalekim Wschodzie tak
wyrafinowanych i różnorodnych w bogactwie ruchu sztuk walki, na które to bogactwo zwracali
uwagę Tokarski (Tokarski 1989) i Drozdowski (Drozdowski 1996). Powodem wykształcenia przez
Azjatów tak finezyjnych technik walki są prawdopodobnie – oprócz predyspozycji charakterologicznych,
czynników kulturowych (religia, tradycje historyczne) itp. – wyjątkowe uzdolnienia
ruchowe rasy żółtej. O ile Europejczycy wygrywają np. z Japończykami w rywalizacji we współczesnych,
siłowych sportach (judō, karate), głównie dzięki przewadze warunków fizycznych, to
rzadko dorównują azjatyckim mistrzom w perfekcji opanowania technik i tradycyjnych form walki
wręcz lub władania bronią. Liczne niesportowe odmiany sztuk walki pozostają obecnie poza
dalekowschodnią Azją, prawie nieznane – np. honshu kobudō (pochodzące z centralnej Japonii
szkoły władania tradycyjną samurajską bronią).
Około 3,5 mln lat temu nasz przodek podobny był do współczesnych małp bonoba z Afryki
środkowej 1 (hipotetyczny pithecanthropus alalus, czyli małpolud niemy E. Haeckela). Przed około
100 tys. lat czarnoskóry homo sapiens (lub homo erectus – wg Richarda Leakey’a – 200 tys. lat
temu (Bomirski 2001)) wyruszył z pierwotnego, afrykańskiego „raju”, a jego ewolucja biologiczna
zaczęła ustępować kulturowej. Ewolucyjna droga w czasie tysięcy lat i na dystansie tysięcy
kilometrów zawiodła go do Azji i ukształtowała już jako pozbawionego części pigmentu przedstawiciela
rasy żółtej. Rywalizacja z człowiekiem neandertalskim, lub także z innymi hominidami
(Cremo, Thompson 1998), mogła przyczynić się do rozwinięcia – na bazie instynktu walki –
uzdolnień psycho-ruchowych. Obydwa gatunki (homo sapiens i homo neanderthalensis) pozostawały
w owym czasie, tj. 200-29 tys. lat temu, na etapie agresywnego kanibalizmu. Prawdopodobnie
większa sprawność ruchowa i intelektualna oraz większa płodność naszych przodków zadecydowała
o tragicznym losie neandertalczyków (Mellars 1998). Na przekaz genów istotnie wpływa
instynkt. Symetria i proporcje ciała, gładka skóra i ładne włosy, regularne rysy twarzy, szczupła
sylwetka, inteligentny wyraz oczu, a także ogólnie uroda i temperament świadczą o zdrowiu
i poziomie sił witalnych człowieka. Jest to przez (potencjalnego) partnera odbierane poniekąd
instynktownie – bez świadomej refleksji – i wpływa na pociąg seksualny. Także wytrenowane ciała
i twórcze dusze naszych praojców oraz akty dzielności dawnych myśliwych i wojowników,
umożliwiające im awans do elity przywódczej, nie pozostawały bez wpływu na funkcje
prokreacyjne.
Pojęcie „dualizmu ewolucyjnego” – biologicznego i kulturowego – autor tego artykułu
zapożyczył z hipotezy Poppera (Popper 1992), dotyczącej dualizmu (lub pluralizmu) genetycznego.
Popper rozwinął lamarkizm i darwinizm, modyfikując teorię ewolucyjną. Zwrócił mianowicie
uwagę, że nie tylko sposoby adaptacji ukierunkowanej na przetrwanie stanowiły cele ewolucji.
Niektóre cele, np. artystyczne lub religijne, są niezależne lub ważniejsze od celu przetrwania
(Popper 1992). Otóż ewolucja kulturowa (zwłaszcza rozwinięty w kulturach wojowników etos
męstwa i honoru) była powodem rozwinięcia niebywałej zręczności w metodach walki. Nie
ucieczka, lecz właśnie zwycięska walka stanowiła wówczas o przetrwaniu plemienia. Współczesne
sztuki walki powstały w efekcie długiego procesu ewolucji kulturowej (Cynarski 1999 a).
Obserwacje własne autora dokonane w Japonii wskazują na następujące fakty:
1. niewielkie genetyczne zróżnicowanie populacji tego wyspiarskiego kraju, odciętego morzami od
„reszty świata”;
- biała lub żółta cera (niekiedy ciemniejsza), czarne lub brązowe włosy i czarne oczy;
- sylwetki w większości szczupłe o krótkich kończynach dolnych.
1 Kenzi, jap. film dok., 1999, wyemitowany w TVP1 dn. 11.09.2000.
Electronic PDF security powered by Committee of Scientific Research, Stowarzyszenie Idokan Polska ®, Poland 111

This copy is for personal use only - distribution prohibited - This copy is for personal use only - distribution prohibited
2. wyraźnie mniejszy niż w rasie białej dymorfizm płciowy;
- niewielu mężczyzn o budowie atletycznej;
- zdecydowana przewaga kobiet z małym biustem (pożądane są więc duże oczy, biust i długie
nogi, a także włosy blond, co można stwierdzić na podstawie treści kolorowych żurnali i popularnych
w tym kraju komiksów).
