Shkarko publikim ne PDF - Media Print

Hartuar sipas programit të tekstit mësimor Biologjia 10
Titulli:
Autor:
Ushtrime dhe punë laboratori Biologjia 10
Prof. Dr. Ethem Ruka
Drejtoi botimin: Anila Bisha
Hartuar sipas programit të tekstit mësimor Biologjia 10
Redaktore gjuhësore: Elona Qose
Dizajni: Titulli:
Visidesign Ushtrime dhe punë laboratori Biologjia 10
Kopertina: Autor:
Drejtoi Shtypi: botimin:
Prof. Visidesign Dr. Ethem Ruka
Media-print
Anila Bisha
Redaktore gjuhësore: Elona Qose
ISBN: 978-99956-18-86-5
Dizajni: Botimi i parë, 2009 Visidesign
Kopertina:
Visidesign
Autori i këtij botimi ka hartuar disa punë laboratori. Mësuesit janë të lirë të zgjedhin
S H T Ë P I A B O T U E S E
Shtypi:
Media-print
Të midis gjitha tyre të ato drejtat që mendojnë janë të se rezervuara janë më të përshtatshme © për t’u realizuar në kabinetet
info.mediaprint@gmail.com
e tyre të biologjisë. Gjithsesi, propozimet e autorit janë fakultative për mësuesit që
Të gjitha të drejtat e autorit lidhur me këtë botim janë ekskluzivisht të zotëruara/rezervuara nga Shtëpia Botuese
“Mediaprint” ISBN:
zhvillojnë
978-99956-18-86-5
këtë lëndë në klasën e 10-të.
sh.p.k..
Ndalohet Botimi Shtëpia botuese i çdo parë, prodhim, “Mediaprint” 2009riprodhim, mirëpret shitje, sug rishitje, jerimet shpërndarje, tuaja për këto kopjim, punë fotokopjim, laboratorike. përkthim, përshtatje,
huapërdorje, shfrytëzim dhe/ose çdo formë tjetër qarkullimi tregtar, si dhe çdo veprim cënues me çfarëdo lloj
mjeti apo forme, pjesërisht dhe/ose tërësisht, pa miratimin paraprak me shkrim nga shtëpia botuese
“Mediaprint” sh.p.k..
Ky botim, në tërësi dhe/ose në pjesë të tij, ndalohet të transmetohet dhe/ose përhapet në çdo lloj forme dhe/ose
mjet elektronik, mekanik, regjistrues dhe/ose tjetër, të ruhet, depozitohet ose përdoret në sisteme ku mund të
S H T Ë P I A B O T U E S E
cënohen të drejtat e autorit, pa miratimin paraprak me shkrim nga shtëpia botuese “Mediaprint” sh.p.k..
Të gjitha të drejtat janë të rezervuara ©
info.mediaprint@gmail.com
Çdo cënim i të drejtave të autorit passjell përgjegjësi sipas legjislacionit në fuqi.
Të gjitha të drejtat e autorit lidhur me këtë botim janë ekskluzivisht të zotëruara/rezervuara nga Shtëpia Botuese
Kontaktet: “Mediaprint” sh.p.k..
Ndalohet çdo prodhim, riprodhim, shitje, rishitje, shpërndarje, kopjim, fotokopjim, përkthim, përshtatje,
Shtëpia huapërdorje, Botuese shfrytëzim dhe/ose çdo formë Sektori tjetër i Shpërndarjes qarkullimi tregtar, dhe Marketingut: si dhe çdo veprim cënues Shtypshkronja: me çfarëdo lloj
Kutia mjeti Postare apo forme, 7465 pjesërisht - Tiranë dhe/ose Tel.: tërësisht, 042 272 pa 698 miratimin paraprak me shkrim nga Cel.: shtëpia 069 40 botuese 44 442
Tel.: “Mediaprint” 042 258 sh.p.k.. 156 Cel.: 069 40 44 441 Cel.: 069 40 20 201
Cel.: Ky botim, 069 40 në 44 tërësi 443dhe/ose në pjesë të tij, ndalohet të transmetohet dhe/ose përhapet në çdo lloj forme dhe/ose
info.mediaprint mjet elektronik, @gmail.com
mekanik, regjistrues dhe/ose tjetër, të ruhet, depozitohet ose përdoret në sisteme ku mund të
cënohen të drejtat e autorit, pa miratimin paraprak me shkrim nga shtëpia botuese “Mediaprint” sh.p.k..
Komente Çdo cënim dhe i të sugjerime drejtave të janë autorit të mirëpritura passjell përgjegjësi në email: sipas info.mediaprint@gmail.com
legjislacionit në fuqi.
Kontaktet:
Shtëpia Botuese Sektori i Shpërndarjes dhe Marketingut: Shtypshkronja:
Kutia Postare 7465 - Tiranë Tel.: 042 272 698 Cel.: 069 40 44 442
Tel.: 042 258 156 Cel.: 069 40 44 441 Cel.: 069 40 20 201
Cel.: 069 40 44 443
info.mediaprint @gmail.com
Komente dhe sugjerime janë të mirëpritura në email: info.mediaprint@gmail.com

