Zakres przedmiotowy ubezpieczenia społecznego

Małgorzata Olszewska
Zakład Ubezpieczeń Społecznych
II Oddział w Łodzi
Zakres przedmiotowy ubezpieczenia społecznego
Zakres przedmiotowy wyznaczony jest rodzajem zaspokajanych potrzeb przez
ubezpieczenie społeczne, które w klasycznym ujęciu obejmuje ryzyka: choroby,
inwalidztwa, starości, śmierci, a także wypadku przy pracy i choroby zawodowej.
Poszczególne rodzaje ryzyk uzasadniają prawo do świadczeń z ubezpieczenia
społecznego krótko i długoterminowych. Zakres przedmiotowy ubezpieczenia zależy
od ryzyk, ale także od formy ubezpieczenia.
Po odzyskaniu niepodległości, a szczególnie w latach 20. i na początku lat 30.
zakres ubezpieczenia społecznego obejmował niewielkie grono ubezpieczonych,
wyróżnianych w odrębnych grupach zawodowych, z uwzględnieniem przywilejów
adresowanych do niektórych z nich. Osoby objęte ubezpieczeniem społecznym
/chorobowym/ stanowiły ok. 17 % ludności kraju. Jednak w związku z
wprowadzeniem „ustawy scaleniowej” prawo do świadczeń uległo stopniowemu
zwiększeniu.
W okresie powojennym określone grupy zawodowe objęte były jednym,
niepodzielnym ubezpieczeniem społecznym z różnymi ryzykami. Zastosowana
formuła ubezpieczenia społecznego gwarantowała ochronę przede wszystkim
pracownikom. Od 1962 roku rozpoczęło się obejmowanie ubezpieczeniem innych
grup zawodowych.
Charakterystyczne było wpisanie w przepisy prawa do tzw. renty starczej,
zamienionej z czasem na emeryturę, która określana była jako świadczenie
początkowo uzależnione od osiągnięcia określonego wieku i wymaganego stażu
ubezpieczeniowego. W latach 70. w celu uniknięcia niekorzystnych zjawisk na rynku
pracy wprowadzono emeryturę wcześniejszą, dla uzyskania prawa do takiego
świadczenia należało wykazać się określonym: stażem ubezpieczeniowym, niższym
wiekiem emerytalnym i dodatkowo zatrudnieniem w szczególnych warunkach lub w
szczególnym charakterze, a czasem inwalidztwem.
Zakres przedmiotowy ubezpieczenia zróżnicowano dla poszczególnych grup
zawodowych. Podstawowy podział wyróżniał ubezpieczenia pracowników z pełną
ochroną ubezpieczeniową oraz ubezpieczenia innych grup zawodowych, których
prawo do świadczeń długoterminowych obejmowało wyłącznie emeryturę i rentę z
tytułu I i II grupy.
Także w zakresie świadczeń krótkoterminowych wskazać trzeba na
uzależnienie prawa do świadczeń od okresu ubezpieczenia oraz od długości okresu
niezdolności do pracy, ale przede wszystkim od uregulowania przez te osoby składki
na ubezpieczenie społeczne.
Przełomowe znaczenie dla współczesnych ubezpieczeń w Polsce ma
wprowadzenie reformy systemu ubezpieczenia społecznego, polegające na
1

wyodrębnieniu w ramach ubezpieczenia społecznego kilku rodzajów ubezpieczenia
/emerytalnego, rentowego, chorobowego i wypadkowego/, ale jednocześnie w
zakresie ustalania obowiązku ubezpieczenia i opłacania składek połączono
ubezpieczenie emerytalne z rentowym. Koszt składki na ubezpieczenie ponosi
osoba ubezpieczona, pracodawca, i inne podmioty. Składka ustalana jest w takiej
samej wysokości /z wyjątkiem ubezpieczenia wypadkowego/, ale od różnych
podstaw wymiaru, co ma wpływ na wysokość przyszłego świadczenia. Każde z
ubezpieczeń ma przypisany określony fundusz, z którego dokonuje się wypłat
świadczeń krótko i długoterminowych.
Obowiązujący system ubezpieczenia upowszechnił ubezpieczenia dobrowolne
dla osób, które wcześniej podlegały obowiązkowo ubezpieczeniu emerytalnemu i
rentowemu, albo z takiego ubezpieczenia w przeszłości nie korzystały. Od stycznia
2013 roku dobrowolnie ubezpieczeniu emerytalnemu i rentowemu może podlegać
każda osoba, która nie ma tytułu do ustalenia ubezpieczenia, co dla osób nie
związanych z żadnym podmiotem gospodarczym może stanowić istotną formę
uzupełnienia składek.
Zakres przedmiotowy ubezpieczenia w zreformowanym systemie uległ
znaczącej modyfikacji poprzez wprowadzenie obok emerytury wynikającej przede
wszystkim z osiągnięcia wieku, także emerytury pomostowej oraz okresowej
emerytury kapitałowej, a w przyszłości być może i emerytury dożywotniej. Każda z
tych form charakteryzuje się innymi zasadami i źródłami finansowania.
Mimo podejmowanych prób w dalszym ciągu nie wypracowano nowego
sposobu ustalania renty z tytułu niezdolności do pracy, co powoduje, że dla
niektórych osób korzystniejsza jest zawsze renta z tytułu niezdolności do pracy,
ustalana na podstawie kwoty bazowej, okresów składkowych i nieskładkowych oraz
stażu hipotetycznego niż emerytura ustalana wg zasad w nowym systemie.
W ramach ubezpieczenia chorobowego dokonano zmian w okresie wypłaty
zasiłku chorobowego, ale także obciążenia pracodawcy kosztem wynagrodzenia za
czas niezdolności do pracy, wysokości świadczenia rehabilitacyjnego, oraz
wydłużeniu okresu wypłaty zasiłku macierzyńskiego.
Ubezpieczenie wypadkowe gwarantuje prawo do świadczeń pieniężnych
osobom, które uległy wypadkowi przy pracy, co ma istotne znaczenie szczególnie dla
tych grup zawodowych, które dotychczas nie korzystały z takiej formy, a z racji
wykonywanego zawodu narażone są na ryzyko wypadku.
2