5 4. S T E R I J I N O P O Z O R J E

R E Č P I S C A
ROMAN
Derviš je svaki čovjek koji vjeruje u određenu ideologiju, bez obzira koju i kakvu. To je i vjernik i komunista,
svako ko se učvršćuje u opštoj dogmi...
... Uostalom, mene nije zanimao misaoni sistem, već slika ljudi u životu, njihova psihologija i njihove moralne
dileme, a sve u uslovima koji su i opšti, svevremeni, i naši, današnji...
Ljudske osobine koje traju kroz stoljeća (ljubav, mržnja, strah, zavist...) čovjekove su imanentne osobine
koje čine njegovu suštinu, bilo da su u sferi javne bilo privatne svojine. Svoje najintimnije i najsušastvenije –
i dobre i zle – čovjek najčešće krije, ali one snažno utiču na njegove postupke. Skrivajući svoje pravo lice,
ljudi se ponekad služe maskom, koja postaje "spoljni izraz", podešen prema vladajućim normama društva i
sredine. Socijalizacija privatne svijesti, koja ne bi oštetila individualnost, to je ideal evolucije savremenog
čovjeka...
... Čovjek je za mene poprište borbe niskih instikata i želje da ostane čovjek. On je tragično biće koje dolazi
na svijet bez želje i odlazi protiv svoje želje, živi u strahu od beskrajne vasione i kratkog životnog poleta,
omeđen dvjema nepoznatim tajnama na početku i na završetku života, opterećen savješću koja ga muči ne
dozvoljavajući mu da se prepusti razornim i privlačnim snagama svojih strasti, svim nevoljama vučen naniže
a nekom svijetom iskrom i vatrom vučen naviše bez velikog razloga da bude srećan, a često ozaren svojom
mišlju ili tuđom ljubavlju, nizak i velik, sitan i uzvišen, proklet i veličanstven...
RELIGIJA
Lično ne osjećam nikakvu potrebu za religijom kao ličnim uvjerenjem ili oblikom komuniciranja, jer sam
odavno ateista (...) Ne mogu da budem protiv religijskog ubjeđenja već i radi toga što je moja majka bila
vrlo religiozna i sve do svoje smrti, prije nekoliko godina, klanjala pet vakata dnevno...
... Kuran cijenim kao jedan od stubova ljudske misli u razvoju i traženju, nikako kao apsolutnu istinu, jer je
nema. Međutim, mnogi kritičari nisu vidjeli da ja ne citiram Kuran da bih afirmisao kuransku istinu, ili da
unesem u našu literaturu istočnjačku filozofiju i slično, već da ukažem na naviku i potrebu nesigurnih ljudi da
se uvijek oslanjaju na neki autoritet i da svoju mrtvu, šablonsku misao potkrepljuju jačom, kanoniziranom,
sterilizirajući svoj i tuđi duh...
... Nisam posebno izučavao islamsku filozofiju, osim koliko je potrebno da se čovjek informiše. Ali ako u mom
djelu ima filozofije, ona je sva iz ovog tla, iz mog muslimanskog korijena, iz naše tradicije, iz našeg duha...
Koliko ja znam, u mome romanu, prvi put je u evropskoj literaturi široko citiran Kuran, dok je to sa Biblijom
učinjeno bezbroj puta...
Meša SELIMOVIĆ, Pisci, mišljenja i razgovori, BIGZ, Beograd, 1983.
K R I T I K A
Život kao strah i krivica
Svet je ovaj prokleta avlija, tamnica, rekli bi Ivo Andrić i Meša Selimović, i mnogi drugi, manje učeni i slavni,
ali mudri pripovedači stare, i nove Bosne, zemlje lepe i tragične, pesmovite i uklete. Nisu to, kako vidimo i u
"Dervišu i smrti”, jednom od najboljih romana u srpskoj književnosti, "laki” ljudi, niti prozirne duše, niti im je
istorija, ona starija i novija išla naruku! Naprotiv, o glavi im je radila!
Otuda ta večna neizvesnost i nesigurnost, strah, zebnja, sumnja, podozrenja, potkazivanja, izdaje,
podeljenosti između Božijeg i ljudskog, našeg i tuđeg, istorijskog i ličnog života, ljudskog i političkog bića i
jezika, sile i dobrote. Tamni, nečitljivi vilajet pun zloćudnog šaputanja. I iščekivanja, pokazivanja i
prokazivanja. Mnogo vera, i još znatnijih neverovanja u čoveka. Sila boga ne moli, pa ni oni od kojih se to ne
bi očekivalo. Ljudi valjani, duševni, bogu i veri, pravdi, predani, poput derviša Ahmeta Nurudina, bivaju
političkim igrama i spletkama saterani u mišju rupu, primorani da izdaju sebe, svoje bližnje, život i ljudskost,
sve u šta bi da veruju.
"Derviš i smrt”, u režiji i adaptaciji Egona Savina, uverljiva je i snažna, ali ne i razmetljiva i brbljiva pozorišna
slika politike kao negativne moći krivotvorenja svega ljudskog. Tamo gde nema vere u čoveka, nema nikakve
vere. Tamo gde mržnja, podozrenje i strah stoluju, život je svakog časa na kocki, na ivici noža, i retki su
srećnici koji u klimi života kao greha, krivice, prestupa, izdaje, srećno privedu kraju svoj ljudski vek.
Egon Savin i njegovi saradnici, dramaturg Branislava Ilić, kostimograf Jelena Stokuća, kompozitor Zoran
Hristić, prepoznaju i vide Selimovićevu, Andrićevu i našu Bosnu, kao veliku metaforu sveta bez ljubavi i
poverenja, kao mesto stalnih sukoba, predeo oivičen tamničkim zidovima u koje se, kroz uske prolaze,
ponekad, i povremeno, ukazuje druga, sunčana strana života.
Nad svakim životom i sudbinom, bahata sila i moć, zloslutnost; čovek koji beži, koga gone, koji bi negde da
se skloni, živu glavu da sačuva! Insan, čeljade kome zemlja nije srećno stanište! Hasan je ta druga, otvorena
strana života, ali i u njemu će saseći slobodnu volju za životom izvan tamničkih zidina. U Mešinom romanu, u
predstavi Narodnog pozorišta, i Egona Savina, sa lakoćom se postavljaju krupna pitanja: Šta je pravda, vera,
PRESS - 54. Sterijino pozorje 2009. 44