Coś na Progu #10

S P I 

T R E Ś C I 

TEMAT NUMERU - SZALENI NAUKOWCY: 

1,21 GIGAWATA MARZEŃ, CZYLI „POWRÓT DO PRZYSZŁOŚCI” - WOJCIECH SAWŁOWICZ 3 

ZBUDUJ WŁASNEGO FRANKENSTEINA! - PAWEŁ IWANINA 7 

PRZYPADEK BARDZO DZIWNEGO DOKTORA - PAWEŁ KLIMCZAK 13 

NIKOLA TESLA: KRÓL BŁYSKAWIC- ADRIANA SIESS 16 

POZA CZASEM, POMIĘDZY MIEJSCAMI: NIEŚMIERTELNOŚĆ FIGURY GOLEMA - MARCIN WAINCETEL 24 

JEDNOSTKA 731 - PAULINA ANACKA 31 

ANTON PHIBES: IN MEMORIAM - PRZEMYSŁAW PIENIĄŻEK 35 

PAN DOMU CIERPIENIA - ADRIANA SIESS 39 

SZPIKULCEM W OKO - MACIEJ BERG 47 

VARIA: 

CARPENTER W ZWIERCIADLE SATYRY - KAMIL DACHNIJ 52 

LORI LOVECRAFT, CZYLI MACKI PIN-UPU - PAWEŁ KLIMCZAK 55 

KINOWY HORROR NIE ŻYJE. TOKSYCZNY MŚCICIEL - PAWEŁ IWANINA 58 

KREW Z GŁOŚNIKÓW, CZYLI HORRORCORE - TOMASZ OLKOWSKI 64 

STREFA KRYMINAŁU I SENSACJI: 

CYKL LISTY MORDERCÓW: NIEGRZECZNY KUBUŚ, CZĘŚĆ II - WOJCIECH SAWŁOWICZ 68 

LICENCJA NA BONDA - BARTOSZ NASKRĘCKI 74 

Z MIŁOŚCI DO SZTUKI_KRADZIEŻE BREITWEISERA - NIKOLA SPIEREWKA 79 

PROZA / POEZJA: 

DRAHMA DIONIZOSA (Z CYKLU O DETEKTYWIE MAKSIE CARRADOSIE) - ERNEST BRAMAH 82 

WYWIAD Z JULIUSZEM VERNEM - R. H. SHERRARD 90 

TECHNOKRATA Z KONIECZNOŚCI - RAY BRADBURY 98 

GENIUSZ PROFESORA SAMA SULLIVANA - TOMASZ KACZMAREK 100 

WYTRZESZCZ TYSIĄCA JARDÓW - •PAWEŁ IWANINA 106 

TEQUILA: LICZBA BESTII (FRAGMENT POWIEŚCI) - ŁUKASZ ŚMIGIEL 114 

KOMIKS: 

TEQUILA: NIEZABIJ - ŁUKASZ ŚMIGIEL, KATARZYNA BABIS 120 

•GALEON PRZEZNACZENIA - E. A. POE, E. ALLGOR 141 

GRY RETRO I BEZ PRĄDU: 

MDK - RED SONJA 122 

SIN - ROCH WEKSLER 124 

7 RONIN - PAWEŁ WERNIC 130 

ESEJ / FELIETON: 

MOJA PIERWSZA KSIĄŻKA WYSPA SKARBÓW - ROBERT LOUIS STEVENSON 131 

O ODKRYCIACH I WYNALAZKACH - BOLESŁAW PRUS 136 

RELACJA: 

OLDTOWN 2014 - REDAKCJA 148 

S 

CZASOPISMO 

KONTAKT: 

COSNAPROGU@GMAIL.COM 

INTERNET: 

WWW.COSNAPROGU.BLOGSPOT.COM 

REDAKTOR NACZELNY: 

ŁUKASZ ŚMIGIEL 

SMIGIELLUKASZ@GMAIL.COM 

ZASTĘPCA REDAKTORA NACZ.: 

PAWEŁ IWANINA 

SEKRETARZ REDAKCJI: 

ADRIANA SIESS 

ALEKSANDRA ŁAKOMSKA 

SKŁAD: 

MACIEJ MUTWIL, Okładka - RAFAŁ SZYMA 

NA PODSTAWIE PROJEKTU MICHAŁA 

ORACZA 

AUTORZY: 

WOJCIECH SAWŁOWICZ 


PAWEŁ KLIMCZAK 

ADRIANA SIESS 

MARCIN WAINCETEL 

PAULINA ANACKA 

PRZEMYSŁAW PIENIĄŻEK 

MACIEJ BERG 

KAMIL DACHNIJ 

TOMASZ OLKOWSKI 

BARTOSZ NASKRĘCKI 

ROCH WEKSLER 

PAWEŁ WERNIC 

ILUSTRACJA NA OKŁADCE: 

DANIEL GRZESZKIEWICZ 

(WYDANIE CYFROWE) 

KATARZYNA KRZYSZTOFOWICZ 

(WYDANIE PAPIEROWE) 

KOREKTA I REDAKCJA: 

WOJCIECH LULEK 

NIKOLA SPIEREWKA 

REDAKCJA NA FACEBOOKU: 

WWW.FACEBOOK.COM/COSNAPROGU 

REDAKCJA NA SOUNDCLOUD: 

HTTPS://SOUNDCLOUD.COM/ 

COSNAPROGU 

RETRO DZIEWCZYNY: 

SYLWETKA EDWIGE FENESH - KUNKTATOR 149 

COŚ NA PROGU 3

Witajcie 

Macie przed sobą #10, jubileuszowe 

wydanie magazynu „Coś na Progu”. 

Wydanie wyjątkowe z kilku powodów. Po 

pierwsze numer ten oddajemy w Wasze 

ręce za darmo. Po drugie – pierwszy raz 

przygotowaliśmy „Cosia” we wszystkich 

najpopularniejszych formatach elektronicznych. 

Po trzecie, wreszcie – w licznych 

konkursach na naszym fanpage’u możecie 

wygrać limitowaną ilość drukowanych 

egzemplarzy z drugą wersją okładki, która 

ucieszy pewnie kolekcjonerów. 

Wszystko to wiąże się ze zmianami, 

które wprowadzamy w cyklu produkcyjnym 

i wydawniczym „Coś na Progu”. 

Kolejnych numerów naszego magazynu 

nie znajdziecie w Empikach ani w kioskach. 

Ten system dystrybucji 

finansowo zabijał pismo. Nowego 

„Cosia” będzie można zakupić w 

formatach, drukowanym i cyfrowym 

(pdf, ePUB, mobi) w wybranych 

księgarniach i sklepach internetowych 

oraz podczas imprez 

okolicznościowych – targów, konwentów, 

spotkań z Redakcją. Ze 

względu na produkcję pisma w trybie 

druku na żądanie, wzrośnie jego 

cena. Aby osłodzić Wam konieczność 

większych wydatków powiększymy 

nieco format „Coś na Progu”, 

dzięki czemu w środku zmieści się 

dużo więcej tekstu. Pismo nadal 

pozostanie nieregularnikiem, a kolejne 

numery będziemy starali się 

wydawać średnio co trzy miesiące. 

Wewnątrz „Cosia” zmieni się niewiele. Dodamy 

jedynie nowe działy (np. Strefę Horroru) i rozbudujemy 

te, które są z nami od dawna (np. 

Strefa Gier retro i bez prądu). 

Do rodziny czasopism CNP, dołączy wkrótce 

poświęcona klasycznym, pulpowym komiksom 

i okraszona potężną dawką publicystyki 

– „Złota Era Komiksu”. Niedługo wydamy 

także nową powieść z cyklu „Biblioteka Coś na 

Progu”. Wszystkie informacje na temat naszych 

wydawnictw, a także nasze nowe forum dyskusyjne, 

podcastowe radio, stale aktualizowaną 

galerię, najnowsze newsy i recenzje dotyczące 

wszystkiego co pulpowe, znajdziecie na naszej 

odświeżonej stronie internetowej: www.cosnaprogu.blogspot.com 

oraz na nowym i wkrótce 

– jedynym, oficjalnym fanpage’u na facebooku: 

www.facebook.com/cosnaprogu. Chcemy tworzyć 

dla Was niezwykłe czasopisma, nie z myślą 

o masowym rynku, lecz o kilku tysiącach 

absolutnie wyjątkowych Czytelników, których 

pasją jest pulp, weird, szeroko pojęta fantastyka, 

kryminał i sensacja. Zostańcie z nami. W 

kolejnym numerze tematem przewodnim będą 

„Pulpowe duety”. Do przeczytania. 

Łukasz Śmigiel 

www.lukaszsmigiel.blogspot.com 

4 COŚ NA PROGU

TEMAT NUMERU 

Wojciech Sawłowicz 

1,21gigawata marzeń 

CZYLI 

COŚ NA PROGU 5

TEMAT NUMERU 

Co jest wyróżnikiem szalonego naukowca? 

Z pewnością to, że jego geniusz jest co najmniej 

tak wielki jak jego szaleństwo. Z reguły 

nie wróży to dobrze. A dr Emmett L. Brown jest 

z całą pewnością szalony. Można to łatwo stwierdzić 

– wystarczy go chwilę poobserwować. Chodzi 

tam i z powrotem, mówi ciągle podniesionym 

głosem i wymachuje rękoma, robiąc przy tym 

dziwaczne miny. W Hill Valley wszyscy (z jednym 

wyjątkiem) mają go za pomylonego starca. Na 

całe szczęście jest najbardziej pokojowo usposobionym 

szaleńcem na świecie. 

Pierwsza część „Powrotu do przyszłości” (1985) Roberta 

Zemeckisa odniosła spektakularny sukces. Wpływ 

na to miało wiele czynników. Przede wszystkim każdy 

uwielbia szurniętych naukowców w stylu Doca Browna 

(fenomenalny Christopher Lloyd), młodzi widzowie 

utożsamiali się z nastoletnim Martym McFly’em (Michael 

J. Fox), ich rodzice mogli natomiast wrócić do lat swojej 

młodości (konkretnie roku 1955). Ale powodem, dla 

którego po przeszło ćwierć wieku nadal tak wielu kocha 

tę serię, może być to, że jest zaskakująco samoświadoma, 

co nieczęsto zdarza się w kinie hollywoodzkim. 

W sposób niezwykle błyskotliwy wskazuje na bardziej lub mniej 

subtelne różnice między „kiedyś” a „teraz”. Dzisiejszego widza 

z pewnością ciekawić może ukazanie filmowej – wcale nie tak 

już odległej – przyszłości roku 2015 w „Powrocie do przyszłości 

II” (1989). Wiele jej elementów urzeczywistniło się, choć może 

nie dokładnie: płaskie ekrany, bary „retro” w stylu lat 80. czy 

samozawiązujące się buty 1 (wciąż czekamy na hoverboardy, 

latające samochody i „Szczęki 19”). W końcu – seria podejmuje 

temat postrzegania konkretnej epoki przez następne pokolenia 

i ich podświadomego idealizowania, co genialnie wręcz ukazuje 

„Powrót do przyszłości III” (1990), którego akcja w dużej mierze 

dzieje się na Dzikim Zachodzie w roku 1885. 

WEHIKUŁ CZASU... Z DELOREANA?! 

Nie można zaprzeczyć, że do sukcesu serii przyczynił się 

też sam wehikuł czasu, czyli zmodyfikowany DeLorean 

DMC-12. Żadna tam toporna budka telefoniczna czy fotel z 

obracającym się talerzem. Jeśli już podróżować w czasie, 

czemu nie zrobić tego ze stylem? Samochód-esencja lat 80. 

dzięki filmowi stał się ikoną popkultury. Może nie wszystkim 

mówi coś nazwa DeLorean, ale „samochód z Powrotu do 

przyszłości” zna niemal każdy. Ach, DeLorean... Piękne auto, 

którego plakat wisiał na ścianie niejednego dzieciaka 

dorastającego na przełomie lat 80. i 90., zaraz obok takich 

tuzów szos jak Ferrari F40 czy Lamborghini Countach. Już 

podczas premiery prototypu w roku 1976 narobił niemało 

zamieszania. Zaprojektowany przez Giorgetto Giugariego, 

ogłoszonego później samochodowym projektantem stulecia, 

DeLorean miał wszystko, czego można było wymagać od 

ówczesnego supersamochodu: futurystyczną sylwetkę, 

6 COŚ NA PROGU 

1 Tak! Główny projektant Nike ogłosił w lutym tego roku, że w 

pełni sprawne obuwie – dokładna kopia modelu z filmu – ukaże 

się na rynku w przyszłym roku. Limitowany model Nike Air Mag, 

który wyszedł w 2011 roku i był rozprowadzany w ramach akcji 

charytatywnej, nie miał jeszcze samozawiązujących się sznurówek. 

Nike nie chce ujawniać jeszcze cen, ale można podejrzewać, że potrwa 

to chwilę, zanim technologia stanieje i stanie się rewolucją na 

miarę rzepów.

konstrukcję 

i 130-konny 2 silnik V6. Dodatkowo był stosunkowo 

niedrogi i nie tak elitarny – wyprodukowano go 

w niespełna 9 tys. egzemplarzy. Ale dopiero gdy stał się 

gwiazdą filmową, chcieli mieć go wszyscy. Tak bardzo, że w 

2008 roku wznowiono jego produkcję. 

Ileż to filmowy DeLorean nie przeszedł... Przypomnijmy: 

po przypadkowej podróży do 1955 roku Marty nie miał jak 

wrócić do swoich czasów bez ładunku plutonu. Na szczęście 

młodszy doktor Brown pomaga mu w powrocie dzięki skierowaniu 

energii pioruna prosto do „kondensatora przepływu”. 

Marty McFly wraca, a współczesny Doc zabiera DeLoreana do 

2015 roku i poddaje go futurystycznym przeróbkom: instaluje 

napęd latający i Mr. Fusion 3 – domowy reaktor zimnej 

fuzji, zasilany odpadami organicznymi. Niestety, pod koniec 

drugiej części piorun, który uratował Marty’ego wcześniej, 

staje się przyczyną nowego kłopotu. Doc zostaje uwięziony 

z niedziałającym DeLoreanem w roku 1885, ale udaje mu się go 

zachować – zakopuje go na 70 lat w jaskini. Marty cofa się do 

XIX wieku, lecz przez przypadek przedziurawia bak, z powodu 

czego DeLorean nie może jeździć, a tym bardziej rozpędzić się 

do niezbędnej prędkości 88 mili na sekundę 4 . Na domiar złego 

pierwsza stacja benzynowa w okolicy powstanie dopiero za 

20 lat. Ostatecznie DeLorean, przerobiony na drezynę, zostaje 

zniszczony w kraksie z pociągiem w roku 1985. 

PLUTON, PIORUN I KONDENSATOR PRZEPŁYWU 

Przejdźmy może do wynalazku Doca. Integralną częścią 

wehikułu czasu jest wspomniany „kondensator przepływu” 

(flux capacitor). Gdybyśmy chcieli uruchomić maszynę, 

musielibyśmy wiedzieć, że pierwszą niezbędną do tego rzeczą 

jest prędkość 88 mph. Nie to jest jednak głównym 

problemem, 

a wytworzenie dużej mocy, bo ten konsumuje jej naprawdę 

dużo – aż 1,21 gigawatów 5 . Do wytworzenia takiej energii 

potrzebna jest albo reakcja jądrowa, albo silne wyładowanie 

elektrostatyczne 

w postaci pioruna. Lecz i ten konstrukcyjny problem nie 

stanowił dla Doca Browna specjalnej przeszkody. 

2 W europejskiej wersji 150 KM. 

3 Parodia Mr. Coffee – popularnego w latach 80. taniego ekspresu 

do kawy. 

4 141,6 kilometra na godzinę. 

5 Tyle samo mocy potrzebuje pojedynczy ciśnieniowy reaktor 

wodny w elektrowni jądrowej. 1,21 GW odpowiada ok. 1,6 mln 

KM (koni mechanicznych). Na szczęście taka ilość potrzebna jest 

na bardzo krótki czas, żeby kondensator przepływu mógł „zaskoczyć”. 

TEMAT NUMERU 

Wspomniany wcześniej Mr. Fusion rozwiązał ten problem, co 

pozwoliło oszczędzić fatygi związanej z kradzieżą plutonu 

libijskim terrorystom. Ważnymi argumentami 

przemawiającymi za wybraniem właśnie DeLoreana przez 

Doca były tempo przyspieszenia do 88 mph 

i karoseria ze stali nierdzewnej. Powszechnie znanym faktem 

jest, że poprawia ona „rozproszenie strumienia” (flux 

dispersal), co z kolei wpływa na płynność podróży przez 

czasoprzestrzeń. Dalszy opis działania wynalazku wydaje się 

niemożliwy. Tylko Doc Brown znał tę skomplikowaną 

konstrukcję trybów i przekładni, a akurat w tym miejscu 

przerwał swój wykład, gdyż musiał odpowiednio uważać na 

pojazd. 

Filmowy DeLorean nie był wcale jedynym w serii. 

W serialu animowanym 6 było ich co najmniej kilka (w tym 

wersja z ośmioma miejscami – standardowo są dwa), tak samo 

jak w grze komputerowej (w której na skutek działania pioruna 

pod koniec II części powstał duplikat oryginalnego wehikułu). 

W części III pojawił się również inny wehikuł, skonstruowany 

na bazie lokomotywy parowej. To, jak Doc wycisnął 1,21 GW 

z parowozu, do dzisiaj pozostaje zagadką. 

NEUROTYCZNY EISTEIN 

Dr Emmett Lathrop Brown, dla znajomych „Doc”, jest połączeniem 

umysłu Alberta Einsteina z manieryzmem i wyglądem 

stereotypowego szalonego naukowca. W filmach poznajemy 

go jako podstarzałego uczonego ogarniętego obsesją na temat 

podróży w czasie. Urodził się albo w 1914, albo w 1922 roku 7 . 

Pochodził z rodziny niemieckich emigrantów o nazwisku von 

Braun, przybyłych do fikcyjnego Hill Valley w Kalifornii w roku 

1908. W wieku 11 lat, zafascynowany twórczością Juliusza 

Verne’a, postanowił poświęcić się nauce. Stronił od ludzi i nie 

6 Oprócz filmów pełnometrażowych ukazały się: serial animowany 

(1991-92), komiks, adaptacja książkowa i kilka gier komputerowych, 

z których najnowsza ukazała się na początku 2011 roku. 

Ponadto w styczniu 2014 ogłoszono prace nad wersją musicalową 

– premiera w 2015 roku. 

7 Pierwsza data pojawia się w grze, druga w serialu. 

COŚ NA PROGU 7

TEMAT NUMERU 

lubił kontaktować się z nimi – nawet ojciec nigdy nie traktował 

poważnie jego aspiracji naukowych 8 . Towarzystwa dotrzymywały 

mu zwykle wierne psy, nazywane kolejno na cześć wielkich 

uczonych historii. 

Przełomowy moment w życiu Doca nastąpił 5 listopada 

1955 roku, kiedy to wieszając zegar na ścianie w łazience, poślizgnął 

się i uderzył w głowę. Wtedy właśnie wpadł na pomysł 

stworzenia kondensatora przypływu umożliwiającego podróż 

w czasie. Następne 30 lat i prawie całą rodzinną fortunę poświęcił 

na realizację swojego projektu. Zapewne całe Hill Valley miało 

go za niebezpiecznego dla otoczenia szaleńca. Plotkami na jego 

temat zainteresował się nastoletni Marty McFly, który zakradł się 

pewnego razu do laboratorium Emmetta. Ten szybko odnalazł 

bratnią duszę w ciekawskim i energicznym chłopaku. Doc zatrudnił 

Marty’ego do opieki nad psem Einsteinem, w czasie gdy 

on przeprowadzał swoje eksperymenty. W 1985 roku udało mu 

się stworzyć swój jedyny działający wynalazek – wehikuł czasu. 

Po wydarzeniach z filmów osiadł w 1885 roku, ożenił się 

z XIX-wieczną nauczycielką Clarą i miał z nią dwóch synów – 

Julesa i Verne’a – których zabierał niejednokrotnie na kolejne 

podróże w czasie. Ostatecznie przeniósł się z nimi na stałe do 

1991 roku 9 . Dzięki wspaniałej medycynie roku 2015 dożył 

najprawdopodobniej grubo ponad setki. Data śmierci? Rzecz 

mało istotna dla podróżnika w czasie. 

Z FIZYKĄ WCALE NIE TAK ZA PAN BRAT 

A jak się ma realna fizyka do tej prezentowanej w Powrocie do 

przyszłości? Oczywiście jest to bardziej fiction niż science, ale 

i tak panuje przekonanie, że ze wszystkich filmów o podróżach 

w czasie właśnie „Powrót” trzyma się najbliżej nauk ścisłych. 

O ile dla laika wywody doktora mogą wydawać się całkiem 

wiarygodne bądź prawdopodobne, każdy uważny student fizyki 

jest w stanie wskazać błędy w rozumowaniu filmu. Pomijając 

specyfikę mechaniki DeLoreana, samo założenie wydaje się 

w miarę słuszne. 1,21 GW mocy w połączeniu z 88 mph 

na liczniku daje nam około 30,78 meganiutonów siły, która 

w filmowej fizyce jest ilością potrzebną na wytworzenie tunelu 

czasoprzestrzennego 10 . Tak naprawdę przez sekundę działania 

takiej mocy (taki czas odpowiada temu, co widać w filmie) De- 

8 Zob: Back to the Future: The Game. 

9 Back to the Future: The Animated Series. 

10 Siła ta jest zdecydowanie za mała, ale działanie wehikułu nie jest 

do końca wyjaśnione. Niektórzy fani spekulują, że uruchomienie w 

pędzącym pojeździe ładunku kondensatora o mocy reaktora jądrowego 

pozwala na osiągnięcie nagłego przyspieszenia i powstania 

„wyrwy” (tunelu) w materii. Dla porównania: na osiągnięcie 88 

mph DeLorean potrzebuje nieco ponad 10 sekund, co wymaga z 

kolei prawie 4 kN siły ciągu silnika, czyli 0,004 MN. 

Lorean osiągnąłby prędkość ponad 4 Machów, czyli 5040 km/h, 

stosunkowo niewielką, a przeciążenie zabiłoby podróżnika. Dla 

porównania: jedne z najwyższych zanotowanych przeciążeń 

miało miejsce na torze wyścigowym F1, kiedy kierowca David 

Purley na odcinku 66 cm zahamował ze 173 do 0 km/h, łamiąc 

przy tym w wielu miejscach nogi, miednicę i żebra i osiągając 

przeciążenie równe sile 179 g. Wyprawa McFly’a i Browna skończyłaby 

się prawdopodobnie najbardziej spektakularnym testem 

zderzeniowym w historii. Nieco naciągane wydaje się również 

działanie czasoprzestrzennego systemu nawigacji – obwodów 

czasowych – dzięki któremu ustalić możemy moment w czasie, 

do którego chcemy się dostać. Jedynym wyjaśnieniem jest to, 

że Doc musiał w jakiś sposób ustalić i obliczyć „mapę” czasu. 

W „Powrocie” pojawia się też problem paradoksów czasowych, 

zmieniania przeszłości przez podróżnika i wynikających 

z tego konsekwencji. Doc informuje widza, że czas jest jak 

rzeka z nieskończoną liczbą odnóg. Gdy następuje zmiana, 

wskakujemy w inną odnogę i nie możemy już jej zmienić, chyba 

że cofniemy się do „skrzyżowania”. Pokrywa się to mniej więcej 

z Everettowską teorią wieloświata w mechanice kwantowej. 

Prawdą jest, że niewiadomo, co stałoby się, gdyby spotkały się 

dwie wersje tej samej osoby z innego czasu (wszechświat mógłby 

się rozpaść). Co jednak w filmie zgrzyta w kontekście tych 

teorii? Otóż Marty wcale nie wymazałby się z czasoprzestrzeni 

poprzez niedopuszczenie do randki swoich młodych rodziców, 

ale istniałby nadal. „Wymazanie się” miałoby więcej sensu 

w połączeniu z inną, bardziej tradycyjną teorią czasu, która mówi, 

że istnieje tylko jeden nurt tej rzeki, a zmienić może się koryto. 

Wtedy jednak nastąpiłyby zmiany w świadomości Marty’ego 

i nie zauważyłby on żadnej różnicy po powrocie do 1985 roku. 

Wedle jeszcze innej teorii niemożliwe jest współistnienie dwóch 

wersji tej samej osoby w jednym czasie. Aż cisną się na usta 

słowa Marty’ego: This is heavy, Doc. Proponuję w tym momencie 

wrócić do tradycyjnego sposobu ratowania przyjemności 

płynącej ze śledzenia fabuły – zawieszenia niewiary – i cieszyć 

się wybuchową mieszanką przygody, komedii i science fiction 

w najlepszym wydaniu. 

Na koniec ciekawy fakt: piosenka „Johnny B. Goode” Chucka 

Berry’ego według pierwszej części filmu nie została przez niego 

napisana. Berry usłyszał ją w wykonaniu Marty’ego w roku 

1955. Ponieważ jednak Marty usłyszał ją przed swoją podróżą 

w czasie, piosenki tej nikt nie napisał, mimo to nadal istnieje w 

czasoprzestrzeni. I jak tu nie kochać filmu, w którym Bóg stworzył 

rock and rolla? 

8 COŚ NA PROGU

TEMAT NUMERU 

ZBUDUJ 

WŁASNEGO 

FRANKENSTEINA! 

Paweł Iwanina 

Wiele wytworów popkultury dostarczyło 

nam pokaźnego panteonu 

szalonych naukowców i 

ich dzieł, niejednokrotnie przerażających 

i destruktywnych. Te dziwaczne 

postaci z epoki na epokę i z dzieła na 

dzieło wpadające na coraz ambitniejsze 

pomysły zrealizowania swoich 

ambicji, używające całego arsenału 

w dostępnej im konwencji – od chałupniczej 

pracy doktora Frankensteina 

aż po futurystyczne zabawki profesora 

Huberta Farnswortha – musiały się 

kiedyś narodzić, zwizualizować w głowie 

twórcy. Nie o sam proces twórczy 

jednak będzie się tu rozchodziło, a o to, 

że – jak mówi stary frazes – „najlepsze 

scenariusze pisze życie”. Odejdźmy 

więc na chwilę od fikcyjnych postaci i 

przyjrzyjmy się sylwetkom prawdziwych 

szalonych naukowców, ich dziełom i 

eksperymentom. 

ZAKAZANY EKSPERYMENT 

powszechnym rozumowaniu średniowiecze jawi się jako 

W epoka ciemna, pozbawiona zdobyczy nauki, obfitująca 

w ciągłe wojny, kojarząca się raczej z plebsem, który palił na 

stosie wszystko, co wydawało się naukowe czy „magiczne”. 

Nic bardziej mylnego! Z pomocą przy obalaniu tego mitu 

przychodzi światły i ambitny władca, mecenas sztuki i 

nauki, cesarz Świętego Cesarstwa Rzymskiego, Fryderyk 

II Hohenstauf. Wsławił się on jako autor jednej z niewielu 

udanych wypraw krzyżowych, później został obłożony przez 

papieża Grzegorza IX najpierw klątwą, później ekskomuniką, 

a na koniec obwołany Antychrystem, przez co podjął 

zdecydowane kroki i pobił papieską flotę, doprowadzając 

do odwołania tych krzywdzących tytułów. Był także jednym 

z najlepiej wykształconych ludzi swej epoki. Do jego zasług 

należy między innymi przetłumaczenie i utrwalenie dzieł 

Arystotelesa. Fryderyk interesował się różnymi dziedzinami 

nauki do tego stopnia, że postanowił przeprowadzić pewien 

eksperyment, który później zostanie nazwany Zakazanym 

Eksperymentem, a że cesarzowi się nie odmawia, miał 

praktycznie wolną rękę. 

Fryderyk chciał w końcu rozstrzygnąć kwestię tego, jakim 

językiem posługiwano się w Edenie. Logika była słuszna 

– Adam i Ewa nie mogli przecież nauczyć się języka od 

swoich rodziców. W tym celu zabrał kilka nowonarodzonych 

COŚ NA PROGU 9

TEMAT NUMERU 

dzieci i nakazał wychować je w całkowitej izolacji od języka. 

Opiekunkom nie wolno było pod żadnym pozorem rozmawiać, 

odzywać się ani wydawać jakichkolwiek dźwięków w obecności 

dzieci. Fryderyk wierzył, że w ten sposób zaczną one 

przemawiać w pierwotnym języku. Zakładano, że będzie to 

łacina, hebrajski, arabski, greka lub język rodziców dzieci 

(pojawiła się tu hipoteza o genetycznym przekazywaniu 

języka). Wynik tego eksperymentu nie przebiegł 

pomyślnie dla cesarza – dzieci bowiem wykształciły swój 

własny język, złożony z systemu klaśnięć, chrząknięć, 

grymasów i min. 

Podobny eksperyment przeprowadził islamski władca 

ludu północnych Indii – Mogołów, Akbar I. Ten doszedł 

do podobnego wniosku co Fryderyk. Sytuacja nie jest 

jednak taka prosta – Jakub IV, król Szkocji twierdził, 

że zrobił taki sam eksperyment i że jego badani mówili 

płynnym hebrajskim. 

nazwanym autojektorem, pokazywał, że potrafi przez kilka 

godzin podtrzymać przy życiu odciętą głowę psa. Urządzał 

dla publiczności ekskluzywne pokazy, na których dla 

udowodnienia audytorium, że nie oszukuje, działał na 

TRUDNA MIŁOSĆ 

życiu Siergieja Briuchonienki wiadomo bardzo 

O niewiele, poza tym że był on radzieckim fizjologiem 

za czasów stalinowskich i wynalazcą płucoserca 

– urządzenia, które 

podczas 

operacji na otwartym sercu realizuje funkcję krążenia 

pozaustrojowego. I to z tym ostatnim jest związany jego 

najbardziej szalony eksperyment, który wywołał głośną 

dyskusję na temat granic moralnych w nauce. Briuchonienko 

w 1940 roku nakręcił bowiem film „Experiments in the 

Revival of Organisms”, na którym, dzięki swojemu płucosercu 

zmysły psa i sprawdzał jego 

reakcje. Faktycznie, gdy Bruchionienko 

świecił psu w oczy, ten mrugał, gdy 

uderzał młotkiem w stół, uszy się ruszały, 

gdy łaskotał go piórem, głowa wzdrygała 

się, próbując je ugryźć, a na końcu 

karmił go kawałkami jedzenia, które 

potem wypadały przez otwarte gardło. 

Wielkim finałem owego eksperymentu 

miała być śmierć kliniczna głowy, jednak 

widzowie zazwyczaj byli zniesmaczeni 

i nie czekali na koniec, wychodząc z 

sali. Mimo tego Briuchonienko dostał 

prestiżową radziecką nagrodę Lenina 

za swoje zasługi. 

Sowieci mieli zdecydowany sentyment 

do psów. Inaczej było z samymi 

czworonogami – te raczej nie pałały zbytnią sympatią do swych 

radzieckich właścicieli. Miały ku temu powody. Zwłaszcza 

przez to, że Władimir Demichow podzielał tę trudną miłość, 

a jej wyrazem był kolejny szalony eksperyment. Był bardzo 

uzdolnionym lekarzem – mając zaledwie 21 lat skonstruował 

jedno z pierwszych urządzeń podtrzymujących pracę serca, 

10 COŚ NA PROGU

które pozwalało na pięć i pół godziny przejąć jego obowiązki. 

Później przeprowadził pierwszą psią transplantację serca i 

płuca. Jego badania określano mianem przełomowych, takich, 

która wywarły ogromny wpływ na rozwój przeszczepów. 

Dziś zapewne pamiętany byłby jako chirurgiczny geniusz, 

gdyby nie to, że jego ambicje były nieco większe niż trzeźwe 

rozumowanie. Stworzył on bowiem żyjącego, oddychającego 

dwugłowego psa. 

1954 roku jeden z jego współpracowników dostarczył na 

W wpół żywego psa do laboratorium. Demichow zauważył, 

że głowa czworonoga wygląda na całkiem sprawną, postanowił 

więc przedłużyć jego życie. W tym celu odciął ją, utrzymując 

przy życiu dzięki krwi bogatej w tlen, po czym wszczepił w kark 

owczarka niemieckiego. Ta dwugłowa kreatura żyła tylko kilka 

dni, jednak Demichow nie stracił animuszu. W ciągu kolejnych 

15 lat zrobił tak jeszcze 19 razy, jednak z powodu infekcji 

pooperacyjnych większość z psów nie cieszyła się długim 

życiem. Najdłuższym i najbardziej znanym połączeniem był 

Pirat, który był hybrydą owczarka niemieckiego i małego 

kundla, którego łapy i głowa wszczepione były w kark 

większego psa. Pirat był sławny za sprawą Aline Mosby, 

dziennikarki z amerykańskiej agencji prasowej. Opisała całą 

tę kuriozalną sytuację w serii artykułów, zauważając, że psy 

były połączone układem krwionośnym, ale każdy z nich wiódł 

osobne życie – budziły się o różnych godzinach i miały inne 

pory jedzenia. Największym chyba problemem dla Demichowa 

w utrzymaniu psa było to, że Pirata musiał prowadzić za uszy, 

bo żadna obroża na niego nie pasowała. Warto wspomnieć, 

że Władimir nie był pierwszy, bowiem w 1908 roku tego 

samego dokonał Charles Claude Guthrie, jednak w bardziej 

prymitywny sposób. Dwanaście 

minut upłynęło od momentu 

odcięcia głowy i przyszycia 

do innego psa – za dużo, aby 

przeszczep był w pełni udany. 

Demichow twierdził, że celem 

tych eksperymentów było 

stworzenie bazy dla ludzkich 

kończyn, które można by było 

dowolnie przeszczepiać. Jego 

największym marzeniem była 

transplantacja płuc i serca. Żadne 

z jego wielkich ambicji się nie 

sprawdziło – banków kończyn jak 

nie było, tak nie ma, a w kwestii 

przeszczepu serca wyprzedził go 

Christiaan Barnard w 1967 roku, a 

jednoczesnej transplantacji i serca, 

i płuca – Bruce Reitz w 1981 roku. 

TEMAT NUMERU 

ZWIERZECY WYSCIG ZBROJEN 

Pamiętajmy, że były to lata zimnej wojny. Wyścig 

technologiczny między USA a ZSRR szedł pełną parą. 

A skoro Demichow mógł stworzyć dwugłowe zwierzę, 

Amerykanie nie mogli być gorsi i też eksperymentowali. 

Przeświadczeni, że radzieckie dzieło było bardzo efekciarskie, 

zabrali się do pracy. Czarną robotę zostawili Robertowi 

White’owi, ochrzczonego później Doktorem Rzeźnikiem. 

Obiecał być lepszym od sąsiadów zza oceanu i słowa dotrzymał. 

1970 roku, po wielu latach przygotowań i ciężkich 

W wyrzeczeń udało mu się przeszczepić głowę małpy do 

innego ciała (bądź, patrząc z innej perspektywy, ciało małpy 

do innej głowy). Twór ten złożony z dwóch naczelnych był 

w stanie czuć smak, wąchać, słyszeć i widzieć świat, który 

go otaczał. W pewnym momencie był na tyle sprawny, że 

próbował ugryźć Doktora Rzeźnika w ucho. Niestety, nie 

wszystkie nerwy udało się połączyć, dlatego też małpa nie 

mogła chodzić. Później White powie o tym eksperymencie tak: 

„To, co zostało osiągnięte przy modelu zwierzęcym, […] jest 

całkowicie osiągalne w zakresie ludzkim. Wszystko to zawsze 

było związane raczej z science-fiction niż z prawdziwością. 

Legenda Frankensteina, w której cały człowiek zszywany 

jest z różnych części, stanie się możliwa już na początku 

XXI wieku.” White nie za dobrze przewidział przyszłość – 

jak na razie operacja transplantacji głowy nie ujrzała dnia 

dziennego. Lecz któż może wiedzieć, co dzieje się w tajnych 

amerykańskich bazach? 

COŚ NA PROGU 11

TEMAT NUMERU 

PRANIE MÓZGU 

1987 roku amerykański filozof Hilary Putnam 

W przeprowadził eksperyment myślowy, który zakładał 

zamknięcie mózgu w specjalnym naczyniu i podłączeniu go 

do aparatury pozwalającej przesyłać bodźce. Za pomocą owej 

aparatury były generowane sygnały elektryczne, doskonale 

spójne złudzenia osób, przeżyć i czynności. Skoro więc mózg 

odczuwa je tak, jakby były jego własnymi, można wyciągnąć 

z tego dwa wnioski: po pierwsze, świat znany z „Matrixa” jest 

możliwy do spełnienia; po drugie, skoro wspomnienia da się 

do mózgu włożyć, da się też je wyjąć. 

Pierwsze próby kasowania wspomnień i umieszczania w ich 

miejsce nowych odbyły się w latach 50. i 60. w USA pod 

kryptonimem „MK-Ultra”. Był to najbardziej kompleksowy 

eksperyment, powstały na bazie dwóch innych – Projektu 

„Bluebird”, którego celem było zbadanie ludzkiego umysłu 

i udoskonalenie nad nim kontroli dla działań szpiegowskich 

i kontrwywiadowczych, oraz Projektu „Artichoke”, w 

którym udoskonalano przesłuchania hipnozą i substancjami 

psychoaktywnymi. 

Program „MK-Ultra” był tak tajny, że został opisany 

dopiero 24 lata po jego rozpoczęciu, w 1974 roku. Miał 

on siedemnaście głównych założeń, z których wyszczególnić 

można: zbadanie możliwości sterowania pracą ludzkiego 

mózgu, a także próby przejęcia nad nim kontroli oraz 

wynalezienie idealnego serum prawdy. Nad projektem 

sprawował pieczę jeden z najbardziej znanych wówczas 

psychiatrów, przewodniczący Światowego Towarzystwa 

Psychiatrycznego, Ewan Cameron, a udział w nim brało wiele 

najznamienitszych nazwisk światowej psychiatrii, a także – o 

czym mówi się mało bądź wcale – niektórzy nazistowscy 

naukowcy, którym udało się uniknąć wysokich kar w 

procesach norymberskich (chociaż niektórzy z nich skazani 

byli prawomocnymi wyrokami!). Biorąc pod uwagę fakt, że 

jednym z członków takich komisji był właśnie Ewan Cameron, 

wszystko nabiera sensu. 

Jego postawa idealnie wpisuje się w kanon szalonego 

naukowca. Pokładał on nadzieję w tym, że uda mu 

się wyleczyć schizofrenię za pomocą usunięcia obecnych 

wspomnień, wyprostowania mózgu i zaszczepienia nowej, 

nie-schizofrenicznej psychiki. Celował wysoko – w nagrodę 

Nobla, jedyną, której jeszcze nie dostał. Traktował pacjentów 

jak szczury laboratoryjne: nie zważając na to, czy ktoś 

faktycznie jest chory czy nie, poddawał go tej samej terapii. 

Co prawda zmieniała się ona na przestrzeni lat, lecz 

można wyróżnić kilka stałych elementów. Najpierw, aby 

otumanić kuracjusza, podawał mu końskie dawki LSD, 

a gdy ten jeszcze nie był potulny, traktował go terapią 

elektrowstrząsową, w której podwyższał napięcie trzydziesto-, 

a czasem czterdziestokrotnie. Aby przejść do kolejnej fazy, 

używał kurary, trucizny używanej przez Indian Ameryki 

Łacińskiej, zwiotczającej mięśnie, aby unieruchomić swój 

obiekt doświadczalny. Wystawiał ich także na różne rodzaje 

promieniowania, obserwując, czy zachodzą jakiekolwiek 

zmiany w zachowaniu. Gdy już wspomnienia były wymazane, 

a pacjent nie wiedział, jak się nazywa, zapominając twarze 

i imiona swoich rodziców, często biorąc za nich asystentów 

Camerona, następowała faza wszczepiania nowej psychiki. W 

tym celu faszerował pacjentów lekami, a ci popadali w dziwny 

stan otumanienia pomiędzy rzeczywistością a snem. Wtedy 

realizował najczarniejsze sny antyutopistów – z taśmy ukrytej 

pod poduszką puszczał w kółko te same nagrania: „Ludzie 

cię lubią i potrzebują. Jesteś pewny siebie. Ludzie cię lu...” 

Cameronowi nie udało się osiągnąć sukcesu. Doszedł po 

latach do wniosku, że umysł ludzki nie jest niczym twardy 

dysk w komputerze – nie można usunąć z niego systemu 

operacyjnego i wgrać nowego. Jego kuracjusze cierpieli po 

tym eksperymencie na permanentne osłabienie, inkontynencję, 

czyli niekontrolowane wydalanie moczu i ekskrementów, 

amnezję, mutyzm, a także nabawiali się zaburzeń lękowych. 

„MK-Ultra” stał się podstawą do rozważań na temat możliwości 

wpływu na ludzki umysł. Pewien stopień konspiracji, jaki 

dotykał projektu, stał się poletkiem do spekulacji na temat 

tego, jakie techniki i jaka technologia została opracowana 

podczas eksperymentów i jaki miała wpływ na wydarzenia 

światowe. Co ciekawe, według zwolenników teorii spiskowych, 

najsłynniejszą osobą, która miała paść ofiarą „MK-Ultra”, 

była... J. K. Rowling, która to miała stworzyć pozytywny 

wizerunek osiągającej sukcesy samotnej matki, być związana z 

korporacją niszczącą wartości rodzinne, medialną marionetką. 

Poza autorką Harry’ego Pottera na takich listach pojawiają 

się: Sirhan Sirhan – zabójca Roberta Kennedy’ego, Lee Harvey 

Oswald – zabójca J. F. Kennedy’ego, Mark Chapman – zabójca 

Johna Lennona, a nawet Anders Breivik – norweski terrorysta. 

PROJEKT CZŁOPANS 

tym eksperymencie krąży wiele legend. Stalin za 

O jego pomocą miał stworzyć idealnego żołnierza, 

ostatecznie udowodnić teorię ewolucji (w imię negacji 

teorii kreacjonistycznej, niezgodnej z komunistycznymi 

założeniami), a ZSRR miało stać się dzięki niemu potęgą 

biotechnologii. Wtedy na świecie był tylko jeden człowiek, 

który miał niezbędną wiedzę i chęci, by podjąć się zadania – 

był nim Ilia Iwanow. Eksperymentował on nad stworzeniem 

ludzko-małpiej hybrydy, małpoluda, szerzej znanego jako 

„człopans” i – jak się później okazało – miał przypłacić to 

życiem. 

12 COŚ NA PROGU

Iwanow był doktorem Uniwersytetu Charkowskiego i 

specjalistą w dziedzinie sztucznej inseminacji. Pisano, 

że wyprowadził rosyjskie rolnictwo z epoki średniowiecza, 

udało mu się bowiem sztucznie zapłodnić klacz. Lecz to nie 

było jego głównym celem. Scenariusz jest podobny jak u 

innych wizjonerów epoki – dużą rolę odgrywała tutaj chęć 

przysłużenia się ludzkości i parcie na nagrody. W połowie 

lat dwudziestych XX wieku dzięki sponsorom, mecenasom i 

fundatorom z różnych krajów świata, między innymi Francji 

i ZSRR, zorganizował dużą wyprawę do Francuskiej Afryki 

Zachodniej (dziś Gwinea). Chciał w ten sposób zminimalizować 

koszty i wyeliminować problem transportu orangutanów do 

ZSRR. Znalezienie odpowiednich samic okazało się dużym 

wyzwaniem, dlatego dopiero w 1927 roku odbyła się pierwsza 

faza eksperymentu – trzy z samic: Babette, Syvette i Czarna 

zostały zapłodnione. W tym jednak czasie musiał wyjechać z 

Afryki – koloniści bali się doniesień do francuskiej macierzy 

o ich niegospodarności, a Związek Radziecki nie chciał, 

żeby to właśnie Iwanow, którego umysł ogarnięty był wizją 

„człopansa” kreował ich wizerunek za granicą. Ten wsiadł 

więc na statek wraz z trzema szympansami i tam dopiero 

stwierdził, że próba skończyła się niepowodzeniem – okazało 

się, że w drodze do ZSRR samice zdechły. Nie stwierdzono 

również ciąży. Eksperyment przeprowadzony w drugą stronę, 

w którym to zapładniane byłyby kobiety, miał odbyć się już w 

Gruzji. Ekipie badawczej udało się nawet znaleźć ochotniczkę 

z Leningradu (choć Iwanow twierdził, że najodpowiedniejsza 

byłaby Pigmejka, ze względu na swoją rasę i niski stopień 

ucywilizowania), lecz szympans, który miał być dawcą, 

zdechł i eksperyment musiał być na chwilę zawieszony. 

Niedługo później do ZSRR płynęło już pięć nowych obiektów 

doświadczalnych, ale w międzyczasie oskarżono Iwanowa o 

działalność wywrotową, ponieważ był aktywny już za czasów 

carskich przed rewolucją październikową, i zesłano go do 

Ałma-Ata w Kazachstanie, gdzie zmarł na udar. 

Jak dotąd nikt nigdy nie powtórzył osiągnięć Iwanowa. Żaden 

podobny eksperyment nigdy nie miał miejsca. Lecz być może 

kolejne wcielenie Iwanowa gdzieś w afrykańskim gąszczu 

bądź w kompleksie badawczym z dala od opinii publicznej 

stara się kontynuować jego dzieło? 

HOP HOP, DZIECINO 

grudniu 1802 roku George Forster zabił swoją żonę i 

W dziecko, a potem wrzucił ich zwłoki do londyńskiego 

Kanału Paddingtona. Został ujęty trzy dni po wydarzeniu, a w 

styczniu kolejnego roku zawisł na szubienicy. Niedługo potem 

jego ciało zostało zdjęte ze sznura i pod osłoną nocy zostało 

przetransportowane do domu pewnego włoskiego naukowca, 

Giovaniego Aldiniego. Ten od lat zajmował się badaniem 

galwanizmu – wpływu prądu elektrycznego na zachowanie 

TEMAT NUMERU 

ciała ludzi i zwierząt. Tamta 

noc miała być dla niego 

przełomowa. 

Na pokaz Aldini zaprosił 

śmietankę intelektualną 

Londynu – Królewskie 

Kolegium Chirurgów 

oraz kilku dziennikarzy 

z najbardziej znanych 

wówczas tytułów. Gdy 

już wszyscy zasiedli, 

Aldini wyszedł na scenę, 

stanął przed nieżywym 

mordercą i wyjaśnił 

pokrótce w lakonicznym, 

naukowym żargonie cel 

swojej prezentacji. Miał 

zamiar pokazać najnowsze 

wyniki swojej pracy, czyli 

jak za pomocą prądu 

elektrycznego można w 

łatwy sposób manipulować 

ludzkim ciałem. Stanąwszy 

tuż za martwym Forsterem 

tak, aby nie zasłaniać 

swojemu audytorium, 

podłączył specjalny 

przewód do dużych 

baterii o wielkiej sile i 

zaczął przykładać jego 

końcówkę do różnych 

części ciała wisielca. 

Reporter „Newgate 

Calendar” opisze to później 

tak: „Przy pierwszym 

podłączeniu aparatury do 

twarzy szczęka zmarłego 

przestępcy zaczęła drżeć, 

przylegające do twarzy 

mięśnie okropnie się 

wykrzywiały, a lewe oko 

się otworzyło. W dalszej części 

pokazu prawa ręka podniosła 

się i zacisnęła, a nogi i uda 

zostały wprawiane w ruch.” 

Wielu z widzów było nie tylko 

zaskoczonych, ale także 

zdezorientowanych. Byli 

przeświadczeni, że Aldini 

przywrócił zmarłego do życia 

za pomocą elektryczności. 

COŚ NA PROGU 13

TEMAT NUMERU 

Istnieją znikome źródła dotyczące prawdziwych reakcji 

publiki – dziennikarze nie poświęcili temu wydarzeniu dużo 

miejsc. Pokaz ten do tego stopnia owiany jest tajemnicą, 

że pojawiło się kilka pogłosek związanych z prezentacją, z 

których najciekawszą jest ta o rzekomej śmierci człowieka 

transportującego ciało – miał on umrzeć wskutek szoku na 

widok ruszającego się, żywego zmarłego George’a Forstera. 

Wszystko zaczęło się w 1782 roku, kiedy to Giovani Aldini, 

siostrzeniec samego Luigiego Galvaniego, twórcy podwalin 

do gałęzi nauki, którą teraz nazywamy biochemią, ukończył 

fizykę na Uniwersytecie Bolońskim. Najpierw pomagał swojemu 

stryjowi, który jako 

pierwszy odkrył 

zjawisko pobudzenia 

narządów zwierząt 

przez elektryczność. 

P o c z ą t k o w o 

eksperymentowali na 

żabach, doskonaląc 

się i ucząc coraz 

bardziej precyzyjnego 

o p e r o w a n i a 

elektrycznością, lecz tak 

małe obiekty doświadczalne nie wystarczyły 

młodemu Giovaniemu. Postanowił, że wraz 

z każdym przełomowym dla galwanizmu 

odkryciem, będzie robić coś bardziej 

spektakularnego niż poprzednio. Z żab 

przeszedł na większe zwierzęta – psy, owce, 

a z czasem na krowy i konie. Jeden ze 

świadków opisał jego badania w następujący 

sposób: „Aldini po tym, jak odciął głowę psu, 

sprawił, że przeszedł przez nią silny prąd. Nawet pojedyncze 

dotknięcie wywoływało prawdziwie straszne drgawki. Otwarta 

szczęka, gadające zęby, oczy mu wyłaziły z orbit, można było 

uwierzyć, że zwierzak jest ciągle żywy i cierpi.” 

Aldini jeździł dużo po Europie, prezentując wyniki swoich 

doświadczeń i przeprowadzając podobne pokazy jak 

w Londynie, za każdym razem wywołując podobny efekt 

– szokował publikę i wywoływał uczucie niedowierzania. 

Jednakże nie na długo. Po pewnym czasie opinia publiczna 

była już nasycona, więc postanowił skupić się na badaniach nad 

osobami przewlekle chorymi. Starał się leczyć zwłaszcza ludzi 

chorych na schizofrenię i depresję, chociaż sam Aldini nazywał 

te zaburzenia „melancholiami”. Był jednym z pierwszych ludzi, 

którzy w tym celu stosowali elektrowstrząsy. 

późniejszym okresie życia Aldini zaprzestał 

W eksperymentowania z elektrycznością, poświęcając się 

całkowicie rozwiązywaniu zagadnień fizycznych. Wszystkie 

jego opisy badań i eksperymentów zarówno na ludziach, 

jak i na zwierzętach można znaleźć w niezwykle rzadkiej 

książce – białym kruku, „Essai Théorique et Expérimental 

sur le Galvanisme” z roku 1804. 

czasie, gdy Aldini przeprowadzał swój najsłynniejszy 

W eksperyment na George’u Forsterze, mała Mary Shelley, 

która w wieku dwudziestu jeden lat napisze „Frankensteina, 

czyli współczesnego Prometeusza”, miała dopiero pięć lat i choć 

w późniejszym czasie szeroko interesowała się galwanizmem 

i naukami Aldiniego, to była zbyt młoda, aby uczestniczyć 

w którymkolwiek z pokazów. Poza prozą Shelley praca 

Aldiniego miała również zainspirować C. S. Lewisa, 

znanego z „Opowieści z Narni” do napisania książki 

„Ta okropna siła”. 

MAŁPA, PIES I SZALONY 

NAUKOWIEC 

Jedno trzeba przyznać 

naszym przodkom 

– nie brakowało im 

wyobraźni. Do swojej 

pracy podchodzili na wiele 

sposobów: ideologicznie, 

ambicjonalnie, a nawet 

z pobudek religijnych. 

Zbierając wszystkich tych, 

którym niestraszne było 

porzucić swoją reputację, 

a niekiedy i postawić na 

szali swoje własne życie, 

stworzenie naszego 

własnego Frankensteina wydaje się bardzo prawdopodobne. 

Najpierw dzięki Fryderykowi II dowiedzielibyśmy się, że 

nie zacznie sam mówić i że trzeba będzie potwora nauczyć 

języka. Później Giovani Aldini powiedziałby nam, że monstrum 

może się poruszać za pomocą impulsów elektrycznych. Ilja 

Iwanow stwierdziłby, że z połączenia zwierzęcia i człowieka 

nic nie wyjdzie, dlatego trzeba będzie brać tylko ludzkie 

komponenty. Dzięki Siergiejowi Briuchonience nauczylibyśmy 

się podtrzymywać głowę przy życiu przez czas niezbędny do 

przeprowadzenia operacji, a brudną robotę z przyszywaniem 

jednej partii mięśnia do drugiej zostawilibyśmy duetowi 

Demichow & White. Aż w końcu gotowego już potwora 

oddalibyśmy w ręce Ewana Camerona, który nauczyłby go 

łagodności, posłuszeństwa i z taśmy ukrytej pod poduszką 

puszczałby w kółko te same nagrania: „Ludzie cię lubią i 

potrzebują. Jesteś pewny siebie. Ludzie cię lu...” 

I kto wie, co najlepszego by z tego wyszło? 

14 COŚ NA PROGU

TEMAT NUMERU 

Na przestrzeni kilkudziesięciu 

lat istnienia komiksów 

z Batmanem, przez ich 

strony przewinęły się niezliczone 

tabuny wrogów Mrocznego Rycerza. 

Siłą rzeczy jedni byli bardziej 

ciekawi, inni mniej, jednych zapamiętano 

dobrze, inni zniknęli w 

pomrokach kolorowych stron, 

które nie trafiły w gusta fanów. 

Przy takiej ilości materiału równie 

naturalnym jest fakt falowania 

popularności postaci – persona 

zapomniana przez dekady może 

zostać wygrzebana i znów przeżyć 

swoje pięć minut. 

Owe pięć minut nie musi zresztą trwać na 

łamach komiksu – rynek licencjonowanych 

produktów rozrósł się do niebotycznych 

rozmiarów, a filmy, gry wideo czy kreskówki 

są równie dobrą, a w wielu wypadkach nawet 

lepszą, platformą do odświeżenia postaci. Tak 

było z jednym z pierwszych i w zasadzie jednym 

z najciekawszych przeciwników Batmana – 

doktorem Hugo Strange’em. 