Përmbajtja
LINJA
A
Studimi
i së gjallës
KREU 1 Materialet e jetës
1.1. Përbërësit kimikë të lëndës së gjallë 5
1.2. Uji dhe jeta 5
1.3. Bashkëveprimi i ujit me molekula të tjera 7
1.4. Molekulat e lëndës së gjallë formohen nga karboni 7
1.5. Karboni formon molekula gjigante 8
1.6. Sheqernat ose karbohidratet 9
1.7. Përbërja e proteinave 10
1.8. Përbërja e ADN-së dhe ARN-së 11
1.9. Yndyrat dhe lipidet 12
KREU 2 Qeliza
2.1-2.2. Të gjitha qeniet e gjalla përbëhen nga qeliza.
Teoria qelizore 14
2.3. Qeliza prokariote 16
2.4. Qeliza eukariote 17
2.5. Bërthama - “qendra drejtuese” e qelizës 17
2.6. Organele të tjera të qelizës eukariote 18
KREU 3 Qeliza gjatë punës
3.1. Funksionet e membranës qelizore 21
3.2-3.3. Procesi i difuzionit (shpërhapjes) dhe osmoza 22
3.4-3.5. Transporti aktiv, endocitoza
dhe ekzocitoza 24
3.6.-3.7. Enzimat 25
3.8. Qeliza dhe energjia kimike e glukozës 27
3.9 ATP-ja dhe shkëmbimet energjetike 28
3.10. Fotosinteza 29
3.11. Frymëmarrja qelizore çliron energji 30
KREU 4 Riprodhimi dhe zhvillimi
4.1. Nga një në dy qeliza 33
4.2. Dyfishimi i ADN-së 34
4.3. Përgatitja: ADN-ja ngjeshet në
kromozome 34
4.4. Ndarja me mitozë 35
4.5. Kromozomet në qelizat somatike
dhe në gamete 37
4.6. Riprodhimi i individëve 37
4.7. Kromozomet në qelizat somatike
dhe në gamete 38
4.8. Mejoza 39
4.9. Të mirat e riprodhimit seksual 40
3
Përmbajtja

Përmbajtja
LINJA
B
Trashëgimia
4
Përmbajtja
KREU 5 Mekanizmat e trashëgimisë
5.1 Tiparet trashëgimore dhe kromozomet 41
5.2.-5.3 Kromozomet homologe dhe alelet.
Gjenotipi dhe fenotipi 42
5.4. Trashëgimia e një tipari 43
5.5.-5.6. Zotërimi i paplotë. Alelet e shumëfishta 45
5.7. Trashëgimia e dy tipareve 46
5.8. Lëvizja e kromozomeve 47
5.9. Gjenet e lidhura zinxhir dhe crossing-over 48
5.10. Përcaktimi i gjinisë (seksit) 48
5.11. Trashëgimia dhe mjedisi 49
KREU 6 Funksionimi i gjeneve
6.1. Jo të gjitha gjenet janë “të mira” 50
6.2. Përçimi i sëmundjeve të trashëgueshme 51
6.3. Pema gjenealogjike 52
6.4. Gjenet shërbejnë për të ndërtuar proteinat 53
6.5. Nga ADN–ja te ARN-ja: transkriptimi 54
6.6. Kodi gjenetik 55
6.7. Nga mARN te proteina: përkthimi 55
6.8. Gjenet e eukariotëve 56
6.9. Kontrolli i shprehjes së gjeneve 58
6.10. Mutacionet-ndryshimet e ADN-së 58
6.11. Mutacione të gjeneve, kromozomeve
dhe gjenomit 59
6.12. Gjenet dhe evolucioni 61
KREU 7 Teoria e evolucionit
7.1. Organizmat përshtaten me mjedisin 62
7.2. – 7.3. Mendimet e Lamarkut dhe Kyvierit.
Darvini revolucionarizon shkencat natyrore 63
7.4.-7.5 Përzgjedhja artificiale dhe natyrore 64
7.6. Përzgjedhja natyrore në veprim e sipër 66
7.7. Origjina e llojeve të reja 67
7.8. Përshtatjet rrezore, konvergjencat evolutive
dhe fosilet 68
7.9. Organet e reja, apo përdorimet e reja 68
7.10. Ko-evolucioni 69
Punë dhe veprimtari laboratorike
KREU 1 Materialet e jetës
1.1. Punë laboratori: Disa reaksione specifike
për zbulimin e proteinave dhe sheqernave 70
1.1.1. Zbulimi i lëndëve proteinike 70
1.1.2.Zbulimi i polisakarideve dhe i sheqernave
të thjeshta 71
1.2. Ndërtimi i modelit të ADN-së 72
KREU 2 Qeliza
2.1. Vrojtimi në mikroskop i qelizës shtazore 75
2.1.1. Vëzhgim në mikroskop i qelizave të anës së
brendshme të faqes së njeriut 75
2.1.2. Vëzhgimi i qelizave të epitelit mbulues
të bretkosës 75
2.2. Vrojtimi në mikroskop i qelizës bimore të
epidermës së qepës 76
KREU 3 Qeliza gjatë punës
3.1. Osmoza në qelizat bimore 77
3.1.1. Prova e parë: Osmoza në qelizat e mollës 77
3.2. Plazmoliza në qelizat e epidermës së qepës 78
KREU 4 Riprodhimi dhe zhvillimi
4.1. Vëzhgimi i mitozës në qelizat bimore 79
KREU 5 Mekanizmat e trashëgimisë
5.1. Ndërtimi i kariotipit human 80
KREU 6 Funksionimi i gjeneve
6.2. Kromozomet e sindromës Down 81
KREU 7 Teoria e evolucionit
7.1. Llojshmëria e gjallesave 84
7.2. Krahasimi i modeleve të evolucionit 85

