Coś na Progu #10

TEMAT NUMERU
MARCIN WAINCETEL
Poza czasem, pomiędzy miejscami:
Nieśmiertelność figury Golema
Miasto legend
Przemierzając ulice współczesnej Pragi, można
odnieść wrażenie, że trafiliśmy do miejsca, którego urok
najdobitniej przejawia się w jego historii, zachowanej wśród
pereł architektury. Być może to właśnie dzięki doskonale
zachowanej zabytkowej zabudowie stolicy Czech 1 miejscowe
legendy oddziałują na zwiedzających z niesłabnącą siłą
wyrazu.
Dziać się tak może dlatego, że echo legend rozbrzmiewa
choćby w salach Zamku Królewskiego, gdzie parano się
niegdyś sztukami magicznymi i alchemią 2 , oraz w okolicy XVwiecznego
zegara astronomicznego 3 usytuowanego na jednej
ze ścian Ratusza Staromiejskiego w sercu Pragi. Wydaje się
jednak, że melodia przeszłości najsilniej wygrywana jest na
obszarze Josefova, dawnej dzielnicy żydowskiej, miejscu
narodzin Franza Kafki, a także istnienia mitycznego Golema.
Wsłuchajmy się więc nieco lepiej w tę klezmerską muzykę
tradycji.
Swój obecny wygląd Josefov zawdzięcza wielkiej
przebudowie dzielnicy na przełomie XIX i XX wieku.
Planowane zmiany miały zapewnić powstanie odpowiednich
warunków do życia ówczesnych mieszkańców – centralna
część miasta, w której znajdowało się getto żydowskie,
była ogniskiem wielu chorób zakaźnych, a przeludnienie
i brak kanalizacji stały się ostatecznym argumentem
przemawiającym za rekonstrukcją zabudowy centrum. Choć
1 W 1939 roku Praga została stolicą Protektoratu Czech i Moraw, co
oznaczało włączenie do Rzeszy niemieckiej. Dosyć wstydliwa kapitulacja
i poddanie bez walki zostało jednak zrekompensowane zachowaniem w
praktycznie nienaruszonym stanie architektury miasta – od wczesnego
gotyku aż po kubizm.
2 Podania historyczne dowodzą, że cesarz Rudolf, człowiek naznaczony
głębokimi zaburzeniami psychicznymi, usilnie starał się odnaleźć eliksir
nieśmiertelności. W tym celu zatrudnił on na dworze królewskim
angielskich okultystów i alchemików w osobach Johna Dee i Edwarda
Kelleya. Powodowany obłędem XVI-wieczny władca stosunkowo mało
troszczył się o polityczne losy królestwa Czech, więcej czasu poświęcając
ezoteryce i mecenatowi nad kulturą.
3 Jak głosi podanie, Mistrz Hanuš, będący twórcą Zegara Orloj, z chwilą
ukończenia swojej pracy został oślepiony przez zbirów działających na
zlecenie rajców miejskich, którzy w zazdrości obawiali się, że rzemieślnik
może stworzyć podobny zegar dla innego miasta. Ponoć dokładnie w
momencie śmierci mistrza zegar zatrzymał się na znak pożegnania
swojego twórcy.
asanacja praska (jak nazywa się tą radykalną przebudowę
niektórych dzielnic Pragi) zasadniczo zmieniła wygląd
okręgu żydowskiego, nie naruszyła przy tym charakteru
wspólnoty i duchowej tkanki metropolii. Żyjąc dziś w dobie
postępu i techniki, trudno jest się oprzeć wymowie starych
legend, które ostały się w przekazach, między innymi na
terenie Josefova.
Mroczne, pełne tajemnic, bogate historycznie miasto,
okazało się nad wyraz inspirujące dla pisarzy, mistyków,
twórców filmowych, którzy w swoich opowieściach –
najczęściej, choć nie tylko – spod znaku fantastyki grozy
szczególnie chętnie wykorzystywali nieśmiertelną figurę
Golema, magicznej istoty utworzonej z gliny na kształt
człowieka. Chociaż najlepiej kojarzymy go z Josefovem, to
jego wyobrażenie zawdzięczamy już starożytnym zapiskom,
subtelnym wzmiankom w Biblii, a przede wszystkim Kabale.
To prawda, że w obrębie tej mistyczno-filozoficznej szkoły
judaizmu doszukiwanie się jednoznacznych i klarownych
odpowiedzi może być niezwykle trudne – Kabała nie ma
bowiem jednej doktryny, nie wykształciła też jednolitego
systemu myślenia. Pewne jest jednak to, że między innymi
tym tropem należy podążać na początku naszych rozważań.
Istoty formowanie. Biblia,
Talmud, Kabała
Sama idea stworzenia Golema już z początku przykuwać
może uwagę pewnym podobieństwem do biblijnego aktu
stworzenia człowieka. Formowanie istoty ludzkiej przez
Boga stoi jednak w zauważalnej opozycji do magicznej sztuki
ożywienia istoty z gliny. Z jednej strony mamy przecież
Boga-Stwórcę, z drugiej jedynie człowieka-odtwórcę.
Przeciwstawienie nie wyklucza jednak wzajemnych powiązań.
Co ciekawe, w Biblii odnajdziemy na przykład fragment z
określeniem Adama jako Golema. W psalmie 139:16 mówi
się o nim jako o Golemie w znaczeniu czegoś lub kogoś
„pozbawionego formy”, wciąż „nie ukształtowanego”.
26 COŚ NA PROGU