PRZYPADEK 

BARDZO DZIWNEGO 

DOKTORA 

Tajemniczy naukowiec został głównym złym w 

grze wideo „Batman: Arkham CIty”, wydanej w 2011 

roku przez firmę Rocksteady. Po wielu latach Strange 

znów miał okazję grać pierwsze skrzypce. Można 

powiedzieć, że to rola, do której został stworzony 

już ponad siedem dekad temu... 

Hugo Strange pojawił się na łamach „Detective 

Comics” #36 w lutym 1940 roku. W swoim 

debiucie skonstruował maszynę, która generowała 

bardzo gęstą mgłę – to pozwalało zbirom na jego 

usługach rabować banki. Postać Strange’a zrodziły 

te same obawy, co postaci wielu innych szalonych 

naukowców. Lęk przed nieznanymi, nieokiełznanymi 

siłami nauki, szczególnie w czasach II wojny 

światowej, to zawsze działający na wyobraźnię 

bodziec. Jeżeli dodamy do tego naukę zaprzęgniętą 

w najbardziej antyamerykańską działalność – 

zamach na świątynie kapitału, mamy receptę na 

komiks. Receptę, z której korzystano w przeszłości 

i w przyszłości – bodaj trzy czwarte przeciwników 

Spider-Mana rabuje banki. Najwyraźniej to dość 

intratne zajęcie, nawet w świecie, w którym na 

dachach miasta czuwają superbohaterowie. 

Przez lata czterdzieste perypetie Hugo Strange’a 

dostarczyły kilku tropów, które będą przewijać 

się przez komiksowe historie o Batmanie jeszcze 

wiele razy. Nie jest tajemnicą, że komiksy 

superbohaterskie uprawiają twórczy recykling, 

korzystając wielokrotnie z modyfikowanych 

pomysłów. Strange wynalazł serum zmieniające 

ludzi w supersilne monstra – narzucające się 

podobieństwo do substancji używanej przez Bane’a 

czy środka, którego Joker używał w grze „Batman: 

COŚ NA PROGU 15

TEMAT NUMERU 

Arkham Asylum”, jest jak 

najbardziej naturalne. Doktor Hugo użył proszku, 

który paraliżował strachem miasto – czyżby strategia 

Scarecrowa pochodziła oryginalnie od szalonego 

naukowca? Zresztą ta historia kończy obecność 

Strange’a w Złotej Erze – Batman uderzeniem z 

piąchy, tradycyjną bronią superbohaterów, wysyła 

doktora w przepaść. Strange pojawił się przed 

Jokerem, ba – wyprzedził moment, w którym 

Batman dostał własny komiks. Jako pierwszy potrafił 

wykorzystać sekrety Mrocznego Rycerza przeciwko 

niemu, dodatkowo stosując zabiegi, z których 

korzystać będą inni, nie mniej szaleni kryminaliści. 

Co prawda Strange spadł w przepaść, ale jak to 

często w komiksach bywa, charakterystyczna 

bródka, okulary i łysina jeszcze powrócą na ścieżki 

Batmana. 

Jego triumfalny powrót przypadł na lata 

siedemdziesiąte i historię „Strange Apparitions”. 

Strange prowadzi klinikę dla najbogatszych 

obywateli Gotham pod pseudonimem Todhunter. 

Pewnego dnia u jego progu staje nie kto inny jak 

Bruce Wayne, który odkrywa, co się naprawdę 

dzieje w klinice – bogacze 

są zakładnikami i prowadzi 

się na nich eksperymenty, 

które zmieniają ich w 

potwory (hm, chyba 

przerabialiśmy to już 

wcześniej). Szalonemu 

doktorowi udaje się 

złapać Batmana i 

odkryć jego prawdziwą 

tożsamość. Strange 

odkrywa przed Wayne’em 

karty swojej przeszłości 

– przeżył upadek i 

wyjechał do Europy, 

gdzie cierpliwe czekał 

na okazję do powrotu. 

„Byłeś powodem, dla 

którego opuściłem Gotham City na rzecz Europy po 

naszej ostatniej walce, i powodem mojego powrotu 

po wieloletnich sukcesach tam. Tylko Batman może 

stanowić wyzwanie dla Hugo Strange’a” – grzmi 

naukowiec. Jest coś toksycznego w Batmanie, że 

jego wrogowie nawet po ułożeniu sobie życia w 

odległych krainach wciąż czują nieposkromioną 

chęć kolejnego pojedynku. Nawet jeśli wszystkie 

poprzednie skończyły się dla nich niezupełnie 

pozytywnie. Powrót Strange’a dał nam jedną z 

najciekawszych scen w historii Batmana – aukcję 

prawdziwej tożsamości Mrocznego Rycerza, na 

której licytują Pingwin, Joker i gangster Rupert 

Thorne. 

Scena ta została powtórzona w jednym z 

odcinków „Batman: The Animated Series” („The 

Strange Secret of Bruce Wayne”) z drobnymi 

zmianami. Strange wchodzi w posiadanie sekretu 

Wayne’a dzięki maszynie, którą sam skonstruował, 

a która pod pozorem wprowadzania w stan relaksu 

zagłębia się w meandry psychiki i pamięci pacjenta. 

Tym razem w aukcji bierze udział Pingwin, Joker 

i Two-Face. „Batman: TAS” przez wielu uważany 

jest za najlepszy serial animowany wszechczasów 

i ten odcinek potwierdza ten pogląd. Zresztą, 

wyprzedzając trochę fakty, animowany serial 

Warner Brothers z Kevinem Conroyem w roli 

Batmana znakomicie wplótł w fabułę postać Hugo 

Strange’a, czyniąc z niego diabolicznego i bardzo 

sprytnego przeciwnika. 

Powinniśmy jednak wrócić do lat 

siedemdziesiątych. Strange na jakiś czas przejął 

tożsamość Batmana i korzystał z funduszy Wayne 

Fundation. Rupert Thorne stracił cierpliwość do 

doktora i próbował wymusić na nim zdradzenie 

tożsamości Batmana. Strange jest rzecz jasna 

nieugięty, a dzięki wschodnim technikom zwalnia 

swoje bicie serca do niemal nieistniejącego i 

oszukuje zbirów Thorne’a, fingując własną śmierć. 

Jego „ostatnie” słowa wiele mówią o toksycznej 

dynamice między Mrocznym Rycerzem a szalonym 

naukowcem: „By poznać sekrety 

16 COŚ NA PROGU

Batmana, musicie zatriumfować nad nim, nie nade 

mną. Byłem głupcem, myśląc o ich wyprzedawaniu. 

Batman jest za dobry dla takich jak ty, Thorne! 

Ja i on jesteśmy tym samym. Nigdy bym go nie 

zdradził...” Te słowa potwierdzają szyderczą tezę, 

którą wygłosił Joker w kultowym komiksie „Arkham 

Asylum” Granta Morrisona i która pojawiła się w 

wielu innych Bat-historiach na przestrzeni lat. Gdyby 

nie Batman, jego wrogowie nie mieliby prawa ani 

okazji do zaistnienia, więc Wayne jest współwinny 

i współistotny ze światem przestępstw. 

Hugo Strange ma duszę wynalazcy, co dobitnie 

widać od samego początku (i co też łączy go z 

Batmanem) – lubuje się w wymyślnych maszynach 

i eksperymentalnych napojach o różnych skutkach 

działania. Nie inaczej było w wypadku zemsty na 

Thornie. Doktor Hugo generuje iluzję ducha, który 

doprowadza gangstera do szaleństwa, i zjawia 

się pod postacią doktora Thirteen, który ma za 

zadanie pozbyć się zjawy. Thirteen „odkrywa”, 

że zjawa to podpucha, a rozsierdzony i porywczy 

Thorne rusza na swojego politycznego rywala, 

którego podejrzewa o tę machinację. Thorne 

pada postrzelony, a Strange może zaliczyć kolejne 

zwycięstwo i do swojego repertuaru monstrów, 

eliksirów i manipulacji dołączyć ducha. 

Hugo Strange próbuje ostatecznie wykończyć 

Wayne’a i przejąć postać Batmana, co robi w swoim 

stylu – plejadą pomysłowych rozwiązań, jak np. przy 

pomocy mandroidów. Kiedy zawodzi, prawdopodobnie 

ginie, wysadzając posiadłość Wayne’ów. 

Oczywiście to wszystko jest historią Hugo 

Strange’a z Ziemi-Jeden. W komiksach nic nie jest 

tak proste, a obecność paralelnych światów wcale 

nie pomaga. Hugo Strange przewija się przez szereg 

innych historii i alternacji – na Ziemi-Dwa udaje 

mu się stworzyć portal do Ziemi-Jeden i trzeba 

połączonych sił Robina i Batwoman, by go pokonać. 

W kontinuum Post-Crisis Strange poznaje tajemnicę 

tożsamości Batmana, ale trzyma ją w sekrecie. 

Dodatkowo poznajemy przeszłość Strange’a, który 

został porzucony jako dziecko i dorastał w domach 

opieki, co zresztą jest kolejnym punktem wspólnym 

między nim a jego nemesis – obaj wychowywali się 

bez rodziców. 

We współczesnych komiksach Strange również 

miał okazję namieszać, tradycyjnie stosując 

mieszankę wiedzy naukowej i manipulacji. W 

historii, która toczyła się na łamach „Gotham 

Knights” #8-11, szalony doktor udaje psychiatrę 

przeprowadzającego rutynowe testy stresu wśród 

pracowników Wayne Enterprises. Mając Bruce’a 

Wayne’a na kozetce, postanawia odurzyć go 

psychodelicznym narkotykiem i wyciągnąć z niego 

prawdę na temat Batmana. Udaje się to połowicznie 

– Wayne w sprytny sposób (hipnozą, co jest zupełnie 

standardową praktyką w komiksach) ratuje się 

przed kompromitacją. Strange przekonany, że jego 

TEMAT NUMERU 

teoria o tym, że Bruce jest Batmanem, zawiodła, a 

on sam zabił Batmana, popada w szaleństwo i trafia 

do Arkham Asylum. 

Co przenosi nas do najbardziej znaczącej 

obecności Hugo Strange’a w ostatnich latach. W 

grze „Batman: Arkham City” Hugo Strange jest 

oddelegowany do bycia nadzorcą wydzielonej 

części Gotham, w której trzyma się kryminalistów, 

a do której również trafia Bruce Wayne. Strange 

demaskuje prawdziwą tożsamość milionera i szykuje 

się do egzekucji „Protokołu 10” - eksterminacji 

wszystkich kryminalistów w Gotham. Za wszystkim 

stoi jednak Ra’s al Ghul, który jest niepocieszony, że 

Strange nie wyeliminował Batmana – i biedny Hugo 

ginie z jego ręki. 

Komputerowy Strange był znajomą postacią dla 

miłośników komiksu i kreskówki „Batman: TAS”. W 

jego oczach igrał ten sam szalony ogień co zawsze, a 

jego metody nosiły znajome znamiona. Tym razem 

jednak doktor Hugo był pionkiem w rękach dużo 

większego gracza, co nie pozwoliło mu rozwinąć 

skrzydeł – szkoda, bo dynamika na linii Wayne- 

Strange była jak zawsze doskonała. 

Doktor Hugo Strange jest w ciągłym stanie 

psychicznej destabilizacji, co sprawia, że nie tylko 

decyduje się na szaleńcze eskapady po prawdę 

o Batmanie, ale również wytrąca go z pewności 

własnych odkryć. To pokręcona postać przynależąca 

do elitarnego grona ludzi, którym udało się bardzo 

mocno skrzywdzić Batmana. Przetarł szlaki dla 

destrukcyjnych i totalnych metod Black Maska i 

został ikoną złej psychologii. Szkoda, że plotki o tym, 

że w zwieńczeniu Nolanowskiej trylogii miał go grać 

Robin Williams (inne mówiły o Tomie Hardym, który 

ostatecznie zagrał Bane’a), okazały się nieprawdą. 

Najbardziej przebiegły szalony naukowiec, jaki 

stanął przeciwko Mrocznemu Rycerzowi, wciąż 

czeka na swój debiut na srebrnym ekranie. 

COŚ NA PROGU 17

TEMAT NUMERU 

ADRIANA SIESS 

Króol błlyskawic 

Gdy spytasz przeciętnego przechodnia o to, 

kto wynalazł elektryczność, bez większego 

zastanowienia odpowie: Thomas Alva 

Edison! Kiedy zagaisz go o radio, zastanowi się 

chwilę dłużej. Marconi? Jakoś tak. Gdy rozmowa 

zejdzie na radar, kilku wymieni nazwisko Watsona-Watta. 

Na pytanie o promienie X wszyscy 

zgodnie przywołają nazwisko Roentgena. Na 

kartkówce z historii w szkole podstawowej dostaliby 

piątkę... Zupełnie nieświadomie odbierając 

zaszczyty najbardziej zapomnianemu wynalazcy 

w dziejach świata. Czarodziejowi elektryczności. 

Wynalazcy XX wieku. Geniuszowi o pokolenia 

wyprzedzającemu własną epokę. Człowiekowi 

mającemu odpowiedzi na pytania, których ludzkość 

nie zdążyła jeszcze zadać. Kim właściwie 

był Nikola Tesla? 

Sporna kwestia narodowościowa 

Pochodził z serbskiej rodziny osiedlonej w Chorwacji, w małej 

wsi Smiljan. Wielokrotnie podkreślał, że czuje się pełnoprawnym 

obywatelem obu tych państw – był Serbem z racji krwi i Chorwatem 

z racji urodzenia. Tesla przyszedł na świat burzowej nocy 10 lipca 

1856 roku jako syn prawosławnego prezbitera Milutina Tesli. Jego 

matką była Duka Tesla, zajmująca się wyrobem niewielkich narzędzi 

i mechanicznych urządzeń 1 . Jej ojciec także był prawosławnym 

duchownym. Rodzinna tradycja zaważyła na decyzji Milutina 

– przewidział on dla Nikoli karierę duchownego. Nic, co młody 

Tesla mówił lub robił, nie potrafiło wpłynąć na zmianę decyzji. 

Młody Nikola nie próżnował – w wieku pięciu lat wynalazł nowy 

model koła wodnego, zaś mając dziewięć zajął się konstruowaniem 

silnika zasilanego mocą... kilku chrząszczy. Odwidziało mu się dopiero 

wtedy, gdy jego serdeczny kolega postanowił udowodnić, że 

jest w stanie zjeść dosłownie wszystko i siła napędowa wynalazku 

Tesli została potraktowana jak przystawka. 

Pewnego razu, obserwując domowego kota, zauważył, że sierść 

zwierzaka elektryzuje się przy dotykaniu, co popchnęło go do 

rozmyślań nad naturą tego zjawiska i prawdopodobnie gdyby nie 

to zwierzę, wiek elektryczności nie nadszedłby tak szybko. Nikola 

już od najmłodszych lat charakteryzował się również niesamowitą, 

fotograficzną pamięcią – w wieku dwunastu lat potrafił wyrecyto- 

1 Miała także nietypowy talent – znała na pamięć treść większości 

serbskich eposów narodowych. 

18 COŚ NA PROGU

wać wszystkie tablice logarytmiczne. W tym czasie objawiły się 

również jego naturalne zdolności lingwistyczne – w ciągu całego 

życia nauczył się płynnie mówić po angielsku, czesku, niemiecku, 

francusku, węgiersku i włosku. Opanował również łacinę. 

Jednak żadne jego osiągnięcie nie wpłynęło na decyzję ojca 

o wysłaniu Nikoli na nauki kapłańskie. Milutin Tesla zmienił 

zdanie dopiero wtedy, gdy niemal umierający, zmorzony cholerą 

siedemnastoletni Nikola wyznał, że z pewnością poczuje się lepiej, 

jeśli ojciec pozwoli mu studiować inżynierię. Przyparty do muru 

prezbiter udzielił zatem synowi swojego błogosławieństwa. Nikola 

wyzdrowiał. Już kilka miesięcy później nauczyciel z rodzinnej wsi 

wystarał się dla niego o stypendium na prestiżowej Politechnice 

Austriackiej w Grazu. Naukę tam rozpoczął w roku 1875, w 

wieku 19 lat. 

Najważniejszy wynalazek w historii 

Przygodę ze studiami w Grazu Nikola Tesla zakończył już 

po trzech latach, uważając, że na Politechnice nie może się już 

nauczyć niczego więcej. Nic zresztą dziwnego – młody Serb 

był prawdziwym tytanem pracy. Wszystkie swoje obliczenia 

wykonywał „na oko” ze zdumiewającą dokładnością co do jednej 

dziesiątej milimetra, czym wprowadzał w osłupienie zarówno 

kolegów, jak i wykładowców. Potrafił poświęcać na naukę 20 

godzin w ciągu doby, wielokrotnie zatracając się w czytaniu 

kolejnych książek z bogatej uniwersyteckiej biblioteki. Sypiał 

po dwie godziny, tłumacząc, że nie potrzebuje więcej, gdyż jego 

organizm inaczej się regeneruje. Martwił tym zarówno swoich 

rodziców, jak i nauczycieli – sam jednak nigdy nie przywiązywał 

wagi do swojego zdrowia. W całości oddawał się badaniom, 

eksperymentom i rozmyślaniom mającym przynieść określone wynalazki 

i unowocześnienia. Już wtedy, w XIX wieku, gdy ludzkość 

dopiero odkryła i zaczęła wydobywać ropę naftową, Nikola Tesla 

rozważał zastosowanie odnawialnych źródeł energii – wody, wiatru 

oraz energii kosmicznej, którą uważał za przyszłość całej planety. 

Pewnego dnia, podczas spaceru, młody wynalazca doznał 

właściwego sobie objawienia – obserwując zachód słońca, 

zauważył wirujące pole magnetyczne, które przyjęło kształt „harmonium”. 

To właśnie wtedy wpadł na jeden z najważniejszych 

wynalazków w dziejach: ideę prądu zmiennego (AC – alternating 

current), który obecnie znajduje się we wszystkich gniazdkach 

na świecie. Zaprezentował to jednemu ze swoich wykładowców, 

a ten, przy całej grupie słuchaczy, uznał, że Tesla wymyślił rzecz 

„godną perpetuum mobile, niemożliwą do skonstruowania”. Ten 

sam nauczyciel załatwił Nikoli pracę w biurze telegraficznym w 

Budapeszcie. Przenosząc się do jednej z dwóch stolic Monarchii 

Austro-Węgierskiej, młody wynalazca zerwał kontakt z rodziną i 

przyjaciółmi, całkowicie oddając się nowej pracy. 

TEMAT NUMERU 

Europejskie sukcesy 

Młody Serb szybko pokazał zakres swoich umiejętności – w 

nowym miejscu pracy natychmiastowo awansował na stanowisko 

głównego inżyniera. Dzięki jego wkładowi już niedługo później 

uruchomiono pierwszą linię telefoniczną na terenie Austro-Węgier. 

Po likwidacji urzędu telegraficznego Tesla przeniósł się do 

Paryża, podejmując pracę w europejskim oddziale firmy Thomasa 

Edisona. Francuska część korporacji była odpowiedzialna za 

produkcję prądnic i silników prądu stałego (DC – direct current) 

i oświetlenia, chronionych patentami słynnego amerykańskiego 

wynalazcy. Nikola został przydzielony do beznadziejnego przypadku 

instalacji elektrycznej w Strasburgu, którą jednak udało 

mu się naprawić. Charles Bathelor, ówczesny przełożony Tesli, 

zachwycony ostrością umysłu i umiejętnościami pracownika, 

namówił go na wyjazd do Stanów Zjednoczonych. Dał mu także 

swoją rekomendację, którą Tesla miał okazać Edisonowi po 

przybyciu do Ameryki. Zawierała ona jedynie dwa zdania: „Znam 

dwóch wielkich ludzi, a Ty jesteś jednym z nich. Drugim jest ten 

oto młody mężczyzna”. 

Poczucie humoru prosto z Ameryki 

Podróż do Stanów nie należała do najszczęśliwszych przeżyć 

– młody wynalazca został obrabowany, a w wyniku powstałych 

na pokładzie statku zamieszek omal nie stracił życia. Do Nowego 

Jorku dopłynął 6 czerwca 1884 roku, mając w kieszeni kilka 

centów i krótką notkę od Charlesa Bathelora. Od razu pojawił się 

pod drzwiami gabinetu Edisona, od razu został też zatrudniony 

w jego korporacji. 

Thomas Edison, zaintrygowany rekomendacją od swojego 

europejskiego menedżera, wyznaczył Tesli pewne skomplikowane 

zadanie. W zamian za zawrotną sumę 50 tysięcy dolarów (dziś jest 

to około miliona dolarów!) młody Serb miał zwiększyć wydajność 

transformatorów prądu stałego należących do Edisona. Tesla 

wykonał zadanie z przypisaną sobie lekkością i dokładnością. W 

ciągu roku udało mu się uzyskać około 50-procentową poprawę 

wydajności. Z sugestią, że może usprawnić je jeszcze bardziej, 

jeżeli Edison zastanowi się nad zmianą prądu stałego na zmienny, 

stawił się po swoją wypłatę. Jego pracodawca wyglądał na 

naprawdę zaskoczonego tym, że młodemu Europejczykowi udało 

się to, czego nie mogli osiągnąć jego najlepsi inżynierowie. Jednak 

na prośbę Tesli o spełnienie warunków umowy roześmiał się 

rubasznie: „Musi się pan jeszcze wiele nauczyć o amerykańskim 

poczuciu humoru”. W zamian Edison zaproponował Tesli dziesięciodolarową 

podwyżkę. Nietrudno sobie wyobrazić, jaka była 

odpowiedź oszukanego i wykorzystanego Serba. Tesla opuścił 

korporację amerykańskiego wynalazcy, rozpoczynając największą 

elektryczną wojnę w dziejach. 

COŚ NA PROGU 19

TEMAT NUMERU 

Potrzeba chwili, aby wyjaśnić, dlaczego Thomas Edison potraktował 

Teslę w tak lekceważący sposób. Od 1870 roku większość 

Nowego Jorku zapełniona była kablami elektrycznymi transportującymi 

prąd stały oraz znajdującymi się niemal na każdej ulicy 

generatorami prądu. Prądu stałego nie można było wysłać dalej 

niż kilkaset metrów od elektrowni, a do działania potrzebował tzw. 

szczotek (komutatorów), które obracając się, krzesały snopy iskier 

dające energię kinetyczną. System ten, choć niewygodny i dosyć 

niebezpieczny, zapewniał Edisonowi stały przypływ dolarów. Nie 

w smak były mu wymysły młodego naukowca, który proponował 

zastąpienie prądu stałego zmiennym, dającym się wysyłać na 

dłuższe odległości bez poważniejszych strat. 

Nie istniał wówczas silnik gotowy odebrać taką energię, jednak 

Tesla utrzymywał, że jest w stanie go zbudować. Potrzebował 

jedynie odpowiedniego zaplecza finansowego i budulcowego. 

Edison nie chciał mu go dać – właściwie z 

dwóch przyczyn: bał się, że Serb może wygryźć go z interesu, ale 

i nie do końca wierzył, że można używać prądu innego niż ten, 

który zapewniał ciągłość jego finansowego imperium. 

Tesla Electric Light Company 

i zaginione szczenięta 

Po puszczeniu korporacji Edisona nastał bardzo trudny okres w 

życiu Nikoli Tesli. Nie mogąc znaleźć żadnego zatrudnienia, serbski 

wynalazca podjął się ciężkich robót fizycznych. Pracował przy 

kopaniu rowów pod system sieci telegraficznych, za co otrzymywał 

jedynie 2 dolary dniówki. Dopiero w 1888 roku Teslę zatrudnił szef 

firmy Western Union, a już kilka miesięcy później do obiecującego 

wynalazcy rękę wyciągnął znany finansista, George Westinghouse, 

będący właścicielem działającej od niespełna dwóch lat Westinghouse 

Electric & Manufacturing Company. Tesla przekonał go 

do inwestycji w prąd zmienny. Za 

40 patentów i siedem głównych 

urządzeń generujących AC nowy 

szef zapłacił Serbowi 25 tysięcy 

dolarów w gotówce oraz równowartość 

50 tysięcy dolarów w 

akcjach. Zobowiązał się również 

do wypłacania Tesli tantiemów 

w wysokości 2,5 dolara za każdy 

sprzedany koń mechaniczny (0,7 

kilowata) prądu. 

Dzięki pomocy Westinghouse’a 

Nikola Tesla mógł 

wreszcie pracować pod własnym 

szyldem – powstała Tesla 

Electric Light Company, skąd w 

1888 roku wypuścił i zaprezentował 

światu pierwszy silnik na 

prąd zmienny. 

Nowopowstałe urządzenie 

miało o wiele więcej zalet niż 

to, które skonstruował Edison 

– nie wymagało przenoszenia 

prądu przy pomocy komutatora 

i było napędzane siłą 

pola elektromagnetycznego. 

To, co profesor z Politechniki 

Austriackiej określił jako 

perpetuum mobile, działało 

i produkowało prąd. Tesla 

nie mógł posłużyć się znaną 

wówczas żarówką – zabraniał 

20 COŚ NA PROGU

tego słynny patent Edisona, skonstruował więc własną, dwubolcową 

świetlówkę. Niedługo później, przy wsparciu Westinghouse’a, 

powstała pierwsza elektrownia prądu przemiennego, która 

zasiliła oświetlenie wszystkich stacji kolejowych należących do 

Western Union na północnym wschodzie Stanów Zjednoczonych. 

Nietrudno się domyślić, że jedynym, który nie świętował 

tego zwycięstwa, był Thomas Edison. Naocznie przekonał się o 

skuteczności patentów Tesli i zaczynał mieć poważne obawy o 

ciągłość istnienia prądu stałego. Rozpoczął więc swoistą kampanię 

nienawiści, kierowaną pod adresem zarówno prądu przemiennego, 

jak i jego wynalazcy. 

Z domów położonych nieopodal korporacyjnych zabudowań 

Edisona zaczęły znikać kocięta i szczeniaki. Amerykański wynalazca 

oferował po 25 centów tym z chłopców, którzy przyniosą do jego 

laboratorium żywe zwierzę. Następnie zwoływał tłumy reporterów i 

zwykłych gapiów, aby publicznie dokonać uśmiercenia pieska czy 

kotka... przy pomocy prądu zmiennego. Ukazywał w ten sposób, 

że propagowane przez Teslę rozwiązanie jest zabójcze w działaniu 

i nikt nie powinien odważyć się po nie sięgnąć. Zobaczywszy, że 

zabijanie zwierząt domowych nie przynosi większych rezultatów, 

w 1903 roku Edison posunął się do publicznej egzekucji trzydziestosześcioletniej 

słonicy Topsy, którą potraktował prądem 

przemiennym o natężeniu 6600 V (warto wspomnieć, że prąd 

stały zadziałał by w tym wypadku z podobnym skutkiem, ale to 

Edison taktownie przemilczał.) Stracenie zwierzęcia obserwowało 

1500 osób. 

Krzesło elektryczne... Edisona? 

Eksperymenty dokonywane przez amerykańskiego naukowca 

zwróciły uwagę władz stanowych. Bynajmniej nie ze względu na 

prawa zwierząt. Rząd zastanawiał się nad nową formą zabijania 

więźniów skazanych na śmierć. Do tej pory praktykowano egzekucję 

przez powieszenie, jednak idącej z duchem czasu ludności 

ta metoda przestała wydawać się dostatecznie humanitarna. O 

pomoc zwrócono się do potentata elektryczności, Thomasa Edisona. 

Ten zaproponował, aby prąd płynący w krześle był prądem 

przemiennym. Chciał, by oglądający egzekucję ludzie kojarzyli 

śmierć skazańca z Teslą. Mówił: „Pozwolisz żonie przygotowywać 

posiłek na tym samym prądzie, którym zabija się ludzi?” 

George Westinghouse, sponsor i przedstawiciel Tesli żądał 

apelacji w sprawie Williama Kemmlera, pierwszego straceńca, 

którego miało czekać krzesło elektryczne wyposażone w prąd 

AC. Dowodził, że nie sprzedawał patentów na prąd zmienny 

więzieniu w Auburn. To była prawda, nieświadomie sprzedał je 

natomiast komu innemu – Haroldowi Brownowi, który okazał się 

pracownikiem Edisona, a ten odsprzedał patent nowojorskiemu 

więzieniu. Sąd odrzucił argumenty Westinghouse’a i w 1890 

TEMAT NUMERU 

roku Edison zapraszał ludzi na pierwszą w historii egzekucję przy 

użyciu elektryczności. 

Na domiar złego pierwsza próba uśmiercenia skazańca się 

nie powiodła – krzesła trzeba było użyć po raz drugi. Dopiero 

po czterech minutach nieustannego przesyłu energii zapach 

spalonego ciała utwierdził obecnych o śmierci Kemmlera. 

„Lepiej poszłoby im z siekierą” – podsumował niepocieszony 

Westinghouse. Czarę goryczy przelał tytuł artykułu na temat 

egzekucji: „Kemmler Westinghoused” 2 . Jak na zabiegi Edisona 

reagował sam Nikola Tesla? 

Tworzył. 

Czarodziej elektryczności 

Tesla nie przywiązywał większej wagi do wygłupów Edisona 

– zdawał się być pochłonięty rozległymi perspektywami, jakie 

dawały jego nowe wynalazki. I fakt, że w 1891 roku otrzymał 

obywatelstwo amerykańskie, które – jak niejednokrotnie podkreślał 

– cenił daleko wyżej niż wszelkie odznaczenia naukowe. W 

międzyczasie skonstruował swój własny transformator, nazywany 

dalej cewką Tesli, i zaczął przygotowania do pewnego szczególnego 

zlecenia, jakie udało mu się zdobyć z pomocą swojego 

mecenasa, wspomnianego już Westinghouse’a. 

W 1893 roku, z okazji czterechsetnej rocznicy odkrycia Ameryki 

przez Krzysztofa Kolumba odbyła się Wystawa Światowa w 

Chicago. Zjechała na nią prawdziwie gigantyczna liczba osób 

– 2/3 ówczesnej ludności Ameryki. Ceny w domach publicznych 

podrożały wówczas niemal trzykrotnie, a pierwszy znany seryjny 

morderca w USA, dr Henry Howard Holmes, zaczął uskuteczniać 

swój morderczy fach na turystach mających nieprzyjemność 

wizytowania jego hotelu. 

Nikola Tesla dostał rolę bardzo znacząca – w udziale przypadło 

mu oświetlenie całej wystawy. Chciał dokonać tego przy pomocy 

swojego prądu przemiennego. Jego oferta była dwa razy tańsza 

niż ta, którą miastu Chicago zaproponował Thomas Edison. W 

jednym momencie na dziedzińcu obleganym przez dwadzieścia 

milionów podekscytowanych Amerykanów i zagranicznych turystów 

zapaliło się 200 tysięcy żarówek, wywołując okrzyki zachwytu 

i niekłamany podziw. Cała społeczność – mieszanina wielkich 

naukowych autorytetów i zwykłych zjadaczy chleba – zapragnęła 

mieć elektryczność w swoich domach. Duet Tesla-Westinghouse 

triumfował. 

Poza samym oświetleniem, które robiło prawdziwą furorę 

mnogością świetlówek i ogromem przestrzeni, na jakiej zostało 

rozplanowane, Tesla przygotował dla odwiedzających niemalże 

2 Posługując się neologizmem, można przetłumaczyć to jako: 

Kremmer zwestinghouse’owany, względnie: Kremmer poddany 

działaniu Westinghouse’a. 

COŚ NA PROGU 21

TEMAT NUMERU 

czarodziejski spektakl – na swoim stoisku zaprezentował się 

odwiedzającym jako bezpośredni przewodnik elektryczny, przepuszczając 

przez swoje ciało prąd o natężeniu kilku tysięcy wolt i 

ukazując, że odpowiednio zastosowany prąd zmienny wcale nie 

musi być niebezpieczny. Otaczały go nieszkodzące mu wyładowania 

energii, zaczerpnięte ze skonstruowanej wcześniej cewki. 

Z jego dłoni wychodziły fioletowe rozbłyski, a cała postać jarzyła 

się pełną iskier otoczką. Potrafił również zapalić lampę, zwyczajnie 

trzymając ją w dłoni. Dla tłumów spragnionych niecodziennych 

widoków stał się prawdziwym bogiem elektryczności. 

Ujarzmienie wodospadu 

i ukradzione radio 

Marzenie jeszcze z czasów dzieciństwa (nie bez powodów konstruował 

wówczas turbiny wodne), aby moc wodospadu Niagara 

wykorzystać jako źródło mocy do pierwszej na świecie wodnej 

elektrowni, zrealizował Tesla już trzy lata po sukcesie, jakim była 

dla niego chicagowska wystawa. Ogromna hala wybudowana 

nad brzegiem największego wodospadu Ameryki (stojąca tam do 

tej pory), której transformatory przerabiały ogromne ilości wody 

na prąd zasilający położone 30 km dalej miasteczko Buffalo, 

byłaby dla Tesli prawdziwą kopalnią (elektrownią?) pieniędzy. 

Przypomnijmy – za każde wyprodukowane 0,7 kilowata prądu 

zmiennego firma Westinghous’a miała wypłacać serbskiemu 

wynalazcy aż 2,5 dolara. Współcześnie Tesla byłby najbogatszym 

człowiekiem, jaki kiedykolwiek stąpał po Ziemi. Co poszło nie tak? 

Do interesów wkradł się absurdalnie altruistyczny charakter Nikoli. 

George Westinghouse, wyczuwając, że hojna oferta złożona w 

czasie, kiedy nikt nie spodziewał się rychłych sukcesów prądu 

zmiennego, może doprowadzić do kompletnego bankructwa 

jego firmy, zwrócił się do Tesli z pokorną prośbą o odwołanie się 

od umowy. Zaproponował mu jednorazową wypłatę i dozgonne 

wsparcie przy każdym możliwym projekcie. Tesla wciąż pamiętał, 

że to właśnie nowojorski finansista zaufał idei prądu zmiennego, 

ochoczo przystał więc na propozycję Westinghouse’a. Podarł 

swój warty miliony dolarów kontrakt i zrzekł wszelkich pretensji 

finansowych. 

O ile wynalazcą Tesla był genialnym, menadżerem nie najlepszym. 

Nie zwracał uwagi na pieniądze, dopóki nie były mu pilnie 

potrzebne na nowe eksperymenty i badania (a te przeprowadzał 

niemal bez przerwy, często nie mogąc się zdecydować, za który z 

listy niekończących się pomysłów powinien zabrać się w pierwszej 

kolejności), podobnie jak nie dbał o to, kto żeruje na jego patentach 

(które, swoją drogą, często zapominał zgłaszać). W ten sposób 

pozbawił się chwały płynącej z otrzymania Nagrody Nobla za 

wynalezienie radia. Skonstruowana przez serbskiego wynalazcę 

cewka Tesli była elementem niezbędnym do przesyłu jakichkolwiek 


danych. Zarówno ją, jak i 16 innych patentów Tesli zastosował w 

swoim „wynalazku” Guglielmo Marconi. Choć serbski naukowiec 

wkroczył na drogę sądową, wymiar sprawiedliwości pozostawał 

głuchy na argumenty świadczące za pierwszeństwem Tesli. 

Długotrwałe procesy sądowe jedynie nadszarpnęły portfelem 

króla błyskawic, a uhonorowanie Marconiego Noblem dodatkowo 

przygnębiło Serba. Ironią losu pozostaje fakt, że ostatnie odwołanie 

Tesli do sprawy patentu na radio zostało przez Sąd Najwyższy USA 

rozpatrzone pozytywnie w 1943 roku... tuż po śmierci wynalazcy. Tak 

więc wszystkie encyklopedie mające przy słowie „radio” nazwisko 

Marconiego zostały wydrukowane z błędem. 

Colorado Springs, 

czyli jak rozmawiać z Marsjanami? 

W jednym z najbardziej aktywnych pod względem wyładowań 

elektrycznych obszarze Stanów Zjednoczonych, Colorado Springs, 

powstało jedno z laboratoriów serbskiego wizjonera. Dzień i noc 

trwały tam eksperymenty związane z próbami uzyskania wyładowań 

elektrycznych. Niektóre z nich, wzbudzające dyskomfort 

u okolicznych mieszkańców, miewały po 40 metrów długości i 

napięcie rzędu milionów volt. Głośne, niepokojące grzmoty stały 

się w tamtych okolicach codziennością, dając ich twórcy ponurą 

sławę tego, który śmie eksperymentować z burzami. A przy okazji 

łatkę szalonego naukowca. Tesli – nieustającemu w próbach 

wytworzenia energii, którą można by czerpać bezpośrednio z ziemi 

i powietrza – zdarzyło się nawet przeciążyć wszystkie generatory w 

mieście i na kilka godzin odciąć Colorado Springs od wszelkich 

źródeł zasilania. 

To opinia publiczna mogła mu jeszcze wybaczyć. Problem z 

wiarygodnością pojawił się w momencie, kiedy zwołał ogromną 

konferencję prasową i oświadczył, że... odebrał sygnał z Marsa. 

Albo Wenus – nie był do końca pewien. Tak czy owak, był w 

zupełności przekonany, że udało mu się porozumieć z pozaziemską 

cywilizacją. Na sarkastyczne pytanie reportera, czy zdołał im 

odpowiedzieć, Tesla chłodno poinstruował dziennikarza, aby 

„zapytał o to Marsjan” – i zakończył spotkanie. 

Tak naprawdę wynalazcy udało się skonstruować prototyp 

obecnych radioteleskopów i szmer oznaczający promieniowanie 

kosmiczne błędnie odczytał jako sygnał wysłany przez Marsjan. 

Nigdy nie zostało mu to zapomniane, od tej pory niemal każdy 

widział w Tesli dziwaka i ekscentryka. 

Swoim zachowaniem również nie starał się tego zmienić – 

wizjoner był prawdziwym kłębkiem dziwactw. Brzydził się cudzych 

włosów i nikomu nie pozwalał dotykać swoich, miał poczucie 

obrzydzenia do biżuterii u kobiet (a już na wyżyny niesmaku 

sprowadzały go perłowe kolczyki), do każdego posiłku zamawiał 

dokładnie 18 chusteczek, którymi następnie pieczołowicie czyścił 

całą zastawę, uważając, że zawsze są na niej niebezpieczne

akterie. Do tego miał dziwną obsesję polegającą na obliczaniu 

pojemności płynów i kęsów jedzenia, które zamierzał spożyć. 

Imała się go również fascynacja liczbą 3 – trzykrotnie obchodził 

budynek, zanim do niego wszedł, i wybierał tylko takie pokoje 

hotelowe, których numery dało się przez tę liczbę podzielić. A do 

tego wszystkiego nie tolerował grubych ludzi. Jedną ze swoich 

sekretarek zwolnił tylko dlatego, że wydawała mu się zbyt otyła. 

Miał bzika na punkcie elegancji. Kupował wytworne kapelusze, 

świetnie krojone fraki i co tydzień wymieniał skórzane rękawiczki, 

stare wyrzucając lub oddając biednym. Do tego był niezwykle 

charyzmatyczny i całkiem zabawny, często też pojawiał się na 

przyjęciach organizowanych przez zaprzyjaźnione małżeństwo 

Johnsonów – chyba że był aktualnie pochłonięty jednym ze swoich 

przełomowych projektów, a wtedy całe życie towarzyskie odstawiał 

na bok, skupiając się jedynie na pracy naukowej. Wszystkie te 

cechy oraz fakt, że okresowo bywał naprawdę bogaty, zapewniały 

mu nieustające powodzenie u kobiet. Nieważne jednak, ile córek 

rekinów finansjery podtykano mu pod nos, niezależnie od tego, 

czy przedstawiana mu kobieta była aktorką, malarką czy po prostu 

wybitnie piękną damą – Tesla nie bywał zainteresowany. Do końca 

TEMAT NUMERU 

życia utrzymywał celibat, uważając, że prawdziwy naukowiec nie 

może mieć żony, bo jest poślubiony swoim wynalazkom. Uważał, 

że małżeństwo zobowiązuje do oddania się w całości poślubionej 

kobiecie, a on nie może sobie na to pozwolić, ponieważ jego misją 

jest sprawić, aby cały świat mógł korzystać z wolnej, darmowej 

energii, jaka znajduje się wszędzie wokół. 

Nowojorska wieża maga 

Choć po wizerunkowej wtopie z Marsjanami od Tesli odwróciło 

się wielu potencjalnych inwestorów, szalony naukowiec 

nie ustawał z wysyłaniem listów do lwiej części świata biznesu 

celem uzyskania środków na kolejne badania. Finalnie udało 

mu się uzyskać poparcie Johna Pierponta Morgana (założyciela 

General Electric) i rozpocząć budowę nowego laboratorium oraz 

enigmatycznej konstrukcji nazywanej Wieżą Wardenclyffe. Morgan 

wyłożył na ten projekt 150 tysięcy dolarów, uzyskując zapewnienie 

Tesli, że dzięki wieży możliwy będzie międzykontynentalny przesył 

informacji. Były to właściwe próby stworzenia radia, na którym 

szefowi General Electric zależało nie tylko ze względu na spodzie- 

COŚ NA PROGU 23

TEMAT NUMERU 

waną fortunę, jaką przynieść miała sprzedaż wynalazku – Morgan 

był zapalonym żeglarzem i jego marzeniem była możliwość 

bezprzewodowej komunikacji na oceanie. Niestety, Teslę ubiegł 

wspomniany już Marconi, a usytuowana na nowojorskiej Long 

Island tajemnicza wieża jeszcze nie została w pełni wybudowana, 

kiedy Morgan wycofał się z projektu. Tesla skończył budowę na 

własną rękę, inwestując pieniądze odłożone z licznych patentów 

i wynalazków, choć wiele z jego konstrukcji nie zostało należycie 

docenionych i przyjętych. 

Jednym z przykładów na to, jak bardzo Tesla wyprzedzał swoją 

epokę, był skonstruowany przez niego samochód z napędem 

elektrycznym. Serbski wynalazca wyjął silnik spalinowy z pojazdu 

marki Pierce-Arrow i zainstalował własny, elektryczny. Do tego na 

miejscu pasażera umieścił dziwną skrzynkę, w której znajdował się 

układ z 12 lamp elektronowych i kilkunastu oporników. Przewody 

wystające ze skrzynki podłączył do wcześniej wspomnianego 

silnika, zaś na dachu auta ustawił prawie dwumetrową antenę. 

Wtedy oświadczył, że... „już mamy moc”. Samochodu używano 

przez ponad tydzień i miał on lepsze osiągi niż ówczesne pojazdy 

spalinowe! Na pytania dziennikarzy, skąd właściwie pochodzi 

energia, Tesla ze spokojem odpowiedział, że „z otaczającego nas 

eteru.” Kilku trwożliwych żurnalistów oskarżyło go o kontakty z 

demonami, na co Tesla ze stoickim spokojem zajął się wymontowywaniem 

elektronicznych części silnika. „Świat nie jest gotowy 

na moje rozwiązania.” 

Zastanawiać może, skąd właściwie Serb miał aż tyle nowatorskich 

pomysłów. Na to pytanie odpowiedział sam zainteresowany 

– w jednym z wywiadów opowiedział dziennikarzom, że podczas 

snu odbywa regularne podróże astralne do światów, w których 

konstruuje nowe przedmioty i zawiera wspaniałe znajomości, „tak 

bardzo mu drogie jak te z realnego życia”. Żył tam i starzał się, na 

powierzchnię rzeczywistości przynosząc coraz ciekawsze projekty. 

Warto wspomnieć, że Tesla wynalazł również prototyp dronów, 

pierwszą zdalnie sterowaną łódź i torpedę czy radar. Na początku 

I wojny światowej przyszedł z tym pomysłem do przedstawiciela 

marynarki wojennej Stanów Zjednoczonych. Pech chciał, że 

szefem R&D 3 był w tym czasie Thomas Edison, który natychmiast 

przekonał kogo trzeba, że wynalazek Tesli nie ma praktycznego 

zastosowania. W 1887 roku Serb pracował nad promieniowaniem, 

które lata później nazwano promieniowaniem X. Wykonał zdjęcie 

kości swojej dłoni i wysłał je do znajomego, którym okazał się... 

Wilhelm Roentgen. Do tego był również tym, który opowiadał 

o szkodliwości promieniowania – inni pionierzy chcieli za 

jego pomocą leczyć ślepotę, a gdy do zabawy z promieniami 

X dołączył Edison, jeden z jego pracowników wystawiał się na 

promieniowanie na tyle często, że jego ramię musiało zostać 

3 Research and Development, tj. prace badawczo-rozwojowe. 

poddane amputacji. Nie ocaliło mu to życia – Clarence Dally zmarł 

w wyniku raka i innych powikłań, co uczyniło go prawdopodobnie 

pierwszą na świecie śmiertelną ofiarą radiacji. 

W 1905 roku Tesla napisał, że marzy mu się „tanie i proste 

urządzenie, które każdy zmieści w kieszeni. Będzie odbierać 

wiadomości ze świata albo dowolne inne. Cała Ziemia zostanie 

przekształcona w jeden gigantyczny mózg” i – jakby tego było 

mało – nad takim wynalazkiem również pracował, co właściwie 

czyni go prekursorem Internetu. 

Promienie śmierci, czyli skąd się wzięła 

Katastrofa Tunguska 

W 1918 roku Tesla zrezygnował ze wszystkich dotychczasowych 

projektów i powrócił do Nowego Jorku, a tam tułał się 

od hotelu do hotelu (większość swojego życia przemieszkał 

w hotelach – od elitarnego Astoria Waldorf, gdzie rezydował 

na koszt właściciela jako gość honorowy, aż do ubogiego 

New Yorkera, za który płacił mu George Westinghouse, 

zażenowany upadkiem dawnej legendy jego firmy). Myślał 

nad wynalazkiem swojego życia, który często nazywał „niewidzialnym 

Murem Chińskim”. Chodziło o legendarny promień 

śmierci, broń zdolną niszczyć „flotę nawet 10 tysięcy samolotów 

z odległości 200 kilometrów”. Miał używać czegoś w rodzaju 

niewidocznych dla ludzkiego oka fal dźwiękowych. 

W 1934 roku Tesla oświadczył, że przy pomocy 2 milionów 

dolarów jest w stanie zbudować to urządzenie w przeciągu 

niespełna trzech miesięcy. Propozycję wysłał wszystkim 

krajom alianckim, żadne mocarstwo nie wydawało się jednak 

zainteresowane podobną inwestycją. Wcześniej serbski 

naukowiec chwalił się, że jest w stanie zniszczyć dowolne 

miejsce na Ziemi, gdyż moc jego promienia wynosiła około 

100 milionów watów (dla porównania – bomba atomowa 

zrzucona na Hiroszimę była ok. 2 tysiące razy słabsza). 

Gdyby taką energię skupić w pojedynczej krótkiej wiązce o 

ściśle określonej częstotliwości, pozwoliłoby to uzyskać iskrę 

o energii 1 * 1018 dżuli. 

Dziwnym trafem niedługo po tych przechwałkach tak 

potężna eksplozja miała miejsce na Syberii. Dziś znana jest 

jako Katastrofa Tunguska – w jednej chwili syberyjską tajgą 

wstrząsnął wybuch, który słyszany był w promieniu kilkuset 

kilometrów, a wstrząsy sejsmiczne odnotowano na całej kuli 

ziemskiej. Katastrofa pochłonęła ponad 30 milionów drzew 

i do dziś uważana jest za jedno z najbardziej tajemniczych 

wydarzeń XX wieku. Najpopularniejszą teorią na temat jej 

powstania jest ogromny meteoryt. Jednakże, jak wypowiedział 

się profesor Nikołaj Wasiliew, badacz zjawiska i autor książki 

o katastrofie: „Głównym paradoksem obecnej sytuacji jest to, 

24 COŚ NA PROGU

że na miejscu nie odnaleziono jeszcze żadnej kosmicznej 

substancji, którą można jednoznacznie zidentyfikować jako 

fragment meteorytu tunguskiego”. Meteoryt, którego nie odnaleziono, 

zderzenie się dwóch obiektów latających, a może 

testy tajemniczego promienia śmierci? Do tej pory żadna z tych 

teorii nie znalazła jednoznacznego potwierdzenia. 

Co pozostało po królu błyskawic? 

9 stycznia 1943 roku martwego Teslę odnalazła pokojówka, która 

zignorowała zawieszoną na klamce tabliczkę „nie przeszkadzać”. 

Po wezwaniu lekarza okazało się, że serbski wynalazca nie żył już 

od dwóch dni. Miał osiemdziesiąt siedem lat. 

Umarł tak, jak żył – samotnie. Bez rodziny, przyjaciół i pieniędzy. 

Jak na ironię w starym hotelu New Yorker wciąż używany 

był prąd stały... 

Co intrygujące, już kilka godzin po orzeczeniu 

zgonu do pokoju weszli funkcjonariusze FBI i 

skonfiskowali część dokumentów zawierających 

opis wynalazków i nieskończone projekty Tesli 

(niektóre podpisane jako „sprawy rządowe”), 

a także jego aparaturę laboratoryjną. Dyrektor 

Federalnego Biura Śledczego, Edgar Hoover 

określił je jako ściśle tajne ze względu na 

naturę prac wynalazcy. Po latach dokumentacja 

została zwrócona, jednakże część osób 

znających Teslę, wśród nich jego siostrzeniec 

– Sava Kosanović, utrzymywało, że najbardziej 

tajemnicze projekty nigdy nie ujrzały już 

światła dziennego. 

To, co udało się odzyskać, wraz z urną z 

prochami Nikoli Tesli oglądać można w belgradzkim 

muzeum poświęconym wynalazcy. 

Tesla to wzorcowa, wręcz podręcznikowa 

postać szalonego naukowca, macierz, od 

której można robić tylko odbitki, za każdym 

razem stające się coraz mniej wyraziste. 

Człowiek nie tylko szalenie inteligentny i 

kreatywny, ale także Osobowość. Osobowość 

niebywale ekscentryczna, potrafiąca 

zamówić osiemnaście papierowych serwetek 

i wycierać każdy sztuciec po kolei – a przy 

tym niebywale charyzmatyczna i posiadająca 

bogate poczucie humoru, bawidamek bez 

damy, bogacz bez pieniędzy, wynalazca 

bez patentów, naukowiec bez dyplomu, 

lecz przede wszystkim wspaniały altruista i 

wizjoner. To postać, do której można tylko 

TEMAT NUMERU 

dążyć, postać, która rozprzestrzeniła określony wzorzec człowieka 

zajmującego się nauką w społecznym jej wymiarze sensu stricto. 

Tesla stał się uosobieniem elektryczności. Inspiruje nie tylko 

badaczy, ale także tych, którzy tworzą teksty kultury. Lista rzeczy 

nazwanych jego imieniem bądź odniesień intertekstualnych jest 

długa na kilkadziesiąt pozycji. Wcielił się w niego David Bowie, 

pojawił się on m.in. w grach „Assassin’s Creed II” i „Dark Void”, 

jego nazwiskiem zostały nazwane przedmioty w „Red Alert”, „Falloucie”, 

„Tomb Raiderze”, „Warhammerze 40k”, „Arcanum” czy 

„Return to Castle Wolfenstein”, jest bohaterem kilkunastu filmów, 

seriali i książek – nie tylko dokumentalnych, ale także fabularnych. 

Pozostaje nam tylko mieć nadzieję, że pamięć o nim będzie 

kultywowana, chociażby w obszernych tekstach popkultury. 

COŚ NA PROGU 25

TEMAT NUMERU 

MARCIN WAINCETEL 

Poza czasem, pomiędzy miejscami: 

Nieśmiertelność figury Golema 

Miasto legend 

Przemierzając ulice współczesnej Pragi, można 

odnieść wrażenie, że trafiliśmy do miejsca, którego urok 

najdobitniej przejawia się w jego historii, zachowanej wśród 

pereł architektury. Być może to właśnie dzięki doskonale 

zachowanej zabytkowej zabudowie stolicy Czech 1 miejscowe 

legendy oddziałują na zwiedzających z niesłabnącą siłą 

wyrazu. 

Dziać się tak może dlatego, że echo legend rozbrzmiewa 

choćby w salach Zamku Królewskiego, gdzie parano się 

niegdyś sztukami magicznymi i alchemią 2 , oraz w okolicy XVwiecznego 

zegara astronomicznego 3 usytuowanego na jednej 

ze ścian Ratusza Staromiejskiego w sercu Pragi. Wydaje się 

jednak, że melodia przeszłości najsilniej wygrywana jest na 

obszarze Josefova, dawnej dzielnicy żydowskiej, miejscu 

narodzin Franza Kafki, a także istnienia mitycznego Golema. 

Wsłuchajmy się więc nieco lepiej w tę klezmerską muzykę 

tradycji. 

Swój obecny wygląd Josefov zawdzięcza wielkiej 

przebudowie dzielnicy na przełomie XIX i XX wieku. 

Planowane zmiany miały zapewnić powstanie odpowiednich 

warunków do życia ówczesnych mieszkańców – centralna 

część miasta, w której znajdowało się getto żydowskie, 

była ogniskiem wielu chorób zakaźnych, a przeludnienie 

i brak kanalizacji stały się ostatecznym argumentem 

przemawiającym za rekonstrukcją zabudowy centrum. Choć 

1 W 1939 roku Praga została stolicą Protektoratu Czech i Moraw, co 

oznaczało włączenie do Rzeszy niemieckiej. Dosyć wstydliwa kapitulacja 

i poddanie bez walki zostało jednak zrekompensowane zachowaniem w 

praktycznie nienaruszonym stanie architektury miasta – od wczesnego 

gotyku aż po kubizm. 

2 Podania historyczne dowodzą, że cesarz Rudolf, człowiek naznaczony 

głębokimi zaburzeniami psychicznymi, usilnie starał się odnaleźć eliksir 

nieśmiertelności. W tym celu zatrudnił on na dworze królewskim 

angielskich okultystów i alchemików w osobach Johna Dee i Edwarda 

Kelleya. Powodowany obłędem XVI-wieczny władca stosunkowo mało 

troszczył się o polityczne losy królestwa Czech, więcej czasu poświęcając 

ezoteryce i mecenatowi nad kulturą. 