KREU
1
Materialet
e jetës
1.1. Përbërësit kimikë të lëndës së gjallë
1.1. Një nga katër elementet e mëposhtme nuk
përfshihet në grupin e makroelementeve
që takohen në indet e qenieve të gjalla:
A. Hidrogjeni
B. Oksigjeni
C. Zinku
D. Fosfori
1.2. Një nga katër elementet e mëposhtme nuk
përfshihet në grupin e oligoelementeve të
indeve të qenieve të gjalla:
A. Hekuri
B. Azoti
C. Bakri
D. Kaliumi
1.3. Elementi në sasinë më të madhe të
molekulave biologjike është:
A. Karboni
B. Oksigjeni
C. Hidrogjeni
D. Kalciumi
1.4. Elementi themelor për ndërtimin e
molekulave biologjike është:
A. Karboni
B. Oksigjeni
C. Hidrogjeni
D. Kalciumi
1.5. Elementi që formon “skeletin kimik” të
molekulave të gjalla është:
A. Oksigjeni
B. Karboni
C. Hidrogjeni
D. Kalciumi
1.6. Një nga këto katër elemente kimike nuk
përfshihet te metalet:
A. Zinku
B. Fosfori
C. Hekuri
D. Magnezi
A 5
LINJA

Studimi i së gjallës Linja A
1.2. Uji dhe jeta
1.7. Nisur nga histograma e mëposhtme, përllogaritni
sasinë e ujit (në litra) në trupin
tuaj duke u nisur nga pesha trupore në kg
(referojuni moshës 25 vjeç).
Sasia e ujit në % të
peshës trupore
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
Bebe
1 ditë
Bebe
3 muaj
1
I rritur
25 vjeç
I moshuar
85 vjeç
1.8. Në katërkëndëshat bosh vendosni gjashtë
lëngje të trupit të njeriut, të cilat kanë në
bazën e tyre ujin. Tregoni rëndësinë që ka
secili lëng në organizëm.
1.10. Uji metabolik formohet kryesisht gjatë
frymëmarrjes qelizore. Plotësoni përbërësit
e reaksionit që shpërbëjnë sheqerin
për formimin e ujit:
C 6
H 12
O 6
+ = + H 2
O
1.11. Lidhjet hidrogjenore mes dy molekulave
të ujit formohen:
A. Midis dy skajeve pozitive të dy
molekulave fqinje.
B. Midis dy skajeve negative të dy
molekulave fqinje.
C. Midis skajit pozitiv të një molekule dhe
skajit negativ të molekulës fqinje.
D. Midis skajeve pa ngarkesë të dy
molekulave fqinje.
Lëngje trupi
2
3
4
1.12. Shënoni polaritetin (“-“ ose “+”) e
skajeve të molekulës së ujit (a), si dhe të
molekulave të rrjetës që formohet falë
lidhjeve hidrogjenore (b):
5
6
A
LINJA
6
1.9. Ujin e trupit e humbasim çdo ditë përmes:
H
O
H
a) b)
Uji humbet përmes
1
2
3
4
1.13. Një molekulë uji formon me molekulat e
tjera të ujit:
A. Një lidhje hidrogjenore.
B. Dy lidhje hidrogjenore.
C. Tri lidhje hidrogjenore.
D. Katër lidhje hidrogjenore.
5

