artykul (PDF) - Diametros

Diametros nr 6 (grudzie 2005): 165 – 168
Głos w dyskusji
Edward Ncka
Jako psycholog poznawczy z sympati spogldajcy w kierunku psychologii
ewolucyjnej, przyjmuj postulat naturalizacji epistemologii jako krok we
właciwym kierunku. Z punktu widzenia nauki empirycznej niektóre spory
prowadzone na gruncie epistemologii uzyskuj jednoznaczne rozstrzygnicie.
Zwykle zreszt okazuje si, e odpowied nie wymaga akcesu do jednego z
konkurencyjnych stanowisk, na przykład w kwestii ródeł poznania, lecz
precyzyjnego okrelenia na drodze empirii, kiedy jest tak, a kiedy inaczej.
Wiadomo, e niektóre elementy wiedzy s w całoci nabyte poprzez
dowiadczenie indywidualne, inne rozwijaj si dziki wrodzonej gotowoci do
ich nabycia, a jeszcze inne s wrodzone w całoci, podlegajc co najwyej
zmianom wynikajcym z dojrzewania układu nerwowego. Wydaje si, e nauki
szczegółowe, systematycznie poszerzajc krg swoich ustale, uwolniły
epistemologi od problemów natury cile empirycznej, z którymi ona sobie nie
najlepiej radzi, ale które podejmowała jak gdyby z koniecznoci. Szkoda tylko, e
wiadomo tego faktu nie zawsze jest dana zawodowym filozofom.
Co w takim razie mogłoby by specjalnoci teorii poznania, z czym nie
radz sobie z kolei nauki szczegółowe Trzeba od razu podkreli, e niektóre
rozrónienia – na przykład na akty poznawcze i ich rezultaty – z punktu widzenia
psychologii poznawczej nie s dobrym kryterium odrónienia epistemologii
(nauki o poznaniu) od psychologii i fizjologii (nauki o poznawaniu). Nie da si
sensownie bada poznawania bez poznania i vice versa, a przedmiotem
współczesnej psychologii poznawczej jest jedno i drugie. Wynik procesu
poznawania w postaci, na przykład, struktur wiedzy, musi by przedmiotem
naszego badania, bo wiedza uruchamia konkretne zachowanie jednostki i
organizuje jego przebieg. Chcc wyjani zachowanie, czyli odpowiedzie na
pytanie, dlaczego ludzie zachowuj si tak, a nie inaczej, musimy odwoła si
165

Edward Ncka
Głos w dyskusji
midzy innymi do wiedzy, i to nie tylko do jej treci, ale take formalnej budowy.
Sposób, w jaki wiedza jednostki jest zorganizowana (np. ekonomicznie lub
„rozrzutnie”) determinuje łatwo i szybko jej uycia, to za wpływa na jako i
skuteczno zachowania (np. rozwizywania problemu). Ponadto, raz
ukształtowane struktury wiedzy podlegaj nieustannej ewolucji, s wzgldnie
trwałe, co samo w sobie jest przedmiotem badania psychologicznego. Bada si na
przykład to, w jaki sposób wiedza samorzutnie zmienia swój charakter i tre,
prowadzc człowieka do błdów w ocenie rzeczywistoci lub przynajmniej do
wybiórczego wykorzystania wspomnie z przeszłoci. Wreszcie, dynamiczny
charakter wiedzy sprawia, e staje si ona czynnikiem sprawczym dla kolejnych
procesów poznawania. Tworzy si tym samym cykl przeplatajcych si procesów
poznawczych i ich skutków. Mona to oczywicie nazwa procesem poznawania,
ale w tym procesie bior udział trwałe elementy poznawczej reprezentacji wiata
w umyle.
Dla psychologa jest te oczywiste, e akty poznawcze to niekoniecznie
„przeycia psychiczne” w dawnym, introspekcyjnym rozumieniu tego terminu.
Wikszo procesów poznawczych dokonuje si bez udziału wiadomoci, a
zatem bez jakiejkolwiek moliwoci introspekcyjnego wgldu w proces
poznawania. wiadomi moemy by dopiero skutków owych procesów. Podmiot
poznajcy nie wie, jaki proces doprowadził go do poznania czegokolwiek, moe
najwyej zdawa sobie spraw z treci owego poznania. Ale i to nie zawsze. Coraz
intensywniej bada si zjawiska nazwane „poznaniem utajonym”, czyli przypadki
nabywania i uywania wiedzy, o której nie wiemy, e istnieje. Wiedza „milczca”
lub ukryta od dawna była postulowana przez filozofów. Narzdzia współczesnej
psychologii poznawczej i kognitywistyki pozwalaj nareszcie te terminy
porzdnie bada i opisywa w terminach operacyjnych. To nie niewiadomo jest
dla nauki problemem. Problemem jest wiadomo, czyli zdolno człowieka do
czciowego, niepełnego i niedoskonałego, ale jednak realnego zdawania sobie
sprawy z niektórych czynnoci poznawczych i ich wytworów.
Biorc te okolicznoci pod uwag, naley podzieli wtpliwoci Jana
Woleskiego, czy rzeczywicie podział na akty i wytwory jest dobrym kryterium
166