3 Jak głosi podanie, Mistrz Hanuš, będący twórcą Zegara Orloj, z chwilą 

ukończenia swojej pracy został oślepiony przez zbirów działających na 

zlecenie rajców miejskich, którzy w zazdrości obawiali się, że rzemieślnik 

może stworzyć podobny zegar dla innego miasta. Ponoć dokładnie w 

momencie śmierci mistrza zegar zatrzymał się na znak pożegnania 

swojego twórcy. 

asanacja praska (jak nazywa się tą radykalną przebudowę 

niektórych dzielnic Pragi) zasadniczo zmieniła wygląd 

okręgu żydowskiego, nie naruszyła przy tym charakteru 

wspólnoty i duchowej tkanki metropolii. Żyjąc dziś w dobie 

postępu i techniki, trudno jest się oprzeć wymowie starych 

legend, które ostały się w przekazach, między innymi na 

terenie Josefova. 

Mroczne, pełne tajemnic, bogate historycznie miasto, 

okazało się nad wyraz inspirujące dla pisarzy, mistyków, 

twórców filmowych, którzy w swoich opowieściach – 

najczęściej, choć nie tylko – spod znaku fantastyki grozy 

szczególnie chętnie wykorzystywali nieśmiertelną figurę 

Golema, magicznej istoty utworzonej z gliny na kształt 

człowieka. Chociaż najlepiej kojarzymy go z Josefovem, to 

jego wyobrażenie zawdzięczamy już starożytnym zapiskom, 

subtelnym wzmiankom w Biblii, a przede wszystkim Kabale. 

To prawda, że w obrębie tej mistyczno-filozoficznej szkoły 

judaizmu doszukiwanie się jednoznacznych i klarownych 

odpowiedzi może być niezwykle trudne – Kabała nie ma 

bowiem jednej doktryny, nie wykształciła też jednolitego 

systemu myślenia. Pewne jest jednak to, że między innymi 

tym tropem należy podążać na początku naszych rozważań. 

Istoty formowanie. Biblia, 

Talmud, Kabała 

Sama idea stworzenia Golema już z początku przykuwać 

może uwagę pewnym podobieństwem do biblijnego aktu 

stworzenia człowieka. Formowanie istoty ludzkiej przez 

Boga stoi jednak w zauważalnej opozycji do magicznej sztuki 

ożywienia istoty z gliny. Z jednej strony mamy przecież 

Boga-Stwórcę, z drugiej jedynie człowieka-odtwórcę. 

Przeciwstawienie nie wyklucza jednak wzajemnych powiązań. 

Co ciekawe, w Biblii odnajdziemy na przykład fragment z 

określeniem Adama jako Golema. W psalmie 139:16 mówi 

się o nim jako o Golemie w znaczeniu czegoś lub kogoś 

„pozbawionego formy”, wciąż „nie ukształtowanego”. 

26 COŚ NA PROGU

Dopiero boskie tchnienie życia sprawiło, że pierwszy 

człowiek stał się nefesz chaja, żywą duszą. Tej nigdy nie 

mógł posiąść magiczny stwór, którego gliniana struktura 

przypominała kształt człowieka, nie była jednak wypełniona 

ani psyche (gr. ψυχή – tchnienie, dusza, psychika), ani 

zdolnością mowy. 

Podobnie jest zresztą w przekazie zawartym na łamach 

Talmudu. W jednej z podstawowych (choć nie uznawanych za 

świętą) ksiąg judaizmu Golem nosi w sobie znaczenie czegoś 

„niedoskonałego”, o „bezkształtnej masie”. Właśnie tym miał 

być Adam w pierwszych 12 godzinach swojej egzystencji. 

Kolejne wzmianki? W duchu talmudycznej legendy zawarta 

jest także historia proroka Jeremiasza, który ponoć jako 

pierwszy miał się dopuścić rywalizacji z Najwyższym w 

dziele stworzenia. Jego twór, choć ożywiony, a w dodatku 

ze zdolnością mowy, przez większość mistyków bywa 

interpretowany jednak wyłącznie jako symboliczne znaczenie 

doświadczenia duchowego. 

Na podstawie takich informacji możemy rozrysować 

pewien teoretyczny szkic, który pozwoli nam zrozumieć 

naturę, a także formę nieboskiego stworzenia. Czym 

zatem jest Golem? Materialną formą, a może duchowym 

świadectwem? Zdaje się, że stanowi on pewne nieudolne 

wyobrażeniem istoty zbliżonej do człowieka – przynajmniej 

jeśli chodzi o sam kształt. Przekonaliśmy się już o tym, że na 

pewnym etapie tworzenia przez Boga określano tak między 

innymi biblijnego Adama. Akt tworzenia Golema naśladował 

akt boski. Figura istoty ożywionej z gliny jest zatem nade 

wszystko próbą stwórczych mocy ludzi. Mocy jednak tyleż 

potężnych, co ograniczonych. 

Historyczne podania wskazują, że to żydowscy duchowni 

byli w szczególny sposób predysponowani do tego, aby 

dokonywać takich magicznych prób. Najbardziej znany z 

nich, Jehuda Löw ben Bezalel z XVI-wiecznej Pragi nie był 

osamotniony w dążeniu zbliżenia się do Boga. Mnożyć tutaj 

można przykłady Rabbiego Rabhy, Rabbiego Zery, Ben Sira 

czy Szimona Maga 4 , tworzącego istoty ludzkie nie z ziemi, 

a z powietrza, a także wielu innych starających się odnaleźć 

w sobie pierwiastek kreacyjny. Golem był jednak istotą 

niedoskonałą, pozbawioną zdolności myślenia. Już wkrótce 

przekonamy się o tym, że jego główną rolą była przede 

4 Wyczerpująco i niezwykle fachowo pisze o tych postaciach 

Gershom Scholem w swojej książce „Kabała i jej symbolika”. Za 

życia (1897-1982) Scholem, badacz żydowskiego mistycyzmu, filozof 

i profesor Uniwersytetu Hebrajskiego w Jerozolimie, był uznawany za 

niekwestionowany autorytet w dziedzinie mistyki żydowskiej. 

TEMAT NUMERU 

wszystkim bądź to obrona, bądź to usługiwanie swojemu 

mistrzowi. Nieobliczalna siła stwora stawała się jednak zbyt 

często niebezpieczna dla zwykłych śmiertelników. Owa potęga 

okazywała się dla nich czymś zgubnym i unicestwiającym. 

Czy zatem mamy tu do czynienia z sugestywna przestrogą 

przed zabawą w Boga? 

Nie ulega wątpliwości, że pomimo podobnych przesłanek 

właśnie takiej boskiej mocy poszukiwał u siebie dr Wiktor 

Frankenstein ze słynnej powieści Mary Shelley. Autorka przy 

tworzeniu swojej kultowej książki była ponoć zainspirowana 

legendami o Golemie, zwłaszcza jedną, spisaną piórem 

Jakuba Grimma. Z gruntu podobnie jawi się także historia 

o Homunkulusach (łac. homunculus – „człowieczek”), 

karzełkowatych postaciach, które średniowieczni alchemicy 

próbowali stworzyć w sposób sztuczny, za pomocą korzenia 

mandragory. Z wrodzoną niedoskonałością Homunculusy 

próbowały stać się w pełni podobnymi do człowieka, 

co zazwyczaj kończyło się śmiercią poprzez zwiędnięcie 

rośliny, z której wyrosła owa karłowata, tajemnicza istota. 

COŚ NA PROGU 27

TEMAT NUMERU 

Homunkulusy 5 , kamień filozoficzny, Golem. Problem 

transmutacji, a więc przemiany jednej rzeczy w inną, 

funkcjonował w obrębie różnych epok, a także miejsc na 

mapie świata. W tym jednak momencie nasze myśli powinny 

zostać skierowane do słowiańskich krain, gdzie mit i legenda 

zdają się wyjątkowo żywotne w myśleniu o fantastyce. 

Czesko-polski stwór 

Najbardziej znaną legendą poświęcona zagadkowej 

postaci Golema jest ta, która mówi o stworzeniu go przez 

rabina Jehudę Löw ben Bezalela z Pragi (wedle niektórych 

podań urodzonego w Poznaniu). Gdy w drugiej połowie XVI 

wieku ataki na praskich Żydów spotęgowały się za sprawą 

plotek o uprawianiu okultyzmu i bezbożnych praktyk, rabin 

Bezalel postanowił ulepić z gliny wielką postać podobną 

do człowieka, ożywioną za pomocą rytualnych modłów. 

Niewiarygodna siła łączyła się w nim z nieobliczalnością, 

dlatego też obrona uciśnionych zebrała krwawe żniwo z 

dwóch stron konfliktu. Pewnego dnia rabin Bezalel stracił 

panowanie nad swoim Golemem. „Żywe dzieło” wpadło 

w szał, zabijając wszystkich ludzi, którzy stanęli na jego 

drodze. Jedyną metodą na poradzenie sobie z potworem 

było usunięcie z glinianego ciała tabliczki z zaklęciem 

ożywiającym. Inna wersja mówi o tym, że metodą na 

zniszczenie istoty było usunięcie jednej z liter spisanych na 

pergaminie włożonym w usta Golema. Pierwotne Emet (w 

5 Legenda o średniowiecznych karłach zawarta jest także chociażby 

w „Fauście” Goethego, gdzie jeden zostaje stworzony przez starego 

mędrca Wagnera, ucznia Fausta. To ciekawe, w jaki sposób element 

magiczny, wywodzący się z folkloru i dawnych wierzeń przenika do 

świata tak zwanej literatury wysokiej, tutaj reprezentowanej akurat przez 

dramat. 

języku hebrajskim ‏,תמא co oznacza prawdę) zamieniano na 

samo met (w języku hebrajskim תמ znaczy „śmierć”). 

Czeska legenda w masowej wyobraźni funkcjonuje jako 

jedna z najbardziej znanych w tej części Europy. Warto jednak 

zwrócić uwagę, że ma ona w sobie także pewne polskie wątki. 

Inną kwestią jest istnienie innej, rodzimej przypowieści o 

stworzeniu tej magicznej istoty. 

Niektóre źródła wskazują na to, że rabin o nazwisku 

Jehuda Loew ben Becale urodził się w Poznaniu, gdzie 

przez pewien krótki okres piastował urząd naczelnego rabina 

Polski. Uważany za mistrza Kabały, sztuki tajemnej, swoich 

pierwszych magicznych prób dokonywał już na terenie 

Polski. Pod jego wrażeniem był zresztą wspomniany już 

czeski władca Rudolf II – ten sam, który na swoim dworze 

pragnął zdobyć nieśmiertelność zaklętą ponoć w kamieniu 

filozoficznym. 

Jak się jednak okazuje, mgła ezoterycznej tajemnicy 

spowiła w tamtym okresie także polskie miasto Chełm. 

To właśnie tam Eliasz ben Jehuda, znany jako Baal-Szem, 

duchowny obeznany z magicznymi praktykami, zdołał ponoć 

stworzyć człekopodobną istotę z gliny. Według legendy stwór 

był nie tylko pracowitym sługą, ale i obrońcą chełmskich 

Żydów przed atakami miejscowych chrześcijan. Uczeni 

historycy zdają się sugerować, że związki pomiędzy polską 

a czeską legendą nie są bezpodstawne. Prawdopodobnie to 

właśnie legenda z Chełma została przeszczepiona na grunt 

Pragi, gdzie Eliasza zamieniono na bardziej rozpoznawalnego 

rabina Löwa. 

Naturalnie doszukiwanie się ziarenek prawdy w 

legendach jest zadaniem tak trudnym jak szukanie 

jednoznacznych odpowiedzi w manuskryptach Kabały. To, 

28 COŚ NA PROGU

że podanie o praskim Golemie zostało spopularyzowane 

w tak dużym stopniu, wiąże się z tym, co zasygnalizowane 

zostało już na początku rozważań. Echa legend potrzebują 

miejsc, w których mogą rozbrzmiewać. Takie okoliczności na 

pewno sprzyjają w Pradze, gdzie Synagoga Staronowa wciąż 

funkcjonuje jako swoisty grób stwora, którego szczątki mają 

być przechowywane jako pamiątka, użyte zaś ponownie w 

momencie, gdy naród Żydowski spotka zagrożenie. Chełmska 

świątynia, rozsławiona po części przez Baal-Szema, przestała 

zaś istnieć w 1941 roku w trakcie działań wojennych. Stąd 

też w pamięci pielęgnujemy głównie tylko jedną, czeską 

wersję tej przypowieści. Szczęśliwie, powracano do niej 

niejednokrotnie. Na własny użytek Golema chciało ożywić 

bowiem tak literatura, jak i kino. 

Szatan z Pragi ojcem 

kolejnego Golem 

Twórcą najlepiej kojarzonym z Pragą jest dzisiaj Franz 

Kafka. Niemieckojęzyczny pisarz spędził w niej całe życie, 

pozostawiając po sobie literackie dziedzictwo, z którego 

najlepiej kojarzymy i wyodrębniamy postać jednostki 

będącej w wiecznym poczuciu zagrożenia wynikającego z 

otaczającego świata, jak w słynnym „Procesie”. Stosunkowo 

mało mówi się wciąż jednak o tym, że tuż przed Kafką – 

zwłaszcza jeśli chodzi o krytykę opresyjnego aparatu państwa 

– był inny osobliwy twórca zamieszkujący dzisiejszą stolicę 

Czech. 

Gustav Meyrink. Ekscentryczny Austriak, dandys, mistyk, 

twórca, który na początku kariery zawodowej zajmował się 

TEMAT NUMERU 

bankowością, do Pragi przeniósł się w 1884 roku. Mając 16 

lat, szybko nawiązał kontakty z tamtejszym środowiskiem 

literackim, zaczynając rozumieć, że artystyczna ścieżka daje 

mu zdecydowanie więcej satysfakcji niż przesiadywanie 

w ciasnych, krępujących wyobraźnię murach instytucji 

związanych z finansjerą. Będąc urzędnikiem, po godzinach 

pracy prowadził jednak życie zawadiaki, dandysa, któremu 

nie obce są uciechy cielesne – miał zatargi z prawem, a także 

okresy poszukiwania duchowych doświadczeń. Meyrink 

został wtajemniczony w Kabałę, interesował się wiedzą 

wedyjską i okultyzmem. Rozdźwięk pomiędzy realnością a 

fantazmatami i szalonymi ideami zauważalny był przez to nie 

tylko w życiu, ale później także w sztuce praskiego artysty. 

Na początku swoim piórem oddawał on hołd klasykom 

powieści grozy i fantastyki. Makabreska, czarny humor i 

nastrój niesamowitości odsyłały do twórczości Edgara Allana 

Poe’ego i E.T.A. Hoffmanna. Z czasem Meyrink wypracował 

jednak własny styl opowieści, często powracając do klimatu 

starej i mrocznej Pragi. Musiała wywrzeć ona na niego 

niepomierny wpływ, skoro powracał do niej często, pomimo 

tego że jego najbardziej znane dzieła powstały w Szwajcarii 

i Bawarii. Najbardziej dojrzałe próby literackie udało mu 

się zaprezentować jako przedstawicielowi ekspresjonizmu, 

powszechne uznanie zyskał zaś dzięki powieściom „Noc 

Walpurgii” 6 i „Golem”. 

W tej ostatniej autor zasięgnął do dobrze już nam znanej 

legendy o Golemie, stworzonej w XVI-wiecznej Pradze przez 

6 W tym miejscu znów kłania nam się nobliwy staruszek, Johann 

Wolfgan von Goethe. To właśnie dzięki jego „Faustowi” do masowej 

świadomości trafił wizerunek góry Brocken, miejsca sabatu czarownic 

odbywającego się w noc z 30 kwietnia na 1 maja, którego obchodom 

przewodziła nordycka bogini śmierci Hel. 

COŚ NA PROGU 29

TEMAT NUMERU 

Atanazy Pernat, zwyczajny rzemieślnik mieszkający na 

Kogucim Zaułku w Praskim getcie. W młodości uleczony z 

załamania nerwowego dzięki hipnozie, nie posiada on jednak 

żadnych wspomnień związanych z dzieciństwem, rodziną czy 

tajemniczym wypadkiem... 

Dalej Meyrink daje upust swojej wyobraźni, osaczając 

nas gęstą oniryczną atmosferą. Zagadkowa postać o 

niemożliwej do zapamiętania twarzy, kobieta fatalna, mord 

jednego z przedstawicieli mniejszości żydowskiej, wizja 

olbrzymiej postaci stworzonej ze spiżu... Niesamowitość goni 

niesamowitość, a kluczem do zrozumienia tej prozy zdaje 

się być akceptacja tego, że magiczność i nadnaturalność 

przejawia się w stosunkowo małych rzeczach, a także tym, 

co nie do końca jasne. 

Golem w ujęciu Szatana z Pragi, jak bywał nazywany 

Meyrink, to twór, który zrywa z klasycznym wyobrażeniem 

Golema jako bezwolnej glinianej figury, zdolnej jednak do 

szaleńczego aktu przemocy względem swoich stwórców. Ten 

Golem nosi w sobie znamiona człowieka, istoty rozumnej. 

Jak się okazuje, trend zapoczątkowany przez austriackiego 

twórcę okazał się wyjątkowo żywotny. Nie tylko za sprawą 

cielesnej powłoki, ale i ludzkiego, choć wciąż tajemniczego 

charakteru. Ciekawy przykład takiej interpretacji powstał 

na gruncie polskiej kinematografii z lat 80. Nim przyjrzymy 

się jednak filmowi Piotra Szulkina, odwiedźmy najpierw 

niemieckie krainy z początku XX wieku. 

rabina i alchemika ben Becalela. Książkę wydaną w 1915 roku 

można zaliczyć przede wszystkim do nurtu egzystencjalizmu, 

chociaż umiejętnie akcentowane elementy z fantastyki grozy 

sprawiają, że lekturę można odczytywać na co najmniej 

kilku poziomach interpretacyjnych. Jednym z nich jest 

między innymi motyw sobowtóryzmu, a więc współistnienia 

ducha-bliźniaka, persony o czarnym charakterze, a także 

wyobrażenie o mieście-więzieniu z wyjątkowo opresyjną 

atmosferą. 

Literacka wersja „Golema” jawi się jako twór niezwykle 

skomplikowany. Mamy przełom XIX i XX wieku, gdy 

nieznany z imienia bohater przyjeżdża do Pragi. Zwiedzając 

miasto, w jednej ze starych kamienic odnajduje on kapelusz 

z metką, na której widnieje imię i nazwisko właściciela – 

Atanzaego Pernata. Po zapadnięciu w sen bohater nie spotka 

się już jednak z czytelnikami, a jego miejsce zajmuje właśnie 

Kinematograficzne 

monstrum 

Na celuloidowej taśmie obecność Golema znana jest 

bodaj najbardziej dzięki niemieckiemu ekspresjonizmowi, 

w obrębie którego funkcjonowały dwa wyraźne nurty 

opowiadania historii. Kammerspiel, gatunek dramatu 

kameralnego, ze swoją społeczno-psychologiczną 

tematyką ze zrozumiałych powodów będzie nas nieco mniej 

interesować. Skierujmy uwagę na nurt fantastyczny, w którym 

prym wiedzie horror. 

Tajemniczość, demoniczny orszak zjaw, wampirów, 

duchów, nawiązania do literatury okresu romantyzmu 

– w takiej recepcie upatrywano sukcesu na stworzenie 

interesującego widowiska filmowego. Wśród tak znanych 

30 COŚ NA PROGU

filmów 7 jak „Nosferatu – symfonia grozy” (1922) w reżyserii 

Friedricha Wilhelma Murnaua czy „Gabinet doktora Caligari” 

(1919) Roberta Wiene wyróżnić należy również obrazy Paula 

Wegenera, twórcy nieformalnej trylogii z Golemem w roli 

głównej. Dwie pierwsze części składowe niestety zaginęły 

podczas II wojny światowej. Mowa tu o „Golemie” (1915), 

a także „Golemie z tańczącą dziewczyną” (1917). Filmem 

wieńczącym był „Golem” (1920), odwołujący się do praskich 

legend o rabinie Bezalelu i jego glinianym słudze. 

W swojej produkcji z 1920 roku Wegener odpowiadał 

zarówno za reżyserię i scenariusz, jak i za rolę Golema. 

Filmowa interpretacja żydowskiej legendy to ciekawa wizja 

świata, w którym rzeczywistość swobodnie miesza się z 

fantastyką ożywioną za pomocą magicznych formuł ujętych 

z manuskryptów Kabały. Obraz z wątkiem miłości chłopaka 

z wyższych sfer do ubogiej dziewczyny, a także zarysowanie 

konfliktu pomiędzy dobrymi Żydami i złą arystokracją może 

się jednak podobać, zwłaszcza dzięki efektom plastyczności, 

intrygującemu światłocieniowi, dobrze znanym sztuczkom 

scenograficznym z pełnymi krzywizn figurami budynków 

łamiącą się zewsząd perspektywą odzwierciedlającą 

irracjonalny charakter samej opowieści. 

Powyższy film to doskonały reprezentant gatunku. 

Choć dziś może odrzucać przez swoją archaiczną formę i 

stosunkowo prostą narrację, nie można mu odmówić, że to 

między innymi dzięki niemu w masowej świadomości Praga 

na dobre skojarzona została z miejscem narodzin Golema. 

Gliniane dziecko już wkrótce zyskało własną świadomość i 

swoistą autonomię w świecie fantastyki. 

Golem z polskiej komuny 

Alternatywna historia świata... 

W 1941 roku po atomowym kataklizmie na ziemi 

zapanował chaos. Kilkadziesiąt lat po wojnie nuklearnej życie 

całych społeczeństw musiało zostać zreorganizowane na 

nowo. Świat zdominowany został przez systemy totalitarne, 

a wolność jednostki potraktowana jako abstrakcyjny i 

z gruntu niebezpieczny wymysł. Nad ludzkością wciąż 

majaczyła groźba biologicznego wyginięcia. Siła postępu 

7 Oczywiście w poczet dorobku horrorów z ekspresjonizmu 

niemieckiego zaliczyć należy także kilka innych wybitnych filmów. 

„Metropolis”, „Doktor Mabuse” czy „Gabinet figur woskowych” to 

tylko niektóre z nich. Na potrzeby wywodu wskazałem jednak jedynie 

najbardziej znane i kojarzone tytuły. Do własnych odkryć z tego okresu 

kinematografii zachęcam już na własną rękę. 

TEMAT NUMERU 

mierzono przez eksperymenty medyczne mające na celu 

udoskonalenie człowieka. Recepta była prosta – zniszczenie 

szkodliwego elementu, tych cech osobowości, przez które 

poszczególne osoby nie potrafiły przystosować się do norm 

życia społecznego. 

W tej smutnej, antyutopijnej rzeczywistości odnajdziemy 

głównego bohatera filmu, Pernata. Ten everyman zostaje 

poddany skomplikowanym zabiegom mającym wyplenić z 

jego świadomości jakiekolwiek ziarenko buntu. Pozbawiony 

pamięci i wolnej woli, wraca on do mieszkania w kamienicy 

zamieszkanej przez ludzi o żydowskich imionach. Urodziwa 

Rozyna, tajemnicza Miriam czy Holtrum, którego nadrzędnym 

celem staje się uformowanie człowieka idealnego – losy tych 

postaci stały się matrycą fabularną dla najważniejszych 

wydarzeń w filmie. 

Piotr Szulkin, polski reżyser, scenarzysta, plastyk, 

swoim „Golemem”, zrealizowanym w 1978 roku, dał wyraz 

i świadectwo epoki, w której żył. Polski komunistycznej, 

której charakter mógł być sugestywną inspiracją dla świata 

przedstawionego. Dzieło, które jest częścią nieformalnej 

tetralogii 8 , jest oczywiście inspirowane starymi praskimi 

podaniami, w największym stopniu bazuje ono jednak na 

powieści Meyrinka. Choć zasadniczej zmianie uległ anturaż, 

to wymowa o opresyjnym działaniu państwa i osaczeniu 

jednostki pozostała utrzymana w duchu dzieła Szatana z 

Pragi. Jest to jednak film, który w wyjątkowo intensywnym 

świetle stawia protagonistę, będącego połączeniem tradycji i 

nowoczesności, legend i fikcji naukowej. 

Golem w takiej interpretacji jest już nie tyle sługą, ile 

niewolnikiem na usługach państwa. Nawet wspomniana 

przeze mnie wcześniej mowa i świadomość zdają się być 

jedynie pretekstem, że oto mamy do czynienia z człowiekiem 

wolnym. Odegrany przez Marka Walczewskiego Pernat gubi 

się w labiryncie totalitaryzmu. Jest to jednak totalitaryzm 

– nazwijmy go umownie – naukowy, gdzie wiodącą rolę 

pełnią właśnie naukowcy. Naukowcy szaleni, owładnięci ideą 

transhumanizmu. Użycie biotechnologii, nanotechnologii, 

neurobiologii – wszystko to ma na celu przezwyciężenie 

ludzkich ograniczeń. Ponownie odnajdziemy tutaj zatem 

8 „Golem” (1978), „Wojna światów – następne stulecie” (1981), „Obi, 

o-ba. Koniec cywilizacji” (1984), „Ga, ga. Chwała bohaterom” 

(1985) – filmy składające się na tetralogię przyniosły autorowi sukces i 

uznanie między innymi na zagranicznych, prestiżowych festiwalach kina 

gatunkowego. Dla przykładu „Golem” uzyskał wyróżnienie FIPRESCI 

Międzynarodowego Festiwalu Filmów Fantastycznych w Madrycie dla 

osoby reżysera. Warto odnotować, że scenariusz powstał we współpracy 

z cenionym polskim krytykiem filmowym, Tadeuszem Sobolewskim. 

COŚ NA PROGU 31

TEMAT NUMERU 

chęć zbliżenia się do boskiego aktu stworzenia. Materią 

nieożywioną, którą postanowiono pobudzić magicznym 

tchnieniem, jest w tym przypadku jednak człowiek, magiczną 

formułą zaś... nauka. 

To prawda, że Szulkin odżegnuje się od tego, jakoby 

stworzył film z gatunku science fiction. Poddany takiej 

recepcji broni się jednak w sposób więcej niż zadowalający. 

Fantastyczne wątki przeniesione w przyszłość, wspomniany 

transhumanizm, szaleni naukowcy, a także odwołania 

się do modernistycznej powieści Meyrinka czy legendy 

rabinistycznej (postać czarnego golema, dłoń z tajemniczą 

kartką jako język z magiczną formułą), a i wreszcie szaleńczy 

i krwawy bunt... Wszystko składa się na obraz, który przez 

dobrze znany mit odsyła nas do nieśmiertelnej figury 

golema. Istniejącej na dobrą sprawę poza czasem i pomiędzy 

miejscami. 

Popularność glinianej 

istoty. Golem jakiego nie 

znamy (?) 

Figura Golema funkcjonuje jako istota zawierająca w 

sobie źródło zarówno buntu, jak i poddaństwa. 

Magii i nauki. Grozy i współczucia. W przypadku 

tych rozważań nie można oczywiście zapominać 

o ważnej opozycji boskie-ziemskie, to przecież 

z pogranicznego miejsca wzajemnego ścierania 

się tych sił starzy rabini zdolni byli ożywiać 

glinianego człowieka. 

Właśnie w plastycznej materii, z której 

sformowany jest Golem, przejawia się jego 

największa siła wyrazu, budująca popularność 

mitu. Znany od czasów starożytnych, pojawiający 

się w Księdze Ksiąg i mistycznych tekstach 

judaizmu, przetacza się także przez średniowiecze 

i epoki późniejsze, aby na dobre zadomowić 

się we współczesności. Początkowo przekaz 

ustny, później pisemny, a także audio-wizualny, 

udowodnił, że Golem to figura uniwersalna, 

który przyjmuje się na gruncie różnych sztuk i 

epok historycznych. Fantastyka zdaje się być 

wyjątkowo troskliwa i wciąż pełna uwagi dla 

swojego dziecka złożonego na strychu jednej z synagog w 

czeskiej Pradze. 

Powyższa podróż do krainy przepełnionej oniryzmem i 

duchem Kabały nosi w sobie naturalnie znamiona osobistego 

wyboru. Wydaje się jednak, że poszczególne przykłady są 

powodowane nie tylko indywidualnym gustem, ale pewną 

transparentnością. Stare żydowskie legendy, tajemnicza 

Praga, ekspresjonizm niemiecki to tropy tak oczywiste, jak 

i niezbędne przy odtwarzaniu przypowieści o stworze z gliny. 

A gdzie szukać jego kolejnych śladów? Choćby u 

mistrza Lema i w jego zbiorze opowiadań „Golem XIV”, 

gdzie sztuczna inteligencja ewoluowała do poziomu dalece 

przewyższającego ludzkie możliwości. Albo u Jamesa 

Camerona i w jego kultowym „Terminatorze”, gdzie 

rolę mitycznego obrońcy, ale i mściciela pełni android 

z przyszłości. Zmienia się formuła opowieści, jej styl, 

często gatunek, wydaje się jednak, że trwałość posągu 

ożywionego niegdyś przez rabina Jehudę Löw ben Bezalela 

z Pragi obliczona jest jeszcze na bardzo długi czas. Legenda 

rozbrzmiewa ponoć najlepiej w starych murach, jej echo 

najdobitniej rozchodzi się jednak w wyobraźni człowieka. A 

ta, jak wiadomo, to przecież prawdziwa studnia bez dna... 

Marcin Waincetel 

32 COŚ NA PROGU

TEMAT NUMERU 

731 

PAULINA ANACKA 

BADANIA NAD CHOROBAMI TAKIMI 

JAK WĄGLIK, CHOLERA CZY DŻUMA. 

WIWISEKCJE, ABORCJE, EKSPERYMENTY 

POLOWE, OKRUTNE ZABIEGI 

WYKONYWANE BEZ ZNIECZULENIA. 

PRODUKCJA BRONI BIOLOGICZNEJ, DO 

DZISIAJ SPOCZYWAJĄCEJ W SKŁADACH 

UKRYTYCH POD ZIEMIĄ. 

WITAMY W JAPOŃSKIEJ JEDNOSTCE 731 

KONTEKST HISTORYCZNY: ZARZEWIE KONFLIKTU 

Postępująca dehumanizacja. Zbrodnie, u których podstaw 

leży ideologia zakładająca wyższość jednej nacji na inną. Podział 

na podludzi i nadludzi. Wątpliwe moralnie eksperymenty z 

wykorzystaniem materiału ludzkiego. Konflikt zapoczątkowany 

dążeniami do ekspansji na większą część kontynentu. Nie brzmi 

przypadkiem znajomo? Jeśli popatrzeć przez pryzmat historyczny, 

automatycznym skojarzeniem jest działalność III Rzeszy podczas 

II wojny światowej. Słusznie – jednak mało znanym faktem jest, 

że podobne zdarzenia miały miejsce właściwie równocześnie 

na terytorium Azji. Zaskoczenie może wywołać także fakt, że 

agresorem była rozrzucona na wyspach niewielka Japonia, ofiarą 

zaś chiński moloch. Z racji pewnego powinowactwa ideologicznego 

nikogo nie powinno więc już dziwić przystąpienie Japonii do Państw 

Osi – gdzie wraz z Włochami i nazistowskimi Niemcami toczyła 

walkę z aliantami. Zacznijmy jednak od początku. 

W latach 1904-1905 dochodzi do wojny pomiędzy Imperium 

Rosyjskim a Cesarstwem Japońskim. Kością niezgody okazuje się 

walka o wpływy w obszarze Dalekiego Wschodu. Japonia, dzięki 

fanatyzmowi swoich żołnierzy oraz inteligentnym działaniom 

marynarki, zwycięża, tym samym zahamowując rozwój rosyjskiej 

ekspansji na Azję Wschodnią. Taki rozwój sytuacji ma jeszcze jedną 

poważną konsekwencję, która później zaważy o dalszych losach 

konfliktów zbrojnych w tym zakątku świata. Niedługo potem 

Japonia stopniowo przejmuje Mandżurię. 

Mandżuria jest jedną z krain leżących na północnym wschodzie 

Chin. Od Japonii oddziela ją zaledwie wąskie pasmo morskie, jednak 

nie tylko atrakcyjność geograficzna wpływa na jej ogólną wartość. 

Dużą rolę odgrywają bogactwa naturalne tych ziem, takie jak ropa 

naftowa, węgiel kamienny, rudy żelaza czy boksyt. 

Porażające wrażenie wywierają wyznania uczestników konfliktu 

stojących po stronie japońskiej. Niejednokrotnie przyznają, 

że w ówczesnym okresie wszczęcie wojny wydawało się wręcz 

błogosławieństwem: Japonia była przeludnionym krajem o niewielkiej 

powierzchni z niestabilną sytuacją ekonomiczną. W tej perspektywie 

Mandżuria jawiła się jako kraina mlekiem i miodem płynąca. 

Wraz z końcem konfliktu japońsko-rosyjskiego Kraj Kwitnącej 

Wiśni otrzymuje częściowe wpływy w Mandżurii oraz Korei. W 1931 

roku dochodzi do operacji pod fałszywą flagą – sprowokowanego 

przez Amię Kwantuńską 1 incydentu mukdeńskiego, aktu 

wysadzenia części Kolei Południowomandżurskiej, który staje się 

pretekstem aneksji terytorium mandżurskiego i wykształcenia 

sztucznego, marionetkowego tworu nazwanego Mandżukuo. Od tej 

chwili akcja zaczyna nabierać tempa. Za bezpośrednią przyczynę 

1 Oddział armi japońskiej stacjonujący najpierw w Korei, a potem 

w Mandżukuo. 

COŚ NA PROGU 33

drugiej wojny japońsko-chińskiej uznaje 

się zdarzenie nazywane „incydentem 

na moście Marco Polo” w 1937 roku. 

Pomiędzy siłami zbrojnymi obu krajów 

rozgrywa się wówczas bitwa. Wywołana 

atakiem japońskim kontrofensywa Chin 

staje się przyczyną późniejszego zajęcia 

Pekinu, a potem także dalszej części kraju. 

Rok później w pobliżu miasta Harbin powstaje jednostka 731. 

LICZBA DIABŁA 

Jednostka 731, wraz z analogicznymi ośrodkami prowadzącymi 

działalność badawczą na terenie podbitej Mandżurii, jest dla 

obywateli Chin synonimem tego, czym dla nas są rosyjskie Gułagi 

czy nazistowskie obozy koncentracyjne. Jednocześnie bywa ona 

pomijana i marginalizowana przy okazji rozliczeń wojennych. 

Kontrowersje budzi przede wszystkim zmowa milczenia zawarta 

przez Japonię i Stany Zjednoczone. Z tego powodu przez dziesiątki 

lat świat nie miał prawa dowiedzieć się o tym, jakie eksperymenty 

przeprowadzali Japończycy, natomiast władze amerykańskie miały 

swobodny dostęp do pozostałych materiałów dokumentujących 

wyniki badań. Co tak naprawdę działo się w kompleksie, który w 

dokumentach figurował pod enigmatycznym tytułem „Naczelnego 

Biura Zapobiegania Epidemiom i Departamentu Oczyszczania 

Wody Armii Kwantuńskiej”? 

Pomysł utworzenia oddziału zajmującego się w głównej mierze 

studiowaniem możliwości wykorzystania broni biologicznej 

wychodzi od japońskiego mikrobiologa, dr Shiro Ishii, który 

równocześnie staje się jego zarządcą i pełni tę funkcję – oprócz 

przerwy w latach 1942-1944 – aż do zakończenia działalności 

kompleksu w 1945 roku. 

W tym dwuletnim okresie zostaje on odsunięty od badań z 

powodu kontrowersji, które wybuchły w chwili ucieczki więźniów. 

Dowództwo japońskie nie mogło sobie pozwolić na ujawnienie 

rzeczywistego charakteru jednostki, a takie zagrożenie niosły za 

sobą ewentualne zeznania zbiegów. W wyniku śledztwa zostaje 

ujawnione, że pod władzą doktora Ishii szerzy się korupcja. 

W świetle postawionych mu zarzutów zostaje zdegradowany i 

usunięty z jednostki, jego miejsce zaś zajmuje dr Masaji Kitano. 

Kiedy w wyniku obmyślonych przez niego eksperymentów 

polowych ginie niemal dwa tysiące japońskich żołnierzy, a 

Japonia zaczyna przegrywać na frontach II wojny światowej, 

Ishii wraca do łask. 

731, tak samo jak pozostałe placówki, znajdowały się 

pod nadzorem policji wojskowej Kempeitai, odpowiedzialnej 

jednocześnie za dostarczanie „materiału ludzkiego”. W 

miejscowym żargonie osoby poddawane eksperymentom były 

pogardliwie określane jako maruta – co oznacza kłodę. Transport 

„kłód” odbywał się za pomocą pozbawionych okien pociągów. 

Niekiedy policja otrzymywała specjalne zlecenia, w ramach których 

„kłody” musiały być odpowiednio 

sprofilowane pod względem płci, 

wieku i rasy. Najczęściej byli to 

więźniowie pochodzenia chińskiego, 

mandżurskiego, koreańskiego, nawet 

rosyjskiego, rzadziej Amerykanie i 

Europejczycy. Po dotarciu na miejsce 

zamykano ich początkowo w twierdzy Zhongma, a następnie w 

Pingfang. Nikomu poza paroma zbiegami nie udało się przeżyć 

pobytu w jednostce. Szacuje się, że podczas całej działalności 

ośrodka zginęło od trzech do dwudziestu tysięcy ludzi. 

Organizacja wewnętrzna była prosta: podział na osiem 

odrębnych podjednostek. Poszczególnym wydziałom przydzielony 

został inny zakres obowiązków. Wydział pierwszy odpowiadał 

za badania nad chorobami, które miały stanowić formę broni 

biologicznej: dżumą, cholerą, tyfusem, wąglikiem i gruźlicą. 

Sektor drugi odpowiadał za próby polowe broni biologicznej, 

trzeci – produkcji pocisków o wsadzie biologicznym, w czwartym 

zajmowano się z kolei wytwarzaniem pozostałych rodzajów tejże 

broni. Wydziały oznaczone numerami od piątego do ósmego 

regulowały kwestie związane z przeszkoleniem przyszłych 

pracowników, administracją oraz wyposażeniem. Pełen rozmiar 

agregatu wynosił sześć kilometrów kwadratowych. Jakim cudem 

przedwsięziecie podobnego formatu mogło być utrzymywane 

przez tyle lat w tajemnicy? 

DZIAŁALNOŚĆ JEDNOSTKI 731 

Podstawowym celem działalności oddziału były badania nad 

bronią biologiczną. Jeńców zarażano, aby sprawdzić, ile czasu 

zajmuje doprowadzenie do ich śmierci; nieliczne jednostki, którym 

udawało się przetrwać, poddawano wiwisekcji lub na zasadzie 

„recyklingu” przeznaczano na dalsze eksperymenty. Wiwisekcja – 

zabieg na żywym organizmie bez użycia środków znieczulających 

– była zresztą jedną z najczęściej powtarzanych operacji. Użycie 

znieczulenia mijało się z celem, ponieważ badaniom podlegały 

naturalne reakcje organizmu, które środki farmakologiczne mogły 

wypaczyć bądź też całkowicie stłumić. Badanych przywiązywano 

do stołów, usypiając jedynie chloroformem. Często pobierano 

organy do przeprowadzania dalszych badań lub umieszczano je w 

formalinie. Relacje świadków mówią o słojach z mózgami, płucami, 

płodami, niekiedy nawet całymi ludźmi. Operacje przebiegały 

w różnoraki sposób, w zależności od tego, co chcieli osiągnąć 

lekarze. Dlatego na przykład wycinano więźniowi żołądek, 

aby następnie połączyć jego przełyk bezpośrednio z jelitami; 

dokonywano amputacji kończyn, które potem przyszywano z 

drugiej strony i obserwowano, czy się zrosną; usuwano fragmenty 

poszczególnych narządów wewnętrznych. W ostatnim roku działań 

jednostki przywrócony na stanowisko dr Shiro Ishii wspinał się w 

tej materii na wyżyny okrucieństwa. Zabiegi wykonywano na 

osobnikach różniących się specyfikacją biologiczną, niezależnie od 

34 COŚ NA PROGU

wieku i płci, nie szczędząc przy tym dzieci ani ciężarnych kobiet. 

Byli pracownicy jednostki wspominają, że w miarę postępowania 

zaszczepionych chorób nie byli w stanie rozpoznać jeńców. 

Innym znaczącym filarem prac były badania dotyczące odmrożeń 

prowadzone w najchłodniejszych okresach roku. Odmrożenia 

stanowiły poważny problem żołnierzy na froncie, dlatego japońscy 

badacze poświęcili wiele uwagi, aby spróbować wynaleźć specyfik 

mający wspomóc ewentualne leczenie tej dolegliwości. Ofiary były 

wyprowadzane na zewnątrz w przeraźliwy mróz, gdzie zmuszano 

je do zanurzania rąk w wodzie aż do momentu, w którym 

ulegały zupełnemu zamarznięciu. Niepokornym nieszczęśnikom 

pomagano siłą. Podobne doświadczenia były prowadzone pod 

kątem odmrożeń nóg – wówczas jeńcom nakazywano stanie 

boso na śniegu. Stan tkanki oceniano, opukując ją co pewien czas 

deseczką: w momencie kiedy ciało zaczynało wydawać dźwięk 

zbliżony do kawałka drewna, można było przystępować do 

dalszych czynności. Istniały dwie drogi kontynuacji doświadczenia. 

Pierwsza wersja zakładała stopniowe rozmrażane kończyn, 

a następnie zdjęcie ciała z kości w pełni przytomnej ofiary, 

druga – uderzanie weń pałkami do chwili, kiedy pokruszą się i 

odpadną na podobieństwo sopli lodu. Poddawani tym praktykom 

ludzie nie krwawili ani też nie umierali od razu, chociaż ból 

temu towarzyszący był zapewne nie do opisania. W większości 

wypadków ofiarom udawało się przeżć do tygodnia, kiedy to 

umierali na gangrenę. W pamięci świadków pozostał wyraźny 

obraz tych ludzi: ich kończyny były wręcz czarne albo w dużej 

części pozbawione mięśni i skóry. 

Więźniowie byli także zamykani w komorach dekompresyjnych w 

celu sprawdzenia, jakie wartości ciśnienia są wystarczające do zabicia 

człowieka – w zależności od typu przeprowadzanego eksperymentu 

obniżano je lub zwiększano. Jednocześnie badano, jakie ciśnienie 

należy wytworzyć, aby wywołać zapaść i wypchnięcie narządów 

wewnętrznych przez naturalne otwory ciała. Niejednokrotnie 

wyselekcjonowane grupy poddawano również zagazowywaniu. Na 

podstawie tych prób określano różnice w tempie umierania pomiędzy 

poszczególnymi jednostkami, płciami, rasami. 

Więźniom wywoływano udary i zawały serca wstrzykując do 

żył powietrze. Wieszano ich głową w dół, aby sprawdzić, ile czasu 

zajmie im uduszenie się. Do nerek wprowadzano końską urynę, 

wstrzykiwano śmiertelne dawki heroiny, testowano działanie 

trujących roślin, zapładniano i dokonywano aborcji. Poddawano ludzi 

długim naświetleniom promieniami Roentgena. Zdrowych więźniów 

zamykano z już zarażonymi, aby zbadać tempo roznoszenia się 

choroby. Zakopywano żywcem. Kobiety i mężczyzni zarażani byli 

chorobami wenerycznymi, aby sprawdzić ich śmiertelność. Wspólnym 

mianownikiem działań Jednostki 731 była śmierć. 

NIE TYLKO JEŃCY 

Zasadniczo odmienną kategorię eksperymentów stanowiły 

badania polowe, które przeprowadzano zarówno na jeńcach 

TEMAT NUMERU 

zamkniętych w ośrodku, jak i na ludności cywilnej w okolicznych 

miejscowościach. Podstawowym rodzajem były kontrolowane próby 

użycia broni: więźniów przywiązywano do pali rozmieszczonych 

w kręgach, w których środek zrzucane były ładunki broni 

biologicznej. Następnie notowano czas i zasięg niezbędny do 

zabicia wszystkich uczestników eksperymentu. W ten sam sposób 

testowano także najnowsze modele granatów, miotaczy ognia 

czy bomb. W laboratoriach pojawiały się pomysły dotyczące 

rozwiewania w powietrzu szczepu danej choroby. W wydziale 

trzecim odbywała się produkcja specjalnie przeznaczonych do tego 

celu bomb lotniczych, lasek czy nawet wiecznych piór. 

Skąd jednak brano tak potężne ilości materiału biologicznego? 

Ich wytwarzaniem zajmował się sektor czwarty, który dzięki 

specjalistycznej aparaturze był w stanie w ciągu trwającego 

zaledwie kilka dni okresu produkcyjnego zapewnić miliardy 

mikobów, nieprzeliczanych już na liczbę szczepów, lecz na 

kilogramy. Z zeznań badaczy wynika, że jednostka w ciagu 

miesiąca była w stanie zreplikować 300 kg skondensowanej masy 

bakteryjnej dżumy. Oprócz zarażania królików doświadczalnych 

służyła ona także do zakażania szczurów, na które następnie 

wypuszczano pchły. Tą drogą uzyskiwano dziesiątki milionów 

zarażonych owadów, które służyły do badań nad ludnością 

cywilną. W 1942 roku na terenie prowincji Zheijang rozrzucono 

woreczki wypełnione ziarnem i zarażonymi pchłami. Pakunki te 

prędko przyciągnęły szczury, które rozniosły zarazę w obrębie 

lokalnych miejscowości. Wyniki okazały się na tyle obiecujące, 

że od tego momentu podobne praktyki były jeszcze wielokrotnie 

powtarzane. 

ZACIERANIE ŚLADÓW I ZMOWA MILCZENIA 

Końcówka wojny. Do Mandżurii wkracza Armia Czerwona, 

wywołując popłoch w Jednostce 731. W pośpiechu zaciera się 

dowody zbrodniczych działań. Zostaje wydany rozkaz zniszczenia 

kompleksu oraz eksterminacji pozostałych przy życiu więźniów. 

Kilkudziesięciu jeńców zostaje zagazowanych, a następnie 

spalonych. Ocalona zostaje jedynie pieczołowicie prowadzona 

dokumentacja. W połowie sierpnia 1945 uciekający żołnierze 

i naukowcy zostają przetransportowani koleją do miasta Pusan 

w Korei, skąd płyną do ojczyzny. Japonia kapituluje dopiero 

2 września, tuż po bombardowaniach Hiroszimy i Nagasaki. 

Wtedy również zostają aresztowani pracownicy związani 

z Jednostką 731, której 

istnienie zostaje przypadkowo 

odkryte przez Amerykanów. 

Naczelny dowódca wojsk 

alianckich, generał Douglas 

MacArthur, proponuje 

japońskim naukowcom 

immunitet w zamian za 

wyniki przeprowadzonych 

COŚ NA PROGU 35

TEMAT NUMERU 

badań. Pakt milczenia ma pogrzebać w mrokach niepamięci 

istnienie oddziału. Jest jednak inaczej. 

Rok 1946 – odbywa się tokijski trybunał zbrodniarzy wojennych. 

Z ponad dwudziestu oskarżonych zaledwie kilku zostaje 

skazanych na karę śmierci, reszta natomiast otrzymuje wyrok 

dożywocia. Najwyżej postawieni w hierarchii badacze unikają 

odpowiedzialności. Hisato Moshimura, specjalista od zamrażania, 

podejmuje pracę na uniwersytecie, gdzie zostaje mianowany 

rektorem, a od cesarza otrzymuje medal. Masaji Kitano 

otrzymuje posadę w fabryce farmaceutycznej, potem zostaje 

dyrektorem fabryki. Shiro Ishii nie pojawia się przed trybunałem. 

Spekuluje się, że zmarł w 1959 roku na raka gardła. Ale istnieje 

także hipoteza, według której kontynuuje badania nad bronią 

biologiczną we współpracy ze Stanami Zjednoczonymi. Według 

informacji amerykańskiego wywiadu z dnia 10 kwietnia 1971 

zarówno Ishii, jak i reszta głównej kadry ośrodka zaginęła w 

tajemniczych okolicznościach. 

PRAWDA WYCHODZI NA JAW 

Pretekst do przełamania milczenia nadchodzi całkiem 

niespodziewanie. W roku 1989 podczas wykopów na terenie 

Shinjuku, jednej z prężnie rozwijających się dzielnic Tokio, 

robotnicy natykają się na zbiorowy grób. Szybko wchodzi na jaw, 

że jest to jedno ze świadectw działalności Jednostki 731. W tym 

samym roku pewien japoński student znajduje w antykwariacie 

kartotekę zawierającą opisy eksperymentów dokonywanych 

na terenie placówki. Świadkowie powoli zaczynają wychodzić 

z ukrycia, wyciekają informacje i dokumenty. Zarówno rząd 

amerykański, jak i japoński solidarnie trzymają się polityki 

kłamstwa i zaprzeczają ujawnianym faktom. Dopiero w roku 

1993 ówczesny sekretarz obrony Stanów Zjednoczonych, 

William Perry, potwierdza krążące pogłoski. Rząd japoński 

jednak do dnia dzisiejszego nie przyznał się oficjalnie do zbrodni 

popełnianych w placówce oznaczonej numerem 731 ani w tworach 

jej pokrewnych. Fakt, że dopiero w początkach 2011 roku wydano 

nareszcie pozwolenie na prace wykopaliskowe w rejonie byłej 

szkoły medycznej połączonej z Jednostką 731, wpływa bardzo 

niekorzystnie na wiarygodność zaprzeczeń japońskiego rządu. 

We francuskim filmie dokumentalnym „Japońskie eksperymenty 

na ludziach” jeden z bohaterów twierdzi, że wyjawianie prawdy o 

jednostce wciąż jest niemile widziane przez władzę i on sam „woli 

nie stawać za blisko krańca peronu kolejowego”. 

MEN BEHIND THE SUN 

„Bóg stworzył niebo, człowiek stworzył piekło” – hasło 

reklamowe rosyjskiego filmu „Philosophy of a Knife” wydaje 

się całkiem trafnym określeniem tego, co działo się za murami 

Jednostki 731. Chociaż temat zbrodni japońskich jest wciąż 

pomijany na lekcjach historii, od lat stanowi źródło nawiązań 

kulturowych. Na kanwie tragicznych wydarzeń wojny na 

Dalekim Wschodzie powstało wiele filmów dokumentalnych, ale i 

fabularyzowanych, pośród których do najbardziej znanych należy 

seria spod znaku pod tytułem „Men behind the Sun” (1988) czy 

też wspomniane „Philosophy of a Knife” (2008). Pierwszy z 

nich, pomimo tego że jego premiera miała miejsce w późnych 

latach osiemdziesiątych, do dzisiaj według odbiorców plasuje się 

w czołówce najbardziej brutalnych i obrzydliwych wytworów kina. 

Ci, którym dane było doświadczyć seansu „Men behind the Sun”, 

twierdzą, że zostali zmierzeni z kadrami, jakie na długo pozostaną 

w ich pamięci. Z realizacji czysto fabularnych interesującymi 

nawiązaniami są „Japońskie eksperymenty na ludziach” (2004) 

oraz „Japońskie diabły” (2001). W trzecim sezonie „Z archiwum 

X” pojawiają się dwa powiązane ze sobą odcinki o tytułach 

„Nisei” i „731”. 

Jednym z najwcześniejszych wytworów kultury czerpiących 

bezpośrednio z przerażającej historii japońskiej jednostki 

badawczej jest powieść „Leśnie Morze” autorstwa polskiego 

pisarza Igora Newerlego. Jej głównym bohaterem jest młody Polak 

Wiktor Domaniewski, który wychowuje się na terenie Mandżurii. 

Jego dramatyczne losy przeplatają się z historią oddziału, do 

którego ostatecznie nie trafia, podejmując trud ucieczki, co 

prawdopodobnie w rzeczywistości nie miałoby prawa bytu. W 1967 

roku czeski pisarz Ludvik Souček wydał swoją powieść sensacyjną 

pod tytułem „Poskromiciele diabłów”, w której także nawiązuje 

do opisywanych wydarzeń. 

Jednostka 731 stała się również inspiracją dla muzyków. 

Slayer, wydając w roku 2009 płytę „World Painted Blood”, umieścił 

na niej utwór zatytułowany po prostu „Unit 731”, a z kolei Bruce 

Dickinson napisał piosenkę „The Breeding House”. 

BANALNOŚĆ ZŁA 

Uczestnicy niechlubnej działalności Jednostki 731 przyznają, 

że wówczas wydawała im się ona koniecznością – takie 

przekonanie zostało im wpojone. Czyżby był to kolejny przykład 

na potwierdzenie tezy postawionej przez Philipa Zimbardo, 

profesora psychologii. Na pytanie, czy istnieją pewne uniwersalne 

mechanizmy, które sprawiają, że jedna strona staje się oprawcą, a 

drugą ofiarą, autor „Efektu Lucyfera” – książki, w której opisuje 

swój słynny eksperyment stanfordzki 2 – odpowiada twierdząco. 

To jednak rodzi znacznie więcej wątpliwości i pytań niż klarownych 

faktów. Najważniejsza jednak jest odpowiedź na pytanie: Jak 

w przyszłości unikać podobnych zdarzeń? Czy jest to w ogóle 

możliwe? Kiedy spojrzy się na zalane krwią karty historii trudno 

o pozytywny głos w tej sprawie. 

2 Eksperyment przeprowadzony na uniwersytecie Stanford przez grupę 

psychologów pod przewodnictwem Philipa Zimbardo. Dwudziestu 

czterech studentów podzielono na dwie grupy grające role więźniów 

i strażników. Selekcja kandydatów przebiagała pod kątem braku 

kryminalnej przeszłości i dobrej kondycji psychofizycznej. Nadrzędnym 

celem eksperymentu było stwierdzenie wpływu otoczenia i okoliczności 

na zachowanie człowieka. Na podstawie zdobytych w ten sposób 

doświadczeń Zimbardo napisał książkę o psychologii zła pod tytułem 

„Efekt Lucyfera”. 