Kreu 1 Materialet e jetës
1.3. Bashkëveprimi i ujit me molekula të tjera
1.14. Një nga lëndët e mëposhtme është
hidrofobe:
A. Sheqeri
B. Kripa e gjellës
C. Vaji i ullirit
D. Soda e bukës
b. Në lëngun brendaqelizor
c. Në lëngun jashtëqelizor
d. Në lëngun trunor-shpinor
1.20. Tretshmëria e gazit karbonik në ujë është
e vlefshme për:
1.15. Një nga lëndët e mëposhtme është
hidrofile:
A. Gjalpi
B. Grasoja
C. Kripa e gjellës
D. Margarina
1.16. Lëndët hidrofile janë:
A. Transportin e tij nga mushkëritë drejt
indeve.
b. Transportin e tij nga indet drejt
mushkërive.
c. Transportin e tij nga lëngu jashtëqelizor
në atë qelizor.
d. Transportin e tij nga lëngu
brendaqelizor në atë jashtëqelizor.
A. Polare
b. Jopolare
c. Të tretshme në ujë
d. Të patretshme në ujë
1.17. Lëndët hidrofobe janë:
A. Jopolare
b. Polare
c. Të tretshme në ujë
d. Të patretshme në ujë
1.18. Cila është renditja e saktë që tregon
tretshmërinë më të mirë në ujë, duke
filluar nga ajo më e lartë drejt asaj më të
ulët:
A. Kripa-vaji-oksigjeni-dyoksidi i karbonit
b. Kripa-oksigjeni-vaji-dyoksidi i karbonit
c. Kripa-dyoksidi i karbonit-vaji-oksigjeni
d. Kripa-dyoksidi i karbonit-oksigjeni-vaji
1.19. Përbërja xhelatinoze që formohet nga
bashkimi i ujit me proteinat ndodhet me
shumicë:
A. Në urinë
1.4. Molekulat e lëndës së gjallë
formohen nga karboni
1.21. Jeta u shfaq për herë të parë:
A. Para 1.8 miliardë vjetëve.
b. Para 2.8 miliardë vjetëve.
c. Para 3.8 miliardë vjetëve.
d. Para 4.8 miliardë vjetëve.
1.22. Shkencëtarët mendojnë se molekulat e
para u formuan në:
A. Mjedise tokësore të thata.
b. Mjedise tokësore të lagështa.
c. Mjedise ujore oqeanike.
d. Liqene me shtretër argjilorë.
1.23. Përveç elementeve kimike të mjedisit,
në formimin e lëndëve të para organike
ndikuan më shumë:
A. Drita e diellit
b. Temperatura e mjedisit
c. Rrufetë
d. Uraganet
A
7
LINJA

Studimi i së gjallës Linja A
1.24. Molekulat e para organike të krijuara
kanë qenë:
A. Proteinat
b. Yndyrat
2
Polimer
polys = __________________
meros = __________________
c. Aminoacidet
d. Sheqernat e thjeshta
hydro = __________________
1.25. Cila nga lëndët e mëposhtme nuk
konsiderohet makromolekulë:
3
Hidrofile
philos = __________________
A. Metani
b. Proteinat
c. Acidet nukleike
d. Sheqernat
4
Hidrofobe
hydro = __________________
phobos = __________________
1.5. Karboni formon molekula
gjigante
1.26. Një atom karboni mund të formojë me
atome të tjerë:
1.29. Plotësoni katrorët bosh për reaksionin e
kondensimit dhe hidrolizës.
1
A. Një lidhje
b. Dy lidhje
OH
OH
OH
HO
OH
c. Tri lidhje
d. Katër lidhje
1.27. Një zinxhir që ka për bazë atomet e
karbonit mund të jetë:
O
+
+ O
H 2
0 H 2
0
8
A
LINJA
A. Vetëm drejtvizor
b. Vetëm unazor
c. Vetëm i degëzuar
d. Të tre llojet e mësipërme
2
O
+
H0H
O
+
H0H
1.28. Shpjegoni me shkrim domethënien e
termave:
OH HO OH HO
1
Monomer
monos = __________________
meros = __________________
1.30. Gjatë hidrolizës së molekulës së amidonit,
midis dy unazave të monomerëve të
glukozës shtohet:
A. Një molekulë hidrogjen.