Już proporcje ciała dają Japończykom przewagę w stabilności. Prócz tego sylwetka deltoidalna
zapewnia, odwrotnie niż tzw. V-kształtna, dobrą psychofizyczną równowagę –dzięki obniżonemu
środkowi ciężkości ciała. Procentuje to w sportowym jūdō i w sumō. Na antropologiczne przesłanki
japońskich zapasów sumō zwracają uwagę M. i H. Keller (Keller, Keller 1989) pisząc, że długi
tułów i krótkie nogi Japończyków składają się na idealną dla tego sportu kombinację.
Fizyka ruchu
Autor zdecydował się naświetlić szkicowo zagadnienie fizyki ruchu (kinetyki) w sztukach
walki na przykładzie karate i jūjutsu, jako wzorcowych sztuk odpowiadających ogólnym metodom
gōhō (bazującym na twardości i dynamice) oraz jūhō (formom miękkości i płynności ruchu).
Dynamiką uderzeń w karate zajmowali się m. in. Fechner i Ruciński (Fechner, Ruciński 1985),
przedstawiając wyniki pomiarów prędkości uderzeń kilku technik wykonywanych ręką i nogą. Na
końcową prędkość np. pięści pracuje ruch całego ciała, co ilustrował na mechanicznym modelu
M. Nakayama (Nakayama 1966). Fizyka karate shōtōkan (oraz pokrewnych stylów, jak fudōkan
itp.) kształtuje nawyki ruchowe ćwiczącego, rozwijając dynamikę kosztem płynności, a szermierczą
precyzję kosztem odporności boksera. Ruchy są gwałtowne, „szarpane”; pozycje niskie,
nienaturalne. Zasada „twardego bloku”, łamiącego rękę napastnika jest nie tylko nieskuteczna
wobec silniejszego agresora, ale także – można rzec – wbrew naturze. Inne style najczęściej unikają
bezpośredniej konfrontacji sił, zamieniając twardy blok na unik, sparowanie, przechwycenie lub
wyprzedzenie ataku. Karateka, będący stylistą shōtōkanu, ma zwykle duże problemy z nauką
systemów „miękkich”, jak jūjutsu czy aikidō, ale także „elastycznych” odmian karate, jak wadōryū,
gōjū-ryū lub zendō karate.
Z kolei odwrotnie, zapaśnik lub jūdōka ma zwykle duże trudności przy realizacji
dynamicznych technik (ręcznych i nożnych) – zwłaszcza w zakresie precyzji (ułożenie powierzchni
uderzających, praca bioder i barków), równowagi i tzw. kime, czyli spięcia, koncentracji „twardego
ki”. Twarde ki realizowane jest przez skoordynowany ruch i sumowanie prędkości, właściwy timing
(czas wykonania techniki), pełną psychofizyczną koncentrację i wyładowanie eksplozywnej energii
– np. w testach łamania twardych przedmiotów – co akcentowane jest okrzykiem (kiai). „Miękkie
ki” wynika z płynności i harmonii ruchu, np. w aikidō. Kontrolowanie własnego centrum – środka
ciężkości – i równowagi napastnika umożliwia wykonanie technik rzutów prawie bez własnego
wysiłku. Zasadą podstawową sztuki elastyczności (jūjutsu) jest wykorzystanie siły atakującego
przeciwko agresorowi. K Piech (Piech 1997) – posiadacz wysokiego stopnia 4 dan w kobudō
(techniki tradycyjnych broni) – określił judoków podejmujących naukę kobudō, że „poruszają się
jak kaczki”. Zapaśnicze, siłowe sporty walki rozwijają znakomicie fizyczną sprawność, ale dość
jednostronnie w zakresie sprawności ruchowej.
Dużo lepiej sprawność ruchową kształtują bardziej wszechstronne style walki, a najlepiej –
kompletne systemy budō (jap. drogi sztuk walki), zawierające pełny zestaw metod walki z bronią
i wręcz (Cynarski 1999 b). W karate gōjū-ryū (dosł. twardo-miękka szkoła) w kata (formie
technicznej) tenshō te same ruchy mają zastosowanie jako bloki (uke) lub ataki (kogeki-waza).
Podobnie jest w wielu innych szkołach i stylach „elastycznego” karate i kenpō, np. w zendō karate,
gdzie łączy się zasady gōhō i jūhō (Cynarski 1999 b). Pełnię rozwoju ruchowego zapewnia więc
powiązanie ćwiczeń władania różnorodną bronią, walki w różnych dystansach, jak również
„z chwytu” i w pozycji leżącej, przy czym uprawianie kilku sztuk walki może pełnić rolę „sportów
uzupełniających” wobec dyscypliny traktowanej priorytetowo.