36 COŚ NA PROGU

TEMAT NUMERU 

Odrażający, zły i zabawny. Szaleniec 

z okrutną precyzją dążący do 

wyznaczonego celu. Budzący 

współczucie nadwrażliwy geniusz 

i bezlitosny morderca, który w imię 

miłości gotów jest na wszystko. 

Jigsaw z „Piły” mógłby się wiele 

od niego nauczyć. Nie bez kozery 

osobliwy bohater filmowego dyptyku 

Roberta Fuesta jest ikoną kina grozy. 

PRZEMYSŁAW PIENIĄŻEK 

ANTON PHIBES: IN MEMORIAM 

Tajemnicza posiadłość położona w Maldene Square, 

eleganckiej dzielnicy Londynu, skrywa niejeden sekret, w 

czym znacznie pomagają dźwiękoszczelne ściany budynku. 

Bez nich przypadkowy przechodzień mógłby bowiem usłyszeć 

niepokojące dźwięki. Czasem jest to muzyka wykonywana 

przez dziarską kapelę nakręcanych kukieł, a czasem 

minorowe, przyjemnie kołyszące pasaże improwizowane 

na organach Wurlitzera, za klawiaturą których zasiada 

ekscentryczny jegomość w połyskliwym czarnym płaszczu 

z kapturem. To doktor Anton Phibes – ceniony biofizyk, 

wytrawny kompozytor, koncertujący (onegdaj) muzyk i 

wynalazca w jednej osobie. Trupioblade, nieruchome oblicze 

zmęczonego życiem mężczyzny o czujnych, przeszywających 

obłąkańczym spojrzeniem oczach jest de facto maską 

skrywającą makabryczne oparzenia – rezultat wypadku 

samochodowego, osobistej tragedii bohatera. Kontemplując 

fotografię swojej przedwcześnie zmarłej żony Victorii 

Reginy, protagonista wciąż (symbolicznie) rozdrapuje rany, 

równocześnie okrutnie mszcząc się na kierowanym przez 

doktora Henriego Vesaliusa zespole chirurgów (nie pomijając 

pielęgniarki i psychiatry), których to „niekompetencja” miała 

doprowadzić do zgonu ukochanej Antona. 

Powszechnie uważany za nieboszczyka Phibes sprowadza 

na głowy „zbrodniarzy” wyjątkowy zestaw G’tach – 

starotestamentowych plag zesłanych przez Najwyższego ku 

przestrodze faraonowi gnębiącemu lud Izraela. Oczywiście 

biblijne klątwy są jedynie metaforycznym anturażem dla 

wyrafinowanych zbrodni popełnianych przy użyciu takich 

instrumentów jak: łaknących krwi nietoperzy (to zapewne 

wariant plagi komarów i much); karnawałowej maski żaby 

(z wbudowanym mechanizmem zaciskowym); finezyjnej 

maszyny do produkcji lodu (śmierć przez gradobicie); 

wygłodzonej szarańczy lub precyzyjnie wystrzelonej z 

katapulty... mosiężnej głowy jednorożca. Jedyną osobą 

podejrzewającą, kto może stać za wymyślnymi zgonami, 

jest safandułowaty inspektor Scotland Yardu Harry Trout. 

Sympatyczny funkcjonariusz nieoczekiwanie zyskuje 

sprzymierzeńca w osobie doktora Vesaliusa, dla którego 

Phibes przygotowywał wyjątkową torturę. 

CZARUJĄCY MISTER PRICE 

Na początku lat siedemdziesiątych amerykański aktor 

Vincent Price wciąż cieszył się statusem Króla Grand 

Guignol, w czym niemałą zasługę miała współpraca 

artysty z eksperymentatorem Williamem Castle („Dom na 

Przeklętym Wzgórzu”, „Mrowiec”) oraz klasykiem kina klasy 

B – Rogerem Cormanem, z którym nakręcił cykl adaptacji 

klasycznych utworów Edgara Allana Poe’ego (nie mówiąc już 

o „Nawiedzonym pałacu” inspirowanym Lovecraftowskim 

„Przypadkiem Charlesa Dextera Warda”). Gwiazdor często 

gościł także w Wielkiej Brytanii, gdzie pod koniec szóstej 

dekady wystąpił w kilku mniej lub bardziej udanych 

COŚ NA PROGU 37

TEMAT NUMERU 

dreszczowcach, wcielając 

się w postać Matthew 

Hopkinsa (tytułowego 

pogromcy czarownic w 

kontrowersyjnym dziele 

Michaela Reevesa) 

oraz promując swoim 

udziałem dwie 

produkcje Gordona 

Hesslera: wywiedzioną 

z utworu Poe’ego 

„Podłużną skrzynię” 

oraz „Krzyk Banshee”. 

Scenariusz 

filmu o perypetiach 

ekscentrycznego 

geniusza zbrodni – dalekiego kuzyna Upiora z Opery i 

doktora Mabuse – z miejsca przypadł Price’owi do gustu, 

choć ostateczna wersja skryptu zdecydowanie odbiegała od 

pierwotnych założeń Jamesa Whitona i Williama Goldsteina. 

Wszak „Klątwy doktora Pibe’a” (tak początkowo miał brzmieć 

tytuł filmu) pomyślane były jako rasowy thriller. To dzięki 

inicjatywie brytyjskiego reżysera Roberta Fuesta (mającego w 

swoim dorobku prace przy serialu „Rewolwer i melonik” oraz 

świetny dreszczowiec „And Soon the Darkness”) opowieść 

nabrała kampowej estetyki, oferując pełne anachronizmów 

spojrzenie na lata 20. ubiegłego wieku i solidną dawkę 

czarnego humoru. Zrealizowany w 1971 roku w Londynie 

i w hrabstwie Hertfordshire „Odrażający doktor Phibes” 

reklamowano jako setny film w dorobku Vincenta Price’a – 

co brzmiało efektownie, choć niekoniecznie było prawdą. 

Niemniej trawestujący hasło reklamowe „Love Story” Arthura 

Hillera („Miłość to znaczy, że nigdy nie trzeba mówić: Aleś ty 

brzydki”) film Fuesta okazał się sporym sukcesem. 

Legendarny odtwórca roli Rodericka Ushera stworzył 

jedną z ciekawszych kreacji w swoim dorobku, która na równi 

bawi, tumani i przestrasza, nie tracąc przy tym ujmującej 

złowieszczości. W wyniku oparzeń Phibes komunikuje się 

ze światem wyłącznie za pomocą stworzonego przez siebie 

ustrojstwa podpinanego przewodem do otworu w szyi 

(druga jamka służy do przyjmowania płynów). Dobiegający 

z gramofonowej tuby głos Antona – wyznającego miłość 

ukochanej zmarłej z manierą godną poety doby Młodej 

Polski – wybrzmiewa charakterystycznym timbre Price’a, 

który – przykryty grubą warstwą charakteryzacji – musiał 

oprzeć swoją grę na ekspresji gałek ocznych. Chociaż w 

trakcie zdjęć członek ekipy filmowej recytował kwestie 

Phibesa, aby pomóc pozostałym aktorom lepiej zorientować 

się w postępie listy dialogowej, Vincent P. był nienagannie 

przygotowany do roli, wypowiadając swoje partie „na 

niemo”, choć niejednokrotnie niweczył wielogodzinną pracę 

charakteryzatorów, co rusz wybuchając gromkim śmiechem, 

widząc w lustrze swoje odbicie. 

Rolę doktora Vesaliusa (nazwisko nawiązujące do 

flamandzkiego lekarza i twórcy nowożytnej anatomii) otrzymał 

znany z „Obywatela Kane’a” Joseph Cotten, aczkolwiek 

pierwszym typem do roli nemezis Phibesa był Peter Cushing, 

który zrezygnował z propozycji z powodu choroby swojej 

żony. Niewielka rola kapitana statku w drugiej części przygód 

szalonego mściciela w znikomym stopniu zrekompensowała 

tę nieobecność. Dobry występ zaliczył także ceniony aktor 

teatralny Peter Jeffrey jako depczący po piętach protagonisty 

funkcjonariusz Trout. W postać Victorii Reginy Phibes 

wcieliła się brytyjska aktorka i modelka Caroline Munro, 

która potem zagrała w kilku filmach Hammer Studio, 

zaliczając nawet krótki romans z Jamesem Bondem (vide 

„Szpieg, który mnie kochał”), natomiast ekranową Vulnavią – 

niezwykle atrakcyjną asystentką bohatera w jego groteskowej 

vendetcie – została Virginia North. 

W pierwotnej wersji scenariusza relacja łącząca 

Antona z milczącą dziewczyną miała zdecydowanie 

odbiegać od wzruszającej tkliwości na rzecz związku 

sadomasochistycznego, zwieńczonego gwałtowną śmiercią 

Vulnavii. Jednak twórcy filmu słusznie zauważyli, że taki 

zabieg tylko zraziłby potencjalnych widzów, mających 

(pod pewnymi względami) sekundować poczynaniom 

morderczego organisty. Aurę kultowości „Odrażający doktor 

Phibes” zawdzięcza nie tylko specyficznemu aktorstwu i (nie) 

banalnej historii. Scenografia inspirowana stylem art déco, 

fantazyjne kostiumy, niestandardowe ujęcia, intrygująca 

ścieżka dźwiękowa autorstwa brytyjskiego perkusisty i 

kompozytora Basila Kirchina oraz spora dawka umowności 

(rozmiłowane w owocach rudawki wielkie jako wampiryczne 

nietoperze są dobrym, choć nie jedynym przykładem inwencji 

twórców) przyczyniły się do sukcesu produkcji, której 

ambiwalentne zakończenie rokowało szansę na potencjalny 

powrót geniusza zbrodni. Co zresztą nastąpiło w 1972 roku. 

38 COŚ NA PROGU

EGIPSKA ESKAPADA 

W 1928 roku księżyc znalazł się w osobliwym położeniu 

względem planet Układu Słonecznego, a odbite przez niego 

światło skąpało w swoim blasku sekretną kryptę, gdzie 

od kilku lat spoczywały zakonserwowane ciała państwa 

Phibesów. 

Wprawiona w ruch balsamująca machina ponownie 

wtłacza posokę do krwioobiegu Antona, który po przebudzeniu 

zaczyna obmyślać plan wskrzeszenia Victorii. Całą nadzieję 

pokłada w podziemnej Rzece Życia, przepływającej przez 

mroczne zakamarki grobowca faraona. Niestety, podczas 

nieobecności doktora jego dom obrócony został w perzynę, 

a sejf, skrywający fragmenty starożytnego papirusu, niecnie 

splądrowany. Trupioblady bohater szybko wpada na trop 

złodziejaszka, którym okazuje się Darrus Biederbeck, liczący 

kilkaset (!) lat awanturnik, równie mocno zainteresowany 

odnalezieniem źródeł zbawczej wody. Phibes, wraz z ciałem 

ukochanej żony i z niezawodną Vulnavią u boku, wyrusza w 

daleki rejs, pozostawiając za sobą kilka trupów/tropów, które 

prowadzą za nim niestrudzonego inspektora Trouta wraz z 

przełożonym, nadinspektorem Waverlym. 

Nakręcony w londyńskim atelier z wykorzystaniem 

hiszpańskich plenerów „Doktor Phibes powraca” Roberta 

Fuesta, podtrzymywał kampowy klimat pierwszej części 

dyptyku, stawiając na większą dawkę czarnego humoru i 

na ciekawe rozwiązania estetyczno-wizualne, muzyczne czy 

dramaturgiczne. Bo chociaż Anton nasycił już głód zemsty, 

bynajmniej nie zamierza zakończyć swojego zbrodniczego 

procederu. I nie chodzi wyłącznie o przypadek, którym 

bohater nadaje nowy wymiar określeniu „nabić kogoś w 

butelkę”. Egipski epizod niezmiennie bawi spektakularnymi 

morderstwami popełnianymi przez Phibesa przy użyciu 

skorpionów, urządzenia imitującego morderczy powiew 

burzy piaskowej czy pomysłowej zgniatarki. Vincent 

Price z przyjemnością powrócił do niedawnego wcielenia, 

spotykając na planie wielu znajomych z poprzedniej części, 

w tym Petera Jeffreya i Johna Catera (ekranowy Waverley), 

których komiczny duet zdecydowanie obniża poziom filmowej 

(z)grozy. Tym razem rolę Vulnavii otrzymała Valli Kemp, 

modelka i Miss Australii, godnie zastępująca Virginię North 

(której błogosławiony stan uniemożliwił występ w sequelu). 

Firma dystrybutorsko-producencka American 

TEMAT NUMERU 

International Pictures w pierwotnej fazie prac nad filmem 

planowała stworzyć crossover, w którym Phibes stanąłby 

do walki z nieumarłym arystokratą, tytułowym bohaterem 

horroru „Hrabia Yorga, wampir” Boba Kelljana. Plany spaliły 

na panewce, ale odtwórca głównej roli, Robert Quarry, 

znalazł się w obsadzie nowej odsłony przygód okaleczonego 

geniusza. Problem polegał jednak na tym, że zgodnie z 

intencją AIP aktor miał przejąć od Price’a laur króla grozy, 

co oczywiście temu ostatniemu nie przypadło do gustu. Nie 

szczędząc sobie wzajemnych docinków, panowie skutecznie 

psuli atmosferę na planie. Kiedy Price dowiedział się, że 

Quarry śpiewa w operze, ten zaczepnie rzucił pod adresem 

starszego kolegi: „Pewnie nie wiedziałeś, że potrafię śpiewać, 

co?”, na to Król Grand Guignol ze spokojem odpowiedział: 

„Cóż, wiedziałem za to, że nie jesteś pieprzonym aktorem!”. 

Na szczęście owe animozje nie storpedowały powstania 

filmu, który podobnie jak jego poprzednik z czasem osiągnął 

status kultowego. 

NIEDOSZŁE ZMARTWYCHWSTANIE 

Otwarte zakończenie filmu „Doktor Phibes powraca” – 

pozostawiające widzów z widokiem Antona płynącego po 

mistycznej rzece wraz z ciałem Victorii przy wtórze standardu 

„Over the Rainbow” (w wykonaniu samego Price’a) – dawało 

niemałe nadzieje na rychłą kontynuację. A pomysłów na 

sequel było co niemiara! Jak wieść gminna niesie, już 

po premierze „Odrażającego...” rozważano nakręcenie 

„Narzeczonej doktora Phibesa”. W 

tym osadzonym w latach 

30. dreszczowcu Anton 

miał stanąć do walki 

z Emilem Salveusem, 

członkiem tajnego bractwa 

satanistycznego, który 

okazuje się... synem 

Henriego Vesaliusa. Co 

ciekawe, w tym epizodzie 

Victoria miała wreszcie 

wrócić do żywych, lecz 

konsekwencje owej 

rezurekcji mocno 

dałyby się Antonowi 

we znaki. Zgodnie 

COŚ NA PROGU 39

TEMAT NUMERU 

z niepisaną tradycją, w filmie nie mogłoby zabraknąć 

pomysłowych scen zbrodni dokonywanych przez Phibesa: 

śmierć w ciekłym bursztynie, mordercza kąpiel w wannie 

pełnej pijawek, wybebeszenie za pomocą specjalnego 

odkurzacza czy (hit!) posmarowanie delikwenta topionym 

masłem i pozostawienie na pastwę wygłodniałych homarów. 

Niestety producent Louis Heyward z miejsca odrzucił projekt. 

Z kolei napisany przez duet Whiton-Goldstein skrypt 

„Phibesa Zmartwychwstańca” trafił do studia New World 

Pictures, gdzie realizacją projektu miał zająć się sam 

Roger Corman. Jednakże w tym wariancie główną rolę miał 

otrzymać David Carradine, wspierany na ekranie przez Orsona 

Wellesa, Roddy’ego McDowalla i Donalda Pleasence’a. 

Na początku lat 80. pojawiły się pogłoski, że Anton 

ostatecznie wyruszy wraz z (wciąż martwą) połowicą w rejs 

do Nowego Jorku, gdzie zwróci na siebie uwagę elitarnego 

Instytutu Wormwooda, zrzeszającego naukowców o dość 

pogmatwanej psychice. Dla przykładu: do drużyny należał 

astrofizyk-pedofil, bliźniacy-transwestyci specjalizujący się 

w zakresie ekonomii i broni nuklearnej czy uwielbiający 

słodkości ekspert od broni biologicznej. 

W tej odsłonie hermetyczna trumna z ciałem Victorii 

miała ulec zniszczeniu, a postępujący rozkład tkanek – 

uniemożliwić Phibesowi wskrzeszenie ukochanej małżonki. 

Natomiast skrypt „Siedem śmierci doktora Phibesa”, 

kontynuujący wątki z drugiej części dyptyku, zaintrygował 

Vincenta P., który wyraził gotowość do ponownego wcielenia 

się w złowrogą postać. Anton, wraz z cudownie odzyskaną 

wybranką serca, znów cieszy się życiem, planując godne 

ukoronowanie ich związku przez akces w poczet olimpijskich 

bogów. Droga do deifikacji wiedzie przez moc zaklętą w 

siedmiu posągach z kości słoniowej przedstawiających 

postaci z greckiej mitologii. Niestety, bezcenne artefakty 

zostają zrabowane z kolekcji Phibesa, o czym bohater 

przekonuje się po powrocie do Londynu z egipskich wojaży. 

Rozsierdzony protagonista sukcesywnie odnajduje 

nowych właścicieli tych niezwykłych dzieł sztuki, likwidując 

ich zgodnie z mitologicznym kanonem. Nieszczęśnik 

posiadający statuę cyklopa szybko żegna się ze swoim okiem 

(a przy okazji ze światem), inny pada ofiarą mechanicznego 

Cerbera (którego głowy kolejno unieruchamiają, oblewają 

paliwem i podpalają delikwenta), a miłośnik 

Meduzy dosłownie kamienieje... w betonie. 

„Siedem śmierci doktora Phibesa” wyjaśniało 

także enigmatyczną tożsamość/status 

ontologiczny Vulnavii, która w finale ujawnia 

się jako Atena, wprowadzająca Phibesów 

na Olimp. Przewidziano także występ duetu 

Trout-Waverley, przy czym ten ostatni – 

kwitując wniebowstąpienie Antona i jego żony 

gromkim: „Niech mnie piorun strzeli, jeśli to 

wszystko nie jest kawałem!” – miał skończyć 

jako dymiąca kupka popiołu. 

Scenarzyści pierwszej części cyklu za 

pośrednictwem Louisa Heywarda próbowali 

zainteresować stację NBC telewizyjnym 

formatem przygód Phibesa – tym razem 

nabierającego cech bohatera, dzięki 

zadziwiającym charakteryzacjom i 

technologicznym sztuczkom skutecznie 

tępiącego wszelkiej maści przestępców. 

Jednak nawet konceptualny projekt 

przygotowany przez legendę komiksu Jacka 

Kirby’ego nie przekonał potencjalnych 

40 COŚ NA PROGU

inwestorów. Wraz z zakończeniem współpracy Vincenta Price’a 

z American International Pictures i zmianą tematycznojakościowych 

zainteresowań spółki (zwracającej się w 

stronę bardziej werystycznego kina grozy) kolejne odsłony 

perypetii odrażającego doktora na dobre utknęły w limbo 

niezrealizowanych projektów. W 1973 roku Król Grand 

Guignol wystąpił w „Krwawym teatrze” Douglasa Hickoxa, 

wcielając się w rolę Edwarda Lionhearta – wybitnego aktora 

szekspirowskiego, który po upozorowaniu swojej śmierci 

bierze odwet na nieprzychylnych mu krytykach, eliminując 

ich na modłę najsłynniejszych tragedii klasyka ze Stratfordu. 

Brzmi znajomo? 

TEMAT NUMERU 

Póki co duch Antona Phibesa nie zaznał jeszcze 

wiekuistego pokoju, co jakiś czas powracając jako bohater 

opowieści graficznych (ukazująca się nakładem Bluewater 

Comics antologia „Vincent Price przedstawia”) oraz 

kolejnych plotek dotyczących planowanego remake’u dzieła 

Roberta Fuesta. Na desperackie pytanie „Co z ciebie za 

demon?”, postawione w egipskim epizodzie przez Darrusa 

Biederbecka, Phibes ze spokojem odpowiada: „Ten, co zawsze 

wygrywa, przyjacielu”. Nie mam co do tego najmniejszych 

wątpliwości. 

Adriana Siess 

Pan Domu Cierpienia 

– Produkowanie potworów! – wykrzyknąłem. – Chce 

pan powiedzieć... 

– Tak jest. Istoty, które pan widział, są 

przetworzonymi, ukształtowanymi na nowo zwierzętami. 

Tej sprawie – badaniu plastyczności żywych 

organizmów – poświęciłem życie. Zajmuję się nią od 

lat, stale poszerzając swą wiedzę i umiejętności. Ma 

pan przerażoną minę, a przecież mówię o rzeczach 

dobrze znanych. W anatomii praktycznej wszystko to 

było od dawna widoczne gołym okiem, tylko nikt nie 

miał odwagi wyciągnąć wniosków. Potrafię zmienić 

nie tylko zewnętrzny kształt zwierzęcia. Fizjologię istot 

żywych oraz rytm procesów chemicznych, które w nich 

zachodzą, można również trwale modyfikować takimi 

znanymi skądinąd metodami jak wstrzykiwanie lub 

wszczepianie żywych i martwych substancji. 1 

Doktor Moreau. Ten 

podstarzały samotnie 

zamieszkujący nienazwaną 

wyspę gdzieś pośrodku 

Oceanu Spokojnego 

chirurg-ekscentryk z 

pewnością zasługuje na 

przypomnienie. Bo choć ma 

już 118 lat, nadal stanowi 

ogromną inspirację 

dla rzeszy wybitnych 

naukowców pojawiających 

się zarówno w literaturze 

czy filmie, jak i na łamach 

gier komputerowych czy 

komiksów. 

1 Herbert. G. Wells, Wyspa Doktora Moreau, ALFA: 1988, s. 82. 

COŚ NA PROGU 41

TEMAT NUMERU 

GRANICE INDYWIDUALNEJ PLASTYCZNOŚCI 

Herbert George Wells, pionier science 

fiction i jeden z najbardziej poczytnych pisarzy 

gatunku, napisał „Wyspę doktora Moreau” 

jako pożywkę dla toczącej się w tym czasie w 

Wielkiej Brytanii debaty na temat wiwisekcji 

przeprowadzanych na zwierzętach. Ta krótka 

opowieść poruszała zagadnienia dobrze znane 

i opisane wcześniej przez Wellsa – zawarł w 

niej postulaty ze swojego eseju „The Limits of 

Individual Plasticity”. Tłumaczył tam, że każde 

zwierzę może egzystować po przeprowadzeniu 

na nim szeregu chemicznych i chirurgicznych 

modyfikacji, nawet jeżeli biologicznie zupełnie 

przestanie przypominać swoją pierwotną 

formę. Uważał, że zmianie ulega jedynie 

fizyczna powłoka, natomiast kod genetyczny 

pozostaje taki sam – i jako taki jest gwarancją, 

że jeżeli dojdzie do rozmnażania, potomstwo 

zoperowanego i zmienionego zwierzęcia 

zupełnie nie będzie odbiegało od jego 

oryginalnej, niemodyfikowanej wersji. Powieść 

ukazała się rok po eseju, czyli w 1886 roku, i 

opowiadała o rozbitku Edwardzie Prendicku, 

który na skutek nieszczęśliwych okoliczności 

trafia na tajemniczą wyspę zarządzaną przez 

enigmatycznego chirurga, doktora Moreau. 

ORYGINALNA WYSPA WELLSA 

Prendick dostaje się tam statkiem 

transportowym razem z podwładnym doktora, 

Montgomerym, jego dziwacznym służącym 

M’Lingiem oraz klatkami pełnymi różnych 

zwierząt, wśród których znajduje się okazała 

puma. Rozbitek zostaje zakwaterowany w 

zewnętrznej części budynków i otrzymuje surowy 

zakaz opuszczania swojego pokoju. W pewnym 

momencie przypomina sobie, że nazwisko 

rezydenta wyspy – doktora Moreau – jest mu 

doskonale znane: kojarzy je ze znakomitym 

chirurgiem z Londynu, który zniknął tuż po tym, 

kiedy do opinii publicznej dotarły informacje o 

jego eksperymentach na żywych zwierzętach. 

Prendick uświadamia sobie, że przybywając na 

wyspę, odkrył laboratorium szalonego doktora. 

Jest tym faktem niezrażony, aż do momentu 

kiedy następnego dnia z pomieszczenia 

wywabiają go dźwięki wydawane przez 

torturowaną pumę. Doprowadzają one 

młodego podróżnika do szaleństwa, dlatego 

podejmuje on desperacką ucieczkę w głąb 

wyspy. Spłaszają go jednak obecne na wyspie 

istoty – kilka z nich, choć pozornie przypomina 

ludzi, nieodmiennie kojarzy mu się z wieprzami. 

Bohater ma też wrażenie, że ktoś na niego 

poluje, wraca więc do bezpiecznego pokoju. 

Następnego dnia ciekawość zaprowadza go 

do pomieszczenia laboratoryjnego, obłożonego 

zakazem wstępu. Tam dostrzega spowitą w 

bandaże postać ludzką, a wściekły Moreau 

wyrzuca go za drzwi. Przekonany, że na wyspie 

dokonuje się wiwisekcji na ludziach, Prendick 

ponownie ucieka do porastającego wyspę lasu, 

gdzie znów napotyka „tubylców” – dziwnych, 

zdeformowanych, zezwierzęconych ludzi, 

którzy deklamują mu swoje Prawo, przez co 

bohater dowiaduje się, że tutejsze stwory mają 

własny kodeks, zabraniający im jedzenia mięsa 

i chodzenia na czworaka. Pada kilkukrotnie 

powtórzone pytanie „Czyż nie jesteśmy 

ludźmi?”. Edward dochodzi do wniosku, że 

42 COŚ NA PROGU

tutejsi mieszkańcy czczą Moreau, nazywając 

go „Panem Domu Cierpienia” oraz „Tym, który 

stwarza, leczy, koi i zadaje rany”. 

Jak się później okazuje, pokraczne istoty są 

efektem doświadczeń Moreau. To „zwierzęta, 

ale zwierzęta uczłowieczone. Arcydzieła 

sztuki chirurgicznej” 1 . Szalony naukowiec 

pragnie właściwie jednego – poznania 

granic plastyczności żywego organizmu. Od 

dwudziestu lat (włączając dziewięcioletnią 

praktykę w Londynie, który musiał opuścić, 

kiedy z jego mieszkania wybiegł obiekt jego 

eksperymentu – potwornie zniekształcony 

pies), wyzuty ze współczucia i wszelkiej 

moralności, realizował swoje naukowe pasje, 

dając się całkowicie opętać wizji stworzenia 

człowieka idealnego. Komponował go z ciał 

różnych zwierząt, ingerował we wszelkie tkanki 

i kości, formował stopy i dłonie, dawał zdolność 

mowy. A tak spreparowaną istotę uczył – przede 

wszystkim panującego na wyspie Prawa. 

Moreau jest jednak typem naukowca 

niespełnionego, wiecznie niezadowolonego 

z wyników swojej pracy. Jego twory nie 

są doskonałe – uzyskują wyprostowaną 

postawę i ludzką mowę, potrafią wykonywać 

proste czynności związane z codziennością 

i pamiętają, czego się od nich oczekuje... Ale 

posiadają również sporo cech zwierzęcych, 

co nadaje ich wyglądowi pokraczności, a 

zachowaniu – specyficznej 

dzikości i płochliwości. Dodatkowo 

z czasem ulegają regresji, 

nawrotowi cech zwierzęcych, co 

nieodmiennie złości szalonego 

doktora, mającego zamiar 

dotrzeć niemożliwie daleko w 

dziedzinie chirurgii. Owoce 

nieudanych eksperymentów 

odsyłane są do maleńkiej 

osady w głębi wyspy, gdzie 

pozostawione same sobie 

TEMAT NUMERU 

stanowią dziwaczną społeczność. Są wśród 

nich takie dziwolągi jak buntujący się przeciwko 

Prawu człowiek-leopard, złośliwy hieno-wieprz 

czy bliżej niezidentyfikowany zarośnięty gęstą 

sierścią Odmawiacz Prawa, będący kimś w 

rodzaju starosty. Zwierzoludy cierpią, choć nie 

są w stanie pojąć istoty swej niedoli. Próbują żyć 

jak ich kreator, jak ludzie, choć jest to bardziej 

parodia prawdziwego życia. Odczuwają również 

niedogodności związane z nawrotem cech 

zwierzęcych – zachowania zgodne z Prawem 

są zupełnie sprzeczne z ich naturą, jednak za 

niesubordynację Moreau grozi im powrotem do 

„Domu Bólu”. I choć ponowne odwiedziny w 

laboratorium przyprawiają istoty o konwulsyjny 

strach, to natura niejednokrotnie okazuje się 

dużo silniejsza od sztucznie skonstruowanej 

ludzkiej siły woli. I jak nietrudno się domyślić, 

wkrótce „dzieci” Moreau zwracają się przeciwko 

stwórcy. 

Dystopiczna powieść Wellsa to 

pesymistyczny obraz rzeczywistości, do 

jakiej prowadzi ludzi próba przeciwstawiania 

się prawom natury i pycha, z jaką usiłują 

zabawiać się w Boga-demiurga. Można pokusić 

się o stwierdzenie, że przy współczesnych 

dylematach etycznych, jakimi jest klonowanie 

czy genetyczna modyfikacja istot żywych, 

książka pozostaje równie aktualna co w XIX 

wieku. W roku 1898, dwa lata po wydaniu 

„Wyspy doktora Moreau”, powstały 

1 Herbert. G. Wells, Wyspa Doktora Moreau, ALFA: 1988, s. 81. 

COŚ NA PROGU 43

TEMAT NUMERU 

pierwsze towarzystwa mające na celu dobro 

zwierząt, jak na przykład BUAV – Brytyjska 

Unia na rzecz Zniesienia Wiwisekcji. 

DOKTOR WAGNER I JEGO ŻONA 

Pierwszej próby przeniesienia powieści na 

ekrany dokonano już w 1911 roku we Francji, 

czego efektem był dwudziestotrzyminutowy 

niemy film „Ile d’Epouvante (Island of Terror)”, 

który wyreżyserował Joe Hamman. Nagranie 

nie zachowało się do czasów współczesnych, 

wiadomo jednak, że główny bohater nazywał 

się George Ramsey i dotarł do samotnej 

wyspy okupowanej przez szalonego naukowca. 

Główny antagonista został przemianowany 

na Wagnera, w scenariuszu dodano mu też 

żonę, co rozwinęło niezbyt udaną koncepcję 

potajemnego romansu rozbitka z panią Wagner. 

Wszechobecne „żywe eksperymenty” oraz 

poczucie zagrożenia Ramseya, który domyśla 

się, że Wagner usiłuje przeprowadzić na nim 

serię straszliwych doświadczeń chirurgicznych, 

miały świetnie oddawać ponury klimat powieści. 

KADRY Z KOBIETĄ-PUMĄ 

Za najwcześniejszą pełnoprawną adaptację 

„Wyspy doktora Moreau” uważany jest obraz 

Erla C. Kentona „Island of Lost Souls” z 1932 

roku – czarno-biała amerykańska produkcja 

wytwórni Paramount Picture. Początek historii 

wygląda całkiem znajomo: dryfującego 

po morzu rozbitka Edwarda Parkera (w 

tej roli Richard Arlen) znajduje kapitan 

przepływającego nieopodal frachtowca. Na 

pokładzie dochodzi do krótkiej scysji między 

wybawcą a ocalonym Parkerem, w związku z 

czym kapitan postanawia pozbyć się natręta 

na najbliższym postoju – tajemniczej wyspie 

należącej do doktora Moreau (Charles 

Laughton), dokąd udaje się również poznany na 

statku eks-lekarz Montgomery (w tej roli Arthur 

Hohl). Już pierwszego dnia Parker (żonaty, 

podobno zakochany) poznaje jedyną kobietę na 

wyspie – Lotę (uwodzicielska Kathleen Burke). 

Dziewczyna zachowuje się dziwacznie, jednak 

nie traci przy tym na uroku, a rozbitek wydaje 

się być nią zaintrygowany. Całkiem szybko 

okazuje się, że wyspa zamieszkana jest przez 

dziwaczne, zwierzopodobne istoty, posługujące 

się ludzką mową – żywe dowody potęgi doktora 

Moreau. Ten jednak wydaje się pochłonięty 

zupełnie nowym zadaniem: pragnie zatrzymać 

na wyspie Parkera, aby zmusić go do związku 

z Lotą, która okazuje się... pumą przerobioną 

44 COŚ NA PROGU

na człowieka, arcydziełem chirurgii i dumą 

jej stworzyciela. Moreau chce udowodnić 

angielskiej opinii publicznej, że stworzył 

kobietę idealną – pociągającą, niewinną i 

piękną. Zamierza przywieźć ją do ojczyzny i 

pokazać światu, że wcale nie jest obłąkany, jak 

wszyscy sądzili po odkryciu jego badań. Sęk w 

tym, że aby się o tym ostatecznie przekonać, 

potrzebuje dowiedzieć się, czy Lota jest w 

stanie zajść w ciążę i urodzić ludzkie dzieci, 

które byłaby w stanie pokochać. Potrzebny 

jest mu do tego ktoś spoza wyspy, a 

więc zjawienie się Parkera poczytuje za 

znak od losu. W adaptacji mamy jeszcze 

jeden nieoczekiwany zwrot akcji – żonę 

Edwarda, Ruth Parker, która postanawia 

odnaleźć zaginionego męża i zjawia się na 

wyspie w towarzystwie kapitana Donahue. 

Interesujące wątki własne połączone z 

nadzwyczajną dbałością o powieściowe 

szczegóły (jak choćby zarośnięte uszy 

M’Linga, którym Wells oddał kilka solidnych 

wersów) i niesamowitą kreacją kobietypumy 

to mocne punkty filmu. Choć postać 

doktora Moreau zupełnie nie przypomina tej 

opisanej w opowiadaniu Wellsa (Laughton 

utrzymywał, że charakteryzację wzorował 

na swoim dentyście), to korpulentny, strojnie 

ubrany jegomość odświeżył stereotyp 

szalonego naukowca. Sceny wiwisekcji były 

na tyle śmiałe, że brytyjscy cenzorzy aż 

trzykrotnie zakazywali projekcji – film można 

było zobaczyć dopiero dwadzieścia sześć 

lat po premierze, w 1958 roku. Cenzorzy 

mieli także obiekcje co do słów Moreau, 

który mówił: „Wiesz, co to znaczy, czuć się 

jak Bóg?”. Z kolei język, jakim posługiwały 

się zwierzoludy, był mieszaniną odgłosów 

zwierząt i słów wypowiadanych w obcych 

językach. Nagrania puszczono od tyłu, 

zmieniając tempo odtwarzania, a całość 

zrobiła piorunujące wrażenie na publiczności 

– bywały przypadki omdleń i wymiotów. 

TEMAT NUMERU 

TRZY CICHSZE PODEJŚCIA 

W 1959 na Filipinach nakręcono film 

„Terror Is a Man” – opowiadający o Williamie 

Fitzgeraldzie, który jako jedyny ocalały rozbitek 

trafia na dziwaczną wyspę. Mieszkający tam 

ludzie szybko doprowadzają go do zdrowia. 

Po kilku dniach pobytu rozbitek odkrywa, że 

gospodarz jest naukowcem, którego aspiracją 

jest przemiana pumy w człowieka. Wkrótce 

mutant wymyka się spod kontroli, rozpoczynając 

krwawą zemstę na swych ciemiężycielach. 

Jest to raczej luźna wariacja na temat doktora 

Moreau i jego wyspy, wystąpił tu jednak 

element kluczowy dla powieści – uwolnienie się 

dręczonej przez naukowca pumy, co w innych 

ekranizacjach nieco scenarzystom „uciekło”. 

Tim Burton rozpoczynał swoją karierę, 

kręcąc w najmłodszych latach krótkometrażowe 

filmy animowane. Jednym z pierwszych była 

wyreżyserowana w 1971 roku „Wyspa doktora 

Agora”, w której trzynastoletni wówczas Burton 

udzielił głosu tytułowemu bohaterowi. Całość 

zainspirowana była twórczością Wellsa. 

Rok później powstała filipińska produkcja 

Eddie’ego Romero – „The Twilight People”, 

która opowiadała o doktorze Gordonie (Charles 

Macauly) prowadzącym na swojej wyspie 

badania nad superrasą wynikłą z połączenia 

ludzi i zwierząt. W eksperymentach pomaga 

mu atrakcyjna córka, Neva Gordon (Pat 

Woodell), która porywa dla niego przypadkowo 

napotkanych ludzi. Jednym z nieszczęśników 

jest młody nurek Matt Farrel (grany przez Johna 

Ashleya). Jak można się spodziewać, młodzi 

zakochują się w sobie, więc Neva postanawia 

postawić się ojcu i pomóc ukochanemu 

uciec z wyspy, przy okazji uwalniając liczne 

eksperymenty ojca – Człowieka-Małpę, 

Człowieka-Antylopę czy Kobietę-Wilczycę. 

Mimo że film skategoryzowany został jako 

horror, w obecnych czasach raczej śmieszy, 

niż przeraża. Dużo bardziej przekonywająco 

wypada przy nim następna adaptacja. 

COŚ NA PROGU 45

TEMAT NUMERU 

ADAPTACJA KSIĄŻKI, NA PODSTAWIE 

KTÓREJ... ZROBIONO OSOBNĄ KSIĄŻKĘ? 

W 1977 roku doktor Moreau ponownie zagościł 

na ekranach kin. Tym razem wcielił się w niego 

Burt Lancaster, świetnie oddając powieściowego 

naukowca. Akompaniował mu Nigel Davenport 

w roli Montgomery’ego oraz Michael York jako 

tradycyjny już rozbitek, tym razem noszący 

nazwisko Braddock. Nie obyłoby się bez wątku 

miłosnego, toteż w filmie występuje także Maria, 

grana przez Barbarę Carrerę – piękna, młoda 

kobieta, co do której nie do końca wiadomo, skąd 

się tam właściwie wzięła. Moreau opowiada, że 

znalazł ją pod mostem w Paramount City, kiedy 

miała 11 lat, choć z plakatu filmu wynikałoby, 

że Maria jest w istocie pumą zmienioną 

w człowieka. Doktor Moreau najbardziej 

przypomina tutaj swój literacki odpowiednik 

– jest powściągliwy, chyba że chodzi o jego 

eksperymenty – im oddaje się z prawdziwą pasją 

i poświęceniem. Wydaje się święcie przekonany, 

że to, co robi, jest słuszne i właściwie – i że 

przyniesie mu prawdziwe naukowe spełnienie. 

W dodatku fizycznie również nie odbiega od 

pierwowzoru: Lancaster jako zasadniczy, 

starszy lekarz wypada naprawdę przekonująco. 

Fabuła jest wierna 

oryginałowi, 

poza jednym 

szczególnym 

wyjątkiem... Otóż 

Braddock usiłuje 

uciec z wyspy z 

Marią, ale oboje 

zostają złapani. 

M o r e a u 

umieszcza 

s w o j e g o 

gościa w celi, 

uprzednio 

podawszy mu 

serum mające 

wywołać w nim zwierzęce zmiany. Zaczyna się 

eksperyment, w którym szalony doktor obserwuje 

Braddocka, pragnąc doszukać się nieodwracalnych 

modyfikacji psychicznych, jednak jego „obiekt” 

cały czas uparcie trzyma się człowieczeństwa, co 

doprowadza naukowca do wściekłości. 

Na podstawie filmu Dona Taylora postała 

osobna książka – „Wyspa doktora Moreau”, 

napisana przez Jona Silvę i wydana nakładem 

wydawnictwa Ace. 

KICZ I PORAŻKA, CZYLI JAK MOREAU 

ZOSTAŁ PAPIEŻEM 

O najnowszej ekranizacji kultowej powieści 

aż przykro wspominać. Podobno znalazła 

ona swoich amatorów, których nie raziły 

fabularne nonsensy i wszechobecna 

kiczowatość, ale wątpliwym jest jednocześnie, 

by fani należycie docenili samą książkę. Ale 

po kolei... Film nakręcony został w 1996 roku 

przez Johna Frankenheimera, a fabularnie 

osadzony jest w 2010 roku, w którym to 

Edward Douglas (David Thewlis) przeżywa 

katastrofę lotniczą i zostaje uratowany przez 

przepływający nieopodal statek. Początek 

znamy: spotkanie z Montgomerym (Val Kilmer) 

przymusowy przystanek na tajemniczej wyspie. 

Pierwsze niepokoje związane z wyglądem 

zamieszkujących okolicę tubylców. Aż w 

końcu na scenę wkracza umalowany na biało, 

ohydnie ucharakteryzowany Marlon Brando. 

Znaczy się, doktor Moreau. Niesiony w lektyce, 

ubrany w białe szaty (bo podobno ma alergię 

na słońce), pozwala zwierzoludom skandować 

swoje imię. Papież, nie człowiek. Towarzyszy 

mu mały potworek, będący ni to karłem, ni 

uczłowieczonym zwierzęciem, który jest tak 

groteskowy, że aż ciężko zinterpretować 

jego obecność. Sam doktor na szyi ma ciężki 

łańcuch z kontrolerem prądu, za pomocą 

którego wymusza u stworzonych przez siebie 

istot posłuszeństwo (każdy twór ma pod skórą 

specjalny chip, który przesyła elektryczne 

46 COŚ NA PROGU

impulsy, sprawiając nosicielom niesamowity 

ból). Nie jest właściwie powiedziane, ani 

dlaczego te istoty stworzył, ani po co je karze 

– istotne jest jedynie, że do znudzenia muszą 

one recytować Prawo. Doktor wie też, że aby 

zapobiec regresji i wracaniu zwierzęcych 

nawyków, musi dawać swoim „dzieciom” 

stosowne szczepionki. Takiej szczepionki nie 

posiada dla swojej „córki” (eks-pumy), toteż 

decyduje, że musi ją sporządzić z genomu 

Douglasa. Usiłuje więc za wszelką cenę 

dopaść rozbitka. Film z minuty na minutę 

przeżywa inflację niedorzeczności, z początku 

nieśmiało ewoluuje, by w połowie w pełni 

objawić cały potencjał amerykańskiej komercji 

z wybuchami w tle. Zwierzoludzie przejmują 

cały (niesamowicie zasobny) arsenał broni i 

rozpoczynają egzekucję, nie szczędząc ani 

swoich twórców, ani braci. Do tego zupełnie 

zagadkowa jest jedna z pierwszych scen 

produkcji – błądzący po ośrodku Douglas 

przypadkiem wchodzi do laboratorium, gdzie 

widzi zniekształconą i zohydzoną istotę przy 

połogu. To, co wyciągnięto z jej łona, również 

wygląda jak dzieło szalonego naukowca, 

choć przecież jednym z głównych postulatów 

Wellsa było to, że każda istota – poddana 

nawet najbardziej zaawansowanym operacjom 

chirurgicznym – będzie miała potomstwo 

zgodne z jej pierwotnym kodem genetycznym. 

Jednak przy ogólnym 

podsumowaniu tej produkcji 

jest to naprawdę nieistotny 

szczegół 

TEMAT NUMERU 

mutanty, które musi zabić, aby samemu móc 

przeżyć. Jak się okazuje, są one wynikiem 

eksperymentów szalonego doktora Kriegera, 

naukowca owładniętego myślą stworzenia 

chimery. Również strzelanina FPP „Vivisector: 

Beast Inside” studia ActionForums wzorowana 

jest na fabule powieści – gracz wciela się w 

rozbitka, który musi uciec z wyspy opanowanej 

przez mutanty powstałe z inicjatywy doktora 

Morheada. Szalony naukowiec od lat próbuje 

stworzyć hybrydę człowieka, zwierzęcia i 

rośliny. Jak się można domyślić, obiekty jego 

eksperymentów wymykają się spod kontroli... 

Zupełnie inaczej do tej historii podeszli 

twórcy strategii „Impossible Creatures” – tu 

mamy okazję wcielić się w Rexa Chance’a, 

łowcę przygód, który wpada na trop pewnego 

bezlitosnego naukowca, zabawiającego się 

zmienianiem kodu genetycznego zwierząt i 

przeistaczaniem ich samych w śmiercionośne 

mutanty mające pomóc mu w opanowaniu 

świata. Aby mu w tym przeszkodzić, gracz 

wystawia własną armię. Elementy świata 

Wellsa pojawiły się nawet w grze fabularnej 

„d20 Modern”, w której jedną z możliwości 

jest tworzenie hybryd ludzi i zwierząt zwanych 

moreau. Istnieją hybrydy kotowatych, 

niedźwiedzi, a nawet delfinów. 

MUZYCZNIE O POTWORZE? 

UCIEKNIJ Z WYSPY MOREAU 

W śródtytule zawiera 

się fabuła większości gier 

inspirowanych osobą 

szalonego naukowca. W 

„Far Cry” bohater, pragnąc 

uwolnić się z wyspy, spotyka 

na swojej drodze dziwaczne 

COŚ NA PROGU 47

TEMAT NUMERU 

Postać doktora Moreau miała swój 

wpływ również na muzykę. Zespół muzyki 

elektronicznej Infected Mushroom nawiązuje do 

szalonego naukowca w kawałku „Over Mode”, 

a jedna z grup hip-hopowych, która w swych 

tekstach często korzysta z cytatów zawartych 

w powieści Wellsa, przybrała nazwę House of 

Pain. Do filmu z 1933 roku odwołuje się też 

utwór „No Spill Blood” grupy Oingo Boingo, 

w którym łatwo doszukać się nawiązania do 

„Domu Cierpienia” i kar wymierzanych przez 

Moreau swoim „dzieciom”. 

KOMIKSOWY CZARNY CHARAKTER 

O Moreau nie zapomniała również literatura. 

Powstało przynajmniej kilka mniej lub bardziej 

przypominających oryginał kreacji literackich, 

jak choćby doktor o przydomku Moreau 

z powieści Briana W. Aldissa czy bohater 

„Wyspy doktora Franklina” autorstwa Ann 

Halam. Potencjał szalonego chirurga doceniły 

również największe wydawnictwa komiksowe. 

Marvel wykreował złoczyńcę nazwanego High 

Evolutionary, który ma zdolność kontrolowania 

procesu ewolucji innych organizmów. 

Używa jej, aby tworzyć humanoidalne bestie 

nazywane New Men. DC nie pozostało w 

tyle – do niekanonicznych losów uniwersum 

należy komiks „Liga Sprawiedliwych: Wyspa 

doktora Moreau”, w którym członkowie 

Ligi Sprawiedliwych 

przedstawione są jako 

różne hybrydy zwierząt i 

ludzi. Ciekawe było również 

nawiązanie Alana Moore’a w 

komiksie „Liga Niezwykłych 

Dżentelmenów”, gdzie 

znaleźć można coś w 

rodzaju kontynuacji losów 

doktora Moreau. Bohater 

ma na imię Alfons i wciąż 

ma widoczne blizny po 

przeżyciach związanych z 

jego wyspą, jednak nadal eksperymentuje, tym 

razem na angielskiej prowincji. To właśnie za 

jego sprawą powstają znane postaci literackie, 

jak Kot w Butach, Miś Rupert czy Pan Ropuch. 

Postać utrzymuje przy tym, że francuski 

malarz Gustave Moreau (który jest postacią 

autentyczną) jest jego bratankiem. W komiksie 

można spotkać również drugiego bohatera 

„Wyspy doktora Moreau” – Edwarda Prendicka, 

przedstawionego jako szalonego outsidera, 

którego nieustannie śledzą przeróżne twory 

doktora Moreau. Dowiadujemy się również, 

że rząd brytyjski zataił fakt, jakoby wirus, 

który wybił atakujących Marsjan w „Wojnie 

Światów”, był również dziełem Moreau. 

Nieprawdopodobny wpływ jednego z dzieł 

literackich, które zapisały się na kartach 

wszystkich tekstów kultury – muzyki, gier, 

książek i komiksów – widoczny jest nawet do 

tej pory. Co jakiś czas twórcy nowych treści 

puszczają przysłowiowe „oczko” do widza, 

posługując się motywami zaczerpniętymi z tej 

– niemłodej już, bo 118-letniej – powieści. W 

obliczu tego zagadkowym staje się powszechna 

niewiedza o początkach i losach tej postaci. 

Może odmieni się to w niedalekiej przyszłości – 

we wrześniu 2013 roku należąca do Leonarda 

diCaprio firma Appian Way głosiła plan 

odświeżenia historii niesamowitego naukowca. 

48 COŚ NA PROGU

TEMAT NUMERU 

Dwuskrzydłowe drzwi uchyliły się powoli i do 

pokoju weszło kilka osób. Dwie z nich ciągnęły 

metalowe łóżko z umieszczonymi po obu końcach 

wysokimi kratami, na którym nieruchomo leżał 

mój ojciec. Sanitariusze ustawili łóżko tak, że 

jego głowa znajdowała się tuż przede mną. Zaraz 

potem wyszli, a w sali zostało tylko dwóch lekarzy 

wraz z pielęgniarką. Jeden z nich zauważył mnie i 

chyba wyczuł niepokój na mojej twarzy. Podszedł, 

położył rękę na moim ramieniu i spokojnym tonem 

zapewnił: „Wszystko będzie w porządku, proszę 

się nie bać. Zabieg zajmie tylko kilka minut. Jutro 

rano będzie mógł pan zabrać ojca do domu”. 

Drugi z lekarzy przesunął w stronę 

łóżka stolik z konwulsatorem. Pielęgniarka 

podniosła głowę mojego ojca i zapięła mu na 

czole opaskę z elektrodami. Lekarz, który 

jeszcze przed sekundą ze mną rozmawiał, stał 

już przy łóżku i mocno przytrzymywał ręce swojego pacjenta. 

Na skinienie głowy drugi lekarz przekręcił kilkukrotnie gałką 

LOBOTOMIA 

O tym, jak szpikulec do lodu przebija twój mózg 

MACIEJ BERG 

konwulsatora. BZZ. BZZZZ. BZZZ. Każde jedno oznaczało 

umiarkowane konwulsje, jakim poddawane było ciało ojca. Siedem 

sekund, to tyle. Osoba poddana elektrowstrząsom pozostawała 

nieprzytomna przez kilka minut – wystarczająco długo, aby 

przeprowadzić cały zabieg. 

Była to jedna z najbardziej przerażających metod 

leczenia pacjentów. Lobotomia przezoczodołowa 

powstała i rozwinęła się w latach 30. ubiegłego 

stulecia. Jej największym propagatorem był 

Następnie pielęgniarka podała lekarzowi prowadzącemu 

tacę z instrumentami chirurgicznymi. Dwa takie same, około 

20-centymetrowe szpikulce do lodu, młotek i ręcznik. Wzięła ten 

ostatni i przykryła nos, usta i jedno oko nieprzytomnego pacjenta. 

Lekarz zręcznym ruchem podniósł drugą powiekę i włożył pod nią 

jeden ze szpikulców. Po krótkim „wymierzeniu” i upewnieniu się, że 

wszystko jest w porządku, chwycił młotek i niczym antyczny rzeźbiarz 

zaczął przebijać się przez kość oddzielającą mózg od oczodołu. 

COŚ NA PROGU 49

TEMAT NUMERU 

amerykański neurochirurg Walter Jackson Freeman, 

który pochodził ze znakomitej rodziny lekarzy 

– jego dziadek był pierwszym amerykańskim 

neurochirurgiem, a ojciec znanym lekarzem, 

dlatego też parcie na oryginalność i przełomowość 

było bardzo duże. Jednak to nie Amerykanin, a 

Portugalczyk, doktor António Egas Moniz, pionier 

psychochirurgii i twórca jednego ze sposobów 

badania mózgu – angiografii, pierwszy wpadł na 

pomysł leczenia pacjentów poprzez wycięcie i 

wyskrobanie kawałka kory przedczołowej, będącej 

przednią częścią płata czołowego. „Rozcinanie 

ludzkiego mózgu to formowanie nowych ścieżek 

i pozbawianie pacjenta urojeń, opętania i napięcia 

nerwowego” – pisał w 1941 roku amerykański 

dziennikarz naukowy Waldemar Kaempffert. 

Takie też było założenie twórców tej niezwykle 

kontrowersyjnej metody leczenia zaburzeń 

psychicznych. 

Trzeba nam jednak wiedzieć, że portugalski 

naukowiec nie leczył pacjentów poprzez wkładanie 

im szpikulca do lodów pod powieki – z początku 

miało to zupełnie inną formę. Pierwsze zabiegi, 

jakie przeprowadził na dwudziestu chorych 

psychicznie osobach, polegały na rozcinaniu 

kości czołowej i bezpośrednim naruszaniu jego 

kory przedczołowej. Co ciekawe, Egas 

Moniz nigdy nie potrafił wytłumaczyć, 

dlaczego jego operacje były skuteczne. Na 

podstawie badań i eksperymentów wnioskował, 

że za choroby psychiczne odpowiada właśnie płat 

czołowy. Czemu akurat ten? Powód był prosty: 

przy okazji jego kontuzji i uszkodzeń ludzie 

często zmieniali swoje usposobienie, stawali się 

neurotyczni, apatyczni bądź nabierali trwałych 

problemów z dostosowaniem się do środowiska 

i otoczenia. Mógł także posiłkować się między 

innymi badaniami niemieckiego neurologa 

Brodmanna, który w jednej z prac naukowych 

podzielił korę mózgową na 52 części, tworząc 

tzw. Pola Brodmanna. Numer 10, czyli ten, na 

którym Moniz przeprowadzał swoje eksperymenty, 

został sklasyfikowany jako odpowiedzialny za 

uczuciowość i abstrakcyjne myślenie. Za swoje 

badania Portugalczyk otrzymał nagrodę Nobla 

w 1949 roku. W środowisku lekarskim ta metoda 

znana jest jako lobotomia przedczołowa. Lobos to z 

grecka „płat”, a tome – „cięcie”. To, co w potocznym 

rozumieniu jest lobotomią, w początkach jej 

powstawania nigdy nią nie było. Kilka lat później jej 

oblicze zmienił pewien amerykański lekarz... 