Edward Ncka
Głos w dyskusji
odrónienia psychologii (i innych nauk empirycznych) od epistemologii. A jeli to
kryterium nie jest dobre, to jakie w ogóle jest moliwe Jeli epistemologia jest
albo powyej, albo poniej nauk empirycznych, ale nigdy obok, to jaki rodzaj
relacji byłby tu najbardziej interesujcy z punktu widzenia psychologa i
kognitywisty
Pierwsza okoliczno, która – jak wynika z moich obserwacji – nie zawsze
jest przez filozofów dostrzegana, to fakt, e dorobek epistemologii jest prawdziw
skarbnic interesujcych hipotez badawczych. Przez dwa i pół tysica lat
filozofowie zastanawiali si nad tym, skd człowiek wie, to co wie, czy jego
wiedza jest prawdziwa, jak funkcjonuje pami i percepcja, skd pochodzi jzyk i
w jaki sposób jest nabywany etc. Przez ten okres wyprodukowano chyba
wszystkie moliwe stanowiska teoretyczne w wikszoci problemów dotyczcych
poznania i poznawania, tyle tylko, e filozofia nigdy nie dysponowała aparatem
badawczym umoliwiajcym empiryczn weryfikacj owych stanowisk.
Psychologowie i kognitywici wypracowali taki aparat, ale nie zawsze czerpi z
dorobku dwóch i pół tysicy lat rozwoju teorii poznania. Historia bada nad
poznaniem pokazuje, e „poyczki” od filozofów mog by przebogatym ródłem
hipotez badawczych, niekiedy moliwych do empirycznej weryfikacji na drodze
eksperymentu lub badania metodami neuroobrazowania.
Drugi obszar specjalizacji epistemologów w moim przekonaniu sprowadza
si do normatywnego spojrzenia na poznanie i poznawanie. Psycholog opisuje
procesy i struktury poznawcze. Stara si te je wyjani, przez wyjanianie
rozumiejc w dalszym cigu opis, tyle e w kategoriach modelu teoretycznego, o
zazwyczaj do wskim zakresie stosowalnoci. Psycholog i kognitywista unika
natomiast spojrzenia normatywnego, to znaczy nie wypowiada si w kwestii,
który rodzaj poznania jest bardziej adekwatny do rzeczywistoci, nie mówic ju o
tym, który jest bliszy PRAWDZIE. Psycholog moe na przykład stwierdzi, e
niektóre wzorce przebiegu rozumowania dedukcyjnego obarczone s wikszym, a
inne mniejszym ryzykiem popełnienia błdu. Opisuje te błdy i „wyjania” je
tworzc opisowe w gruncie rzeczy koncepcje teoretyczne na temat tego, jak
przebiega proces umysłowy generujcy błdy dedukcyjne okrelonego rodzaju.
167

Edward Ncka
Głos w dyskusji
Normatywne spojrzenie epistemologów i logików pozwala natomiast stwierdzi,
które wzorce rozumowania s po prostu poprawne. Gdyby tego rodzaju refleksja
upowszechniła si, przedstawiciele nauk szczegółowych otrzymaliby od filozofów
wartociowe narzdzie badawcze, swego rodzaju „matryc poprawnoci” (lub
adekwatnoci) poznania, której sami nie s w stanie stworzy.
Trzeci moliwo podpowiada sam Woleski, wic nie bd jej rozwijał.
Chodzi o podejcie analityczne, czyli refleksj nad pojciami i ich wzajemnymi
relacjami.
W moim przekonaniu, epistemologia o naturalistycznych skłonnociach,
respektujca wyniki ustale empirycznych nauk o poznaniu, a jednoczenie
parajca si podejciem analitycznym i normatywnym byłaby niezwykle cennym
partnerem dla psychologów i kognitywistów. By moe w wyniku takiej
współpracy pojawi si nowy Konrad Lorenz – kto kompetentny w zakresie
psychologii, fizjologii i naturalnej ewolucji poznania, ale nie stronicy od
podstawowych pyta o prawdziwo, adekwatno i ponadjednostkowe funkcje
poznania.
168