Kreu 1 Materialet e jetës
B. Një molekulë oksigjen.
C. Një molekulë ujë.
D. Një molekulë amoniak.
1.31. Gjatë kondensimit të molekulës së amidonit,
midis dy unazave të monomerëve të
glukozës largohet:
A. Një molekulë hidrogjen.
B. Një molekulë oksigjen.
C. Një molekulë ujë.
D. Një molekulë amoniak.
1.6. Sheqernat ose karbohidratet
1.32. Një nga këto elemente nuk takohet në
strukturën kimike të sheqernave:
A. Karboni
B. Azoti
C. Oksigjeni
D. Hidrogjeni
1.33. Atomet e hidrogjenit dhe ato të oksigjenit
në strukturën e sheqernave janë në
raportin:
A. 1:1
B. 1:2
C. 2:2
D. 2.1
1.34. Plotësoni kutitë bosh me llojet kryesore
të sheqernave:
1.35. Sheqernat ribozë dhe dezoksiribozë, që
bëjnë pjesë në grupin e monosakarideve,
kanë në strukturën e tyre:
A. 5 atome karbon.
b. 6 atome karbon.
c. 7 atome karbon.
d. 8 atome karbon.
1.36. Sheqeri glukozë, që bën pjesë në grupin e
monosakarideve, ka në strukturën e vet:
A. 5 atome karbon.
b. 6 atome karbon.
c. 7 atome karbon.
d. 8 atome karbon.
1.37. Një ndër këto katër sheqerna nuk është
hekzozë:
A. Riboza
b. Glukoza
c. Fruktoza
d. Galaktoza
1.38. Disakaridet sakarozë formohen nga:
A. Dy molekula glukozë.
b. Dy molekula fruktozë.
c. Dy molekula galaktozë.
d. Një molekulë glukozë dhe një molekulë
fruktozë.
1.39. Laktoza ose sheqeri i frutave formohet
nga:
A
9
LINJA
Llojet e
sheqernave
1
2
3
A. Dy molekula glukozë.
b. Dy molekula fruktozë.
c. Një molekulë glukozë dhe një molekulë
galaktozë.
d. Dy molekula galaktozë.

Studimi i së gjallës Linja A
10
A
LINJA
1.40. Polisakaridet më të zakonshme janë:
Polisakaridet
1.41. Celuloza është një polisakarid që:
1 Keratina
2 Miozina
1
2
3
4
A. Formohet nga mijëra molekula fruktoze.
b. Formohet nga mijëra molekula glukoze.
c. Sintetizohet në trupin e kafshëve.
d. Është e tretshme në ujë.
1.42. Amidoni (ose niseshteja, siç quhet
rëndom) është polisakarid që:
A. Formohet nga mijëra molekula fruktoze.
b. Formohet nga mijëra molekula glukoze.
c. Sintetizohet vetëm në trupin e kafshëve.
d. Është i patretshëm në ujë.
1.43. Glikogjeni sintetizohet dhe grumbullohet
në:
A. Stomak
b. Veshka
c. Mëlçi
d. Mushkëri
1.7. Përbërja e proteinave
1.44. Plotësoni kutitë bosh me funksionet që
kryejnë këto proteina në trupin tuaj:
3 Enzimat
4 Antikorpet
5 Insulina
1.45. Monomerët që formojnë një proteinë janë:
A. Molekulat e glukozës.
b. Molekulat e fruktozës.
c. Molekulat e aminoacideve.
d. Molekulat e acideve lyrore.
1.46. Specifika e një aminoacidi përcaktohet
nga:
A. Prania e grupit amin (-NH 2
).
b. Prezenca e grupit acid (-COOH).
c. Prezenca e radikalit anësor (-R).
d. Asnjë nga të mësipërmet.
1.47. Lidhja peptide midis dy aminoacideve të
një proteine formohet midis:
A. Grupit aminik dhe një radikali “-R”.
b. Grupit acid dhe një radikali “-R”.
c. Dy grupeve aminike.
d. Një grupi aminik dhe një grupi acid.
1.48. Palosja që pëson struktura e proteinave i
detyrohet:
A. Lidhjes peptide.
b. Lidhjeve hidrogjenore
c. Lidhjeve hidrogjenore dhe peptide.
d. Asnjërës prej tyre.
1.49. Larmia e pafund e proteinave i detyrohet:
A. Peshës molekulare të aminoacideve.
b. Numrit të aminoacideve.
c. Renditjes së ndryshme të aminoacideve.
d. Asnjërës prej tyre.

978-99956-18-86-5