Stan zdrowia mojego ojca od dłuższego czasu systematycznie 

się pogarszał. Zaczęło się niewinnie, sam nie wiem kiedy. Ojciec 

przestawał interesować się sprawami codziennymi, był często 

50 COŚ NA PROGU

zamyślony, nieobecny. Jego myśli błądziły gdzieś z dala od nas 

wszystkich, a jego stan pogarszał się z każdym tygodniem. 

Stawał się coraz bardziej otępiały, drażliwy. Przetworzenie 

prostych pytań czy poleceń zajmowało mu zdecydowanie więcej 

czasu niż kiedyś. Chwilami przypominał mi pokonanego 

boksera kilka minut po zakończonej walce, kiedy zmęczony i 

pobity sportowiec faktycznie ma spore problemy z kojarzeniem 

faktów, spowolnieniem ruchów czy bełkotliwą mową. Ale 

mojego ojca przecież nikt nie pobił, a jego głowa nie uległa 

żadnemu uszkodzeniu. 

Razem z matką i rodzeństwem wiedzieliśmy, że jego stan 

spowodowany jest jakimś wewnętrznym zaburzeniem, chorobą 

psychiczną. Wstrzymywaliśmy się jednak z wizytą u lekarza. 

Przerażał nas fakt, iż ojca mogą zamknąć w jednym ze 

szpitali psychiatrycznych. A stamtąd praktycznie się nie 

wychodziło. Chyba że w foliowym worku. Po wielu latach 

cierpień, braku świadomości i odcięciu od rzeczywistości. Aż w końcu 

usłyszeliśmy o nowatorskiej metodzie leczenia zaburzeń psychicznych 

doktora Waltera Freemana. 

Absolwent jednej z najbardziej prestiżowych szkół 

w Ameryce – Yale University oraz Uniwersytetu 

Medycznego w Pensylwanii, przewodniczący 

kilku znanych organizacji zrzeszających 

najznamienitszych neurologów, wybitny 

neurochirurg. Walterowi Freemanowi zależało 

przede wszystkim na wyprowadzeniu chorych z 

demencji, schizofrenii czy depresji i przywrócenie 

ich do stanu normalnego funkcjonowania. 

Ze swojego gabinetu zrobił godną podziwu 

manufakturę. Przeciętny zabieg przewiercania się 

przez oczodół trwał około 10 minut. Freeman 

był w stanie przeprowadzać nawet dwadzieścia 

pięć takich operacji dziennie, choć w szczytowym 

TEMAT NUMERU 

punkcie swej kariery wykonywał ich około cztery na 

dzień. Swój fach szybko doprowadził do absolutnej 

perfekcji. Czasem zachowywał się zupełnie jak 

kuglarz cyrkowy, gdy dla podniesienia napięcia i ku 

uciesze publiczności operował raz lewą, a raz prawą 

ręką, a zamiast chirurgicznego, używał ciesielskiego 

młotka lub wkładał szpikulce pod obie powieki 

jednocześnie. 

Freeman miał także pewne ciągoty społeczne, 

związane z jego wizjonerstwem i ambicjami – 

chciał oczyścić przepełnione w latach 40. i 50. 

szpitale psychiatryczne. Te charakterystyczne, 

klaustrofobiczne obrazy były kilkukrotnie 

przekładane na język filmu ku potrzebom 

przemysłu hollywoodzkiego – można było 

je oglądać chociażby w „Wyspie tajemnic” z 

Leonardem DiCaprio – widoki wnętrza takiej 

placówki i zachowania ludzi z „bloku C” dobrze 

odzwierciedlają ówcześnie panującą rzeczywistość. 

Miejsca te były wręcz magazynami dla ludzi, którzy 

mieli nikłe szanse na wyzdrowienie, zwłaszcza przy 

farmaceutycznym deficycie, jaki wówczas panował. 

Korzystające ze znikomych funduszy szpitale 

nie miały w swoim interesie kompleksowego 

zajmowania się takimi pacjentami. Niektóre z nich 

pełne były odrapanych ścian, ludzi skulonych na 

środku pokojów, kołyszących się z prawa na lewo 

i pogrążonych w otumanieniu. 

W poszukiwaniu nadziei dla przewlekle chorych, 

opętanych przez demony zaburzeń psychicznych 

Freeman podróżował przez cały kraj od jednego 

COŚ NA PROGU 51

TEMAT NUMERU 

szpitala do drugiego, gdzie niczym biblijny Mesjasz 

„uzdrawiał” swoich kuracjuszy. „Ustawcie w 

szeregu pacjentów z przewlekłą psychozą” – mówił 

w placówkach podczas swojego upiornego tournée. 

Nie było nawet potrzeby pytania zgodę, ani samego 

pacjenta, ani jego rodziny. 

Stan mojego ojca początkowo się poprawił. Zaczął się uśmiechać, 

reagować na obecność reszty domowników. Przez kilka tygodni 

powrócił nawet do malowania, hobby zaprzestanego kilka lat wcześniej. 

Wszystko szło ku lepszemu przez pierwsze 3-4 miesiące, ale potem... 

Pojawiły się bóle głowy, zawroty, bezsenność. Z każdym następnym 

tygodniem ojciec zamieniał się w małe dziecko, w nieświadome 

niczego warzywo. Zaczął mieć problemy z utrzymaniem moczu 

i stolca, powróciły niezrozumiały bełkot i apatia. Po pół roku od 

wyjściu z gabinetu doktora Freemana zawieźliśmy ojca do szpitala 

psychiatrycznego. Tym razem na czas nieokreślony. 

Poza całościowym huraoptymizmem, który 

towarzyszył wieloletnim badaniom doktora 

Freemana (pracował on bowiem przy absolutnym 

poparciu opinii zarówno społecznej, jak i naukowej, 

a jednoczesnej z aprobatą ze strony organów 

państwowych i kontrolnych), nie można pominąć 

nieodłącznych skutków ubocznych i kontrowersji 

wokół jego działań. Jego metody leczenia nie były 

szeroko komentowane czy dyskredytowane przez 

środowisko lekarskie lat 40. i 50, krytyka systemu 

nie była bowiem akceptowana. W ciągu całego 

swojego życia przeprowadził ponad 2900 zabiegów 

lobotomii. Uznawał on swoją misję za wykonaną 

zawsze wtedy, gdy tylko udało mu się wyeliminować 

u pacjenta oznaki psychozy, depresji czy schizofrenii. 

52 COŚ NA PROGU

Nie dopuszczał do swojej świadomości faktu, 

że wiele osób poddanych lobotomii zamieniało 

się nie do poznania. Nieumiejętność trzymania 

moczu i ekskrementów, apatia, brak reakcji na 

bodźce, potulność i bezwolność to tylko niektóre z 

objawów, jakie czekały na pacjenta po zabiegu, o ile 

oczywiście udało mu się go przeżyć. 

Wielu pacjentów dra Freemana zmarło bowiem 

na stole operacyjnym. Jedną z najbardziej 

sugestywnych śmierci poniósł młody mężczyzna, 

w chwili gdy operujący go Freeman chciał zrobić 

zdjęcie przedstawiające jego pracę. Nie jest to 

jedyny karygodny błąd w jego życiorysie. W swojej 

historii przeprowadził zabieg na 19 dzieciach. 

Jak tłumaczy dorosły dziś Howard Dully, jego 

zachowanie nie odbiegało znacząco od postawy 

jego rówieśników. „Howard był nieposłusznym, 

chwilami agresywnym dzieckiem” – mówiła jego 

macocha. Lecz według samego Dully’ego, jak i 

wielu dzisiejszych psychologów była to naturalna 

reakcja dziecka, które musiało pogodzić się ze 

stratą rodzica. Freeman objawy te uznawał za 

wystarczające do podjęcia niezbędnych działań. 

Zdiagnozował u chłopca schizofrenię, na którą 

rzekomo cierpiał od czwartego roku życia, i za 

przyzwoleniem obojga rodziców przeprowadził 

zabieg. Dziesięć minut wystarczyło, aby cała 

przyszłość Howarda Dully’ego zmieniła się 

nie do poznania. W późniejszych latach miał 

dużo problemów: musiały minąć dekady, by 

powrócił do poprawnego funkcjonowania w 

społeczeństwie. Był w zakładzie poprawczym, 

więzieniu, musiał kształcić się w specjalnej szkole 

dla dzieci sprawiających problemy wychowawcze. 

W 2007 roku napisał książkę „Moja lobotomia”, 

w której opisał swoje przeżycia związane z 

zabiegiem. Praca Waltera Freemana i innych mu 

podobnych – ponieważ takich zabiegów na terenie 

Stanów Zjednoczoych przeprowadzono około 

40 tysięcy, a w Wielkiej Brytanii około 17 tysięcy 

– jest szeroko komentowana przez neurologów i 

TEMAT NUMERU 

psychiatrów. Ocena tego sposobu leczenia psychoz 

i innego rodzaju schorzeń umysłowych spotyka 

się z negatywną opinią. Freeman jest uważany 

za człowieka niespełna rozumu i świadomości 

swoich czynów. Leczył on co prawda chorych i 

niezdolnych do życia w społeczeństwie, lecz był to 

zabieg po pierwsze niebezpieczny ze względu na 

swą wysokoprocentową śmiertelność, a po drugie 

zupełnie nieprzewidywalny i nieodwracalny. Trwale 

dewastował psychikę pacjentów do tego stopnia, 

że resztę swojego życia spędzali w „magazynach” 

dla mentalnie upośledzonych. Opinię publiczną 

najbardziej wstrząsnął fakt, iż poddana lobotomii 

Rosemary, 23-letnia siostra Johna F. Kennedy’ego 

następne 56 lat swojego życia spędziła właśnie w 

takim miejscu. Lobotomia ma też mały polski akcent. 

Najbardziej znanym pacjentem z tej części świata 

był Józef Chasyd, polski skrzypek pochodzenia 

żydowskiego. Mówiono o nim, że „skrzypek 

taki jak Chasyd rodzi się raz na dwieście lat”. 

Wyemigrował on rok przed II wojną światową do 

Londynu, gdzie przechodził kilkukrotne załamanie 

nerwowe. W końcu w 1950 roku przeprowadzono 

u niego nieudany zabieg lobotomii, przez który 

zmarł.Wieloletnia praktyka doktora Freemana 

stawia znaczące pytania wielu badaczom i twórcom 

niespotykanych wcześniej, 

innowacyjnych metod 

leczenia. Temat moralności 

w odniesieniu do Freemana 

jest bardzo szeroki, bowiem 

wśród wielu krytyków jego 

pracy istnieją także ci, którzy 

wskazują na skuteczność 

zabiegu. Pozostaje nam 

więc jedna zagwozdka 

– gdzie jest granica 

między skutecznością a 

poszanowaniem ludzkiego 

życia? 

COŚ NA PROGU 53

VARIA 

Carpenter 

w zwierciadle satyry 

INWAZJA OBCYCH TO TEMAT WYEKSPLOATOWANY W KINIE DO CNA. LECZ MAŁO KTÓRY FILM 

PRZEDSTAWIAŁ POMYSŁ TAK POJEMNY W INTERPRETACJI JAK KULTOWE „ONI ŻYJĄ” JOHNA 

CARPENTERA. OBRAZ DO DZIŚ POZOSTAJE JEDNĄ Z NAJBARDZIEJ KOMPETENTNYCH KRYTYK CZASÓW 

RZĄDÓW RONALDA REAGANA I ZARAZEM DAWKĄ ZNAKOMITEJ ZABAWY. 

KAMIL DACHNIJ 

Mity są po to, by je obalać. Wiele z tych narosło wokół 

polityki Ronalda Reagana. Jego rządy w latach 1981-89 były 

dość kontrowersyjne. Chwali się go za to, że udało mu się 

przywrócić Ameryce status militarnej potęgi, za przyczynienie 

się do obalenia Związku Radzieckiego oraz za duży wzrost 

gospodarczy. Jego krytycy jednak wskazują na fakt 

rozwarstwienia społecznego, obniżenia pensji i standardów 

życiowych najbiedniejszych, zwiększenia ubóstwa i 

bezdomności oraz deregulacji przemysłu finansowego, która 

miała doprowadzić do epidemii zadłużeń i recesji. Reagan, 

mający fizjonomię gwiazdy Hollywood, pełny optymizmu 

i przekonań w „stare, dobre wartości”, był doskonałym 

aktorem-prezydentem, który bez większego wysiłku potrafił 

opowiedzieć narodowi pięknie brzmiące bajki o poprawie 

gospodarki i polityki Stanów Zjednoczonych, a także – w 

razie potrzeby – umyć ręce od wszelkich skandali. Pracując 

przy jednoczesnej inflacji, recesji i zapaści gospodarczej jego 

doktryna polityczna i ekonomiczna, zwana „Reaganomiką”, 

wprowadzana już przy pierwszej kadencji, nie była dość 

wydolna i doprowadziła w efekcie do wzrostu deficytu 

budżetowego i długu publicznego. Można powiedzieć, że 

Amerykanie pod koniec lat 80. przyzwyczaili się do życia za 

pożyczone pieniądze. 

Zmiany, jakie poczyniła administracja Reagana, znacząco 

odbiły się także na przemyśle filmowym. Hollywood na wielką 

skalę zaczęło promować eskapistyczny model rozrywki, który 

– pomijając wyjątki w rodzaju filmów Stevena Spielberga, 

George’a Lucasa, Roberta Zemeckisa i paru innych 

54 COŚ NA PROGU

odprysków kina nowej przygody – nie oferowało niczego, 

co mogło dorównać dziełom z „Nowego Hollywood”, jak 

„Czas Apokalipsy” czy „Chinatown”. Elekcja Reagana była 

również ostatecznym gwoździem do trumny dla boomu na 

polityczne horrory, prowokujących inteligencję i wrażliwość 

widzów przez całe lata 70. W jego erze nie uświadczyliśmy 

już horrorów na miarę „A jednak żyje” Larry’ego Cohena czy 

„Teksańskiej masakry piłą mechaniczną” Tobe’a Hoopera. 

George A. Romero, mistrz społeczno-politycznej satyry, 

nakręcił w 1985 roku trzecią odsłonę swojej serii zombie, 

„Dzień umarłych”, ale ta wyjątkowo ponura groteska została 

zupełnie niezrozumiana przez krytyków i publiczność 

pragnącą radosnej i kolorowej rozrywki dla całej rodziny. 

To, co się podobało Amerykanom i zarazem stanowiło 

dobry przykład kina ultra-Reaganowskiego, to filmy 

pokroju „Czerwonego świtu” Johna Miliusa z 1984 roku. 

Obraz mający wszystkie znamiona kina nowej przygody 

w wydaniu konserwatywnym był głęboko zakorzeniony w 

antykomunizmie i celebracji przemocy w imię patriotyzmu. 

Wróg, z jakim przyszło się zmagać bohaterom filmu, przybierał 

globalną twarz: Sowieci, Kubańczycy i Nikaraguańczycy 

tworzyli triumwirat zagranicznych nacji, które administracja 

Reagana zajadle demonizowała. Choć dwa pierwsze od dawna 

były bastionem komunizmu na świecie, Nikaraguę obarczano 

jako głównego sprawcę terroryzmu w Ameryce Środkowej. 

Filmy „Nowego Hollywood” zazwyczaj spoglądały w głąb 

własnego kraju, by szukać zła, natomiast te z doby Reagana 

odnalazły go za granicą. 

Jednym z nielicznych twórców, którzy zdobyli się na 

krytykę tamtego okresu, był mistrz kina gatunkowego 

John Carpenter. Z wszystkich amerykańskich autorów 

zaczynających kręcić w latach 70. Carpenter do czasu „Oni 

żyją” był zdecydowanie najbardziej gatunkowo różnorodny. 

Był także twórcą wyjątkowo obficie czerpiącym z kina klasy 

B lat 50. Carpenter od początku wypracował sobie miano 

twórcy uniwersalnego: nie tylko reżyserował i produkował 

swoje filmy, ale także pisał scenariusze, sporadycznie w 

nich grał i przede wszystkim komponował własne ścieżki 

dźwiękowe. W jego filmach motywem przewodnim często 

była historia grupy ludzi trzymających się razem podczas 

walki z niewyjaśnionymi lub nieznanymi siłami z zewnątrz. 

Obsesję tę zdradził już w swoim drugim filmie, „Atak 

na posterunek 13” z 1976 roku, porażającym policyjnym 

VARIA 

thrillerze, inteligentnie czerpiącym ze schematu fabularnego 

„Rio Bravo” Howarda Hawksa. W 1978 roku nakręcił swoje 

opus magnum „Halloween”, bez wątpienia najbardziej 

wpływowy horror ostatnich trzech dekad XX wieku. A także 

apogeum slasherów, bo nikt później nie dorównał perfekcji 

Carpentera w wykorzystywaniu „stalkującej” kamery i 

umiejętności podglądania bohaterów oczami mordercy. 

Gdzie każdy następny slasher tylko zwiększał posokę, 

„Halloween” było generalnie bezkrwawe. 

Po tym filmie, jednym z największych sukcesów kina 

niezależnego w historii, reżyser nakręcił jeszcze kilka 

kultowych obrazów, w których pierwsze skrzypce 

grał Kurt Russell. 

Futurystyczna dystopia 

„Ucieczki z Nowego 

Jorku” to wzór w swojej 

kategorii, „Wielka draka 

w chińskiej dzielnicy” to 

nieodparte kino nowej 

przygody, a „Coś” to, 

według niektórych 

opinii, najwybitniejszy 

horror science-fiction, 

jaki powstał do tej 

pory. Jednak pomijając 

zimnowojenny kontekst historii w „Coś” i zakodowane 

poglądy „Ataku na posterunek 13”, Carpenter raczej stronił 

od politycznych podtekstów w swoich filmach. Zmianą 

okazał się „Oni żyją”, wyprodukowany w 1988 roku, pod 

koniec ery Reagana. 

Pomysł na film wyszedł z dwóch stron: opowiadania 

„Eight O’ Clock in the Morning” Raya Nelsona z lat 60., które 

opisywało inwazję obcych z ukrycia, łudząco przypominającą 

tę z „Inwazji porywaczy ciał”, oraz historii „Nada” z antologii 

komiksowej „Alien Encounters”. Scenariusz spleciono z 

kilku źródeł, dlatego Carpenter postanowił użyć pseudonimu 

Frank Armitrage, zaczerpniętego z twórczości jednego z 

jego ulubionych pisarzy grozy, H.P. Lovecrafta, mianowicie 

ze „Zgrozy w Dunwich”. Nie po raz pierwszy reżyser sięgał 

do spuścizny pisarza, bo wcześniej, w filmie „Coś”, dało 

się zauważyć luźną inspirację mini powieścią „W górach 

szaleństwa”. 

„Oni żyją”, fantastyczny melanż satyrycznego science- 

COŚ NA PROGU 55

VARIA 

fiction z twardym, męskim kinem akcji, był niczym 

nieskrępowanym atakiem na Amerykę Reagana – naród 

bezduszny i konsumencki, zdominowany przez pieniądz 

i media. Historia ukazywała kraj z rosnącym poziomem 

bezrobocia, z władzą kolaborującą z obcymi podszywającymi 

się pod ludzi na wyższych stanowiskach. Rząd wzbogacał się 

kosztem reszty populacji, która z kolei była utrzymywana w 

pasywnym stanie przez podprogowe wiadomości medialne. 

Już sam początek, ujęcie przejeżdżającego pociągu, z którego 

wysiada główny bohater, Nada, jest obrazem jakby wyrwanym 

z filmów o wielkiej depresji. Protagonista przyjechał do Los 

Angeles w poszukiwaniu pracy, ale zastał przerażający obraz 

ekonomicznej depresji. 

Po spotkaniu czarnoskórego robotnika Franka, również 

ledwo wiążącego koniec z końcem, Nada trafia do dzielnicy 

nędzy, nazwanej ironicznie Justiceville. Carpenter świetnie 

podkreślił tutaj różnicę w podejściu między protagonistami, 

gdy podczas rozmowy o naturze systemu, dla którego 

liczy się prawo lepszego i silniejszego, Nada odpowiada: 

„Wierzę w Amerykę”. To 

skądinąd patriotycznie 

brzmiące zapewnienie 

miało odwrotne znaczenie, 

znacznie bardziej 

ironiczne i przewrotne, 

niż miało to miejsce 

w „Ojcu Chrzestnym”. 

Przewartościowanie 

głównego bohatera 

dokonuje się dopiero po 

założeniu specjalnych 

okularów, które działają niemal jak pigułka w „Matrixie”, 

demaskując straszną iluzję. W sferze wizualnej reżyser 

błyskotliwie i jawnie przedstawił kontestacyjną postawę 

wobec własnego kraju: wieżowce widziane z daleka 

symbolicznie oddzielają slumsy, tych żyjących w lepiance od 

tych z apartamentów. 

Carpenter był z niektórych stron krytykowany za 

niekonsekwencję obranej drogi, bo w drugiej połowie filmu 

porzucił radykalne przesłanki na rzecz kina akcji. Jednakże 

nawet w dalszym etapie narracja była dużo bardziej złożona 

niż schemat „Republikanie jako obcy”. Plan obcych, żeby 

zmienić Ziemię w dywizję do szerszych interesów, okazuje 

się sukcesem tylko dlatego, że spory segment populacji się 

na to godzi. To komfort i samozadowolenie, a nie brzydkie 

facjaty obcych, odrażają najbardziej. W świecie opisanym 

w filmie ludzie są wspólnikami we własnej dywersji. Obcy 

stanowią w tym wypadku ich lustrzane odbicie. Choć narracja 

w pewnej mierze tłumaczy winę za podział w społeczeństwie 

hipnotycznymi efektami transmisji medialnych i pustymi 

hymnami ukrytych haseł typu „Bądź posłuszny” czy 

„Kupuj, nie myśl”, to reżyser z premedytacją zatarł granice 

podziału na „ich” i „nas”, eksponując nie to, co robią, 

lecz to, jak wyglądają – i że sami z radością uczestniczą w 

konsumenckim piekle, które stworzyli. 

Być może w sposób niezamierzony, ale jakby wpisujący się 

w klimat czasów autor podejmował w swoim dziele polemikę z 

głośnym „Wall Street” Olivera Stone’a z 1987 roku. Jak pisał 

krytyk Jim Hoberman, „Wall Street” z nieśmiertelną kreacją 

Michaela Douglasa jako przebiegłego rekina finansowego 

Gordona Gekko dodała do amerykańskiej mitologii kolejny 

topos – personifikację kapitału. Film miał wyciągnąć na 

światło dzienne szerzącą 

się wówczas spekulację 

i ekscesy boomu 

gospodarczego Reagana. 

A timing miał świetny, 

bo w tym samym roku, 

19 października indeks 

Down Jones zanotował 

23-procentowy spadek i 

pociągnął za sobą inne 

indeksy na światowych 

giełdach. Miesiąc później 

Ivan Boesky, znany amerykański trader, został skazany na 

trzy lata więzienia i 100 mln dolarów grzywny za handel 

poufnymi informacjami o spółkach. To właśnie z jego 

przemówienia Oliver Stone zaczerpnął inspirację i słowami 

Gekko podsumował Reaganomikę: „Chciwość jest dobra”. 

Te słowa mogłyby posłużyć jako idealne określenie postawy 

ludzi z „Oni żyją”, którzy ukrywają prawdę dla awansu w 

pracy, nowego samochodu czy wzrostu kapitału. 

Żeby nie było tak do końca poważnie, Carpenter dla 

przeciwwagi do swojego ostrza krytyki dostarczył wielu 

kapitalnych sekwencji. Najlepszy one-liner z filmu – 

„Przyszedłem tu, żeby żuć gumę i skopać nieco tyłków” – 

56 COŚ NA PROGU

VARIA 

wygłoszony przez Nadę po wkroczeniu do banku z bronią 

trwale zapisał się w popkulturze i został później użyty w 

klasycznej grze „Duke Nukem”. Sam pomysł obsadzenia 

popularnego zapaśnika Roddy’ego „Rowdy’ego” Pipera w 

głównej roli był ruchem genialnym. Potężnie zbudowany 

Piper świetnie pasował do ducha tamtych czasów, w których 

postacie jak John Matrix i Marion Cobretti stawały się ikonami 

i uosobieniem filmowego macho. Strzałem w dziesiątkę 

okazało się także zatrudnienie znanego wcześniej z filmu 

„Coś” Keitha Davida do roli Franka. Ich ponad pięciominutowa 

walka ze środka filmu to jedna z najbardziej ekscytujących i 

komicznych rzeczy, jakie nakręcono w latach 80. 

Wydaje się, że John Carpenter odnalazł w swoim filmie 

złoty środek – ekscytującą akcję potrafił znakomicie pogodzić 

z krytyką społeczno-polityczną. Stworzył film, który nie tylko 

ciągle bawi, ale także skłania do myślenia, co w dobie coraz 

głupszej rozrywki w kinie gatunkowym jest na wagę złota. 


Lori Lovecraft, 

czyli macki 

pin-upu 

Mike Vosburg miał większy wpływ na wielu młodych 

ludzi, niż mogłoby się wydawać. „Opowieści z krypty” 

mają status kultowego programu telewizyjnego nie 

tylko ze względu na historie, które można było oglądać 

na ekranie, ale i dzięki charakterystycznej oprawie 

graficznej. Rozpoznawalne plansze tytułowe i komiksowe 

akcenty odsyłające do horror-pulpowych komiksów 

lat pięćdziesiątych były niewątpliwą wisienką na torcie 

tego kultowego programu. Okładki z telewizyjnych 

„Opowieści” udawały okładki oryginalnych komiksowych 

kompilacji „Tales from the Crypt”, które wydawało EC 

Comics w latach pięćdziesiątych. Razem ze swoimi 

siostrzanymi tytułami, „The Haunt of Fear” i „The Vault 

of Horror”, dostarczały pulpowej rozrywki rosnącej rzeszy 

czytelników, oferując opowieści o zombie, wampirach, 

ghoulach i inszych stworach rodem z koszmarów. Mimo 

wciąż rozszerzającej się czytelniczej bazy oferta EC 

Comics nie przetrwała gniewu amerykańskich rodziców, 

którzy oskarżali komiksy o demoralizowanie młodzieży 

i powodowanie analfabetyzmu (co jest ciekawą tezą 

COŚ NA PROGU 57

VARIA 

dotyczącą magicznych właściwości 

komiksów: ich czytanie powoduje 

zanik umiejętności czytelniczych). 

Zadanie narysowania oprawy graficznej 

odwołującej się do wydawnictw EC 

Comics nie mogło wpaść w lepsze ręce 

niż ręce człowieka, który komiksy z 

tamtych lat uznawał za sporą inspirację. 

Tym człowiekiem był Mike Vosburg. 

Vosburg swoją aktywną przygodę 

z niezależnym komiksem zaczął w 

latach sześćdziesiątych, jeszcze jako 

nastolatek. Założył czasopismo „Masquerader”, jeden z 

pierwszych komiksowych fanzinów 1 . Fanziny przez wiele dekad 

były namiastką internetu dla miłośników muzyki, rozrywki i 

kultury niezależnej. Pozwalały nie tylko na wymianę informacji 

i komunikację w obrębie tworzących się fandomów, ale i na 

swobodne prezentowanie swoich prac. Vosburg korzystał 

z każdej takiej okazji, choć – jak na niedoświadczonego 

nastolatka przystało – były to próby nie zawsze udane, a kiedy 

odnosiły skutek, prace były wydawane przede wszystkim w 

mediach o bardzo małym zasięgu. 

Mniej lub bardziej poważna praca przy niezależnych 

komiksach znalazła się dla Vosburga w kolejnej dekadzie, 

kiedy biznes obrazkowych historyjek uciekających od 

restrykcji Comics Code Authority (organu badającego 

zawartość komiksu pod względem kontrowersji moralnych, 

oczywiście wedle standardów białej, mieszczańskiej Ameryki) 

rozkręcał się na dobre. Robert Crumb, Harvey Kurtzman (i jego 

kultowy magazyn „Mad”) i wielu innych, 

doskonale wpisali się w wolnościowy 

krajobraz przełomu lat sześćdziesiątych 

i siedemdziesiątych. Soundtrackiem 

do narodzin profesjonalnego 

obiegu kultury niezależnej była 

posthipisowska psychodelia, a jego 

tłem rewolucja obyczajowa. Takie 

też były undergroundowe komiksy 

(czy comixy – od X-rated, czyli 

zabronionej oficjalnie przez Comics 

1 Dobra wiadomość dla fanów Vosburga – twórca ma niedługo 

zeskanować sześć numerów zinu i udostępnić je w sieci. 

Code Authority dojrzałej zawartości), kipiące seksualnością, 

narkotykami, ale i społecznymi tematami, na które nie było 

miejsca w mainstreamowych publikacjach. 

W takich warunkach Mike Vosburg rozwinął skrzydła, 

między innymi w projekcie Split Screen, którego pisarskim 

duchem był Tom Veitch, znany z późniejszych sukcesów jako 

autor komiksów „Star Wars” wydawanych przez Dark Horse 

Comics 2 . Po przygodzie z podziemiem (która to przygoda 

odcisnęła niemałe piętno na przyszłej karierze Vosburga i 

jego wyborach artystycznych) Vosburg ruszył na podbój 

mainstreamu. Pracował dla DC Comics, Marvela i Valiant 

Comics, dokładając twórczą cegiełkę do takich tytułów 

jak „Savage She-Hulk”, „G.I. Joe” czy „Bloodshot”. W DC 

był odpowiedzialny za dodanie seksownego splendoru 

bohaterkom komiksów „Ms. Marvel” i „Starfire”, w czym na 

pewno pomogło mu doświadczenie w pulpowym półświatku, 

który często bratał się z erotyką. Jednocześnie nie zaniedbywał 

swojej pasji do horroru, pracując nad wydawnictwami Western 

Publishing i Charlton Comics. Kolejnym dużym etapem 

kariery miała być zmiana medium, w którym prezentował swój 

talent. 

Między 1989 a 1996 rokiem Mike Vosburg odpowiadał 

za tytułowe karty w telewizyjnym programie „Opowieści z 

krypty”. Któż nie pamięta zrzędliwego Crypt Keepera i jego 

fascynujących historii? Mimo że plansze Vosburga można 

było zobaczyć tylko przez chwilę, jego klasycznie pulpowy styl 

zapadł w pamięć niejednemu widzowi. Dodatkowymi zaletami 

tej roboty było robienie zdjęć gościnnym gwiazdom programu, 

np. Mimi Rogers i Kirkowi Douglasowi. Vosburg miał również 

okazję pojawić się na ekranie, i to w aż dwóch odcinkach, 

czym spełnił dziecięce marzenia o karierze aktorskiej. Od 

tamtej pory głównym zajęciem Vosburga jest rysowanie 

storyboardów dla filmu i telewizji. Współpracował z wieloma 

uznanymi twórcami, między innymi z reżyserem Robertem 

Zemeckisem. Swojego talentu użyczał również do teledysków 

– „Stan” Eminema i „Let Me Blow Your Mind” Eve skorzystały 

z jego świetnego wyczucia kompozycji i perspektywy obrazu. 

Vosburg w jednym z wywiadów mówi, że nie jest artystą. 

Jest pisarzem, który używa obrazków do opowiadania historii, 

bo – jak sam twierdzi – „dość wcześnie zorientowałem się, że 

2 Tutaj warto odnotować smutny fakt, że po wieloletniej współpracy 

z firmą George’a Lucasa Dark Horse niedawno straciło licencję na 

komiksy z uniwersum „Gwiezdnych Wojen”. 

58 COŚ NA PROGU

VARIA 

pisanie jest trudne. Nauczyłem się rysować po to, by tworzyć 

narracje”. Wreszcie pokusił się o własne, autorskie dzieło. Lori 

Lovecraft. 

Korzystając ze znajomości technik świata DYI (Do-It- 

Youself), Vosburg wypuszcza komiksy o Lori samodzielnie, 

mówiąc, że to naturalna kontynuacja jego fanzinowskiej 

działalności sprzed dekad. Samemu sobie będąc sterem, 

okrętem i żeglarzem, Vosburg może pozwolić sobie na śmiałe 

poczynania w obrębie komiksów z Lori Lovecraft. Oczywiście 

wciąż nie czuje się na siłach, by pisać, tym zazwyczaj zajmuje 

się Pete Ventrella. 

Lori Lovecraft to powrót Vosburga do pulpowych 

korzeni. Dziewiętnastoletnia Lori przybywa do Hollywood, 

ale zamiast wielkiej kariery czeka ją granie fruzi w oślizgłych 

filmach produkowanych przez równie oślizgłych ludzi, którzy 

dodatkowo parają się czarną magią w nadziei na zdobycie 

sławy i pieniędzy. Wszystko zmienia się, kiedy przypadkiem 

wchodzi w posiadanie „Necronomiconu” – legendarnego 

tomu napisanego przez oszalałego arabskiego maga. Otwarcie 

serii, zeszyt „My Favourite Redhead”, nie ukrywa swojego 

szacunku do pulpowych tradycji: atmosfera z filmów noir, 

bohaterowie o wyrazistych (by nie powiedzieć: banalnych) 

rysach i historia, która nie traktuje siebie do końca serio. Bo 

jak poważnie traktować producenta filmowego i sfrustrowaną 

członkinię kapeli rockowej, którzy paktują z mrocznymi siłami 

w bardzo niefrasobliwy sposób? Lori radzi sobie z problemami 

dzięki starożytnemu kapłanowi Ama Tonowi, który uznaje 

dziewczynę za swoją starą miłość – kapłankę Izydy. Kapłan 

daje Lori „Necronomicon”, który ma służyć dziewczynie do 

ochrony. Lori porzuca Hollywood na rzecz Cambridge, gdzie 

pod okiem szamana Arthura Black Crowa podejmuje studia 

okultystyczne. 

Każdy zeszyt „Lori Lovecraft” gra z konwencjami horroru 

i pulpowych opowieści. Oczywiście oprócz nazwiska głównej 

bohaterki (i innych nazwisk postaci z kart komiksu, które 

zazwyczaj odsyłają do znanych tropów kultury) i obecności 

„Necronomiconu” intertekstualne zabawy Vosberga sięgają 

dużo dalej. W „Dark Lady” zobaczyć możemy hołd dla 

„Psychozy” Hitchcocka, a zeszyt wprowadza Voodoo Mansion 

– miejsce zasiedlone odniesieniami do klasycznych horrorów 

z humorystycznym posmakiem, jak np. udomowiony i zupełnie 

posłuszny zombie, który dodatkowo lubi romansować, czy 

mumia z rozterkami moralnymi. 

„The Big Comeback” z kolei jest 

opowieścią z charakterystycznym 

dla nurtu noir detektywem, który 

tutaj musi ustąpić przed demonem 

z innego wymiaru. „Road to 

Kadath” wprost wymienia 

Azathotha – przedwieczną istotę 

ze szkicu opowiadania Howarda 

Philipsa Lovecrafta, a jednego 

z bohaterów, nieszczęśnie 

zakochanego w Lori aktora 

Allena, porywają Mi-Go, rasa znana z opowiadania „Szepczący 

w ciemnościach”. Komiksy z Lori obficie czerpią z twórczości 

Samotnika z Providence, w końcu główna bohaterka nosi 

jego nazwisko, a w „Into the Past” pojawia się Cthulhu we 

własnej osobie. Komiksy Vosburga świat Mitów postrzegają 

przez pulpową soczewkę, co skutkuje zmianą tonu – zamiast 

grozy mamy bardziej awanturniczy klimat, który ma więcej 

wspólnego z Indianą Jonesem na psychodelikach aniżeli z 

kosmicznym horrorem. Nie można zapomnieć o sporej dawce 

samoświadomego, miejscami autoironicznego humoru, 

który wylewa się z kart komiksu. Kreska Vosburga, do bólu 

ewokująca epokę comixów, dodaje całości specyficznego 

posmaku klasy B. Zresztą wszystko w Lori Lovecraft jest klasy 

B – filmy, w których gra bohaterka, problemy, z którymi musi 

się mierzyć, samo kadrowanie okienek komiksu, wreszcie – 

obecność roznegliżowanych kobiecych ciał rodem z pin-upu. 

Lori Lovecraft to nie tylko żonglowanie pulpowymi tematami, 

ale hołd Vosburga dla czasów jego komiksowej przeszłości. 

Nieważne, czy do Lori Lovecraft przyciągnie Was 

obecność Lovecraftowskich motywów, uwielbienie dla filmów 

i komiksów klasy B czy znajomość twórczości Vosburga 

z innych wydawnictw. Komiksy z Lori to świetna 

rozrywka dla każdego miłośnika 

pulpu w dowolnej postaci, skrojona 

z gustem mozaika bezgustownych 

elementów. Mike Vosburg wciąż 

pracuje nad nowymi komiksami, więc 

sprawdzajcie jego stronę internetową 

– naprawdę warto! 

COŚ NA PROGU 59

VARIA 


UWAGA: 

„TOKSYCZNY 

MŚCICIEL” 

Zawiera sceny przemocy 

KIEDY NASTĘPNYM RAZEM BĘDZIESZ 

W NIEBEZPIECZEŃSTWIE LUB BĘDZIESZ 

POTRZEBOWAŁ POMOCY, SPÓJRZ NA 

HORYZONT I MOŻE... BYĆ MOŻE... BĘDZIE 

TAM TOKSYCZNY MŚCICIEL! 

Brzydszy niż potwór Frankensteina, silniejszy niż 

Superman, bardziej gibki niż Spiderman, odważniejszy niż 

Batman i brutalniejszy niż Wolverine. Zabijał, główkował, 

bronił pokrzywdzonych i bardzo gorąco opiekował się swoją 

dziewczyną. Wśród całego panteonu superbohaterów mógł 

objawić się tylko jeden taki – Toksyczny Mściciel. 

Lloyd Kaufman – nieznany jeszcze nikomu reżyser 

parający się produkcją niskobudżetowych filmów erotycznych 

– sięgnął pewnego razu po gazetę „Variety”. Przeczytał 

tam artykuł „Horror umarł”, w którym autor pokusił się o 

zaalarmowanie opinii publicznej o rychłym upadku tego 

gatunku filmowego. Lloyd, wiedziony chęcią stworzenia 

wiekopomnego dzieła, które na nowo rozpoczęłoby erę 

horroru, krewko zakasał rękawy: postanowił nakręcić własne 

dzieło tego rodzaju. Tak właśnie powstała produkcja, która na 

twarzach jednych wywołuje obrzydzenie, u drugich natomiast 

wielki entuzjazm. Tak narodził się „Toksyczny Mściciel”. 

Kilka lat wcześniej Kaufman wraz ze swoim przyjacielem 

z czasów studenckich Michaelem Herzem założył – dzisiaj 

już legendarną – wytwórnię filmów Troma, otaczaną pewnego 

rodzaju kultem przez fanów filmów klasy B, głównie za 

sprawą takich produkcji jak „Barbarzyńska nimfomanka w 

piekle dinozaurów” czy „Surfujący naziści muszą umrzeć”. 

Już po samych tytułach widać, że można tam znaleźć dużo 

absurdalnego i czarnego humoru, groteskowość, mnóstwo 

krwi, wylatujących z impetem wnętrzności oraz tego, co jest 

znakiem rozpoznawczym Tromy: spontanicznie ukazywanych 

kobiecych piersi. Lloyd, zapytany kiedyś o sens takich 

produkcji, odparł: „Po co wydawać dwadzieścia milionów 

na jeden film, skoro za te pieniądze można stworzyć sto 

innych?”. Logiki tego stwierdzenia Kaufmanowi nie można 

odmówić, choć niewątpliwie niektórzy krytycy produkcji 

niskobudżetowych mogliby się z nim sprzeczać. 

Historia Toksycznego Mściciela zaczyna się od Melvina 

Junko, pogardzanego pracownika siłowni w Tromaville. 

Wskutek pewnego nieprzyjemnego incydentu wypada on z 

okna wprost do kadzi wypełnionej toksycznymi odpadami 1 . 

Jego ciało ulega znacznej deformacji: wątła klatka piersiowa 

zaczyna się rozrastać, mięśnie zwielokrotniają swą objętość 

i dziwnym zrządzeniem losu Melvin rośnie kilkanaście 

centymetrów. Niestety, nie wszystkie efekty mutacji wychodzą 

mu na dobre – jego twarz przypomina teraz bardziej oblicze 

1 Zieloną bulgoczącą pseudo-cieczą była agar-agar, używana w ostrych 

zaparciach ze względu na swe działanie przeczyszczające. 

60 COŚ NA PROGU

monstrualnej maszkary 

z koszmarów niż fizys 

smagłego i przystojnego 

herosa. Mówiąc za 

trailerem: „Toksyczne 

odpady zmieniły Melvina 

w szkaradną kreaturę o 

ponadludzkim rozmiarze 

i sile! To pierwszy superbohater powstały z toksycznych 

odpadów!” Ta brzydka powłoka fizyczna wywołuje na 

początku wiele niedogodności i komplikacji, spokojna 

ludność Tromaville nie potrafi znieść tak szkaradnego 

widoku. Stan rzeczy utrzymuje się do momentu, kiedy Junko 

odkrywa w sobie tromatony – cząsteczki zmuszające go do 

wymierzenia złu potężnego kopniaka. Nasz bohater jednak 

nie wzoruje się na znanych nam metodach herosów i heroin, 

Melvin nie łapie ich i nie zamyka w więzieniach – woli raz 

na zawsze załatwić ich 

problem, a ściślej mówiąc: 

załatwić ich. Przypiekanie 

rąk w gorącym oleju, 

rozrywanie brzucha i 

gniecenie wnętrzności, 

wyrwanie rąk, wbijanie 

metalowego pręta w 

czaszkę przeciwnika – 

to niektóre z bardziej 

finezyjnych technik ukracania żywota, sygnowane imieniem 

Toksycznego Mściciela. 

Do jakiego gatunku kinematografii zaliczyć możemy 

„Toxic Avenger”? Film pierwotnie miał nosić tytuł „Health 

Club Horror” i w zasadzie pierwotną intencją Kaufmana było 

zrobienie czegoś w gatunku z tytułu. Jednak „Toksyczny” od 

pierwszych minut przesiąknięty jest wielką groteskowością, 

która zawsze zabija mroczny klimat grozy, na pierwszym 

miejscu stawiając satyrę. A tej jest bardzo dużo. 

Każdy superbohater ma swój atrybut, artefakt czy też nawet 

subtelną cechę ubioru, dzięki którym jest rozpoznawany. 

Kapitan Ameryka posiada tarczę, Zielona Latarnia pierścień, 

a Thor młot. Takim przedmiotem w rękach Toxica okazał 

się mop podłogowy, którym najczęściej kończy swoje 

krwawe masakry, wycierając nim pełne krwi i brudu twarze 

swoich oponentów. Na myśl przychodzi teraz scena, w 

VARIA 

której Toksyczny – mając 

trudności ze zgładzeniem 

swoich rywali – kulturalnie 

przeprasza ich, nalegając, 

aby chwilę zaczekali, 

po czym biegnie do 

pobliskiej komórki, skąd 

wyciąga swoje Narzędzie 

Zbrodni. Po powrocie na pole walki z ekwilibrystycznym 

zacięciem wywija nim na lewo i prawo, dotkliwie raniąc 

przeciwników. Wygrywa. (Co ciekawe, komórka, do której 

biegnie Toksyczny, była przez wiele lat głównym biurem 

wytwórni Troma. Kaufman i Herz wynajmowali ją od 

woźnego. To właśnie tam podczas długich narad – z racji 

tego, że nie chciało się im nawet wynieść inwentarza – wpadli 

na pomysł z mopem podłogowym). Toxic Avenger stał się 

przeciwieństwem komiksowego herosa: stoi w opozycji do 

wszelkich reguł rządzących 

tym światem. Jego celem 

nie jest zaprzestanie aktów 

przemocy i terroru, ale 

masowa eksterminacja zła 

w jak najbardziej finezyjny 

sposób. Jego metody w 

niczym nie przypominają 

szlachetnej walki, w której 

na pierwszym miejscu 

stoją zasady fair play. 

Kiedy ludzie dowiadują się, jak brutalnie postępuje 

Toksyczny, w rozrachunku ze złem – złem upostaciowionym 

w skorumpowanych policjantach, drobnych złodziejach, 

a nawet wandalach ekologicznych – okrzykują go mianem 

„The Monster Hero”. W pierwszej, najbardziej znanej 

części filmu nikt nie nazywa go Toksycznym Mścicielem, a 

słowo „mściciel” zostało wykorzystane wyłącznie z powodu 

porady zagranicznego dystrybutora: stwierdził on, iż filmy z 

mocnymi frazami w tytule lepiej się sprzedają. 

Toksyczny został doceniony. Wreszcie mógł wyjść 

spokojnie na ulice, nienękany przez nikogo. Po pewnym 

czasie – gdy na stałe ugruntował swoją pozycję w Tromaville 

– ludzie zaczęli wyrażać entuzjazm na jego widok: gromko 

go pozdrawiali, skandowali jego imię, zakładali koszulki 

wyrażające uwielbienie. Jednak nawet twardzielowi 

COŚ NA PROGU 61

VARIA 

rozbebeszającemu nieprzyjaciół z zimną krwią zaczęła 

doskwierać samotność. Podczas kolejnej krwawej masakry, 

w której spacyfikował ludzi włamujących się do sklepu, 

stanął w obronie Sary, niezwykle uroczej dziewczyny, w 

której szybko się zakochał. Ze wzajemnością – w czym może 

pomógł fakt, iż była ona niewidoma. 

I tak obok samego Mściciela w każdej z czterech części 

serii pojawia się Sara – jego ukochana. Jej postać skłania 

do refleksji na temat poziomu aktorstwa całej serii. Kaufman 

i Herz starali się w swych produkcjach zatrudniać amatorów, 

podkreślając swoją niezależność i robiąc ze wszystkich 

negatywnych cech charakteryzujących niskobudżetowe kino 

największe zalety swoich filmów. Reżyser nie eksploatował 

aktorów, nie zmuszał ich do perfekcyjnego, pełnego 

uczuć i ekspresji 

grania. Dzięki 

temu subtelnemu 

zabiegowi – nie 

siląc się na 

jakikolwiek artyzm 

– sprawił, że ta 

koszmarna, pełna 

sztucznych emocji 

i grymasów gra 

aktorska przestaje 

być koszmarna. Nie 

wywołuje niechęci, 

negatywnych uczuć, a przez swoją przesadność jest nawet 

sympatyczna. Okrzyki zadowolenia, reakcje ludzi na widok 

krwawych pozostałości po niedawnych złoczyńcach czy same 

sekwencje walki – pomimo swej sztuczności, statyczności i 

braku emocji – nie są słabym punktem filmu, a świadczą o 

jego specyficznym klimacie. 

Andree Miranda, która gra ukochaną Mściciela, była w 

życiu prywatnym dziewczyną jednego z reżyserów – Michaela 

Herza. Spróbowała swoich sił na castingu i zagrała tak 

dobrze, że twórcy czym prędzej dokooptowali ją do obsady. 

Sama Miranda miała tylko jedno zastrzeżenie: odmówiła 

rozbieranych scen, przez co „Toksyczny Mściciel” dotkliwie 

ucierpiał i pozostawił nutkę niezadowolenia na twarzach 

męskiej widowni. 

Każdy superbohater dąży do tego, aby zniszczyć swojego 

największego wroga. Ale to dla Toksycznego za mało. On się 

nie zatrzymuje i nie zamierza przestać. Dla niego cały zepsuty, 

skorumpowany i ohydnie zły świat stanowi wyzwanie. 

W samym Tromaville reprezentantką owej nieprawości i 

niegodziwości jest organizacja Apocalypse, której celem jest 

zniszczenie miasta, a potem także całej Ameryki. Mściciel 

nie może na to pozwolić. W związku z tym konfrontuje się z 

wieloma rywalami... 

Wszyscy wrogowie wyglądają groźnie. Zwłaszcza jeżeli 

mają z sobą cały arsenał różnorakich broni, mocy czy innych 

asów w rękawie. Toksyczny Mściciel nie zasłużyłby jednak na 

swoją mocną pozycję w kinematografii, gdyby nie odwrócił 

także tej zasady. Kto bowiem budzi się z przestrachem 

w środku nocy na myśl o czarnoskórym karle w stroju do 

koszykówki, którego najdotkliwszym ciosem jest ugryzienie 

po kostkach? 

Lub też na myśl 

o wymalowanym 

transwestycie z 

brodą, w sukience 

i butach na 

wysokim obcasie, 

z sadystycznym 

upodobaniem 

podnoszącym 

spódnicę? 

Przeciwnicy 

Toxica to w 

zasadzie kompendium kiczu i groteskowości. Toxic radzi 

sobie z nimi na wiele różnych sposobów, wśród których 

wyróżnić można np. „technikę wybuchających czaszek”, 

w której łapie za kark dwóch przeciwników, po czym 

wielokrotnie uderza głową o głowę, deformując je na różne 

sposoby, dopóki z głośnym hukiem nie wybuchną, a z ich 

kręgów szyjnych nie zacznie wylatywać smuga niebieskiego 

dymu. Ci jednak, nie tracąc motywacji ani animuszu, 

poddani wcześniej brutalnej dekapitacji, wstają jednak 

gromko, aby wykonać taniec robota, zgodnie z kanonem 

starożytnego Egiptu. A to wszystko przy dźwiękach typowo 

średniowiecznej muzyki. Sceny przepełnione absurdem 

można wymieniać w nieskończoność: gdy pewnego razu 

Mściciela atakuje złoczyńca ubrany w indiański strój, 

wytykając mu niezbyt dobry słuch, ten ogłusza go celnym 

ciosem, po czym powoli, z sobie właściwą nadobnością, 

62 COŚ NA PROGU

VARIA 

wyrwa mu uszy, po czym przykłada oderwane małżowiny do 

ust i mówi: „No, teraz cię słyszę! A czy ty mnie słyszysz?”. 

A co w przypadku, gdy uzna się wyższość Toxica? Najlepiej 

pozwolić zadzwonić zegarkowi na ręce i oświadczyć, że 

szczęśliwie dla Toksycznego nadszedł czas na jego lekcje gry 

na pianinie... 

Kiedy Melvin Junko był jeszcze człowiekiem, jego 

prześmiewcami byli Bozo – agresywny, nadpobudliwy 

nastolatek, jego kumpel Slug oraz dziewczyna Sluga Wanda. 

Ten gang nastolatków w wolnych chwilach od siłowni 

urządza sadystyczną zabawę o nazwie „uderz i jedź!”, w której 

wsiadają do samochodu, wybierają cel, po czym odpowiednio 

rozpędzają się tak, aby zabić człowieka, który nieszczęśliwie 

akurat w tym momencie znajduje się na drodze. Ale to nie 

wszystko. Przyjęli oni taryfikator punktowy. Najwięcej, bo 

aż 50 punktów, można dostać za staruszki, małe dzieci i 

rowerzystów, najmniej zaś, bo tylko 5 punktów – za zwierzęta. 

Scena, w której Slug i Bozo rozpędzeni miażdżą kołem głowę 

małego chłopca bawiącego się na ulicy, inspirowana była 

przeżyciami Kaufmana, który mając czternaście lat, cofał 

samochód i o mało nie rozjechał swojej czteroletniej siostry 

siedzącej tuż za samochodem. Zabawa gangu nie wzięła się 

jednak znikąd – taki incydent miał miejsce naprawdę: działo 

się to w Nowym Jorku, a uczestnicy zabawy w istocie przyjęli 

punktację za różne typy rozjeżdżanych ludzi. Nigdzie jednak nie 

opublikowano informacji, jaką nagrodę otrzymywał zwycięzca. 

Co ciekawe, Robert Prichard i Jennifer Babtist, odtwórcy 

ról Sluga i Wandy, którzy poznali się na planie filmowym, 

zakochali się w sobie i wzięli ślub. Podobno prowadzą teraz 

dobrze prosperujące kino. 

Wrogowie, poziom aktorstwa, a nawet sam superbohater – 

wszystko przesiąknięte jest bardzo radosną amatorszczyzną. 

Zważając na bardzo okrojone możliwości finansowe 2 , efekty 

specjalne musiały być wykonane małym kosztem. W tym 

punkcie produkcji ujawniła się niespotykana wyobraźnia 

twórców. Do sceny, w której następuje rozjechanie 

samochodem głowy chłopca, użyto melona wypełnionego 

sokiem żurawinowym, co przy odpowiednio szybkim 

ruchu kamery doskonale imitowało zgniecioną czaszkę, 

z której tryska struga krwi. Kolejny brutalny moment, w 

2 Dla porównania: Kaufman miał prawie trzysta razy mniej pieniędzy 

niż Peter Jackson, reżyserujący „Drużynę Pierścienia”, szacunki wahają 

się między kwotą 300 tys. dolarów a 500 tys., chociaż niektóre źródła 

podają kwotę 30 tys. 

której Leroy – przeciętny złodziejaszek – strzela do psa, 

również zaadaptowano w zadziwiający sposób: Kaufman 

„zatrudnił” zwierzaka, który na komendę ślizgał się po świeżo 

nawoskowanej podłodze, a samą ranę postrzałową Lloyd 

wykonał ze spaghetti, szarego dywanika i farby. Urządzając 

krwawą masakrę w części czwartej „Toksycznego Mściciela”, 

reżyserzy długo szukali szpitala, który pozwoliłby w jego 

murach nakręcić tę scenę. Kiedy wszyscy im odmawiali, 

postanowili wykorzystać do tego celu opuszczony szpital, 

w którym w pierwszej części filmu kręcili wszystkie ujęcia w 

scenerii zamkniętej. Do zrealizowania tego przedsięwzięcia, 

wykonania całkiem realistycznego pogromu w szpitalnych 

pokojach, wykorzystali ponad 110 litrów sztucznej krwi. 