112
Electronic PDF security powered by Committee of Scientific Research, Stowarzyszenie Idokan Polska ®, Poland

This copy is for personal use only - distribution prohibited - This copy is for personal use only - distribution prohibited
W nauce owego bogactwa ruchowego podstawowe znaczenie utrzymuje prastara metoda
naśladowania i powtarzania ruchów mistrza. Mamy tutaj typowy przykład upodobnienia (mimesis)
na gruncie antropomotoryki. W jaki sposób osobowość nauczyciela wpływa na długoletnich
uczniów autor miał okazję przekonać się, obserwując wykonywanie układów technicznych
i ćwiczeń wolnych typu randori przez D. Drexlera (20 lat praktyki, poziom zaawansowania 4 dan)
w szkole mistrza L. Siebera (najwyższy poziom mistrzowski 10 dan). Motoryka Drexlera była
wiernym odbiciem (jednak nie doskonałym) ruchowego wzoru nauczyciela. Wskazuje się, że
umiejętności techniczne i taktyczne uczniów odzwierciedlają ok. 60 procent poziomu mistrzanauczyciela.
Istotny jest tutaj także wpływ czynnika tradycji kulturowej na sposoby poruszania się,
techniki posługiwania się własnym ciałem i formy ruchowej ekspresji (Mauss 1973).
Co ważne, o sukcesach w sztukach walki nie decydują biologiczne predyspozycje, pomimo że
stanowią one istotny składnik i wymierny potencjał mistrzostwa. Decydujące są cechy osobowe,
charakterologiczne, wolicjonalne, niezłomna motywacja i długoletnia, wytrwała praca. Potwierdzeniem
dla owej tezy może być przykład autora, który z pewnością nie jest siłaczem i atletą (wskaźnik
Rohrera 1,11). Konstruowane modele mistrzów sportu – w odniesieniu do sztuk walki – uwzględniać
powinny cechy rasowe (np. uzdolnienia Murzynów do karate i kick-boxingu), uwarunkowania
antropomorficzne, talent ruchowy i predyspozycje psychiczne.
Konkluzje
Antropomotoryka sztuk walki wymaga sprecyzowania podstawowych pojęć. Wymaga także
odniesień do uwarunkowań antropologicznych, czy ogólniej biologicznych i kulturowych oraz
teorii sztuk walki. Sztuki walki ukształtowały na Dalekim Wschodzie wielką różnorodność technik
i form, rozwinęły bogactwo ruchu. Fizyka ruchu (biomechanika, kinetyka) w sztukach walki została
przeanalizowana na przykładzie typowej techniki karate i jūjutsu. Jedynie wszechstronny trening
całego zespołu sztuk walki daje optymalne efekty w zakresie sprawności psychomotorycznej
(ruchowej) i fizycznej.
Autor wskazał także na predyspozycje rasowe do sztuk walki i formy przyswajania wzorów
ruchowych (technik posługiwania się ciałem). Proporcje ciała, cechy psychiczne i uzdolnienia
fizyczne oraz ruchowe powinny być uwzględniane podczas konstruowania modeli mistrzów sportu,
dotyczących sztuk i sportów walki.
BIBLIOGRAFIA I ŹRÓDŁA
1. Bomirski A., Rozumny czy wyprostowany, Wiedza i Życie, 2001, nr 1.
2. Cremo M. A., Thompson R. L., Zakazana archeologia. Ukryta historia człowieka, Arche, Wrocław 1998.
3. Cynarski W. J., Dziedzictwo kultury wojowników. Założenia filozoficzne i funkcje pedagogiczne dalekowschodnich
sztuk walki, Roczniki Naukowe AWF w Warszawie, 1999 (a), t. 38.
4. Cynarski W. J., Systematyka budō – zespołu metod japońskiej sztuki walki, Przegląd Naukowy IWFiZ WSP w Rzeszowie,
1999 (b), nr 3-4.
5. Cynarski W. J., Droga sztuk walki jako proces treningowy i edukacyjny, Trening, 2000, nr 1.
6. Drozdowski Z., Antropologia a kultura fizyczna, Wyd. AWF, Poznań 1996.
7. Fechner P., Ruciński M., Karate-do. Pokonać samego siebie, SiT, Warszawa 1985.
8. Keller M., Keller H., Sumo. Der traditionelle japanische Ringkampf, Verlag Weinmann, Berlin 1989.
9. Kenzi, jap. film dok., 1999, wyemitowany w TVP1 dn. 11.09.2000.
10. Łaska – Mierzejewska T., Antropologia w sporcie i wychowaniu fizycznym, Biblioteka Trenera, Warszawa 1999.
11. Mauss M., Socjologia i antropologia, PWN, Warszawa 1973.
12. Mellars P., The Fate of the Neanderthals, Nature z 8.10.1998.
13. Nakayama M., Dynamic Karate, Kodansha International, Palo-Alto 1966.
14. Piech K., wywiad bezpośredni, Choszczno 1997.
15. Popper K. R., Wiedza obiektywna. Ewolucyjna teoria epistemologiczna, PWN, Warszawa 1992.
16. Tokarski S., Sztuki walki. Ruchowe formy ekspresji filozofii Wschodu, Glob, Szczecin 1989.
17. Ważny Z., Leksykon treningu sportowego, Wyd. AWF, Warszawa 1994.
Electronic PDF security powered by Committee of Scientific Research, Stowarzyszenie Idokan Polska ®, Poland 113