Z racji jednak tego, że – jak to bywa w opuszczonych 

miejscach – nie było tam bieżącej wody, przez kilkanaście 

godzin filmowania tej sceny wszyscy chodzili ubrudzeni 

czerwoną substancją bez możliwości umycia się. W drugiej 

części „Toksycznego” Gary’ego Schneidera grającego Bozo 

dosięgła zemsta Toxica: miał on w tej scenie makijaż, który 

podkreślał obrażenia po wypadku – był on na tyle subtelny, 

że aktor musiał go zmywać przez tydzień. Wszystkie te 

niedogodności stają się jednak mało istotne, kiedy spojrzy 

się na sylwetkę Mitchella Cohena, odtwórcę roli Toksycznego 

Mściciela. 

Cohen został zaangażowany do filmu ze względu na swoje 

pokaźne rozmiary: mierzył całe 193 cm wzrostu. Codzienne 

tworzenie i zakładanie maski, dzięki której wcielał się w 

Toksycznego, trwało aż cztery godziny, a po tej operacji mógł 

on tylko pić i jeść przez słomkę. Na dodatek wiele scen było 

odgrywanych w trawie, gdzie zagnieździły się kleszcze, które 

atakowały nogi aktora. Na domiar złego Kaufmanowi nie 

podobał się jego śmieszny – wzbudzający raczej politowanie 

niż strach – głos, więc nakazał podmianę dialogów, a jako 

aktora dubbingowego zatrudnił Kennetha Kesslera. Ten 

wykonał swoją pracę tak przekonująco, iż reżyser chciał, 

aby zagrał on Toksycznego Mściciela w drugiej części filmu. 

Niestety, Kessler zmarł jeszcze przed rozpoczęciem produkcji. 

W wyniku oszczędnościowej polityki Tromy w kolejnych 

częściach zabrakło Marka Torgla, odtwórcy roli Melvina 

Junko przed transformacją w potwora. Powód jest niebywale 

prozaiczny – zażyczył on sobie bowiem astronomicznej sumy 

pięćdziesięciu dolarów za dzień zdjęciowy, która została 

odrzucona przez reżysera. Po dziś dzień Herz i Kaufman 

COŚ NA PROGU 63

VARIA 

żałują tej decyzji. 

Pierwsza część filmu powstała w 1984 roku i okazała 

się stosunkowo dużym hitem. Kiedy Kaufman i Herz byli 

w Europie, spotkali człowieka z branży zainteresowanego 

kupnem praw do dystrybucji kolejnej części. Zgodzili 

się wtedy ochoczo na tę propozycję i skłamali, że sequel 

jest już w fazie produkcji – mimo że nawet nie myśleli 

o nakręceniu kolejnego epizodu. Niektórzy fani cyklu 

uważają, że lepiej dla Tromy byłoby, gdyby ta rozmowa 

nigdy się nie odbyła, „Toxic Avenger II” bowiem został 

bardzo źle przyjęty przez widzów. Firma została oskarżona o 

„sprzedanie się” i komercjalizację: liczbę piersi na ekranie 

zmniejszono i zniwelowano cięte riposty. Już dość płytką 

fabułę spłaszczono tak, iż stała się zwyczajnie nieatrakcyjna. 

Podobnie było z „Toksycznym” numer trzy, który de facto 

nigdy trójką miał nie być, bowiem w wyniku dużej ilości 

materiału kręconego do dwójki zdecydowano się go 

podzielić i stworzyć nie dwie, a trzy części. Wspomniana 

wcześniej dewiza Kaufmana o produkcji stu filmów zamiast 

jednego w tym momencie się nie sprawdziła. Na szczęście 

sami twórcy posiadają do siebie wiele dystansu, co wyrazili 

w czwartej części, przez wielu uważanej za najlepszą. Film 

zaczyna się w następujący sposób: „15 lat temu, młodzieniec 

imieniem Melvin Junko [...] stał się Toksycznym Mścicielem, 

pierwszym superbohaterem z New Jersey. Potem przyszły 

dwie gówniane dalsze części, wybaczcie za to. To, co 

teraz oglądacie, jest prawdziwym sequelem”. W tej części 

Toxic stał się w końcu pełnoprawnym bohaterem – znalazł 

pomocnika. 

„O nie! To Toksyczny 

Mściciel! Ale gdzie jest 

jego niesamowicie 

tłusty pomagier 

Grubodupy?” – krzyczy 

w przestrachu jeden 

ze złoczyńców po tym, 

jak Toksyczny Mściciel 

zatrzymał członka Mafii 

Pieluszkowej. Na to 

stojący nieopodal niski, 

spasiony człowiek w 

dramatycznym geście 

rozrywa swoją koszulę, 

pod którą widnieje biała koszulka zakrywającą monstrualne 

fałdy tłuszczu, z wielkim „L” na lewej piersi, po czym oznajmia: 

„To Smalcudupy, śmieciu!”. Lardass, czyli klasyczny sidekick 

superbohatera, posiada równie zabawny atrybut co Toksyczny 

– bagietkę francuską służącą mu za szpadę. Jego najbardziej 

charakterystyczną cechą są problemy gastralne. Posiada też 

sos musztardowy w aerozolu, którego zawartość pryska pod 

nogi wrogów, sprawiając, że upadają, a wtedy robotę może 

szybko dokończyć Toksyczny. Jednak ukrytym talentem 

dzielnego pomocnika jest pożeranie. To bardzo przydatna 

umiejętność, zwłaszcza w obliczu zamachu bombowego, do 

jakiego dochodzi w oblężonej szkole. Lardass zjada wtedy 

bombę, pomagając sobie „zapasowym masłem orzechowym”, 

smarując nim każdą część materiału wybuchowego – w ten 

sposób ratując okolicznych mieszkańców. Granica groteski 

jest tu umowna. 

Powiedzenie, że „Toksyczny Mściciel” trąci amatorskością, 

z pewnością oburzyłoby właścicieli Tromy. Twórcy nazwaliby 

to zjawisko raczej „niezależnością”, a wszystko, co potwierdza 

poprzednią tezę, skutkami ubocznymi z niej wynikającymi. 

Słusznie czy niesłusznie – na planie filmowym działo się 

naprawdę wiele zwariowanych rzeczy. Podczas nagrań oprócz 

megaton wspólnej zabawy przy optymalnym wykorzystaniu 

kosztów i maksymalnego urealnienia scen, w których 

Toksyczny coś miażdży, wyrywa, bądź łamie, zdarzały się 

także nieprzyjemne incydenty. Pewnego dnia cała ekipa 

filmowa podczas kręcenia ujęć tak zezłościła rezydującego 

nieopodal bezdomnego, że ten chwycił za pistolet i zaczął 

terroryzować nim aktorów. Na szczęście okazało się, że 

broń była tylko zabawką, i nikomu nic się nie stało. Lecz 

to jeszcze nie koniec przygód. Pat Ryan – grający rolę 

skorumpowanego burmistrza Petera Belgoody’ego – tak 

bardzo nie lubił kwestii zawartych w scenariuszu, że prawie 

przez cały czas improwizował. Natomiast Norma Pratt, 

która wcieliła się w rolę pani Haskell, przesiąkniętej złem 

do szpiku kości nauczycielki, była bardzo zadowolona, gdy 

dostała angaż w filmie, w którym nie będzie odgrywała 

tylko i wyłącznie osoby nikczemnego wzrostu. Niemniej 

jednak po tym, w jaki sposób została potraktowana w filmie, 

nie odbierała już telefonów od Tromy. Nic dziwnego, gdyż 

wskutek zemsty Toxiego została pobita i wrzucona do pralki, 

by dokończyć żywota w suszarce. Swoją końcową deformacją 

zdziwiła nawet samego Mściciela. 

64 COŚ NA PROGU

The Toxic Crusaders 

„Toksyczny Mściciel” najbardziej znany jest z filmowego 

pierwowzoru, chociaż zagościł w bardzo wielu tekstach 

kultury. Jest to między innymi „The Toxic Crusaders”. 

W tym trzynastoodcinkowym animowanym serialu 

Toksyczny Mściciel przemierza świat, aby chronić go przed 

zanieczyszczeniami, brudem i chemikaliami. Propaguje 

ochronę środowiska i ekologię, a jego głównym rywalem 

jest Dr Killemoff, któremu bliżej jest do karalucha niż do 

człowieka – przybył on z planety Smogula, na której nikt nie 

wie, czym jest świeże, czyste powietrze. 

Toksyczny Mściciel wystąpił ponadto w komiksie Marvela 

„The Toxic Avenger”, mającym 11 części, stworzonym przez 

Dougha Moencha, twórcę takich postaci jak Bane, Dethklok 

oraz Czarna Maska. W komiksach tych Mściciel koncentrował 

się na walce z korporacją Apocalypse. Drugą serią było „The 

Toxic Crusaders”, które nie odniosło komercyjnego sukcesu. 

B-klasa to super klasa! 

Kaufman i Herz zręcznie operują absurdem i nonsensem, 

śmiejąc się z konwenansów, jakie stawia przed nimi specyfika 

tematyki, jaką obrali. Wywracają je do góry nogami, znęcają 

się nad nimi, tak by uzyskać bardzo zręcznie wykonaną 

serię filmów. Czym jednak jest „Toksycznym Mściciel”? 

Horrorem, filmem grozy, czarną komedią, gore? Ciężko to 

ustalić, zważając na to, że odbiór tego dzieła jest tak bardzo 

różny. Jednak to przede wszystkim jeden z największych 

klasków filmów klasy B. Z tym zdaniem ciężko polemizować. 

Jedni po zobaczeniu tandeciarskiej gry aktorskiej wyłączą 

ekran, drudzy natomiast odnajdują tutaj bardzo sprawnie 

wykonany materiał, obfitujący w cięty humor, niebanalne 

dialogi oraz wylewającą się z ekranu groteskowość. 

Twórcy wyśmiewają atletycznych, przystojnych herosów o 

nieskalanych fizysach – dobrych, szlachetnych i uczciwych, 

brzydzących się niepotrzebną przemocą. Pokazują, że można 

zrobić coś z niczego. Nie łamią utartych reguł tylko po to, 

aby zamanifestować swoją odrębność – to wysublimowany 

akt kreacyjny, w którym najpierw wszystko, do czego do tej 

pory byliśmy przyzwyczajeni, zostaje zniszczone, a później 

na tych zgliszczach powstaje dzieło, które zainspirowało tak 

wielu twórców. Do fanów filmów spod znaku Tromy zaliczyć 

można takie sławy kinematografii jak Peter Jackson czy 

Quentin Tarantino. Można nawet pokusić się o stwierdzenie, 

że Kaufman 

jest swoistym 

odpowiednikiem 

Tarantino w filmach 

klasy B. Oboje wpadają 

na podobne pomysły, 

rzucając wyzwanie 

konserwatywnym 

krytykom filmowym. 

„Toksyczny Mściciel” nie 

jest kolejną opowieścią o 

moralnie nieskazitelnym 

herosie, który z głębi swej 

dobroci chce zaprzestać 

VARIA 

rozpowszechniania się 

zła. Jest jej przeciwieństwem. Oglądając tę produkcję, 

można się srogo ubawić, a zarazem napawać się radością 

z rozpoznawania poszczególnych elementów satyrycznej 

układanki. Co ciekawe, po emisji filmu w kinach nikt 

nie skarżył się na hektolitry krwi, która obficie tryskała z 

półżywych wrogów, ani na wyrywane kończyny, pobite 

staruszki, rozjechane głowy i inne spontaniczne ataki 

przemocy skierowane ku ludziom – nikomu to najwyraźniej 

nie przeszkadzało. Troma dostała jednak kilka listów z 

zażaleniem, dotyczących... pokazania śmierci psa, w których 

to listach autorzy pisali, że to zbyt brutalne. Zadziwiający jest 

mechanizm ludzkiej empatii. 

Co jednak najciekawsze, szykują się dwa kolejne filmy 

z Toksycznym Mścicielem w roli głównej. Jednym z nich 

jest kolejna, piąta już część serii: „The Toxic Avenger V: 

Toxic Twins”, choć uprzednio miał nazywać się „Grime 

and Punishment”. Według słów Kaufmana ma być 

podobnie niskobudżetowa co poprzednie cztery. Część 

wydarzeń ma się rozgrywać w Czarnobylu, ale Kaufman 

musiał przełożyć rozpoczęcie zdjęć ze względu na napięcia 

rosyjsko-ukraińskie. Premiera zaplanowana jest na rok 2014. 

Drugim filmem ma być remake pierwszej części. Wokół tej 

produkcji narosło więcej mitów, niż mamy potwierdzonych 

faktów. Filmem zainteresowani byli Arnold Schwarzenegger 

i John Travolta, chociaż według nieoficjalnych doniesień 

ten pierwszy po obejrzeniu oryginału zrezygnował ze starań 

o rolę. Nie wiadomo jednak, czy do jakiejkolwiek produkcji 

dojdzie – premiera filmu zapowiadana była na rok 2013. 

COŚ NA PROGU 65

VARIA 

TOMASZ OLKOWSKI 

KREW Z GŁOŚNIKÓW 

czyli 

horrorcore 

OSTRZEŻENIE! 

Artykuł może wywołać silne stany lękowe 

u osób dotkniętych koulrofobią 1* . 

PSYCHO RDZEŃ HORRORCORE 

Swoje koncerty zaczynają od słów: 

„Pokażcie mi środowy palec!”. Wychodzą 

na scenę w make-upie przypominającym 

klauna z najgorszych koszmarów. „Rzucamy, 

kopiemy i strzelamy w tłum napojem 

Faygo. Stajemy się potworami, tańczącymi 

klaunami, laskami, trampolinami, 

przynosimy czyste i absolutne szaleństwo 

na scenę!”. Już rozgrzani, zaczynają śpiewać: 

„Pieprzyć świat! Gdybym tylko mógł 

zobaczyć płonący świat! Powiedz to: pieprzyć 

świat!”. Popularni i wielbieni na całym świecie 

tak bardzo, że ich najbardziej zagorzali fani 

utworzyli nową subkulturę, której członkowie 

określani są mianem „juggalos”. 

Insane Clown Posse to Joseph Bruce 

(Violent J) i Joseph Utsler (Shaggy 2 Dope), 

profesjonalni zapaśnicy, gwiazdy dużego 

ekranu, właściciele wytwórni muzycznej 

i drugiej najlepiej zarabiającej w stanach 

federacji wrestlingu. Są przede wszystkim 

raperami i producentami, zdobywcami 

dwóch platynowych i pięciu złotych płyt. 

Mówi się, że duchy karnawału przekazały 

im słowo o nadchodzącej apokalipsie, 

nakazały im podróżować i obwieścić światu 

o nadchodzącym końcu na sześciu kartach 

jokera, tj. płytach zespołu. Członkowie 

grupy mają jedną misję – jest to zmiana 

moralności słuchaczy przed nadejściem 

dnia sądu. Mitologia grupy ICP, według 

pewnych plotek, bierze swoje źródło ze snu 

1 Irracjonalny lęk przed klaunami. Koulro po grecku oznacza „chodzący 

na szczudłach”, w starożytnej Grecji nie znano klaunów, więc słowo 

zapożyczono od terminu oznaczającego szczudlarza. 

jednego z członków – Violent J-a. Używają 

oni w większości swoich piosenek terminu 

Dark Carnival, które są zaświatami, gdzie 

ludzka dusza wystawiona jest na ostatnią 

próbę przed wtrąceniem jej do piekła bądź 

wysłaniem do nieba. Świat odbierają jako 

pewną formę czyśćca, zapytani jednak o 

powiązania z jakąkolwiek religią, stanowczo 

zaprzeczają. 

Każda z kart-płyt ukazywanych światu 

przez zespół niesie inne przesłanie. 

Pierwsza z nich, wydana w 1992 roku 

„Carnival of Carnage”, miała zobrazować 

przemoc i okrucieństwo amerykańskiego 

getta. Na albumie raperzy wyznaczają 

sprawiedliwość, karząc nieczułe na ból klas 

niższych te wyższe. 

Druga płyta, „Ringmaster”, ujawnia 

istnienie tytułowej postaci, osoby 

odpowiedzialnej za przebieg widowiska 

cyrkowego. Jest on sędzią, ekspertem w 

dziedzinie tortur, który decyduje, kto idzie 

do piekła, a kto do nieba. Własnoręcznie 

wyrywa z ludzkich powłok dusze, by 

wrzucić je do piekielnej otchłani. Sam jednak 

pozostaje uwięziony w wiecznym karnawale, 

co jest karą za grzechy jego przeszłości. 

Na trzeciej karcie, „Riddle Box”, 

dowiadujemy się o istnieniu mrocznej 

komnaty, do której trafiamy po śmierci. 

Znajduje się w niej pudełko z klaunem 

– popularny w stanach jack in the box, a 

na zabawce widnieje nadgryziony zębem 

czasem znak zapytania. Kiedy ruszy się 

korbką, zaczyna grać muzyka – w tym też 

momencie opracowywany jest werdykt, 

a gdy melodia umilknie, skazany zobaczy 

odbicie całego zła, które wyrządził w 

życiu. Chwilę później grzesznik wpada do 

bezdennej otchłani piekła. Według ICP 

66 COŚ NA PROGU

podobny riddle box możemy znaleźć w głębi 

siebie i odmienić swój los przed sądem 

ostatecznym. 

Czwartą kartą jest „The Great Milenko” 

– postać, którą raperzy przedstawiają jako 

nekromantę, iluzjonistę. Na końcu długiego 

korytarza znajduję się sala iluzji, wewnątrz 

której przywiązany do krzesła delikwent 

raczony jest wizjami szczęśliwego życia 

jego bliskich, które byłoby możliwe gdyby 

ten nie istniał. 

„The Amazing Jeckel Brothers” to 

bracia Jake i Jack, bohaterowie piątej karty. 

Pierwszy z nich żongluje występkami 

śmiertelnika, natomiast drugi dorzuca 

kolejne grzechy z nadzieją zepsucia sztuczki. 

Kiedy przedstawienie dobiegnie końca, 

a Jake nie upuści żadnej z piłek, dusza trafi 

do nieba. W przeciwnym razie zostaje ona 

wtrącona do piekła na wieczne potępienie. 

Wreszcie na szóstej karcie – „The Wraith” 

(Upiór) widnieją symbole piekła i nieba. 

Shangri-La to pierwsza część ujawniająca 

przesłanie muzyki ICP, którym ma być 

podążanie za Bogiem, aby dostać się do nieba. 

Truth is we follow God, 

we’ve always been behind him 

The Carnival is God 

and may all juggalos find him 

(ICP – Thy Unveiling Lyrics) 

Z kolei wydany dwa lata po Shangli-La 

„Hell Pit” to obraz piekła, do którego trafią 

wszyscy, którzy nie trwali w moralności 

głoszonej przez raperów na poprzednich 

kartach. „Upiór” zamyka serię, 

karta oznacza śmierć i pozwala 

zadecydować, czy przygoda 

słuchacza skończy się w niebie 

czy w piekle. 

W 2009 roku, po pięciu latach 

przerwy, pojawiła się pierwsza 

karta nowej talii – „Bang! 

Pow! Boom!”. Okazuje się, że 

na Mrocznym Karnawale jest 

zbyt dużo nieczystych dusz. 

Porządek ma zapewnić eksplozja, 

przemierzająca przez tłum widzów, 

wysyłając tych grzesznych do 

piekła. Na albumie słyszymy skity, 

VARIA 

krótkie przerywniki między piosenkami, w 

których pedofile, damscy bokserzy i inni 

degeneraci dostają telefon z zaproszeniem 

na Mroczny Karnawał. Jeśli się tam stawią, 

dostaną 100 tysięcy dolarów. W numerze 

„To Catch a Predator” pedofile zostają 

zwabieni przez Violent J-a udającego 

małą dziewczynkę do jego mieszkania, a 

następnie brutalnie zamordowani. Violent 

J w jednym z wywiadów przyznaje, że 

mógłby z zimną krwią zabijać pedofilów, 

a jedyną rzeczą, która go powstrzymuje, 

to strach przed więzieniem, dlatego też 

czerpie przyjemność z uśmiercania ich 

przez muzykę. 

Drugi album nowej talii to „The Mighty 

Death Pop!”. ICP tłumaczą kartę jako 

najgroźniejszą ze wszystkich – ma ona 

symbolizować niespodziewaną śmierć. 

Płyta ma za zadanie uświadamiać ludziom 

wartość i kruchość życia. Album ma 

być zarazem odbiciem całej nienawiści 

kierowanej w stronę ICP i ich fanów. Na 

płycie pojawiają się liczne docinki w stronę 

raperów, a w kawałku „Shooting Stars” 

znajdziemy również obelgi w stronę gwiazd 

takich jak m.in. Bruno Mars czy Lady Gaga. 

To nie pierwszy raz, kiedy ekipa atakuje 

celebrytów – na ich pierwszym albumie 

ofiarami były postacie z popularnego serialu 

„Beverly Hills 90210”. Innym raperom 

powiązanym z nurtem, również zdarzało 

się lirycznie zabić gwiazdę. W kawałku „My 

Last Words” zaprzyjaźniony z ICP Esham 

zabija Elvisa Presleya, natomiast Necro 

uśmierca Michaela Jacksona w utworze 

„Billie Jean 2005”. 

COŚ NA PROGU 67

VARIA 

PRZED KLAUNAMI 

ICP jako jedni z najbardziej wyrazistych 

przedstawicieli gatunku nie są jednak jego 

twórcami. Na długo przed nimi pojawiały 

się pierwsze wersy mieszające świat fantasy 

i gore z rapem. Na początku robiono to 

w humorystyczny sposób – klasycznym 

przykładem jest zwrotka Jimmy’ego Spicera 

z kawałka „Adventures of Super Rhyme” 

(1980), w której 

raper opowiada o 

swoim spotkaniu 

z Drakulą. 

Niektórzy, w tym 

Violent J, uważają, 

że spory wpływ 

na powstanie 

g a t u n k u 

horrorcore miał 

słynny „Thriller” 

Michaela Jacksona. W 1988 Fresh Prince 

(Will Smith) i DJ Jazzy Jeff wypuścili numer 

„A Nightmare on My Street”, nawiązujący 

do filmu Wesa Cravena o pastwiącym się 

nad śpiącymi ludźmi Freddym Kruegerze. 

Utwór nie dostał licencji od wytwórni 

filmowej, ta miała już bowiem swój pomysł 

na ścieżkę dźwiękową do „Koszmaru z 

Ulicy Wiązów” – trafiła tam piosenka „Are 

You Ready for Freddy” zespołu Fat Boys. 

W numerze, oprócz raperów, udziela się 

Robert Englund grający w filmie główną 

postać. Później pojawiła się rapowa wersja 

„Laleczki Chuckie” w wykonaniu Geto 

Boys – ich piosenki „Assasins” i „Mind of 

a Lunatic” wstrząsnęły amerykańską opinią 

publiczną. Raperzy przez pierwszoosobową 

narrację wcielają się w rolę szaleńców 

skłonnych do najgorszych czynów. Krytyk 

muzyczny Robert Christgau (były 

dziennikarz cenionego w stanach magazynu 

„Rolling Stone”) określił zespół jako 

„patologiczny”. 

Her body’s beautiful, so I’m thinkin rape 

Shouldn’t have had her curtains open, 

so that’s her fate 

(Geto Boys – Mind of a Lunatic) 

W swojej książce „Behind The Paint” 

Violent J określił piosenkę Geto Boys 

„Assassins” jako pierwszy numer 

horrorcore. Niektórzy za ojca tego rodzaju 

wskazują wcześniej wspomnianego 

Eshama. Ten jednak odżegnuje się od tego, 

twierdząc, że tworzy acid rap, różniący się 

od macierzy elementami rockowymi oraz 

brakiem motywów fantasy, co oznacza, że 

zawarte w tekstach historie oparte są na 

prawdziwych wydarzeniach. 

Podobnie kojarzony z nurtem horrorcore 

Necro wypiera się przynależności do tego 

gatunku – swoją muzykę nazywa death 

rapem. Tak jak w przypadku acid rapu 

pojawiają się tu żywe instrumenty, a w jego 

muzyce czuć wpływ death metalu, z którym 

zapoznał się jako dziecko dzięki wpływowi 

starszego brata, rapera o pseudonimie Ill 

Bill. Do niedawna za twórcę horrorcore’u 

powszechnie uznawany był Big L, a sam 

muzyk uważał, że singlem „Devil’s Son” 

(1993) wyznaczył nowy nurt, podobnie 

odżegnując się od gatunku. Dzisiaj jednak, 

dzięki mocy internetu i działalności fanów, 

znamy wiele wcześniejszych przykładów 

używania formy horrorcore. Samo słowo 

zyskało na popularności w 1994 roku dzięki 

przedstawieniu go szerszej publiczności 

przez grupę Flatlinerz na albumie „U.S.A. 

(Under Satan’s Authority)” i zespół 

Gravediggaz. 

JESZCZE WIĘCEJ KLAUNÓW 

Co oznacza określenie „juggalo”, obecne 

w niektórych piosenkach ICP? To nazwa 

dla fanów grupy i powiązanych z nią 

zespołów. Klauny nazywają siebie rodziną, 

gdzie nieistotna jest rasa czy przynależność 

społeczna. W filmie „American Juggalo” 

fani ICP tłumaczą, że nie są również 

wyrzutkami społeczeństwa, mają 

normalne prace, wielu z nich ma wyższe 

wykształcenie. Wymogiem zostania juggalo 

nie jest również branie narkotyków czy 

nadużywanie alkoholu – trzeba tylko lubić 

dobrą zabawę... 

What is a juggalo? He drinks like a fish 

And then he starts huggin people 

like a drunk bitch 

Next thing, 

68 COŚ NA PROGU

he’s pickin fights 

with his best friends 

Then he starts with the 

huggin’ again 

(ICP – What Is a Juggalo) 

Co roku organizowany 

jest zjazd, na którym 

spotyka się ponad 

10 tysięcy klaunów, a 

przedstawienie trwa 

cztery dni. 23 lipca w 

dolinie Legend odbyła się 15. rocznica 

festiwalu. Oprócz Insane Clown Posse w 

tym roku zagrały także sławy sceny hiphopowej 

powiązanej z horrorcore’em: 

Anybody Killa, Big Hoodoo, Blaze, Twiztid, 

Boondox czy Dark Lotus. Co ciekawe, 

prócz koncertów na festiwalu odbywają się 

charytatywne aukcje, seminaria, konkursy i 

turnieje. 

W POSZUKIWANIU POLSKICH 

KLAUNÓW 

Niektóre z polskich grup nagrywających 

psycho rap w latach 90. często zahaczały 

tematyką o motywy horroru. Kaliber 

44 miewał teksty o magii, a Nagły Atak 

Spawacza o psychopatycznych mordercach. 

Obecnie w kraju nie istnieje prężnie 

działająca scena horrorcore. Grupy 

działające w podziemiu niestety nie 

reprezentują wysokiego poziomu. 

Jednym z mainstremowych wykonawców, 

którzy przeszli na „ciemną stronę rapu”, 

jest Pih. Nie można go co prawda nazwać 

typowo horrorcorowym wykonawcą, jednak 

w jego dorobku trafiają się całe numery czy 

pojedyncze metafory skrajnie przesiąknięte 

okrucieństwem i przemocą. 

Słoń i Mikser, twórcy płyty 

„Demonologia” i jej kontynuacji, coraz 

częściej kojarzeni są jako reprezentanci 

stylu horrorcore w Polsce. Krwistości i 

powabu linijkom Słonia dodają nawiązania 

do znanych w kulturze filmów, książek 

i gier komputerowych. W swoich 

numerach raper nie szczędzi czarnego 

humoru, charakterystycznego dla gatunku 

horrorcore. 

VARIA 

Słuchają nas tylko fani, kobiety się mnie boją 

Jestem dla nich tak przerażający jak efekt jojo 

Synu, nie rapuj, bo tak czasami bywa 

Że chcesz płynąć jak flow, a płyniesz 

jak lewatywa 

Mikser używa głów do produkcji instrumentów 

Stoi w kałuży krwi z kręgosłupem w ręku 

Wciska kilka kręgów przez oczodół do środka 

Tak że teraz twoja czaszka to szamańska 

grzechotka 

(Słoń – Chory HH) 

Również najbardziej rozpoznawalny 

skład z Wałbrzycha, Trzeci Wymiar dobrze 

czuje się w mrocznych klimatach. W ramach 

promocji ich albumu „Dolina Klaunów” 

powstały teledyski, do których raperów 

ucharakteryzowano właśnie na klaunów, 

czym nie zaskarbili sobie uwielbienia 

tłumów – ze wszystkich stron zaczęły do 

nich napływać zarzuty o... kopiowanie ICP. 

Raperzy odpowiedzieli na nie, wyjaśniając, 

że żaden z nich nie ma zamiaru zostać 

juggalo, a zabieg miał się jedynie odnieść 

do treści utworów. 

Na rodowitej scenie brak nam juggalo, 

internet jednak pełen jest krajowych 

klaunów zebranych wokół polskich stron 

tematycznych i for internetowych fanów 

ICP, takich jak wickedshit.pl czy juggalo. 

prv.pl. W związku z tym mam nadzieję na 

to, że ten weirdowy i pulpowy na wskroś 

gatunek przeniknie i przez nasze granice. 

Horrorcore – nurt muzyki rap, 

którego tematyka krąży wokół przemocy pod 

każdą jej postacią. Utwory horrorcore’owe 

często zawierają w sobie dozę czarnego 

humoru, pojawiają się w nich też odniesienia 

do mitologii i świata fantasy. Bywają 

inspirowane powieściami lub filmami grozy, 

a od niedawna także grami komputerowymi. 

Znajdziemy w nich liczne gwałty, masowe 

morderstwa, samobójstwa, tortury, satanizm, 

wampiryzm, kanibalizm i wszystko, co kojarzy 

się ze śmiercią i wszelkimi obrzydliwościami, 

jakie może zaserwować życie i fantazja. 

COŚ NA PROGU 69

STREFA KRYMINAŁU I SENSACJI 

Wojciech Sawłowicz 

Niegrzeczny 

Kubuś, 

część II 

Od końca sierpnia do końca września 

1888 roku Kuba Rozpruwacz 

zabił cztery prostytutki mieszkające w 

najnędzniejszej z dzielnic Londynu. Sposób, 

w jaki obchodził się z ciałami swoich 

ofiar, wywoływał w ludziach przerażenie, a 

uczucie to napędzała dodatkowo medialna 

wrzawa wokół całej sprawy. Morderca był 

nieuchwytny i miał jeszcze raz przerazić 

mieszkańców Whitechapel. 

Pseudonim „Kuba Rozpruwacz” pojawił się w prasie 

wskutek dwóch zdarzeń. Po pierwsze, tak podpisano list 

wysłany 27 września do agencji prasowej Central News 

(datowany na 25 września). Z miejsca został potraktowany 

jako żart – jeden z wielu listów rzekomo nadanych przez 

mordercę, jakie przychodziły do prasy lub policji. Jednak list 

był na tyle niepokojący, że dwa dni później postanowiono 

przesłać go do Scotland Yardu. Dziś niemal pewne jest, że list 

był fałszywy, lecz jest tyle znaczący dla całej tej historii, że 

żaden szanujący się „rozpruwaczolog” nie może go pominąć. 

List otwiera nagłówek „Szanowny bossie” i jego autor 

upaja się zbrodniami, które rzekomo popełnił, jednocześnie 

naśmiewając się z teorii na temat swojej tożsamości („Tamten 

żart o Skórzanym Fartuchu rozśmieszył mnie to łez. […] Teraz 

mówią, że jestem lekarzem ha, ha”). Autor pisze, że chciał 

użyć krwi jednej z ofiar („Za ostatnim razem nabrałem do 

butelki po piwie imbirowym trochę stosownego czerwonego 

towaru, aby nim pisać”), lecz ta zakrzepła i musiał zadowolić 

się czerwonym atramentem. Zapewnia, że władze są jeszcze 

daleko od jego ujęcia i nie przestanie rozpruwać, „dopóki 

starczy sił”, oraz że następnej ofierze utnie uszy i prześle 

policji. Choć list napisany jest ładnym pismem, to pełen 

jest błędów językowych i ortograficznych plus brak w nim 

znaków przestankowych. Zaraz po umorzeniu śledztwa 

zniknął na długie lata z aktów sprawy 1 , lecz został zwrócony 

anonimowo w 1987 roku. Drugim wydarzeniem była kartka 

1 W ten sposób zniknęło wiele z oryginalnych dowodów i dokumentów. 

Prawdopodobnie ktoś postanowił je sobie zabrać jako swoistą 

„pamiątkę”. 

70 COŚ NA PROGU


od „Niegrzecznego Kubusia” 2 , otrzymana znów przez Central 

News 5 października. Autor używał podobnych określeń 

(„boss”) i zapowiadał potrójne morderstwo. Faksymile 

pierwszego listu policja przekazała prasie do publikacji 

w całości celem ewentualnej identyfikacji pisma przez 

czytelników. Jedyny skutek był taki, że teraz do Scotland 

Yardu przychodziły setki listów tygodniowo, a przezwisko 

„Kuba Rozpruwacz” było na tyle chwytliwe, że na stałe 

utkwiło w świadomości społecznej. 

Jeden z takich listów otrzymał również George Lusk, 

członek Straży Obywatelskiej, oferującej nagrodę pieniężną 

za pomoc w ujęciu zabójcy. Do wiadomości, napisanej 

niechlujnym pismem i datowanej na 15 października, 

dołączone było kartonowe pudełko. W środku była 

zakonserwowana połowa ludzkiej nerki. Wiadomość 

brzmiała: 

„z piekła”, a autor zapowiadał w nim kolejne zbrodnie, tym 

razem w okolicach placówki dra Openshawa. Te cztery listy 

pozostają do dziś jedynymi, które odróżniają się od reszty 

na tyle, że podlegają ciągłym badaniom, choć oryginały 

kartki od „Niegrzecznego Kubusia” i list „z piekła” nadal 

uważane są za zaginione. Były inspektor policji kryminalnej 

John Littlechild uważał, że wie, kim są autorzy pseudonimu 

„Kuba Rozpruwacz” i wszystkich czterech wiadomości. Miał 

nim być Tom Bullen, utalentowany dziennikarz „The Star”, 

który pisał je za zachętą przełożonego, niejakiego Moore’a. 

Oczywiście nie udało się tego ustalić. Inna, najnowsza 

teoria dowodzi, że papeteria, na której napisano list do 

„szanownego bossa”, pochodzi z partii należącej do matki 

Waltera Sickerta, jednego z legendarnych podejrzanych. 

Z piekła 

Do pana Luska, 

Wysyłam panu połowę nerki, wyjąłem ją jednej 

kobiecie, zachowałem dla pana, inny kawałek 

upiekłem i zjadłem, bardzo była smaczna. Mogę 

wysłać panu zakrwawiony nóż, który wyjąłem, niech 

no pan tylko poczeka chwilę dłużej. 

[podpisany] „Złap mnie, jak potrafisz, panie Lusk” 3 

List różnił się w tonie i formie od poprzednich wiadomości 

od „Kuby”, poza tym autor nie użył w nim tego imienia. Choć 

od początku był przez wielu uważany za fałszywkę, dziś jest to 

kwestia sporna. Ogólnie panuje tendencja do traktowania go 

jako jedynej możliwie autentycznej wiadomości od Mordercy 

z Whitechapel. 

Wszyscy doktorzy, którzy mieli okazję zbadać nerkę, 

zgodnie orzekli jej autentyczność, a jako materiał 

konserwujący wskazali spirytus. Większość z nich ulegała 

spekulacjom na temat tego, czy faktycznie jest to lewa 

nerka usunięta z ciała Eddowes, czwartej ofiary Kuby, 

dorabiając swoje teorie. Tak naprawdę nigdy nie udało się 

ustalić, czy należała do ofiary ani czy była lewa, choć na 

pewno była całkiem świeża. 29 października do pierwszego 

lekarza, który widział ten narząd, dra Openshawa z London 

Hospital, przyszła wiadomość. Pismo było podobne do listu 

2 Inne tłumaczenie: „Niesforny Kuba” (Saucy Jacky). 

3 Paul Begg, op. cit., s. 234. 

Sickert był znanym kawalarzem o specyficznym poczuciu 

humoru, możliwe więc, że to on był autorem wiadomości, ale 

niekoniecznie mordercą. 

Wielki finał 

Ostatnią zbrodnią przypisywaną Kubie Rozpruwaczowi 

jest morderstwo Mary Jane Kelly, zwanej „Ginger”. 

Wiadomo o niej niewiele więcej ponad to, że miała 25 lat 

COŚ NA PROGU 71


(czyli była połowę młodsza od reszty ofiar) i od czasu do 

czasu trudniła się prostytucją. Jej przeszłość pozostaje 

dość tajemnicza, znane są jedynie pewne jej fragmenty, 

a i te pozostają niepotwierdzone. Nie wiemy też do końca, 

jak wyglądała, gdyż jej ciało zostało zmasakrowane nie do 

poznania. Mieszkała z przyjacielem Josephem Barnettem 

na Miller’s Court 13 w jednopokojowym mieszkanku o 

powierzchni około 4 metrów kwadratowych, położonym na 

tyłach budynku przy Dorset Street 26. Dorset Street była 

powszechnie uważana za najniebezpieczniejsze miejsce w 

całym Londynie. Między budynkami nr 26 i 27 był wąski 

pasaż prowadzący na podwórze Miller’s Court. W nocy z 8 

na 9 listopada 1888 roku właśnie w pokoiku pod numerem 

13 doszło do jednej z najbardziej brutalnych zbrodni, o 

jakich słyszała XIX-wieczna Anglia. Przyjrzyjmy się więc 

zeznaniom, jakie udało się zebrać londyńskiej policji. 

płaszcz podszyty karakułami 5 , spod którego wystawał długi 

biały kołnierzyk. Do tego wszystkiego miał krawat ze spinką, 

pantofle na guziki, a z kamizelki zwisała ciężka złota dewizka 6 

z czerwonym kamieniem. Kelly powiedziała do niego kilka 

słów, ten w odpowiedzi wymamrotał coś pod nosem i oboje 

głośno się zaśmiali. Objął ją ramieniem i poszli w kierunku 

Dorset. Hutchinson przystanął pod latarnią i obserwował 

ich przez jakiś czas, dopóki nie zniknęli w pasażu przy 

Miller’s Court. Poszedł stamtąd dopiero o trzeciej. Policja 

zbagatelizowała te zeznania, gdyż tak szczegółowy opis nie 

wydaje się możliwy do zapamiętania, szczególnie pod osłoną 

nocy. Poza tym żaden inny świadek nie widział podobnie 

ubranego mężczyzny. Jeśli jednak Hutchinson faktycznie 

widział Mary Kelly i mężczyznę wchodzących w Miller’s Court 

o tej godzinie, to istnieje wysokie prawdopodobieństwo, że 

mężczyzna ten był jej zabójcą. 

Wieczorem 8 listopada Mary Kelly piła z przyjaciółką 

Elizabeth Foster w pubie „Ten Bells” na rogu Commercial i 

Fournier. O 19:00 poszła do siebie z Annie Albrook. O 19:45 

odwiedził ją Barnett 4 , ale obydwoje gości szybko opuściło 

mieszkanko Kelly. Około godziny 23 widziano ją w pubie 

„Britannia” z wąsatym młodzieńcem o „wielce szacownym 

wyglądzie”. Była pijana, choć rzadko kiedy doprowadzała 

się do takiego stanu. Piętnaście minut przed północą Mary 

Ann Cox szła za nią i jakimś tęgim mężczyzną w płaszczu 

i meloniku. Kiedy stanęli pod wejściem do mieszkania na 

Miller’s Court, przywitała się z Mary i poszła dalej. Mary 

Kelly zaczęła wtedy śpiewać „Z matki mojej grobu zerwałam 

jeden fiołek”. Cox wyszła na Dorset o północy, kiedy Kelly 

nadal śpiewała tę samą piosenkę, a gdy wracała o pierwszej, 

Kelly wciąż tam stała i śpiewała. Potwierdzili to okoliczni 

mieszkańcy – z wyjątkiem Elizabeth Prater mieszkającej nad 

Kelly. Ta mogła tego nie pamiętać bądź nie zwrócić na to 

uwagi – w tym czasie była pijana. O drugiej w nocy przez 

Commercial Street szedł George Hutchinson, wracający do 

domu robotnik, kiedy natknął się na Kelly, proszącą go o 

sześciopensówkę. Hutchinson nie miał nic przy sobie, Kelly 

podeszła więc do mężczyzny stojącego nieopodal. Według 

zeznań nosił się on dość krzykliwie, nie wpasowywał się 

w dzielnicowy koloryt, wyglądał na Żyda, miał pilśniowy 

kapelusz, podkręcone do góry wąsy i nosił ciemny długi 

4 Barnett jakiś czas wcześniej się wyprowadził, gdyż nie podobała mu 

się gościnność Mary, która czasem przyjmowała okoliczne prostytutki 

na noc. 

Cox wróciła do mieszkania o trzeciej. Między 3:30 a 4:00 

natomiast obudziła się Elizabeth Prater, która usłyszała 

krzyk: „Och! Morderstwo!”. Był stłumiony, ale pochodził z 

bliskiej odległości. Ponieważ wokół nie było żadnej wrzawy, 

poszła spać dalej. O takiej porze ten sam krzyk słyszała 

również Sarah Lewis, mieszkająca w noclegowni po drugiej 

stronie Miller’s Court. Dochodził od strony mieszkania Kelly 

i był głośny, ale nie zwróciła na to uwagi. O 5:45 pani Cox 

słyszała ciężkie kroki mężczyzny wychodzącego z Miller’s 

Court. Tuż po ósmej rano pogoda była nieciekawa – mżyło. 

Catherine Picket, która w tym czasie szła do pracy, chciała 

pożyczyć od Kelly szal. Zapukała więc do mieszkania, ale nikt 

nie odpowiedział, więc poszła dalej. 

Teraz zaczyna się najbardziej zagadkowa część zeznań. Co 

najmniej dwie osoby zeznały, że widziały Kelly tego ranka 

przed swoim mieszkaniem i za nic nie chciały zmieniać 

zeznań. Jedną z tych osób był krawiec Maurice Lewis, który 

po ósmej widział, jak ta wychodzi ze swojego mieszkania, a 

po kilku minutach wraca do środka. Drugą była pani Caroline 

Maxwell, żona zarządcy noclegowni przy Dorset Street 14. 

Rozmawiała wcześniej z Kelly może tylko dwa razy, ale znały 

się wzajemnie z widzenia i zawsze były wobec siebie uprzejme, 

więc była pewna, że to była ona. Między 8:00 a 8:30 Maxwell 

widziała Kelly na rogu wejścia w Miller’s Court. Wyglądała na 

mocno skacowaną. Kiedy Caroline Maxwell odezwała się do 

5 Futro z wyprawionych skór jagniąt karakułów, gatunku azjatyckich 

owiec. 

6 Łańcuszek przy zegarku kieszonkowym. 

72 COŚ NA PROGU


niej, Kelly powiedziała, że wypiła za dużo, czuje się okropnie i 

ma ochotę zwymiotować. O 8:45 pani Maxwell znów widziała 

Mary, tym razem rozmawiającą z jakimś mężczyzną przed 

pubem „Britannia”. Był ubrany na ciemno i tęgi. Kelly była 

ubrana inaczej niż zwykle: miała na sobie ciemną spódnicę, 

welwetową górę i rdzawoczerwony szal. Pani Maxwell była 

niezwykle pewna, że zdarzyło się to właśnie tego ranka, gdyż 

pierwszy raz od bardzo dawna poszła do mleczarni po mleko, 

co potwierdził później mleczarz. Opis ubrania Kelly pasuje 

też do rzeczy znalezionych w jej mieszkaniu. Maxwell także 

nie mogła wiedzieć, że Kelly ostro piła ostatniej nocy. Każdy, 

kto przesłuchiwał panią Maxwell, mówił, że sprawia wrażenie 

osoby zrównoważonej. Jej zeznanie pozostaje jednym z 

najbardziej zagadkowych w całej sprawie Rozpruwacza, 

gdyż całkowicie przeczy ustaleniom lekarzy w sprawie 

godziny śmierci Kelly. Jedynym rozsądnym wyjaśnieniem 

jest, że to wcale nie Kelly zginęła tamtej nocy, ale jedna z 

przyjmowanych na noc dziewczyn. Nie wyjaśnia to jednak 

wcale zachowania Mary, która według takiej teorii miałaby 

znaleźć się w tym samym pokoju co ofiara. Musiałaby zatem 

zauważyć leżące zwłoki. 

Niezależnie od tego wszystkiego o 10:45 Thomas 

Bowyer poszedł do Kelly upomnieć się o zaległy czynsz dla 

właściciela budynku, Johna McCarthy’ego. Zapukał, ale nikt 

nie otworzył, a drzwi były zamknięte. Jakiś czas wcześniej 

zbiła się szyba w okienku przy drzwiach i tak już zostało, gdyż 

Kelly i Barnett zgubili klucz od mieszkania, więc sięgając ręką 

przez okno, łatwo można było odsunąć zasuwkę. Tak właśnie 

chciał zrobić Bowyer, ale gdy odsunął zasłonkę, jego oczom 

ukazał się przerażający widok. Poszedł po McCarthy’ego, 

który również zajrzał przez okno, a następnie pobiegł na 

posterunek przy Commercial Street. Inspektor Beck przybył 

na Miller’s Court, kazał zamknąć całą uliczkę, sprowadzić 

posiłki i doktora George’a B. 

Phillipsa. Około godziny 11 żaden z 

mieszkańców Miller’s Court nie mógł 

opuścić mieszkania, nie wpuszczano 

też gapiów. Phillips zjawił się o 11:15 

i tylko zajrzał przez okno, inspektor 

Abberline natomiast, zjawiwszy się o 

11:30, kazał sfotografować miejsce 

zbrodni. Jest to jedyna w całym 

śledztwie fotografia z całkowicie 

nienaruszonego miejsca zbrodni. Do tego czasu długo 

zwlekano z wejściem do mieszkania, ale po zrobieniu zdjęcia 

McCarthy wyważył drzwi kilofem. 

Widok miejsca zbrodni był porażający. Naoczni 

świadkowie nawet kilkanaście lat po zdarzeniu mówili, 

że nadal staje im przed oczami i nigdy nie będą w stanie 

wymazać go z pamięci. W pokoiku było mało mebli, jednym 

z nich był stoliczek nocny, w który uderzały drzwi za każdym 

ich otwarciem. Przy stoliczku znajdowało się łóżko. Na łóżku 

zaś leżały okropnie zmasakrowane zwłoki młodej kobiety. 

Kobieta leżała na plecach, miała rozchylone szeroko nogi, 

głowę przekręconą w stronę drzwi i lewą rękę na brzuchu; 

twarz poorana była nie do poznania, gardło poderżnięte aż 

do kości; brzuch i uda zostały całkowicie odarte ze skóry i 

mięśni, których przycięte płaty leżały na stole; miała szarpane 

rany na ramionach, rozpruty brzuch, a mięśnie przy żebrach 

usunięte w taki sposób, że odsłonięte były od wewnątrz i z 

zewnątrz. Morderca obciął jej piersi i ułożył jedną z nich 

obok stopy, drugą – razem z macicą i nerkami – pod głową; 

usunął prawie wszystkie narządy wewnętrzne; wątrobę 

położył między stopami, jelita po prawej stronie tułowia, a 

śledzionę po lewej. Brakowało serca. Pościel była przesiąknięta 

krwią, która wylewała się za krawędź łóżka. Właściwie jedyną 

nieuszkodzoną częścią ciała ofiary było lewe płuco. Oszacowana 

przez doktorów Phillipsa i Bonda na podstawie stężenia 

pośmiertnego i stanu trawienia treści żołądka godzina zgonu to 

czas między pierwszą a drugą w nocy. 

Kuba kto? 

Krąży wiele teorii na temat tego, kim był Morderca z 

Whitechapel. Zanim jeszcze nadszedł pierwszy list podpisany 

przez Kubę Rozpruwacza, prasa używała określenia „Skórzany 

Fartuch”. Pojawiło się ono w pierwszych dniach po 

morderstwie Polly Nichols. John Pizer (choć tak naprawdę 

nie znano jego imienia) albo Skórzany Fartuch 

COŚ NA PROGU 73


był postacią powszechnie znaną ulicznicom Whitechapel. 

Podobno był szewcem, który od reperowania obuwia wolał 

wymuszać pieniądze od napotkanych kobiet i zawsze szybko 

się ulatniał, kiedy w ich obronie stawał jakiś mężczyzna. 

Rysy twarzy sugerowały, że „na pewno jest Żydem albo 

żydowskiego pochodzenia”. Był przysadzistym mężczyzną 

pod czterdziestkę z charakterystycznym wąsem. Podobno 

zawsze chodził w skórzanym fartuchu, nosił przy sobie nóż 

do cięcia skór i umiał skradać się bezszelestnie. Poza tym, 

że wzbudzał strach wyglądem i zachowaniem, nic mu nigdy 

nie udowodniono. 

Zdecydowanie najwięcej emocji wzbudza teoria spiskowa 

powstała wokół postaci wnuka królowej Wiktorii, księcia 

Alberta Victora. Teorię tę wysnuł w 1970 roku Thomas Stowell, 

rzekomo na podstawie dokumentacji sir Williama Gulla, 

lekarza królowej. Według niego w notatkach Gulla znajduje 

się relacja z wywiadu z pacjentem na temat popełnionych 

przez niego zbrodni. Pacjentem tym miał być właśnie Albert 

Victor, znany w rodzinie jako Eddy. Jakkolwiek brzmi to 

wszystko absurdalnie, to właśnie dzięki tej historii Kuba 

Rozpruwacz wrócił na pierwsze strony gazet. Z tą teorią wiąże 

się blisko (choć nie zawsze, gdyż występuje w kilku wersjach) 

historia przedstawiona przez rzekomego nieślubnego syna 

malarza Waltera Sickerta – Josepha. Według niego Sickert 

miał towarzyszyć księciu w morderstwach, w innej wersji 

dokonywał ich sam. Joseph przedstawił historię sekretnego 

małżeństwa księcia ze sprzedawczynią Annie Crook. 

Świadkiem na ich ślubie była Mary Kelly, która wraz z kilkoma 

innymi prostytutkami miała potem szantażować władze. 

Premier lord Salisbury, poprzez lożę masońską, nakazał 


więc Gullowi ukrócić 

ich żądania, wobec 

czego właśnie Gull 

miał wcielić się w 

seryjnego mordercę. 

Ostatnio jeden z 

badaczy ustalił, że 

papier, na którym 

napisano 

do 

bossa”, 

listy 

„szanownego 

pochodzi 

z tej samej partii 

papeterii, 

której 

używała matka Sickerta. Dowodzić to może, że kawalarz 

Sickert napisał te listy, ale nic ponadto. 

Jak zauważa Paul Begg w książce „Kuba Rozpruwacz. 

Historia kompletna”, dowody i zeznania są bardzo niepewne, 

a na przestrzeni lat, które minęły od wydarzeń roku 1888, wiele 

z tych skąpych danych uległo „zanieczyszczeniu” lub w ogóle 

zaginęło. Według niego „najbardziej prawdopodobnymi 

kandydatami muszą być ci, których podejrzewali najlepiej 

poinformowani policjanci tamtych czasów” 7 . Daje to w 

gruncie rzeczy kilka nazwisk, z których naprawdę interesujące 

wydają się dwa: Kosminski i Tumblety. 

Zastępca komisarza londyńskiej policji w 1888 roku 

sir Robert Anderson co najmniej kilkukrotnie stanowczo 

stwierdził, że tożsamość Mordercy z Whitechapel ponad 

wszelką wątpliwość była znana władzom. Z jego skąpych 

wskazówek można wnioskować, że miał to być polski Żyd o 

nazwisku Kosminski. Prawdopodobnie chodzi tu o Aarona 

Kosminskiego, co udało się ustalić na podstawie rejestru 

zakładu dla umysłowo chorych, w którym przebywał. 

Niewiele o nim wiadomo, ale z tego, co udało się ustalić, 

wiadomo, że urodził się w Polsce i wyemigrował do Anglii 

na początku lat 80. XIX wieku. W 1888 roku mieszkał na 

Sion Square 3, w tym samym budynku co John Pizer 8 . 

Przejawiał oznaki zaburzeń psychicznych i w 1891 roku 

zamknięto go w zakładzie. Anderson nigdy nie wskazał go 

wprost, ale wielokrotnie sugerował, że prawdziwy Morderca 

z Whitechapel został rozpoznany przez jednego ze świadków 

(nazwisko zostało przemilczane), który odmówił potem 

7 Paul Begg, op. cit., s. 260. 

8 Przez co często myli się z sobą tych dwóch podejrzanych, nazywając 

Kosminskiego „Skórzanym Fartuchem”.


zeznawania pod przysięgą w jego sprawie, gdyż męczyłoby go 

sumienie, że jako Żyd przyczynił się do skazania innego Żyda 

na śmierć. Podejrzany przestraszył się i morderstwa ustały. 

Anderson stwierdza potem, że wskazanego podejrzanego, 

którego opisywano jako polskiego Żyda, zamknięto potem w 

zakładzie dla obłąkanych, co niemal jednoznacznie prowadzi 

do Kosminskiego. Nigdy go nie skazano z powodu braku 

dowodów. Zmarł w Leavesden Asylum w 1919 roku w wieku 

około 55 lat. Nie wiadomo, dlaczego Anderson nie chciał 

wyjawić imienia „polskiego Żyda”, listy świadków i daty 

rozpoznania. 

Jedyny trop prowadzi do Israela Schwartza, ale nie jest 

to nic potwierdzonego. Kosminski wyglądem pasował do 

opisu mężczyzny widzianego ze Stride. Poza tym nie ma 

jednak w istocie żadnego realnego powodu, żeby sądzić, 

iż był mordercą. Z drugiej zaś strony, nie ma też powodu, 

żeby podważać słowa Andersona. Na swoim stanowisku miał 

pełen dostęp do wszelkich informacji, ponadto powszechnie 

znany był z luźnego stosunku do tajemnicy służbowej 9 i 

rzadko zdarzało mu się kłamać. Jeśli rzeczywiście wiedział, 

kim był Kuba Rozpruwacz, zabrał tę wiedzę do grobu. 

Z Andersonem wyraźnie nie zgadzał się John Littlechild, 

eks-inspektor policji, który w 1913 roku w odpowiedzi 

na list dziennikarza George’a R. Simsa opisał przypadek 

podejrzanego Francisa Tumblety’ego. Sam Littlechild 

nie traktował go jako głównego podejrzanego, ale wielu 

„rozpruwaczologów” zdecydowanie poważnie go za takiego 

uważa. W przypadku Tumblety’ego więcej jest domysłów niż 

faktów, lecz żaden z nich nie jest bezpodstawny. 

Francis Tumblety był amerykańskim lekarzem-amatorem 

(nie miał dyplomu), który często odwiedzał Anglię. W 

czerwcu 1888 roku przybył do Liverpoolu. 7 listopada 

aresztowano go za odbycie stosunków homoseksualnych, ale 

szybko go zwolniono 10 . Zatrzymano go znowu 12 listopada, 

tym razem w związku z morderstwami w Whitechapel. 

Wyszedł za kaucją 16 listopada, zdał zeznania 20, a 24 uciekł 

do Francji pod nazwiskiem Frank Townsend. Następnie 

dotarł do Nowego Jorku parowcem „La Bretagne”. Nie 

podlegał ekstradycji na terytorium Anglii. Nigdy już nie 

9 „Jednakże Anderson […] nie sądził, by powinno się utajniać pewne 

sprawy dłużej, niż było to konieczne. […] miał także wyjątkowy szacunek 

dla historii i usprawiedliwiał ujawnienie niektórych spraw, mówiąc, że to 

były wydarzenia historyczne i że przyszłe pokolenia zasługują, by o nich 

wiedzieć.” Paul Begg, op. cit., s. 91. 

10 Bardzo więc możliwe, że był na wolności w czasie, kiedy zginęła Mary 

Kelly. 

opuścił USA, zmarł tam w 1903 roku. Pod względem profilu 

psychologicznego Tumblety pasuje do Kuby Rozpruwacza: 

przejawiał silną niechęć do kobiet, choć nie zaobserwowano 

u niego agresji fizycznej w stosunku do nich; ze względu na 

swój fach posiadał odpowiednią wiedzę anatomiczną, ale 

brak mu było wprawy w praktykach chirurgicznych; posiadał 

ogromną kolekcję ludzkich organów – w tym macic – które, 

jak twierdził, nabył legalnie lub półlegalnie z kostnic i szpitali 

na terenie Stanów; w końcu jego charakter pisma posiada 

cechy wspólne z autorem listu „z piekła”, który jest do dziś 

przez wielu uważany za autentyk. Mimo to prasa nigdy 

się nim nie zainteresowała, a policja wkrótce zaprzestała 

starań o ekstradycję czy śledzenia go na terenie USA. Jego 

nazwisko wypłynęło dopiero w 1993 roku, po odnalezieniu 

listu Littlechilda. 

Kamfora 

Policja, nauczona tokiem śledztwa, odmówiła podania 

którejkolwiek z informacji na temat śmierci Mary Kelly, a 

ci dziennikarze, którym udało się je uzyskać, wcale im się 

nie dziwili. Długo jeszcze panował zamęt w Whitechapel, 

oficerowie na niskich i wysokich stanowiskach tracili z tego 

powodu posady, a na ich miejsce przychodzili następni, 

którzy nie potrafili zmienić zastanej sytuacji. W trakcie całego 

śledztwa dotyczącego Kuby Rozpruwacza popełniono wiele 

błędów, ale dokładano też wszelkich możliwych starań, by 

w końcu ująć mordercę. Królowa osobiście kazała zwiększyć 

liczbę funkcjonariuszy patrolujących ulice Whitechapel po 

tym, jak mieszkanki dzielnicy wysłały do niej list o pomoc. 

Przesłuchiwano tysiące osób, zatrzymywano każdego 

podejrzliwie zachowującego się przechodnia. Mimo to 

po morderstwie Mary Kelly morderca rozpłynął się jak we 

mgle. Próbowano nawet przypisywać mu kilka późniejszych 

morderstw, choć prędzej czy później znajdywał się ich 

prawdziwy sprawca. 

Kuba Rozpruwacz zniknął i nie natrafiono na żaden ślad 

mogący do niego doprowadzić, choć „rozpruwaczolodzy” 

ciągle czekają na jakiś zaginiony dokument czy notatkę, 

nowy trop, dzięki któremu będą w stanie w końcu ustalić 

jego tożsamość. Kuba Rozpruwacz na 125 lat zawładnął 

wyobraźnią setek tysięcy osób i pozostaje taką samą zagadką, 

jak w dniu morderstwa Mary Ann Nichols. 

COŚ NA PROGU 75


Bartosz Naskręcki 

LICENCJA NA BONDA 

ohaterowie, których widujemy na 

Bekranach lub o których czytujemy 

w książkach, zawsze potrzebują 

charakterystycznego antagonisty. Kim 

bowiem byłby Kyle Reese bez Terminatora 

lub Batman bez Jokera. Niejednokrotnie 

zdarza się nawet, że to przeciwnik swoją 

kreacją przyćmiewa głównego bohatera. 

Stara zależność mówi, że teksty kultury 

dążą do konfrontacji dwóch odwiecznych 

wrogów, grup interesów, stojących zawsze 

po dwóch stronach osi. Nie inaczej jest z 

serią filmów o agencie Jej Królewskiej 

Mości, agenta MI6 z licencją na zabijanie. 

Przygody Jamesa Bonda trwają już 50 lat, 

a jego przeciwnicy ewoluują i zmieniają 

się z produkcji na produkcję. Warto 

więc odpowiedzieć sobie na kilka pytań. 

Jak zmieniała się ich motywacja? Jak 

przedstawia się ich charakterystyka w 

odniesieniu do określonego w historii 

momentu powstawania? Czy możliwe 

byłoby ich egzystowanie w XXI wieku? 

Postać asa brytyjskiego wywiadu jest mocno 

eksploatowana już od lat 60. ubiegłego wieku. Wszystko 

to dzięki Ianowi Flemingowi, spod którego pióra wyszło 

czternaście książek z udziałem Jamesa Bonda. Popularność 

agenta wzrastała z każdą kolejną książką, jednak to wejście 

na ekrany zagwarantowało mu nieśmiertelną sławę i miejsce 

w panteonie postaci popkultury. „Skyfall” był jubileuszową 

częścią o agencie 007, bo w 2012 roku minęło 50 lat od 

76 COŚ NA PROGU


WIDMO przyjmuje wiele cech działających w latach 50. 

organizacji przestępczych, takich jak korsykańska mafia, 

chińskie Triady czy japońska Yakuza. To z nich zaczerpnięto 

zmowę milczenia, bezwzględną lojalność wobec szefa, 

a przede wszystkim srogie kary za niewywiązanie się z 

obowiązków. Są one jednak wyolbrzymione i przerysowane 

– widać to chociażby na przykładzie sposobu traktowania 

osób, którym nie udało się zakończyć misji sukcesem. W 

przypadku członków Yakuzy było to tradycyjne obcięcia palca 

lewej dłoni lub jego części, u członków WIDMO – śmierć. 

Hierarchę w organizacji opartą na liczbach zaczerpnięto z 

grup rewolucyjnych. System ten miał zdezorientować wroga i 

zamaskować lidera konkretnej komórki. 

wejścia do kin pierwszego filmu z jego udziałem – „Doktor 

No”. Nie da się ukryć, że różnice pomiędzy tymi dwoma 

filmami nie są spowodowane tylko rozwojem technologii. 

Największa różnica uwydatnia się w charakterystyce czarnych 

charakterów, zwłaszcza gdy spojrzymy na cały zakres 

dwudziestu trzech filmów, od Seana Connery’ego aż po 

Daniela Craiga. 

Doktor No pracuje dla organizacji WIDMO (z ang. 

SPECTRE – Special Executive for Counter-intelligence, 

Terrorism, Revenge and Extortion), która pragnie dominacji 

nad światem. Jej celem jest skłócenie ze sobą dwóch 

największych światowych mocarstw. Sabotują zarówno 

Stany Zjednoczone, jak i Związek Radziecki, prowadząc 

z nimi dialog i próbując wywołać poważny konflikt 

interesów. Szefem tej organizacji terrorystycznej jest Ernst 

Stavro Blofeld, wypełniający do cna stereotyp klasycznego 

złoczyńcy: łysy, z blizną na prawym oku, z perskim kotem 

na kolanach. Wraz z WIDMO porywa statki kosmiczne, 

udoskonala i wykorzystuje reaktory atomowe, posiada także 

skuteczny wywiad: siatki jego agentów obejmują najwyższe 

szczeble władz USA i ZSRR. 

Warto wspomnieć, że tak naprawdę to nie WIDMO było 

głównym przeciwnikiem fikcyjnego MI6 – w powieściach 

Iana Fleminga głównym przeciwnikiem Jamesa Bonda 

jest kontrwywiad radziecki SMERSZ. Słowo pochodzi od 

rosyjskiego smert’ szpionom, czyli śmierć szpiegom, a 

cała organizacja wzorowana jest na faktycznie istniejącej 

komórce kontrwywiadowczej SMIERSZ. Wiele postaci, które 

wystąpiły w filmach, takich jak Auric Goldfinger, Le Chiffre 

czy Dr Kananga, było agentami radzieckiego kontrwywiadu. 

Powodem, dla którego tak drastycznie zmieniono przeciwnika 

Bonda, była obawa przed zbytnim antagonizowaniem 

widzów przeciwko Związkowi Radzieckiemu. Ian Fleming, 

który współpracował przy tworzeniu pierwszych filmów, 

uważał nawet, że zimna wojna zmierza ku końcowi. James 

Bond walczył z agentami WIDMO sześć razy i – nie licząc 

„Goldfingera”, gdzie głównym antagonistą był multimilioner 

Audric Goldfinger, planujący skok na Fort Knox – to dopiero 

Roger Moore rozpoczął 

erę jednoodcinkowych 

wrogów. W późniejszych 

produkcjach żaden z 

przeciwników nie wystąpił 

więcej niż raz, oprócz 

Buźki, pojawiającego się 

w „Szpiegu, który mnie 

kochał” i „Moonrakerze”. 

W latach 70. kino 

amerykańskie zostało 

zdominowane przez nowy 

gatunek –blaxploitation, 

COŚ NA PROGU 77


czyli 

niskobudżetowe kino afroamerykańskie, kręcone często 

przez reżyserów amatorów. Było skierowane przede wszystkim 

do czarnej publiczności, ale zyskało fanów nie tylko wśród 

tej grupy docelowej. Blaxploitation dotykało problemów 

biedy i rasizmu, a w filmach stosowano specyficzny slang, 

odchodząc od standardów wyznaczanych przez kino stylu 

zerowego. W tych produkcjach czarnym charakterem był 

ktoś spoza kręgów afroamerykańskich, najczęściej biały. W 

„Żyj i pozwól umrzeć”, w którym debiutował Roger Moore, 

James Bond został skonfrontowany z tą rzeczywistością. 

Angielski gentelman zostaje wrzucony nie do swojego 

gatunku i próbuje w nim jakoś egzystować. Przeciwnikiem 

Bonda zostaje dr Kananga, który uosabia samym sobą 

blaxploitation. Trudno nie zgodzić się z tym, że „Żyj i pozwól 

umrzeć” jest najbardziej czarnym ze wszystkich filmów o 

agencie 007 i równie stereotypowym jak reszta czarnego 

kina lat 70. Można by przez niego wysnuć podejrzenie, że 

cała afroamerykańska społeczność w Stanach Zjednoczonych 

powiązana jest ze światkiem przestępczym. 

Kolejnym z filmów o Jamesie Bondzie był „Człowiek 

ze złotym pistoletem”. Nawiązywał on bezpośrednio do 

kryzysu energetycznego z lat 1973-74, a gdy film trafiał do 

kin, problem z ropą naftową był wciąż numerem jeden w 

Wielkiej Brytanii. W filmie przedstawiono urządzenie 

korzystające z energii słonecznej, mogące zażegnać 

kryzys. Trafiło to w gusta publiczności, która zaczęła 

dostrzegać w Jamesie Bondzie prawdziwego bohatera, 

transponującego problemy rzeczywiste na świat fikcji i 

rozprawiającego się z nimi. Bond pokazywał przykład do 

działania. Kibicowano mu w jego starciu ze Scaramangą 

(niezależnym płatnym mordercą z nietypowym 

charakterystycznym znakiem: trzecim sutkiem), tak 

jakby od tego wyniku miała zależeć przyszłość Wielkiej 

Brytanii. Wcześniejsi antagoniści Bonda oznaczali 

się podobnymi priorytetami – jeden z nich chciał 

zatopić Ziemię, drugi się wzbogacić, trzeci wywołać 

masowy konflikt... Te motywacje były podobne, 

zachowując – raz lepiej, raz gorzej – kanon książek 

Fleminga. Podejście do kreowania postaci tego 

typu zmienił dopiero kolejny film o Bondzie. 

Wytwórnia EON Productions, która produkuje 

i posiada prawa do wszystkich filmów z Jamesem 

Bondem, postanowiła uczynić coś ryzykownego – 

stworzyć postać Hugona Draxa, właściciela firmy zajmującej 

się produkcją wahadłowców kosmicznych, posiadacza 

praw do wieży Eiffla, bezwzględnego przedsiębiorcy. 

Choć nie był to pierwszy i nie ostatni szalony milioner, z 

którymi zmierzyć musiał się Bond, to jednak historia jego 

powstania nie wzięła się znikąd – film „Moonraker” odcinał 

kupony od szału na science-fiction, jaki zapoczątkowały 

„Gwiezdne wojny”. Celem Hugona Draxa była eksterminacja 

całej ludzkości poza malutką grupką, która żyć miałaby na 

sześciu wahadłowcach kosmicznych, a po niedługim czasie 

zeszłaby znów na Ziemię, tworząc nową rasę panów. Dzięki 

tym zabiegom „Moonraker” zebrał bardzo różne opinie – 

od tych nacechowanych mocno pozytywnie, aż po te, które 

utrzymane są w bardzo złym charakterze, zarzucające serii 

filmów odejście od kanonu. Taktyka „odcinania kuponów” 

jednak okazała się bardzo skuteczna – obraz stał się jednym 

z najbardziej kasowych filmów o Jamesie Bondzie: na całym 

świecie zarobił ponad 210 milionów dolarów z budżetem na 

poziomie 34 milionów. Rekord kasowości zachował aż do 

wejścia do kin filmu „GoldenEye”. 

Lata 80. zakończyły erę, w której wrogowie Jamesa 

Bonda chcieli zniszczyć świat lub też nim zawładnąć. 

Być może dlatego, że łatwiej było uwierzyć w istnienie 

78 COŚ NA PROGU


barona narkotykowego Franza Sancheza w filmie „Licencja 

na zabijanie” niż np. w Karla Stromberga i jego plan 

zamieszkania w podwodnym mieście. Poza tym „Licencja” 

była pierwszym obrazem w serii, który nie przyjął tytułu z 

żadnej powieści Iana Fleminga. Lecz nie był to definitywny 

koniec szalonej wyobraźni milionerów i antagonistów 

Bonda. Ten zdecydowanie nie zasługiwałby na uznanie, 

gdyby raz na jakiś czas nie uratował świata, więc nawet 

walka z handlarzem narkotyków odbywa się tu na wielką 

skalę. Arcyłotrzy przestają inwestować w złoto na rzecz 

chipów komputerowych i przestają knuć spiski w swojej 

tajnej bazie. Z nadejściem ery komputerów ktoś, kto potrafi 

obejść zabezpieczenia Pentagonu, staje się użyteczniejszy 

od kogoś, kto potrafi przegryźć stalową kratę. Antagoniści 

stali się zatem bardziej złożeni, chcą dokonać zemsty (jak 

Alec Trevelyan w „GoldenEye”) lub też po prostu ocalić życie 

(Le Chiffre w „Casino Royale”). Wraz z pogłębianiem się 

charakterystyki przeciwników Bonda on sam również ulega 

transformacji. Przestaje być idealny, staje się bardziej ludzki, 

ale to dopiero James Bond Timothy’ego Daltona 007 w filmie 

„W obliczu śmierci” po raz pierwszy pokazał swoją ciemną 

stronę, mówiąc: „fucking” na ekranie. 

Sposób produkcji serii filmów o Jamesie Bondzie i kreacji 

antagonistów na przestrzeni lat ulegał bardzo dynamicznym 

zmianom. Mieliśmy bowiem ambitnych multimilionerów, 

potężne grupy trzymające władzę, nuklearnych szaleńców 

i garstkę naukowców słuchających ich rozkazów. Ten sam 

arcyłotr XXI wieku nie ma przepaski na oku ani basenu 

pełnego rekinów niczym Emilio Largo. Nie musi również 

mieć całej armii pomagierów czy złotego pistoletu. WIDMO, 

kiedyś odgrywające rolę największej na świecie organizacji 

terrorystycznej, zostało zastąpione przez Quantum, które nie 

chce jednak dominacji nad światem, znany jest bowiem cytat 

lidera tejże organizacji, Mr. White’a: „Pieniądze nie są tak 

ważne jak wiedza, komu można ufać”. Dziś pierwszą i główną 

bronią nie są kiczowate kosmiczne lasery, bomby wodorowe 

i atomowe ani zmutowane bakterie – dzisiaj antagonista 

dysponuje najgroźniejszą bronią jaką może skierować 

przeciw Bondowi: inteligencją. 

Słynne kradzieże dzieł sztuki: 

Stephane Breitwieser - 

Z miłości 

do sztuki 

NIkola Spierewka 

Przemyka obok kustosza z niewinnym uśmiechem 

i kłania się w pas uprzejmie mówiąc „dzień dobry”. 

Ubrany w długi czarny płaszcz młody mężczyzna 

o studenckiej jeszcze aparycji powoli przemierza 

kolejne ekspozycje przystając z zachwytem przy 

niejednym obrazie. Miłośnik sztuki – powiecie, 

wszak co robiłby w muzeum o tak wczesnej porze? 

Nikt nie zwraca na niego uwagi, kiedy wyciąga z 

kieszeni scyzoryk i kilkoma sprawnymi ruchami 

wycina z ramy wart tysiące dolarów portret. To 

Stéphane Breitwieser – człowiek, o którym już 

niedługo mówić miała cała Europa. 

Złodziej - dżentelmen 

Breitwieser nie był zwyczajnym złodziejem. Kradł dla własnej 

satysfakcji, zaspokajając tym samym pragnienie posiadania 

prywatnej kolekcji sztuki. Sam siebie nazywał koneserem, który w 

sztuce rozkochał się już jako dziecko. W trakcie swojego pierwszego 

przesłuchania przed francuskim sądem, Stéphane Breitwieser, 

przedstawił się jako wytrawny kolekcjoner i szeroko opowiedział 

o swojej pasji, sztuce flamandzkiej XVI, XVII i XVIII wieku. 

Zapytany o motywację odparł, że kradzieży dopuszczał się przez 

swoje przywiązane do sztuki. „Nie chodziłem do muzeów tylko 

po to, żeby coś ukraść”, mówił w wywiadzie dla tygodnika „The 

Guardian” w 2005 roku. Kiedy stawał przed pięknym obrazem 

„Wspaniałym, błękitnym niebem i cudownymi postaciami ludzi”, 

które przy okazji nie były otoczone opieką żadnego z pracowników 

muzeum, nie mógł oprzeć się pokusie – „To, co mnie interesowało, 

to piękno drzemiące w dziełach sztuki”. Stéphane Breitwieser chcąc 

stworzyć wokół siebie legendę podawał się za wnuka alzackiego 

malarza Roberta Breitwiesera, który jest jednym z czołowych 

przedstawicieli szkoły alzackiej malarstwa XX wieku. Oczywiście nie 

było między nimi żadnego pokrewieństwa. Historia, która przyniosła 

młodemu francuzowi upragnioną sławę rozpoczyna się w 1995 roku. 

Wtedy też dwudziestoczteroletni Stéphane, po nieudanej przygodzie 

ze studiami historii sztuki, wraz ze swoją ówczesną dziewczyną 

Anne Kleinklaus, zwiedzał Europę, pracując również jako kelner 

i pomoc kuchenna. W trakcie swoich podróży odwiedzał zamki, 

wiejskie posiadłości i mało popularne muzea, z których zazwyczaj 

nie wychodził z pustymi rękami. Co ciekawe, podczas swojej 6 letniej 

działalności nigdy nie został złapany na gorącym uczynku. Jak to 

COŚ NA PROGU 79


możliwe? Okazuje się, że czasami najłatwiejsze wytłumaczenia 

okazują się zarazem tymi najtrafniejszymi. 

Okazja czyni złodzieja 

Breitwieser nie był wcale wyszukany w swoich rabunkowych 

metodach. Najczęściej zwyczajnie ściągał lub wycinał obraz z ramy, 

zwijał w rulon i chował pod płaszczem, a później wychodził z muzeum 

kłaniając się kustoszowi „na do widzenia”. W czasie swojej wieloletniej 

działalności ulatniał się z obrazami, rzeźbami, srebrem i pucharami. 

Ubrany zazwyczaj w długi płaszcz zwykł nosić ze sobą również plecak, 

do którego pakował cenne arcydzieła. Miał też inne metody. Niektóre 

dzieła sztuki wyrzucał przez okna na miękką trawę, jak na przykład 

zabytkowy gobelin produkcji francuskiej Manufacture des Gobelins ze 

szwajcarskiego muzeum Château de Gruyčres, który był zdecydowanie 

zbyt duży, by schować go pod płaszcz. Ściągnął więc tkaninę ze ściany i 

wyrzucił przez okno do rowu, z którego później ją zabrał. Łupy wpadały 

w ręce jego wspólniczki i zarazem dziewczyny Anne-Catherine Kleinklaus. 

Gdyby nie ona, dobra passa Breitweisera nie ciągnęłaby się przez 6 

długich lat. Kiedy Stéphane pakował pod płaszcz kolejne warte tysiące, a 

nawet miliony dzieła sztuki flamandzkiej, dziewczyna stawała na czatach, 

sprawdzając czy przypadkiem nie zbliża się żaden z ochroniarzy. Innym 

razem być może poślizgnęła się na dopiero co umytej posadzce i wywołała 

awanturę, byleby tylko przykuć do swojej osoby uwagę pracowników 

muzeum. Breitwieser zazwyczaj wchodził do wybranych muzeów rano, 

jako jeden z pierwszych gości. Wtedy właśnie bez większego ryzyka 

sprawdzał, co można ukraść, by nie wzbudzić żadnych podejrzeń. System 

działania złodzieja był dobrze przemyślany – najbezpieczniej można 

było działać w pierwszej godzinie po otwarciu muzeum i w ostatniej 

przed zamknięciem. W pierwszym przypadku pracownicy często bywają 

rozkojarzeni, nie potrafią się w pełni skoncentrować na pracy i zajmują 

swoimi sprawami. Dodatkowo często rankiem obsługa jest niekompletna, 

ktoś zasypia, a inny stoi w ulicznym korku. W konsekwencji pojedynczy 

zwiedzający, który dodatkowo pogodnie wita wszystkich z uśmiechem 

mówiąc „dzień dobry” nie wzbudza żadnych podejrzeń pracowników 

muzeum. Dla inteligentnego złodzieja, którym Breitwieser niewątpliwie 

był, to wymarzona sytuacja do dokonania skutecznej i łatwej kradzieży. 

Ostatnia godzina zwiedzania z kolei to dla personelu czas wypełniony 

zmęczeniem i oczekiwaniem na upragniony koniec pracy. Niektórzy 

zrywają się wcześniej i z radości zacierają ręce gdy tylko postawią 

nogę poza terenem muzeum. To dla Stéphana idealne okoliczności 

do powiększenia jego prywatnych zbiorów. Wchodząc do upatrzonej 

wcześniej placówki złodziej najpierw oceniał jak zorganizowana jest 

tam praca – czy opiera się w całości na technice czy może w większości 

na nadzorze ochrony i pracy pomocy muzealnych. W wielu zachodnich 

muzeach zabezpieczenia oparte są na nowoczesnym nadzorze 

technicznym, Breitwieser omijał je szerokim łukiem. Wolał niezbyt 

popularne miejsca gdzie monitoring opierał się na systemie kilku kamer, 

które często nie obejmowały sal wystawowych w całości. Monitor, na 

którym pojawia się podgląd obrazów z kamery ustawiany jest najczęściej 

przy muzealnej kasie, toteż kontrola tego, co dzieje się na ekspozycji 

ma zwykle charakter wyrywkowy. W połączeniu z brakiem pomocy 

muzealnych lub zbyt małą liczbą osób pracujących na tym stanowisku 

(prawdopodobnie dla obcięcia kosztów) i słabymi zabezpieczeniami 

mechanicznymi, takie miejsce staje się rajem dla kolekcjonera. Być może 

to dzięki wnikliwej analizie i obserwacji Stéphane Breitwieser umykał z 

miejsca kradzieży nie pozostawiając po sobie żadnych śladów i nigdy nie 

został złapany na gorącym uczynku. Na jednej z konferencji Europolu 

(Europejskiego Urzędu Policji) powiedziano wprost: nikt nie mógł się 


spodziewać, by jedna osoba mogła dokonać tylu przestępstw na tak 

ogromną skalę. Żadne ze skradzionych dzieł nie zostało odnalezione na 

rynku sztuki, co było uważane za dowód działania doskonałej organizacji 

przestępczej, która potrafiła upłynnić swoje łupy w sposób praktycznie 

niemożliwy do namierzenia przez organy ścigania. 

Nie wchodź dwa razy, 

do tej samej rzeki 

Wartość dzieł sztuki skradzionych przez Breitwiesera szacowana 

jest na około 1,4 miliarda dolarów, choć podczas swojego procesu, 

sam złodziej twierdził, że kryterium finansowe nigdy nie było dla 

niego istotne. Pierwszej kradzieży dopuścił się w 1995 roku w 

malowniczym zamku Château de Gruyčres w Szwajcarii. W jednej z 

sal ekspozycyjnych jego uwagę przykuł obraz niezbyt popularnego 

niemieckiego malarza zatytułowany „Portret kobiety”. Jak mówił 

później w swoich zeznaniach „Byłem zafascynowany pięknem 

tej kobiety, jej charakterem, jej oczami, które przypominały mi 

moją babcię”. Oczarowany Stéphane zdjął obraz ze ściany, zwinął 

płótno i schował pod swoim płaszczem. Ta „wytrawna”, przez 

nikogo niezauważona kradzież, zachęciła konesera do dalszych 

poszukiwań. „Portret kobiety” został wyceniony na zaledwie 2 

tysiące dolarów, był więc jednym z najtańszych skradzionych 

przez Breitwiesera dzieł sztuki. „Nieważne czy to Brueghel czy 

obraz nieznanego artysty, wart tysiące czy miliony, interesowało 

mnie tylko piękno dzieła sztuki”- powtarzał podczas procesu. 

Najcenniejszym dziełem z kolekcji złodzieja był obraz „Sybilla, 

księżna Cleves” Lucasa Cranacha Starszego (niemieckiego malarza 

i grafika epoki renesansu) z małego muzeum Baden-Baden, 

położonego w południowych Niemczech. Jego wartość szacuje się na 

około 9 milionów dolarów. Następne w kolejce za „Sybillą” są obrazy 

Pietera Brueghela, François Bouchera i Antoine’a Watteau. 

Stéphane Breitwieser i jego dziewczyna Anne Kleinklaus zostali 

pierwszy raz złapani w 1997 roku, kiedy wyszli z prywatnej galerii 

w Szwajcarii z krajobrazem autorstwa Williama van Aelsta. Żeby 

dostać się do środka para musiała uzyskać wcześniej specjalną 

zgodę właściciela galerii. Zachowanie zwiedzających zaniepokoiło 

go na tyle, że postanowił śledzić ich aż do samochodu – wtedy też 

zorientowano się, że obraz zaginął. W mgnieniu oka auto, które 

należało do matki Breitwiesera zostało otoczone przez policję. 

W środku znaleziono jeszcze jeden obraz, było to jednak dopiero 

pierwsze wykroczenie francuza na terytorium Szwajcarii, dostał 

więc wyrok w zawieszeniu i zakaz wjazdu na teren kraju aż do 

2000 roku – i na tym sprawa się skończyła. Z wyrokiem na karku 

czy bez, Breitwieser chciał powiększać swoją prywatną kolekcję. 

Kradł dalej – nawet dwukrotnie z tego samego muzeum, czego 

wcześniej starał się nie robić. Zagrabione dzieła sztuki składował w 

mieszkaniu matki w Miluzie we Francji, w którym mieszkał razem 

ze swoją dziewczyną. Skradzione obrazy cieszyły oczy domowników 

zawieszone licznie na ścianach w salonie i sypialniach. Podczas 

jednej z wypraw w listopadzie 2001 roku uzależniony od kradzieży 

Stéphane wykradł z Muzeum Richarda Wagnera w Lucernie łuk 

myśliwski. Choć jedną z jego zasad było – nie wchodź drugi raz 

do tej samej rzeki – Breitwieser postanowił zaryzykować i po 

upływie zaledwie dwóch dni ponownie zawitał w Muzeum Wagnera 

w poszukiwaniu kolejnego łupu. Pech chciał, że tamtego dnia na 

jego drodze pojawił się lokalny dziennikarz, który zaznajomiony 

ze sprawą jego szwajcarskich kradzieży rozpoznał twarz francuza. 

Szybko skojarzył fakty i zaalarmował ochronę. Na miejscu pojawiła


się policja, która aresztowała młodego kolekcjonera sztuki i w 

ramach dochodzenia wydała międzynarodowy nakaz przeszukania 

domu matki Breitwiesera - Mireille Stengel, który był miejscem 

stałego zameldowania uchwyconego złodzieja. Złapany przyznał się 

do popełnienia zarzuconych mu czynów podczas licznych przesłuchać 

i wymienił każde z ukradzionych przez niego dzieł sztuki podczas 

przesłuchania. Pamiętał każdy eksponat, miejsce i datę. 

Nie ma jak u mamy 

Szwajcarska policja dopiero po upływie 19 dni otrzymała zgodę 

na przeszukanie domu matki, która przez ten czas zdążyła uporać 

się z zalegającymi na terenie jej posiadłości dziełami sztuki. Lokalne 

władze w trakcie przeszukiwania mieszkania Mireille Stengel nie 

znalazły żadnych śladów po zaginionych dziełach, z wyjątkiem 

powrozu od skradzionego XVI wiecznego rogu, którego wartość 

opiewała na 45 tysięcy funtów. Matka złodzieja szybko przyznała 

się do zniszczenia zbiorów żmudnie kolekcjonowanych przez 

swojego syna z rzekomej złości na niego. Część obrazów została 

podarta, inne zostały zniszczone za pomocą młotka i wyrzucone 

do śmieci. 53 letnia wtedy pielęgniarka wrzuciła setkę zabytków - 

zegarków, kielichów, biżuterii, ceramiki, halabard i kadzielnic do 

kanału Roden-Ren, przepływającego nieopodal jej domu. Z łupów 

Breitwiesera setka przedmiotów została odnaleziona: w kanale, w 

lesie lub na poboczu drogi. Jednak ponad połowa z 239 przedmiotów 

skradzionych podczas 174 kradzieży zniknęła bez śladu. Być może 

gdyby nie lekkomyślność matki złodzieja warte miliony dzieła sztuki 

po całym zajściu powróciłyby na swoje miejsce. Podczas procesu 

Stengel przyznała się do zniszczenia łupów - „Chciałam ukarać syna 

za zło, które wyrządził - mówiła - bo to wszystko były starocie bez 

wartości”. Sąd nie uwierzył w naiwne tłumaczenia matki Breitwiesera 

i skazał ją na 3 lata pozbawienia wolności w zawieszeniu na 18 

miesięcy – co, patrząc na wartość nie tylko pieniężną, ale również 

straty dla dziedzictwa kulturowego, jest dosyć pobłażliwą karą. 

W praktyce Mireille Stengel za paserstwo oraz za zniszczenie lub 

uszkodzenie zabytków odsiedziała 18 miesięcy… w areszcie 

domowym. Skazanie matki prawdopodobnie było dla złodzieja 

najgorszą karą. Jeszcze zanim wydano wyrok, Stéphane wygłosił 

poruszającą mowę w obronie swojej matki. „Ja jestem winny, nie 

moja matka. Jeśli wyślecie ją do więzienia, zabijecie ją” – mówił, 

przyznał również, że przez poczucie winy i wstyd, jeszcze długo nie 

będzie w stanie spojrzeć Mireille w oczy. 

Sprawiedliwości stało się zadość 

Stojąc przed sądem Breitwieser ze szczegółami opisywał jak 

udało mu się ukraść każde z wcześniej wymienionych dzieł 

sztuki – wszystkie swoje wyprawy dokładnie pamiętał i chętnie o 

nich opowiadał, co więcej na sali sądowej wielokrotnie poprawiał 

wypowiadających się świadków. Francuski złodziej przyznał się 

przed sądem do kradzieży 239 dzieł sztuki i potwierdził swoje 

działania na terenie 6 krajów: Francji, Szwajcarii, Belgii, Niemiec, 

Danii i Holandii. Co ciekawe, w swojej książce „Wyznania złodzieja 

dzieł sztuki”, wydanej w 2006 roku oświadcza, że ukradł nie 239, a 

300 dzieł. Podczas procesu w 2001 roku sądzony był jednak tylko 

za te, do których przyznał się wcześniej. Na początku stycznia 2005 

roku Strasburski sąd skazał Breitwiesera na 3 lata więzienia, z czego 

faktycznie odsiedział w nim jedynie 26 miesięcy. Wyrok obejmował 

również trzyletni okres próbny, pozbawiając go praw cywilnych, 

obywatelskich i rodzinnych. Zaraz po złapaniu Breitwieser spędził 

trochę czasu w Szwajcarskim więzieniu, czekając na przeniesienie 

do Francji. Kiedy już został przetransportowany do Strasburga na 

swój proces i wylądował w francuskiej placówce przyznał, że bardziej 

podobało mu się więzienne życie w Szwajcarii. Narzekał, że tam 

właśnie mógł spędzać czas z bankierami i buisnessmenami, którzy 

bez wątpienia stanowili dla niego lepsze towarzystwo niż pospolici 

rabusie i dilerzy narkotyków, z którymi nie umiał znaleźć wspólnego 

języka we Francji. Już pierwszego dnia odsiadki załamany 

nieszczęśnik chciał popełnić samobójstwo i próbował powiesić się 

w swojej celi, został jednak został odratowany przez strażników 

więziennych. Choć w tamtym czasie związek Breitwiesera się rozpadł, 

jego wspólniczka i zarazem była dziewczyna, Anne, również nie 

uciekła przed wymiarem sprawiedliwości. Za pomoc w kradzieżach 

Sąd Poprawczy (który we Francji wydaje orzeczenia w sprawach 

występków) skazał ją na karę 18 miesięcy w zawieszeniu na 12 

miesięcy – koniec końców, Anne Kleinklaus, spędziła w areszcie 

domowym 6 miesięcy. Stéphane podsumował to tak: „Dziewczyna 

mnie zostawiła, nie mam domu, ani pieniędzy. Wszystko, co mam, to 

mój ojciec i kilku więziennych kolegów”. 

Do trzech razy sztuka 

Kiedy już wydawało się, że sprawa jednego z największych 

europejskich złodziei sztuki na dobre ucichła, a on sam wrócił na 

drogę prawa w kwietniu 2011 roku skradziono wazon Emila Gallé 

w Alzacji. Antykwariusz, który ową kradzież zgłosił, rozpoznał w 

podejrzanym Breitwiesera. Tym razem francuski koneser obrał 

za swój cel handlarzy antykami i domy aukcyjne we Francji, 

Belgii i Niemczech – nauczony doświadczeniem wiedział już, że 

odpowiedzialność za grabieże z prywatnych kolekcji jest mniejsza. 

W związku ze sprawą przesłuchani zostali jego ojciec i matka 

Stephana. Wszczęto dochodzenie. Po przeszukaniu mieszkania 

złodzieja znaleziono ukryty w ścianie obraz ze szkoły Brueghela. 

Na pomoc synowi, po raz kolejny, przyszła matka, która widocznie 

szybko wybaczyła mu wcześniejsze przewinienia i ukryła w swoim 

domu 28 obrazów i zabytkowe meble. Stéphane Breitwieser i tym 

razem przyznał się do stawianych mu zarzutów, również tłumacząc 

się nieodpartą ochotą kolekcjonowania i miłością do sztuki, tak 

wielką, że aż niemożliwą do powstrzymania. Odnaleziono jednak 

niezbite dowody świadczące o sprzedaży dzieł sztuki niewiadomego 

pochodzenia na internetowych aukcjach. W domu oskarżonego 

znaleziono 60 tysięcy euro w gotówce, posiadał przy tym kilka kont 

bankowych, a wciąż nie był nigdzie zatrudniony na stałe. 

Stéphane Breitwieser nazywany wcześniej „złodziejemdżentelmenem” 

był niejednokrotnie porównywany do postaci 

stworzonej przez francuskiego pisarza Maurice’a Leblanca - Arsčne’a 

Lupina, który żyła z kradzieży na niemoralnie postępujących 

ludziach, w ten sposób wymierzając sprawiedliwość. Kiedy 

Breitwieser został złapany media okrzyknęły go Lupinem wśród 

złodziei, który kradł nie dlatego, że chciał się wzbogacić, tylko po 

to, by napiętnować słabe punkty ochrony muzeów, pokazując tym 

samym w jak łatwy sposób na zawsze może przepaść bezcenne 

arcydzieło. Dziś wiemy, że wizerunek kolekcjonera, który nie kradł 

dla zysku można włożyć pomiędzy mity. Policja postawiła sprawę 

jasno: Breitwieser to pospolity przestępca, a nie żaden znawca i 

miłośnik sztuki – francuski krytyk Vincent Noce stwierdził nawet, że 

przestępstwo, którego dokonał niepozorny Stéphane to największa 

zbrodnia przeciwko sztuce od czasów Hitlera. W sumie za sprawą 

Breitwiesera z Europejskich muzeów zniknęło 239 dzieł – część z 

nich bezpowrotnie. 

COŚ NA PROGU 81

PROZA POEZJA 

Ernest Bramah 

Drahma Dionizosa 

z cyklu o detektywie Maksie Carradosie 

tłumaczenie: Beata Lewińska 

Był deszczowy wieczór, zegar wskazywał 

ósmą, zatem przyciągający tak wąską klientelę 

interes, jakim był sklep numizmatyczny, 

nie mógł skusić wielu przechodniów o tej 

porze. Niemniej jednak w małym sklepiku 

za witryną, nad którą pyszniło się nazwisko 

Baxtera, nadal paliło się światło, a w głębi 

jeszcze mniejszego biura zasiadał we własnej 

osobie jego właściciel, czytając ostatni numer 

„Pall Malla”. Inicjatywa ta okazała się w pełni 

uzasadniona, gdyż chwilę później rozbrzmiał 

dzwonek u drzwi. Pan Baxter odłożył na bok 

gazetę i skierował się w stronę źródła dźwięku. 

W rzeczy samej, handlarz oczekiwał wizyty 

i sądząc po tym, jak przeciął dystans dzielący 

go od właściwej części sklepu, warto było na 

nią czekać. Wystarczyło mu jednak tylko jedno 

spojrzenie, by jego nadzieje zostały rozwiane, 

sprawiając tym samym, że nadmierny 

szacunek objawiający się w jego postawie 

bezpowrotnie się ulotnił, pozostawiając 

jedynie opanowanie i uprzejmość subiekta 

wobec zwyczajnego klienta. 

– Pan Baxter, czyż nie? – bardziej stwierdził, 

niż zapytał ten ostatni. Odłożył na bok 

ociekający wodą parasol i rozpiąwszy płaszcz, 

sięgnął do wewnętrznej kieszeni. – Zapewne 

mnie pan sobie nie przypomina. Pan Carlyle... 

Dwa lata temu pracowałem dla pana nad 

sprawą... 

– Ależ oczywiście. Pan Carlyle, prywatny 

detektyw... 

– Detektyw dochodzeniowy – skorygował go 

natychmiast pan Carlyle. 

– Cóż – uśmiechnął się z lekka pan Baxter 

– w takim razie ja mógłbym się nazwać 

handlarzem monetami, a nie antykwariuszem 

czy numizmatykiem. Czy mogę w czymś panu 

pomóc? 

– Owszem – odparł jego gość. – Tym razem to 

ja zwracam się do pana po poradę. 

Z wewnętrznej kieszeni wyciągnął małą 

sakiewkę z irchy, z której ostrożnie wysupłał 

drobny przedmiot i położył go na ladzie. 

– Co mógłby mi pan o niej powiedzieć? 

Handlarz obrzucił monetę badawczym 

spojrzeniem. 

– Nie ma wątpliwości, że ma pan tu do 

czynienia z sycylijską tetradrachmą z 

wizerunkiem Dionizosa – odparł po chwili. 

– Tak, zdaję sobie z tego sprawę... To samo 

było napisane na etykietce w gablocie. Co 

więcej, jest to konkretny egzemplarz, za który 

Lord Seastoke zapłacił dwieście pięćdziesiąt 

funtów na aukcji Brice’a w 94. 

– Wygląda na to, że jest mi pan w stanie 

powiedzieć więcej na jej temat niż ja panu – 

zauważył pan Baxter. – Czego tak naprawdę 

chce pan się dowiedzieć? 

– Chciałbym potwierdzić jej autentyczność – 

odpowiedział mu pan Carlyle. 

– Czy została podana w wątpliwość? 

– Pewne okoliczności rzuciły cień 

podejrzenia, to wszystko. 

Moneciarz ponownie poddał tetradrachmę 

oględzinom. Z ostrożnością eksperta 

chwycił za brzeg i spojrzał na nią przez 

szkło powiększające. Ostatecznie powoli 

pokręcił głową, niechętnie dając wyraz swojej 

ignorancji. 

– Oczywiście mógłbym przypuszczać, że... 

– To nie wystarczy – przerwał 

mu pośpiesznie pan Carlyle. – W obliczu 

aresztowania brak pewności nie wchodzi w 

grę. 

– Ach tak? – zainteresował się pan Baxter. – 

Cóż, szczerze mówiąc, to nie jest moja działka. 

Gdybym dostał rzadki saksoński talar albo 

podejrzanego nobla, mógłbym zaryzykować 

swoją reputację co do celności mojej 

ekspertyzy, jednak moja wiedza o monetach 

okresu klasycznego jest niewystarczająca. 

Pan Carlyle, nie próbując ukryć swojego 

rozczarowania, wrzucił tetradrachmę z 

powrotem do sakiewki, którą ponownie 

umieścił w wewnętrznej kieszeni. 

– Liczyłem na pana opinię – burknął z 

wyrzutem. – Dokąd ja teraz się zwrócę? 

– Zawsze zostaje British Museum. 

– Z pewnością, dziękuję. Ale czy o tej porze 

znajdę tam kogoś, kto mi pomoże? 

– Obecnie? Nie sądzę – odparł pan Baxter. – 

Niech pan się tam uda z rana... 

82 COŚ NA PROGU

– Potrzebuję tej ekspertyzy na dzisiaj – 

wyjaśnił jego gość, w którego tonie znowu 

zaczęły pobrzmiewać desperackie tony. – 

Jutro będzie już na to za późno. 

Pan Baxter wyglądał na niewzruszonego. 

– O tej godzinie trudno oczekiwać, żeby 

ktokolwiek miał jeszcze otwarte – zauważył. 

– Ja sam powinienem był wyjść dwie 

godziny temu, gdybym nie był umówiony z 

amerykańskim milionerem, który ma dość 

osobliwe poczucie czasu. – Mogłoby się przez 

moment wydawać, że pan Baxter mrugnął 

do niego porozumiewawczo. – Nazywa się 

Offmunson. Pewien błyskotliwy młody 

genealog prześledził jego linię aż do Offy, króla 

Mercji. Z tego powodu mój klient zażyczył 

sobie, naturalnie, monet z okresu panowania 

Offy jako swojego rodzaju dowodu. 

– Interesujące – wymamrotał pan Carlyle, 

bawiąc się swoim zegarkiem. – Z przyjemnością 

spędziłbym godzinę, rozmawiając z panem 

o pańskich klientach-milionerach, ale może 

innym razem. Ale obecnie... Posłuchaj mnie, 

Baxter, czy nie mógłbyś mnie zapoznać z kimś 

z branży, kto mieszka w okolicy? Z pewnością 

zna pan wielu innych ekspertów. 

– Doprawdy, panie Carlyle, nie znam ich na 

tyle dobrze – odparł pan Baxter, spoglądając 

na niego. – Z tego co wiem, mogą mieszkać w 

okolicy Park Lane lub Petticoat Lane. Ponadto 

nie ma w mieście aż tak wielu ekspertów, 

jak się panu wydaje, a dwóch najlepszych i 

tak najpewniej wda się w spór odnośnie tej 

monety. Pewnie miał już pan do czynienia z 

biegłymi świadkami, czyż nie? 

– Świadek jest mi zbędny, nie ma potrzeby 

zeznawać. Jedyne, czego chcę, to absolutnej 

pewności w działaniu, popartej autorytatywną 

opinią. Czy naprawdę nie ma nikogo, kto 

mógłby zaświadczyć o autentyczności tej 

blaszki? 

Znacząca cisza pana Baxtera w 

konsekwencji nabrała cynicznego wydźwięku, 

kiedy nadal uporczywie wpatrywał się znad 

lady w swojego gościa, a następnie wyraźnie 

się rozluźnił. 

– Poczekaj. Jest jeden człowiek, amator 

wprawdzie, o którym jakiś czas temu słyszałem 

sporo dobrego. Podobno naprawdę zna się na 

rzeczy. 

– O tym właśnie mówiłem – powiedział z ulgą 

pan Carlyle. – Zawsze się ktoś znajdzie. Jego 

godność? 

– Zabawnie się nazywa – odparł Baxter. 

– Wynn jakiś tam, a może Wynn to było jego 

nazwisko... 

Sprzedawca wyciągnął szyję, by spojrzeć 

przez szybę na zbliżający się do krawężnika 

automobil, na który czekał. 

PROZA POEZJA 

– Wynn Carrrados! – przypomniał sobie. – 

A teraz niech mi pan wybaczy, chyba widzę 

pana Offmunsona. 

Carlyle naskrobał w pośpiechu imię wraz z 

nazwiskiem na swoim mankiecie. 

– Wynn Carrados, zapisałem. Gdzie mogę go 

znaleźć? 

– Nie mam najmniejszego pojęcia – odrzekł 

Baxter, poprawiając swój krawat przed 

ściennym lustrem. – Nigdy go w życiu nie 

widziałem. Skoro już w niczym nie mogę panu 

służyć pomocą, czy mógłby pan...? 

Pan Carlyle miał tyle taktu, by zrozumieć 

intencje niecierpliwego moneciarza. 

Wychodząc na zewnątrz, nie mógł 

powstrzymać się od uśmiechu, widząc kontrast 

w zachowaniu Baxtera, który teraz uniżenie 

otwierał drzwi dla wpływowego cudzoziemca, 

rzekomo będącego potomkiem samego Offa, 

po czym ruszył zabłoconą uliczką w stronę 

swojego biura. Istniał tylko jeden sposób na 

znalezienie osoby prywatnej w tak krótkim 

czasie – sprawdzenie, czy nie ma jej w książce 

telefonicznej. Mężczyzna nie oceniał zatem 

swoich szans na powodzenie zbyt wysoko. 

Los mu jednak sprzyjał. Dość szybko odkrył 

Wynna Carradosa rezydującego w Richmond, 

a dalsze poszukiwania upewniły go, że 

innego adresu nie znajdzie. Najwidoczniej 

w Londynie pod tym nazwiskiem figurował 

tylko jeden właściciel domu, więc zanotował 

potrzebne informacje i wyruszył w stronę 

Richmond. 

Dom, jak się dowiedział, znajdował się w 

znacznej odległości od stacji, więc zdecydował 

się dostać na miejsce taksówką, którą odesłał, 

gdy zajechali pod bramę. Zawsze szczycił 

się swoimi zdolnościami obserwacyjnymi i 

celnością dedukcji, która była ich rezultatem, 

taki mały szczegół jego profesji. „ T o 

nic takiego, wystarczy tylko zrobić użytek 

z własnych oczu i dodać dwa do dwóch”, 

odpowiedziałby skromnie, gdyby bardziej mu 

zależało na wyrażeniu swojej wyższości niż na 

poklasku. 

W momencie, gdy dotarł do drzwi 

wejściowych przybytku zwanego 

Wieżyczkami, miał już w pełni ukształtowaną 

opinię na temat pozycji i smaku ludzi w nim 

mieszkających. 

Służący wpuścił pana Carlyle’a do domu, 

przyjął jego wizytówkę, oczywiście prywatną, 

z zapewnieniem, że sprawa, z którą chce się 

zwrócić do pana Carradosa, nie zajmie mu 

więcej niż dziesięć minut. Szczęście nadal było 

po jego stronie. Pan Carrados przebywał w 

domu i natychmiast zechciał się z nim spotkać. 

Służący, hol, przez który przechodzili, pokój, 

w którym został przyjęty – wszystko to 

COŚ NA PROGU 83

PROZA POEZJA 

składało się na szereg obserwacji, które bystry 

mężczyzna na wpół świadomie rejestrował. 

– Pan Carlyle – zaanonsował go sługa. 

Pokój okazał się biblioteką, która 

służyła również jako gabinet. Jedynym 

jego rezydentem był piszący na maszynie 

mężczyzna w wieku zbliżonym do Carlyle’a, 

który przerwał zajęcie w momencie przybycia 

swojego gościa. Odwrócił się w jego stronę, 

po czym wstał, dając wyraz formalnej 

grzeczności. 

– Bardzo to uprzejme z pana strony, że 

zgodził się pan przyjąć mnie o tej godzinie 

– odezwał się przepraszającym tonem pan 

Carlyle. 

Typowy dla pana Carradosa wyraz twarzy 

uległ nieznacznej zmianie. 

– Zapewne mój człowiek przekręcił pana 

godność – zauważył. – Czy to aby nie Louis 

Calling? 

Pan Carlyle zamarł. Jego sympatyczny 

uśmiech ustąpił miejsca nagłemu grymasowi 

złości. 

– Nie, proszę pana – odpowiedział szorstko. 

– Moje dane podane są na wizytówce, którą ma 

pan przed sobą. 

– Proszę o wybaczenie – odrzekł pan 

Carrados, nie tracąc dobrego humoru. – Nie 

widziałem jej. Ale znałem kiedyś jednego 

Callinga z czasów szkolnych... w Świętym 

Michale. 

– W Świętym Michale! – powtórzył pan 

Carlyle, a jego rysy przeszły nie mniej 

gwałtowną przemianę niż poprzednia. – Święty 

Michał! Wynn Carrados? Dobry Boże! Czy to 

możliwe? Max Wynn, stary Wynn Farciarz? 

– Trochę starszy i bardziej przy kości, ale 

tak – potwierdził Carrados. – Zmieniłem imię, 

jak widać. 

– Cóż za niezwykłe spotkanie – powiedział 

jego gość, opadając na krzesło i wpatrując 

się intensywnie w pana Carradosa. – W moim 

przypadku nie tylko imię uległo zmianie. Jak 

udało ci się mnie rozpoznać? 

– Po głosie – odparł Carrados. – Od razu 

przeniosłem się myślami do tej przesiąkniętej 

dymem nory na poddaszu, którą zajmowałeś, 

gdzie zdarzyło nam się... 

– Mój Boże! – przerwał Carlyle z goryczą. 

– Nawet mi nie przypominaj, jakie mieliśmy 

wtedy plany. 

Rozejrzał się po bogato urządzonym, 

reprezentacyjnym pokoju i przywołał w 

pamięci kilka innych oznak bogactwa, które 

wcześniej zdążył zauważyć. 

– Koniec końców, chyba jednak całkiem 

wygodnie sobie żyjesz, Wynn. 

– Będąc obiektem zazdrości i politowania 

– zauważył łagodnie, z charakterystyczną 

dla siebie akceptacją otaczającej go 

rzeczywistości. – Niemniej jednak, jak już 

wspomniałeś, żyje mi się całkiem wygodnie. 

– Zazdrość jestem w stanie zrozumieć, ale 

skąd politowanie? 

– Ponieważ jestem ślepcem – brzmiała 

spokojna odpowiedź. 

– Jak to ślepcem?! – wykrzyknął pan Carlyle, 

otwierając szeroko zdumione oczy. – Masz na 

myśli dosłowną ślepotę? 

– Dosłowną... Przejeżdżałem przez las konną 

ścieżką z przyjacielem, jakieś dwanaście lat 

temu. Jechał z przodu. W pewnym momencie 

gałązka odskoczyła do tyłu – wiesz, jak o to 

łatwo. Zaledwie mgnienie oka i było już po 

wszystkim. 

– I to cię oślepiło? 

– Na zawsze. Tak zwane amaurosis. 

– Aż ciężko w to uwierzyć. Wydajesz się 

tak pewny siebie i niezależny. Twoje oczy 

są pełne ekspresji, choć odrobinę bardziej 

stonowanej niż dawniej. Gdy wszedłem, pisałeś 

na maszynie... Nie nabierasz mnie? 

– Brakuje mi laski i psa, czyż nie? – 

uśmiechnął się Carrados. – Nie, nie nabieram, 

mówię szczerą prawdę. 

– Cóż za nieszczęśliwa dla ciebie 

przypadłość, Max. Zawsze byłeś impulsywnym, 

trochę nieodpowiedzialnym typem, nigdy 

chwili spokoju. Musi ci szalenie brakować 

wielu rzeczy... 

– Czy komuś jeszcze się udało ciebie 

rozpoznać? – zapytał cicho Carrados. 

– Ach, więc mówisz, że to przez głos – 

zamyślił się Carlyle. 

– W rzeczy samej. Inni ludzie również 

usłyszeli głos, jednak ja nie mam zawodnych, 

choć dających taką pewność siebie oczu, więc 

nie dałem się zwieść. 

– Dziwnie to ujmujesz – stwierdził Carlyle. 

– Pozwolę sobie zapytać, czy twoim uszom 

nigdy nie zdarzyło dać się zwieść... 

– Nie w tym stanie. Dotyk również mnie 

nie zawiódł, ani żaden inny zmysł, który mam 

sprawny. 

– No, no – wymamrotał pan Carlyle, 

powściągając swoje współczucie. – Wspaniale, 

że znosisz to z takim spokojem. Oczywiście, 

zakładając, że możesz znaleźć korzyści w 

byciu niewidomym, mój drogi... 

Tu urwał i poczerwieniał na twarzy. 

– Najmocniej przepraszam – wydukał 

sztywno. 

– Może nie tyle korzyści – zaczął refleksyjnie 

84 COŚ NA PROGU

jego rozmówca – co pozytywy, których w 

rzeczy samej jest więcej, niż mogłoby się 

wydawać. Nowy świat do odkrycia, nowe 

doświadczenia, nowe talenty, które się we 

mnie przebudziły. Moja percepcja również się 

odmieniła, jakbym zyskał czwarty wymiar. 

Skąd więc twoje przeprosiny, Louis? 

– Jestem byłym notariuszem, pozbawionym 

prawa do wykonywania zawodu w związku 

ze sfałszowaniem rachunku powierniczego, 

panie Carrados – odpowiedział Carlyle, 

podnosząc się z miejsca. 

– Ależ siadaj, Louis – rzekł uprzejmym 

tonem Carrados. Jego twarz, w połączeniu 

z niesamowicie żywym spojrzeniem 

niewidzących oczu, emanowała łagodną 

dobrodusznością. – Krzesło, na którym 

siedzisz, dach nad twoją głową oraz całe 

to wygodne życie, do którego uprzejmie 

nawiązałeś, są bezpośrednio związane ze 

sfałszowaniem rachunku powierniczego. 

Ale czy w konsekwencji muszę cię nazywać 

„panem Carlylem”? Z pewnością nie, Louis. 

– Nie sfałszowałem konta – gorąco zaprzeczył 

Carlyle. Niemniej jednak usiadł z powrotem i 

dodał ciszej: – ale dlaczego ci o tym wszystkim 

opowiadam? Przecież nigdy wcześniej z nikim 

o tym nie rozmawiałem. 

– Ślepcy wzbudzają zaufanie u innych – 

wyjaśnił Carrados. – Jesteśmy wykluczeni 

z codziennej ludzkiej rywalizacji. Ponadto 

dlaczego nie miałbyś mi się zwierzyć? Akurat 

w moim przypadku rachunek naprawdę był 

podrobiony. 

– Nonsens, Max – skomentował Carlyle, 

odrzucając tę możliwość. – Doceniam jednak 

twoje starania. 

– Praktycznie wszystko, co posiadam, 

zostawił mi mój amerykański kuzyn pod 

warunkiem, że przyjmę nazwisko Carrados. 

Zbił fortunę genialnie podrabiając raporty 

dotyczące zbiorów. Chyba nie muszę ci 

przypominać, że obdarowany jest tak samo 

winny jak złodziej. 

– Ale dwakroć bezpieczniejszy, wiem coś 

o tym, Max... Jak myślisz, czym się teraz 

zajmuję? 

– Liczyłem, że ty mi opowiesz – udzielił 

wymijającej odpowiedzi Carrados. 

– Prowadzę prywatną agencję 

dochodzeniową. Straciłem możliwość pracy 

w zawodzie, musiałem znaleźć inny sposób, 

żeby zarobić na życie. Okazja sama się 

napatoczyła. Zmieniłem nazwisko, swój 

wygląd i tak otworzyłem biuro. Stronę prawną 

znam od podszewki, a za organizację pracy w 

terenie odpowiada zatrudniony przeze mnie 

emerytowany funkcjonariusz Scotland Yardu. 

– Wybornie! – entuzjastycznie skomentował 

PROZA POEZJA 

Carrados. – Czy wpada wam wiele morderstw? 

– Nie – przyznał pan Carlyle. – Nasza 

działalność w większości przypadków 

ogranicza się do konwencjonalnych spraw, 

takich jak rozwody czy defraudacje. 

– Wielka szkoda – zauważył Carrados. – 

Nie uwierzysz, Louis, ale skrycie zawsze 

chciałem zostać detektywem. Niedawno nawet 

zastanawiałem się, czy może nadal nie miałbym 

szansy pójść w tym kierunku. Czy to cię bawi? 

– Cóż, z pewnością koncept... 

– Tak, koncept ślepego detektywa na tropie 

niebezpieczeństwa... 

– Oczywiście, jak już wspomniałeś, na pewne 

rzeczy jesteś teraz bardziej wyczulony... – pan 

Carlyle zrobił krótką pauzę, by po namyśle 

dodać: – ale, doprawdy, nie podejrzewam, aby 

– może z wyjątkiem artystów – w jakiejkolwiek 

innej profesji człowiek polegał bardziej na 

zmyśle wzroku. 

Niezależnie od tego, jaką opinię Carrados 

miał prywatnie, nie zdradził ani cienia 

sprzeciwu. Przez całą minutę palił w ciszy, 

jak gdyby naprawdę czerpał przyjemność 

z widoku błękitnych smug dymu leniwie 

snujących się po pokoju, by w końcu nie 

pozostał po nich ślad. Położył przed swoim 

gościem pudełko z cygarami marki, która – 

choć z pewnością budziła uznanie detektywa 

– na rynku wydawała się nie do zdobycia. 

Swobodna pewność, z jaką niewidomy sięgnął 

po pudełko i umiejscowił przed swoim gościem 

wzbudziła w umyśle Carlyle’a niejasne 

przeczucie. 

– Pamiętam, Louis, że swojego czasu 

również byłeś miłośnikiem sztuki – zauważył 

wkrótce. – Chciałbym wiedzieć, jak znajdujesz 

mój ostatni zakup – lwa z brązu z tamtej 

serwantki. 

Gdy tylko wzrok Carlyle’a powędrował w 

głąb pokoju, Carrados dodał prędko: 

– Nie, nie ta. Chodzi o tę po lewej. 

Carlyle, zanim skierował się w stronę 

figurki, spojrzał z ukosa w stronę swojego 

gospodarza, ale wyraz twarzy Carrados 

ograniczał się zaledwie do pogodnego 

samozadowolenia. 

– Bardzo ładna – przyznał. – Flamandia, 

późny okres, czy tak? 

– Nie. To kopia „Ryczącego lwa” Vidala. 

– Vidal? 

– Francuz – uściślił pozbawionym wyrazu 

głosem. – Tak się składa, że on również miał 

nieszczęście być niewidomym. 

– Max, ty stary krętaczu! – zakrzyknął 

Carlyle. – A więc to ci chodziło po głowie przez 

ostanie pięć minut. 

COŚ NA PROGU 85

PROZA POEZJA 

Mężczyzna zreflektował się po chwili i 

przygryzając wargę, odwrócił się plecami do 

swojego gospodarza. 

– Pamiętasz jak robiliśmy w konia w ten 

sposób tego ograniczonego osła, Sandersa, 

a potem sobie na nim używaliśmy? – zapytał 

ten, ignorując zduszony okrzyk, z którego jego 

gość zaraz się wycofał. 

– Pamiętam – przyznał cicho Carlyle, po 

czym wrócił do brązowej figurki. – Naprawdę 

wspaniała. Jak mu się to udało? 

– Rękoma. 

– Naturalnie. Ale chodziło mi o to, jak 

zapoznał się z modelem. 

– Również rękoma. Nazywał to oglądem z 

bliska. 

– Stosował to nawet w przypadku lwa? 

– Nawet, chociaż potrzebował wtedy 

opiekuna zwierzęcia, który miał je uspokajać, 

w momencie gdy Vidal używał swoich 

własnych talentów... Nie skłoniłem cię choć 

trochę, byś mnie wtajemniczył? 

Nie poczytując sobie tej prośby inaczej 

jak niezobowiązującej uprzejmości ze strony 

Maxa, pan Carlyle już miał odrzucić jego 

ofertę, gdy nagle w głowie zaświtała mu 

pewna myśl, która sprawiła, że uśmiechnął 

się znacząco. W rzeczy samej, aż do tego 

momentu kompletnie zapomniał o powodzie 

swojej wizyty. Teraz, kiedy przypomniał 

sobie o podejrzanej drachmie i rekomendacji 

Baxtera, doszedł do wniosku, że musiała 

zajść pomyłka. Albo Max nie był Wynnem 

Carradosem, którego szukał, albo handlarz 

był niedoinformowany. Nawet gdyby jakimś 

cudem jego gospodarz był w rzeczy samej 

ekspertem, potwierdzenie autentyczności 

monety bez obejrzenia jej przerastało 

wyobraźnię Carlyle’a. Okoliczności jednak 

stworzyły okazję, by wyrównać rachunki z 

Carradosem za to, że wcześniej dał się wpuścić 

w maliny, więc postanowił mu zaufać. 

– W porządku – odparł z odrobiną wahania, 

zmierzając w jego stronę. – Wtajemniczę 

cię, Max. Mam przy sobie wskazówkę do 

rozwikłania czegoś, co ma wszelkie pozory 

nadzwyczajnego oszustwa. 

Mężczyzna umieścił tetradrachmę na dłoni 

gospodarza. 

– Co możesz z niej wywnioskować? 

Przez kilka sekund Carrados delikatnie 

badał obiekt opuszkami palców, podczas 

gdy Carlyle przyglądał się temu z 

samozadowoleniem. Potem niewidomy 

zważył w dłoni monetę, by w końcu dotknąć 

powierzchni czubkiem języka. 

– I jak? – ponaglił go rozmówca. 

– Oczywiście, nie mam wielkich podstaw, by 

kontynuować, ale gdybyś miał większą ufność 

we mnie, mógłbym dojść do innych wniosków... 

– Takich jak? – rzucił na zachętę, nie kryjąc 

rozbawienia, Carlyle. 

– Powinienem ci doradzić, byś aresztował 

służącą, Ninę Brun, skontaktował się z 

policją w Padwie z prośbą o udostępnienie 

szczegółowych danych Helen Brunesi oraz 

zasugerował lordowi Seastoke’owi powrót 

do Londynu, by zobaczył, co jeszcze zostało 

skradzione z jego gabloty. 

Pan Carlyle po omacku sięgnął i przyciągnął 

krzesło, na które opadł w osłupieniu. 

Przez chwilę nie mógł oderwać wzroku 

od dobrotliwych rysów pana Carradosa, z 

rozbawionym wyrazem zastygłym na twarzy, 

którego źródło było w tej chwili już tylko 

wspomnieniem. 

– Wielkie nieba! – wydukał z siebie. – Skąd 

wiedziałeś? 

– Czy nie po to przyszedłeś? – zapytał 

Carrados uprzejmie. 

– Nie zgrywaj się, Max – uciął poważnym 

tonem Carlyle. – Nie żartuję. 

Ogarnęło go nieokreślone poczucie 

zwątpienia we własne zdolności w obliczu 

zagadki, jaką okazał się siedzący przed nim 

mężczyzna. 

– Skąd wiedziałeś, że są w to zamieszani lord 

Seastoke i Nina Brun? 

– Z nas dwojga to ty jesteś detektywem, 

Louis – zauważył Carrados. – Skąd się wie 

takie rzeczy? Robiąc użytek ze swoich oczu i 

dodając dwa do dwóch. 

Carlyle żachnął się i machnął ręką z 

rozdrażnieniem. 

– Co ma oznaczać ten nonsens, Max? Czy ty 

naprawdę widziałeś przez cały czas? Chociaż 

to i tak wiele nie wyjaśnia. 

– Podobnie jak Vidal, widzę bardzo 

dobrze... ale z bliska – wyjaśnił Carrados, 

delikatnie przesuwając palcem po inskrypcji 

wygrawerowanej na tetradrachmie. – Na 

dalsze odległości potrzebuję dodatkowej pary 

oczu. Chciałbyś ją wypróbować? 

Zgoda Carlyle’a nie miała w sobie nic z 

gracji jego gospodarza. Właściwie można było 

odnieść wrażenie, że mężczyzna się dąsał. 

Nie mógł ścierpieć uczucia bezradności na 

jego własnym podwórku, ale jednocześnie 

ciekawość zżerała go od środka. 

– Jeśli nie masz nic naprzeciw, dzwonek 

znajduje się zaraz za tobą – poinstruował 

go gospodarz. – Parkinson zaraz się zjawi. 

Przyjrzyj mu się, jak tutaj będzie. 

Parkinsonem okazał się nie kto inny jak 

86 COŚ NA PROGU

mężczyzna, który go wcześniej podejmował. 

– Parkinson, ten oto dżentelmen to pan 

Carlyle – wyjaśnił Carrados w momencie, gdy 

sługa wszedł. – Zapamiętaj go na przyszłość. 

Parkinson z przepraszającą miną zlustrował 

bardzo pobieżnie gościa od stóp do głów, z 

wyraźną wprawą, jak gdyby szybko ścierał 

kurz. 

– Dołożę wszelkich starań, sir –zapewnił 

Parkinson, zwracając się do swojego pana. 

– Proszę go przyjmować niezależnie od 

pory, gdy tylko będzie potrzebował się ze 

mną spotkać. To wszystko – rzucił Carrados. 

Po wyjściu sługi na powrót skupił swoją 

uwagę na gościu, rzucając dziarsko: – A teraz, 

Louis, skoro już miałeś okazję zapoznać się z 

Parkinsonem, jaki on jest? 

– W jakim sensie? 

– Chodzi mi o opis. Wszak jestem niewidomy 

– nie widziałem na oczy mojego sługi od 

dwunastu lat – jak mógłbyś mi go opisać? 

Poprosiłem cię, byś mu się przyjrzał. 

– W rzeczy samej, ale twój Parkinson jest 

jednym z tych ludzi, o których nie można wiele 

powiedzieć. Jest ucieleśnieniem zwyczajności. 

Średniego wzrostu... 

– Pięć stóp, dziewięć cali – wymamrotał 

Carrados. – Nieco powyżej średniej. 

– Ledwie zauważalnie. Gładko ogolony. 

Brązowawe włosy. Żadnych znaków 

szczególnych. Ciemne oczy. Złoty ząb. 

– Fałszywy – wtrącił Carrados i po chwili 

uściślił. – Ząb. Nie opis. 

– Zapewne – przyznał pan Carlyle. – Nie 

jestem ekspertem w dziedzinie stomatologii 

i nie miałem okazji dokładnie zbadać jamy 

ustnej pana Parkinsona. Co to wszystko ma 

na celu? 

– Jego ubrania? 

– Och, po prostu zwyczajny strój wieczorowy 

lokaja. Ciężko tutaj o różnorodność. 

– Zatem nie dostrzegłeś niczego 

nadzwyczajnego, co mogłoby pomóc 

zidentyfikować Parkinsona? 

– Nosi niecodziennie szeroki złoty pierścień 

na małym palcu lewej ręki. 

– Ale błyskotki można się pozbyć. A jednak 

Parkinson ma pieprzyk, który już taki łatwy 

do pozbycia się nie jest. Mały pieprzyk 

wprawdzie, na podbródku. I ty jesteś psem 

policyjnym? Och, Louis! 

– Mimo wszystko... – zaczął celem odcięcia 

się Carlyle, gotując się pod wpływem tej 

niewinnej zabawy, choć wiedział, że Carrados 

nie miał złych intencji. – Mimo wszystko jestem 

pewien, że mój opis Parkinsona jest równie 

PROZA POEZJA 

dobry jak i jego, gdyby miał mnie opisać. 

– I to właśnie teraz sprawdzimy. Zadzwoń 

jeszcze raz. 

– Poważnie? 

– W rzeczy samej. Wypróbuję teraz moje 

oczy przeciwko twoim. Jeżeli nie będzie co 

najmniej w połowie tak dobry jak twój, na 

zawsze wyrzeknę się mojej kariery detektywa. 

– Nie wiem, czy możemy się tak porównywać 

– wyraził swój sprzeciw Carlyle, ale jednak 

zadzwonił dzwonkiem. 

– Wejdź i zamknij za sobą drzwi, Parkinson 

– powiedział Carrados, gdy mężczyzna zjawił 

się w progu. – Tym razem nie patrz na pana 

Carlyle’a – właściwie to stań do niego plecami, 

nie będzie miał nic przeciwko. Opisz mi, 

proszę, jego wygląd, tak jak go zapamiętałeś. 

– Uprzejmie proszę o wybaczenie za śmiałość, 

na jaką zmuszony jestem sobie pozwolić. 

– Poprzedził wyrazami szacunku swój 

właściwy opis Parkinson. – Pan Carlyle, sir, 

nosi delikatnie znoszone buty z lakierowanej 

skóry w rozmiarze siedem. Wprawione jest 

pięć guzików – brakuje trzeciego od góry w 

lewym bucie, w miejsce którego znajdują się 

wystrzępione nici oraz mało wyróżniające się 

metalowe klamry. Spodnie pana Carlyle’a, 

sir, są zrobione z ciemnego materiału, 

przebiega przez nie ciemna linia w szarym 

kolorze, szeroka na ćwierć cala. Dół nogawek 

wykańczają mankiety i na chwilę obecną są 

one lekko zabłocone, jeśli mogę zauważyć. 

– Mocno zabłocone – wtrącił 

wspaniałomyślnie pan Carlyle. – Mamy 

wilgotną noc, Parkinson. 

– W rzeczy samej, sir, bardzo nieprzyjemna 

pogoda. Jeśli mi pan pozwoli, sir, pomogę to 

panu odczyścić. Błoto jest teraz wyschnięte, jak 

zdążyłem zauważyć. Następnie – kontynuował 

Parkinson, powróciwszy do swojego bieżącego 

zadania – mamy ciemnozielone kaszmirowe 

skarpetki. W stronę lewej kieszeni spodni 

biegnie łańcuszek. 

Zakończywszy opisywanie dolnej części 

garderoby obdarzony pamięcią fotograficzną 

Parkinson przesuwał się powoli ku górze, 

podczas gdy pan Carlyle z rosnącym 

zdumieniem wysłuchiwał dokładnie 

skatalogowanej listy swojego dobytku. 

Należący do niego łańcuszek do zegarka 

zrobiony ze złota i platyny również został 

opisany nie mniej drobiazgowo. Podobny 

los spotkał jego błękitny fular w grochy, 

z uwzględnieniem perłowej szpilki weń 

zatkniętej. Odnotowano również sumiennie 

fakt, że lewa klapa jego marynarki miała 

lekkie przetarcia. Parkinson rejestrował 

absolutnie wszystko, co zobaczył, jednak 

osobiście nie wyciągał z tego żadnych 

COŚ NA PROGU 87

PROZA POEZJA 

wniosków. Chusteczka znajdująca się na 

prawym mankiecie koszuli nie pozostawała 

niczym więcej, choć mogła wskazywać na 

leworęczność pana Carlyle’a. Pozostał jeszcze 

delikatniejszy aspekt zadania postawionego 

przed Parkinsonem, który poprzedził 

podwójnym kaszlnięciem. 

– Jeśli zaś chodzi o aparycję pana Carlyle’a, 

sir... 

– Wystarczy, już dość! – zawołał pośpiesznie 

zaniepokojony obiekt eksperymentu. – 

Jestem bardziej niż usatysfakcjonowany 

dotychczasową odpowiedzią. Jesteś 

wyjątkowo bystrym obserwatorem, Parkinson. 

– Przeszedłem odpowiednie szkolenie, by 

odpowiadać potrzebom mojego pana, sir – 

odparł mężczyzna, po czym spojrzał w stronę 

pana Carrados i po krótkim jego skinieniu 

odmaszerował. 

Pierwszy przerwał ciszę pan Carlyle. 

– Twój człowiek mógłby u mnie zarabiać 

pięć funtów tygodniowo, Max – rzucił w 

zamyśleniu. – Lecz oczywiście... 

– Nie wydaje mi się, żeby przyjął twoją 

ofertę – zauważył trzeźwo Carrados obojętnym 

tonem. – Służba u mnie mu odpowiada. 

Niemniej jednak mógłbym dać ci możliwość 

korzystania z jego usług... niebezpośrednio. 

– Nadal upierasz się przy... Poważnie, Max? 

– Zauważyłem u ciebie permanentną 

niechęć do traktowania mnie poważnie, Louis. 

Doprawdy, dla Anglika to jest niemal bolesne. 

Czy znajdujesz we mnie jakiś wrodzony 

komizm, a może ci chodzi o atmosferę 

panującą w Wieżyczkach? 

– Nie, przyjacielu – uspokoił go pan Carlyle. 

– Ale zdecydowanie coś w tym jest, mianowicie: 

prawdopodobieństwo tej sytuacji. Dlaczego aż 

tak ci zależy? 

– To może być tylko kwestia mojej 

zachcianki, choć równie dobrze mogę mieć 

też inne powody – zaczął Carrados. – Kieruje 

mną po trochu próżność, po trochu ennui, 

a po trochu... – Tu zawiesił głos, w którym 

zdecydowanie pobrzmiewały teraz nuty 

dalekie od komizmu, jeśli nie tragiczne – ...po 

trochu nadzieja. 

Pan Carlyle taktownie nie wnikał w 

wyznanie niewidomego. 

– Jestem w stanie przyjąć twoją 

argumentację – uległ. – Zrobię, co tylko 

zechcesz, Max, pod jednym warunkiem. 

– Zgoda. Jakiż to warunek? 

– Opowiedz mi wszystko, co wiesz, o tej 

sprawie – zażądał, wskazując na leżącą przy 

nim na stole monetę i dodał: – Nie tak łatwo 

mnie wprowadzić w osłupienie, a tobie się 

udało. 

– Zapewne nie uwierzysz mi, że nie ma tu 

nic do wyjaśniania i wszystko zawdzięczam 

darowi jasnowidzenia? 

– Nie – uciął Carlyle. – Nie uwierzę. 

– Całkiem słusznie. A jednak sztuczka jest 

nieskomplikowana. 

– Naturalnie, ale dopiero w momencie, 

gdy już ją poznasz – mruknął do siebie jego 

rozmówca. – To samo sprawia, że jest tak 

nieprawdopodobnie trudna w momencie, 

kiedy jeszcze jej nie znasz. 

– Zatem ci ją wyjaśnię. W Padwie, która 

ostatnio odzyskuje swój dawny wizerunek 

kolebki genialnie podrobionych antyków, 

mieszka wybitny w swoim fachu rzemieślnik, 

Pietro Stelli. Osobnik ten, którego talent 

może się mierzyć z Cavino u szczytu swoich 

możliwości, z biegiem lat przyjmował intratne 

zamówienia na fałszywe greckie i rzymskie 

monety. Jako kolekcjoner i badacz greckich 

antyków, a także specjalista w dziedzinie 

fałszerstw od lat przyglądam się jego dziełom. 

Ostatnimi czasy wydaje się, że wpadł w ręce 

międzynarodowego oszusta, który obecnie 

działa pod nazwiskiem Dompierre. Ten bardzo 

szybko odkrył możliwość wykorzystania 

talentu Stelliego na większą skalę. Helen 

Brunesi, która w życiu prywatnym jest, jak 

podejrzewam, panią Dompierre, ochoczo 

przyłączyła się do przedsięwzięcia. 

– Otóż to – przytaknął pan Carlyle, gdy jego 

gospodarz umilkł. 

– Pewnie reszta procesu dedukcyjnego jest 

już oczywista? 

– Nie do końca, tylko w przybliżeniu – 

wyznał pan Carlyle. 

– Pomysł Dompierre’a zakładał dostęp 

do gablot z najbardziej widowiskowymi 

eksponatami w Europie i podmienienie 

oryginałów na falsyfikaty Stelliego. 

Wspaniała kolekcja rzadkich okazów, jakie 

by nagromadził, mogłaby się okazać trudna 

do sprzedania, jednak nie mam wątpliwości, 

że i ten aspekt planu dopracował. Helene 

sprawdzająca się perfekcyjnie w roli Niny 

Brun, od lat zanglicyzowanej francuskiej 

pokojówki, miała pozyskać woskowe odciski 

najwartościowszych okazów, by następnie w 

odpowiedniej chwili dokonać podmiany, gdy 

otrzyma falsyfikaty. Najwyraźniej w ten sposób 

liczyli, że przekręt nie ujrzy światła dziennego 

jeszcze długo po tym, jak prawdziwa moneta 

trafi do nowego właściciela. Wnioskuję, 

że udało jej się już sfinalizować sprawę w 

najważniejszych posiadłościach, lecz wtedy, 

będąc pod wrażeniem jej doskonałych 

referencji, zatrudniła ją moja gospodyni i 

Nina Brun przez kilka tygodni bez szemrania 

88 COŚ NA PROGU

wywiązywała się ze swoich obowiązków. Tym, 

co zdało się być zgubne dla tej intrygi, okazała 

się moja ślepota. Mówiono mi, że Helene jest 

osobą o anielsko niewinnej powierzchowności 

i tym oto sposobem zawsze znajdowała się 

poza kręgiem podejrzanych, mnie jednak nie 

można było oczarować wyglądem. Pewnego 

ranka moje wyczulone palce wykryły 

nieznaną fakturę na powierzchni mojego 

ulubionego Euklidesa i chociaż wszystko inne 

wydawało się być na miejscu, mój wyostrzony 

węch wykrył, że nie tak dawno eksponat miał 

kontakt z woskiem. Rozpocząłem drobne 

śledztwo, a w międzyczasie zdeponowałem 

bezpiecznie moją kolekcję w lokalnym 

banku. Odpowiedzią Helene był telegram z 

Angiers, w którym rzekomo wzywa ją leżąca 

na łożu śmierci matka. Staruszka odeszła ze 

świata żywych, a obowiązki wzywały Helene 

do jej ogarniętego żałobą ojca. Tym samym 

Wieżyczki, bez wątpienia, zostały spisane na 

straty, jako zagrażające operacji syndykatu. 

– Fascynujące – przyznał pan Carlyle i 

dodał zawstydzony: – Ale ryzykując, że się 

wygłupię, muszę wyznać, że mój umysł mnie 

zawodzi w kwestii połączenia Niny Brun z 

tym konkretnym fałszerstwem. Oczywiście, 

zakładając, że jest to fałszerstwo. 

– Już cię uspokajam, Louis – zapewnił 

go Carrados. – Jest to fałszerstwo, którego 

mógł dokonać jedynie Pietro Stelli. Masz i 

swój związek. Oczywiście rekwizyty również 

wskazują to i owo. Prywatny detektyw z 

pilną potrzebą 

spotkania się ze 

mną, który ma w 

kieszeni rzadką 

tetradrachmę, 

będącą według 

niego kluczową 

wskazówką 

w sprawie 

niezwykłego 

oszustwa... 

Doprawdy, Louis, 

trzeba być ślepym, 

żeby tego nie 

widzieć. 

– A lord Seastoke? 

Domyślam się, że 

odkryłeś, że do 

niego właśnie udała 

się Nina Brun? 

– Nie, nie mogę 

tego sobie przypisać, 

choć powinienem go 

ostrzec w momencie, 

kiedy wykryłem tę 

szajkę. Na swoje 

usprawiedliwienie 

mam, że stało się 

PROZA POEZJA 

to niedawno. Dowiedziałem się o lordzie 

Seastoke z wczorajszego wydania „Morning 

Post”, a mianowicie o tym, że nadal przebywa 

w Kairze. Ale wiele z tych okazów... – Carrados 

niemal z czułością musnął rewersu monety 

przedstawiający wyścig rydwanów, po czym 

urwał i zauważył: – Naprawdę powinieneś 

zainteresować się tematem, Louis. Nawet 

nie podejrzewasz, jak przydatne może się to 

okazać na przyszłość. 

– Wygląda na to, że faktycznie powinienem 

– odparł ponuro Carlyle. – O ile dobrze 

mi wiadomo, oryginał kosztował dwieście 

pięćdziesiąt funtów. 

– To i tak tanio. W Nowym Jorku spokojnie 

daliby za niego pięćset. Jak już mówiłem, wiele 

z tych okazów to unikaty. Tę perełkę autorstwa 

Kimona – zobacz, tu masz jego podpis, Pietro 

jest szczególnie utalentowany jeśli chodzi o 

liternictwo – miałem w ręku dwa lata temu, 

gdy Lord Seastoke zorganizował wystawę 

dla naszego stowarzyszenia przy Albemarle 

Street. Zatem nie ma nic zdumiewającego 

w tym, że byłem w stanie określić miejsce 

akcji twojej zagadki. Właściwie to czuję się w 

obowiązku przeprosić cię, że okazało się to tak 

banalne. 

– Myślę – zaczął pan Carlyle, przypatrując 

się krytycznie wystrzępionym niciom u jego 

lewego buta – że w tych okolicznościach to 

raczej ode mnie należą ci się przeprosiny. 

COŚ NA PROGU 89

PROZA POEZJA 

JULIUSZ VERNE W DOMU 

Jego własny rozrachunek z życia i pracy 

W relacji R. H. Sherrarda 

McClure’s Magazine, styczeń 1894 

Przełożyła: Ewa Chani Skalec 

“Wielkim żalem mego życia jest to, że 

nigdy nie zostałem uznany za godnego 

przedstawiciela literatury francuskiej” rzekł 

stary człowiek; jego głowa opadła, a 

dzwon smutku zabrzmiał pogodnym i 

serdecznym odgłosem. 

“Je ne compte pas dans la littérature 

française,” powtórzył. Któż to był, 

kto to powiedział, z opadająca głową 

i dzwonkiem smutku brzmiącym 

pogodnym i serdecznym odgłosem? 

Jakiś pisarz tanich, choć popularnych 

felietonów w prasie po pół pensa, jakiś 

literat, który nigdy nie miał skrupułów, 

by stwierdzić, że spogląda na swe pióro 

jak na narzędzie do robienia pieniędzy i 

który zawsze wolał chwalić i czcić pełne 

pieniędzy konto w kasie Towarzystwa 

Francuskich Literatów? Nie – dziwnym 

i potwornym może się zdać, ale był to 

nikt inny, jak tylko Juliusz Verne. Tak, 

Juliusz Verne, ten Juliusz Verne. Wasz 

Juliusz Verne i mój, który przez tyle 

lat uszczęśliwiał nas wszystkich i który 

będzie zachwycał świat przez kolejne i 

następne nadchodzące pokolenia. 

Był to chłodny pokój gościnny 

Société Industrielle w Amiens, w którym 

mistrz wypowiedział te słowa i nigdy 

nie zapomnę tonu smutku, w jakim 

je powiedział. To było jak wyznanie 

zmarnowanego życia, westchnienie 

starego człowieka nad sprawami, które 

nie mogą zostać przywrócone. Dla mnie 

było to wzruszające i smutne – usłyszeć, 

jak to mówił i wszystko, co mogłem 

zrobić, to powiedzieć, z niekłamanym 

entuzjazmem, że był dla mnie i milionów 

takich jak ja, wielkim mistrzem, 

podmiotem naszego bezwzględnego 

podziwu i szacunku, pisarzem, który 

zachwyca wielu z nas bardziej, niż 

wszyscy powieściopisarze, którzy 

kiedykolwiek chwycili do ręki pióro. 

On jednak potrząsnął jedynie swą siwą 

głowa i rzekł: „Nie liczę się dla francuskiej 

literatury.” 

Sześćdziesięciosześcioletni, i – poza 

kuleniem – nadal krzepki i zdrowy, z 

twarzy przypominający Victora Hugo. 

Niczym dobry, stary kapitan statków 

morskich – o rumianej twarzy i pełen 

życia. Jedna powieka lekko opada, ale 

spojrzenie jest zdecydowane i jasne, i od 

całej jego osoby emanuje aura dobroci 

i życzliwego serca, które zawsze były 

cechami człowieka, o którym Hector 

Malot, pisząc wiele lat temu, powiedział: 

„On jest najlepszym z ludzi”. Człowieka, 

którego chłodny i powściągliwy 

Aleksander Dumas kocha niczym brata, 

a który nie ma i nigdy nie miał, mimo 

swego błyskotliwego sukcesu, choćby 

jednego prawdziwego wroga. Jego stan 

zdrowia niestety go martwi. 

W ostatnim czasie jego oczy osłabły 

tak, że nieraz nie może prowadzić pióra, 

a są i takie dni, kiedy 

zadręcza go ból w nadbrzuszu. On 

jednak jest dzielny, jak zawsze. 

“Napisałem sześćdziesiąt sześć tomów – 

powiedział – i jeśli Bóg obdarzy mnie życiem, 

powinienem ukończyć osiemdziesiąt.” 

Jules Verne mieszka na Boulevard 

Longueville, w Amiens, na rogu 

Rue Charles Dubois, w pięknym, 

przestronnym domu, który wynajmuje. 

Jest to dom o trzech kondygnacjach, 

z trzema rzędami po pięć okien 

wychodzących na Boulevard Longueville 

i trzema oknami na rogu, a także trzema 

kolejnymi od strony Rue Charles Dubois. 

Powóz i drugie wejście znajdują się na 

tej właśnie ulicy. Z okien wychodzących 

na Boulevard Longueville rozciąga się 

wspaniały widok na malownicze, kiedy 

tonie we mgle, miasto Amiens, z jego 

starą katedrą i innymi średniowiecznymi 

budowlami. Naprzeciwko domu, po 

drugiej stronie bulwaru, jest wcięcie 

kolejowe, które naprzeciwko okna 

gabinetu Verne’a, znika w ziemi. Tam też 

znajduje się duża altana koncertowa, w 

której podczas ładnej pogody gra zespół 

90 COŚ NA PROGU

pułku. Ta kombinacja jest moim zdaniem 

symbolem pracy tego wielkiego pisarza: 

spieszący z hukiem tramwaj, brzęk ultramodernizmu, 

a także romans z muzyką. 

Czyż to nie przez połączenie nauki i 

industrializmu z wszystkim, co jest w 

życiu najbardziej romantyczne, powieści 

Verne’a posiadają oryginalność, których 

nie można znaleźć w pracach żadnego 

innego żyjącego pisarza, nawet wśród 

tych, którzy liczą się we francuskiej 

literaturze najbardziej? 

Rezydencja Pisarza 

Wysoki mur obiega Rue Charles 

Dubois i ukrywa przed przechodniami 

dziedziniec i ogród domu Państwa 

Verne’ów. Kiedy ktoś dzwoni przy małym 

bocznym wejściu i – w odpowiedzi na 

wielki huk – drzwi zostają otwarte, 

znajduje się na wybrukowanym 

dziedzińcu. Naprzeciwko są kuchnia i 

biura; po lewej stronie można zobaczyć 

przyjemny ogród, obsadzony licznymi 

drzewami; po prawej stronie budynku 

– rząd szerokich stopni prowadzących 

PROZA POEZJA 

do domu i rozciągających się na 

całej długości fasady. Oranżeria 

wypełniona kwiatami i palmami tworzy 

przedpokój, a przechodząc przez 

nią, gość wchodzi do salonu. Jest to 

bogato urządzony pokój, z rzeźbami z 

marmuru i brązu, ciepłymi i bogatymi 

zasłonami oraz najwygodniejszymi 

fotelami – gabinet mężczyzny bogatego 

i mającego czas wolny, choć bez 

jakichś charakterystycznych cech. 

Wygląda na pokój, który jest mało 

używany, co jest prawdą. Zarówno 

Pan i Pani Verne są bardzo prostymi 

ludźmi, którzy nie dbają o życie na 

pokaz, a o ciszę i komfort. Sąsiednia 

duża jadalnia jest rzadko używana, z 

wyjątkiem sytuacji, gdy wydawane są 

przyjęcia lub odbywają się rodzinne 

uroczystości, a pisarz i jego żona swoje 

proste posiłki spożywają w małym 

pokoiku śniadaniowym, przylegającym 

do kuchni. Z dziedzińca zauważa gość, 

w rogu domu, wzniosłą wieżę. Kręte 

schody, które prowadzą do wyższych 

kondygnacji, znajdują się w tej właśnie 

wieży, a na samym szczycie schodów jest 

COŚ NA PROGU 91

PROZA POEZJA 

prywatna domena Pana Verne’a. 

Przejście z czerwonym dywanem, takim 

jak na schodach, prowadzi obok starych 

map i wykresów do małego narożnego 

pokoju, który jest wyposażony w 

zwykłe łóżko polowe. Naprzeciwko 

wykuszu stoi mały stolik, na którym 

można zobaczyć bardzo starannie 

pocięty rękopis. Na gzymsie maleńkiego 

kominka stoją dwie statuetki – Moliera 

i Szekspira, a nad nimi wisi akwarela 

przedstawiająca jacht przecinający 

Zatokę Neapolitańską. To właśnie w tym 

pokoju pracuje Verne. Przylega do niego 

pomieszczenie wypełnione, po sam sufit, 

półkami z książkami. 

Mówiąc o swoich metodach pracy, Pan 

Verne powiedział: „Każdego ranka wstaję 

przed piątą – może trochę później w zimie – i o 

piątej rano jestem przy moim biurku w pracy. 

Pozostaję tu do jedenastej – pracuję bardzo 

powoli i z największą starannością, pisząc i 

przepisując aż każde zdanie osiągnie formę, 

której pragnę. Mam zawsze z góry co najmniej 

dziesięć powieści w głowie, przemyślane 

tematy i wątki, tak, że – proszę zobaczyć – jeśli 

zostanę oszczędzony, nie będę miał trudności 

w ukończeniu osiemdziesięciu powieści, o 

których wspominałem. Jednak to nad moimi 

korektami spędzam najwięcej czasu. Nigdy 

nie jestem usatysfakcjonowany z pierwszych 

siedmiu czy ośmiu korekt, poprawiam i znowu 

poprawiam, aż można bezpiecznie rzec, że 

ostatnia z nich nie nosi prawie żadnych śladów 

oryginalnego rękopisu. Oznacza to wielkie 

poświęcenie funduszy, jak również czasu, ale 

zawsze starałem się być najlepszy w kwestii 

formy i stylu, choć ludzie nigdy nie oddali mi 

sprawiedliwości w tym zakresie.” 

Siedzieliśmy razem w sali Société 

Industrielle. Z jednej strony Pana Verne’a 

był stos korekt – „szósty zestaw” wedle 

jego słów – a po drugiej inny długi 

rękopis, na który z zainteresowaniem 

spoglądałem, „ale który” – powiedział 

pisarz, ze swym błyskotliwym uśmiechem 

– „jest tylko raportem, który kieruję do rady 

miejskiej w Amiens, której jestem członkiem. 

Bardzo interesuję się sprawami miasta.” 

Poprosiłem Pana Verne’a, aby 

opowiedział mi o swym życiu i pracy, 

na co rzekł, że powie mi o rzeczach, 

o których nigdy wcześniej nie mówił. 

Moje pierwsze pytanie dotyczyło 

jego młodości i domu. Oto, jak na nie 

odpowiedział: 

“Urodziłem się w Nantes, ósmego lutego 

1828, tak, że obecnie przeżywam swój 

sześćdziesiąty szósty rok życia i to raczej 

o moje wrażenia z wieku starczego, a nie 

o wspomnienia z dzieciństwa powinienem 

być pytany. Byliśmy bardzo szczęśliwą 

rodziną. Nasz ojciec, który był wspaniałym 

człowiekiem, był paryżaninem z urodzenia, czy 

też raczej, z wykształcenia, jako że urodził się 

w Brie, ale uczył się w Paryżu, gdzie ukończył 

studia i otrzymał stopień adwokata. Moja 

matka pochodziła z Dolnej Bretoni, z Morlaix, 

tak więc płynie we mnie krew bretońska 

i paryska.” 

Te dane są interesujące 

z psychologicznego punktu widzenia 

i pomagają w zrozumieniu charakteru 

Juliusza Verne’a, który łączy w sobie 

wesołość, savoir-vivre i radość życia 

lekkoducha (Claretie napisał o nim: „On 

jest lekkoduchem po czubki palców”), 

zamiłowania do samotności, religijności 

i uwielbienia morza i Bretonii. 

„Miałem bardzo szczęśliwą młodość. Mój 

ojciec był w Nantes radcą prawnym i adwokatem 

o dobrej pozycji finansowej. Był człowiekiem 

kultury i dobrego gustu literackiego. Pisał 

piosenki w okresie, gdy utwory takie były 

jeszcze we Francji pisane, to znaczy między 

1830 a 1840 rokiem. Ale był człowiekiem bez 

ambicji i choć mógł wyróżnić się w literaturze, 

gdyby zdecydował się postawić krok do 

przodu, unikał wszelkiego rozgłosu. Jego 

piosenki były śpiewane w rodzinie i bardzo 

niewiele z nich zostało wydrukowanych. Mogę 

zauważyć, że żadne z nas nie było ambitne. 

Staraliśmy się cieszyć naszym życiem i naszą 

pracę wykonywać po cichu. Mój ojciec zmarł 

w 1871 roku, w wieku siedemdziesięciu trzech 

lat. Widzi pan, mógłby powiedzieć: „Miałem 

dwa lata, gdy narodził się ten wiek”, a to w 

nawiązaniu od słynnej uwagi Victora Hugo 

o dacie jego urodzin. Moja matka zmarła w 

1885 roku, pozostawiając trzydziestu dwóch 

wnuków, i, jeżeli liczyć dalszych potomków 

i przyrodnie rodzeństwo, to razem daje ich 

dziewięćdziesięciu siedmiu. Wszystkie dzieci 

żyły, to znaczy, śmierć nie zabrała żadnego 

z piątki. Było nas dwóch chłopców i trzy 

dziewczynki i wszyscy nadal żyjemy. Mężczyźni 

i kobiety w Bretanii są solidnej budowy. 

Mój brat Paul był i jest moim najlepszym 

przyjacielem. Tak, mogę powiedzieć, że to nie 

tylko mój brat, ale mój najbliższy przyjaciel. 

Nasza przyjaźń sięga pierwszego dnia, jaki 

pamiętam. Na jakież wycieczki wybieraliśmy 

się razem, w nieszczelnych łodziach pływając 

po Loarze! Kiedy miałem piętnaście lat nie 

92 COŚ NA PROGU

yło takiego zakamarku ani zakątka na Loarze, 

aż do morza, którego byśmy nie zbadali. Jakie 

straszne to były łodzie i jakie ryzyko my, bez 

wątpienia, podejmowaliśmy! Czasami ja byłem 

kapitanem, nieraz Paul. On jednak był lepszy 

z nas dwóch. Jak pan wie, potem wstąpił do 

marynarki i mógłby stać się bardzo wybitnym 

oficerem, gdyby nie był Vernem – to znaczy, 

gdyby miał ambicje.” 

„Zacząłem pisać w wieku lat dwunastu. 

Wszystko było wtedy poezją i to okropną. Wciąż 

pamiętam, że przemówienie, nazywane we 

Francji „powinszowaniem”, które napisałem 

na urodziny mojego ojca, zostało bardzo 

dobrze przemyślane, a ja 

zostałem tak pochwalony, że 

czułem się bardzo dumny. 

Pamiętam, że nawet w 

tym okresie dużo czasu 

poświęcałem na pisanie, 

kopiowanie i prostowanie 

moich utworów i nigdy 

nie byłem naprawdę 

zadowolony z tego, co 

zrobiłem.” 

„Przypuszczam, że 

można zobaczyć w mojej 

miłości do przygody i 

wody to, co miało stać się 

słabością mojego umysłu 

w późniejszych latach. 

Oczywiście, metoda 

pracy, którą wówczas 

miałem, przylgnęła 

do mnie na całe moje 

życie. I nie sądzę, 

bym kiedykolwiek 

wykonał jakąś pracę 

niechlujnie.” 

„Nie, nie mogę 

powiedzieć, że 

byłem szczególnie 

pochłonięty nauką. 

Właściwie nigdy nie 

byłem. To znaczy 

nigdy faktycznie 

nie zajmowałem się 

naukami ścisłymi. 

Ale gdy byłem 

jeszcze chłopakiem, 

uwielbiałem oglądać 

maszyny podczas 

pracy. Mój ojciec 

miał wiejski domek w 

Chantenay, u ujścia 

Loary, a w pobliżu 

znajduje się rządowa 

PROZA POEZJA 

fabryka maszyn Indret. Nigdy nie jechałem 

do Chanteneay bez odwiedzenia fabryki, i 

stałem tam godzinami, oglądając maszyny 

podczas pracy. To zamiłowanie pozostało mi 

na całe życie i dziś nadal czerpię tyle samo 

przyjemności z oglądania maszyny parowej 

lokomotywy w czasie pracy, jak wówczas, gdy 

kontempluję obraz Rafaela lub Correggio. 

Moje zainteresowania przemysłem zawsze 

były wyraźną cechą mojego charakteru, tak 

zaznaczoną, rzeczywiście, jak mój gust w 

literaturze, o którym niebawem opowiem i mój 

zachwyt sztukami plastycznymi, który zabrał 

mnie do każdego muzeum i galerii obrazów. 

Tak, mogę powiedzieć, każdej galerii mającej 

znaczenie 

COŚ NA PROGU 93

PROZA POEZJA 

w Europie. Ta fabryka Indret, wycieczki nad 

Loarą i to moje pisanie wierszy to były trzy 

rozkosze mojej młodości.” 

Początek kariery 

literackiej 

„Miałem dwadzieścia pięć lat, kiedy 

napisałem swoją pierwszą powieść naukową. 

To było „Pięć tygodni w balonie”. Została ona 

opublikowana przez Hetzla w 1861, i stała się 

natychmiast wielkim sukcesem.” 

I tu przerwałem Panu Verne’owi 

i powiedziałem: „Chcę, żeby mi pan 

powiedział, jak napisał tę powieść i 

dlaczego oraz jakie przygotowania 

pan w tym celu poczynił. Czy miał pan 

jakąkolwiek wiedzę o lataniu balonem, 

albo jakieś doświadczenie?” 

“Żadnej – odpowiedział. – Napisałem 

„Pięć tygodni w balonie” nie jako historię o 

lataniu balonem, ale jako opowieść o Afryce. 

Zawsze bardzo interesowałem się geografią i 

podróżami i chciałem stworzyć romantyczny 

opis Afryki. Cóż, nie było żadnych innych 

sposobów, by moi bohaterowie podróżowali 

po niej, niż właśnie balonem i właśnie dlatego 

balon się tam w ogóle pojawił. Do tamtej pory 

ani razu nie wzniosłem się w górę. Po prawdzie, 

raz tylko w całym moim życiu podróżowałem 

balonem. Było to w Amiens, na długo po tym, 

jak tamta powieść została opublikowana. 

Było to zaledwie „trzy kwadranse w balonie”, 

ponieważ przy starcie mieliśmy nieszczęśliwy 

wypadek. Godard, aeronauta, całował małego 

chłopca dokładnie w chwili, gdy balon zaczął 

się wznosić i musieliśmy wziąć chłopaczka ze 

sobą, więc balon był na tyle przeciążony, że nie 

mogliśmy daleko polecieć. Lecieliśmy aż do 

Longeau, skrzyżowania dróg, które mijał pan 

w drodze tutaj. Muszę przyznać, że w czasie 

pisania powieści, tak zresztą jak i teraz, nigdy 

nie wierzyłem w możliwość choćby sterowania 

balonem za wyjątkiem lotu w atmosferze o 

całkowitej stagnacji, jaka na przykład panuje 

w tym pokoju. W jaki sposób balon mógłby 

sprostać prądom o prędkości sześciu, siedmiu 

czy ośmiu metrów na sekundę? To jedynie 

marzenie, choć ufam, że jeśli problem ten 

zostanie kiedyś rozwiązany, będzie to maszyna 

cięższa od powietrza, zgodnie z zasadą, że ptak 

może latać, mimo że jest cięższy od powietrza, 

w którym się przemieszcza.” 

94 COŚ NA PROGU

“Nie miał więc pan żadnej wiedzy, na której 

mógł się oprzeć?” 

Absolutnie żadnej. Muszę przyznać, że 

nigdy nie studiowałem nauk ścisłych, chociaż 

podczas czytania podchwyciłem bardzo dużo 

drobiazgów, które okazały się użyteczne. 

Muszę panu powiedzieć, że jestem naprawdę 

zapalonym czytelnikiem i że zawsze w czasie 

lektury mam w ręce ołówek. Zawsze noszę 

ze sobą notatnik i natychmiast notuję – jak 

ta postać z Dickensa – wszystko, co mnie 

zainteresuje albo może okazać się przydatne 

w moich książkach. By zobrazować panu mój 

proces czytelniczy, powiem tak: przychodzę 

tutaj codziennie po lunchu i natychmiast 

zabieram się do pracy – czytam piętnaście 

różnych periodyków, zawsze te same piętnaście 

tytułów i pragę zauważyć, że naprawdę 

niewiele z informacji w nich zawartych nie 

zwraca mojej uwagi. Kiedy tylko widzę coś 

interesującego, od razu to notuję. Następnie 

czytam przeglądy, m.in. „Revue Bleue”, 

„Revue Rose”, „Revue des Deux Mondes”, 

„Cosmos”, „La Nature” Tissandiera, 

„L’Astronomie” Flammraiona. Czytuje także 

biuletyny towarzystw naukowych, szczególnie 

te wydane przez Towarzystwo Geograficzne, 

gdyż, proszę o tym pamiętać, geografia 

to moja pasja i dziedzina, którą studiuję. 

Posiadam wszystkie dzieła E. Reclusa, którego 

bardzo podziwiam, a także Arago. Czytam 

przynajmniej dwukrotnie – gdyż jestem 

bardzo drobiazgowym czytelnikiem – kolekcję 

znaną pod nazwą „Le Tour de Monde”, na 

którą składają się historie o podróżach. 

Zgromadziłem więc wiele tysięcy notatek 

na różne tematy i na bieżąco mam w domu 

przynajmniej dwadzieścia tysięcy, które mogą 

okazać się przydatne, a nie zostały jeszcze 

wykorzystane. Część z nich powstało po 

rozmowach z ludźmi. Uwielbiam słuchać, jak 

ludzie opowiadają o różnych rzeczach – pod 

warunkiem, że mówią o tym, na czym się znają. 

“Jak mógł pan to zrobić nie mając 

absolutnie żadnej wiedzy naukowej?” 

Miałem to szczęście pojawić się na świecie 

w chwili, gdy można znaleźć słownik z każdej 

właściwie dziedziny. Wystarczyło więc jedynie, 

bym przewrócił kartki mojego słownika i już 

miałem wiadomości, które mnie interesowały. 

Oczywiście wiele ciekawostek podłapałem 

w czasie czytania i, jak wspominałem, mam 

w głowie mnóstwo drobiazgów. Tak właśnie 

stało się pewnego dnia, w jednej z paryskich 

kawiarni, kiedy przeczytałem w „Siècle”, 

że człowiek mógłby okrążyć świat w ciągu 

osiemdziesięciu dni. Uderzyła mnie wówczas 

PROZA POEZJA 

myśl, że mógłbym osiągnąć wiele korzyści z 

różnic południków i sprawić, że mój bohater 

zyska albo straci dzień w swej podróży. 

Stwierdziłem, że taki właśnie będzie finał 

mojej opowieści. Historię spisałem jednak 

dopiero dużo później. Czasem noszę w głowie 

opowieści na 10-15 lat do przodu – zanim 

nadam im odpowiednią formę. 

“Moim celem jest, aby przedstawić 

Ziemię, a właściwie nie tylko Ziemię, ale 

cały wszechświat, bo czasami, w powieści, 

zabierałem moich czytelników z dala od 

Ziemi. Próbowałem jednocześnie zrealizować 

bardzo wysoki ideał pięknego stylu. Niektórzy 

twierdzą, że nie może być mowy o stylu 

w powieści przygodowej, ale to nie jest 

prawdą. Choć muszę przyznać, że jest to 

dużo trudniejsze do napisania – taka powieść 

w dobrej formie literackiej niż choćby 

psychologiczne studium postaci, które są 

dzisiaj tak modne. Prawdę mówiąc” – tutaj 

Juliusz Verne lekko uniósł szerokie ramiona – 

„że osobiście nie jestem wielkim wielbicielem 

tak zwanej powieści psychologicznej, bo 

nie wiem, co powieść ma do czynienia z 

psychologią. Nie mogę też powiedzieć, żebym 

podziwiał tak zwanych powieściopisarzy 

psychologicznych. Z wyjątkiem jednak 

Daudeta i De Maupassanta. De Maupassanta 

darzę najwyższym podziwem. Jest geniuszem, 

który otrzymał z nieba dar pisania wszystkiego 

i który tworzy tak naturalnie i łatwo, jak 

jabłoń daje jabłka. Moim ulubionym autorem 

jest i zawsze był Dickens. Nie znam więcej 

niż sto słów po angielsku, a więc muszę 

czytać go w przekładzie. Ale oświadczam 

panu, sir” – Verne położył rękę na stole, 

akcentując słowa – „że przeczytałem wszystkie 

jego dzieła przynajmniej dziesięciokrotnie. 

Nie mogę powiedzieć, że wolę go od De 

Maupassanta, ponieważ nie istnieje możliwość 

ich porównania. Ale kocham go ogromnie, i w 

mojej nadchodzącej powieści zatytułowanej 

„Malec” daję tego dowód i potwierdzam mój 

dług wobec niego. Jestem też i zawsze byłem 

wielkim wielbicielem powieści Coopera. 

Piętnaście z nich uważam za nieśmiertelne.” 

Samoniezadowolenie 

Geniusza 

Następnie, mówiąc głośno, jakby 

rozmyślając, Verne dodał: „Dumas zwykł 

mi mówić, gdy skarżyłem się, że moje 

miejsce w literaturze francuskiej nie zostało 

uznane: »Powinieneś być amerykańskim lub 

COŚ NA PROGU 95

PROZA POEZJA 

angielskim autorem. Wtedy twoje książki, 

przetłumaczone na język francuski, zyskałyby 

ci ogromną popularność we Francji i zostałbyś 

uznany przez swoich rodaków za jednego 

z największych mistrzów fantastyki.« Ale 

jak to bywa, jestem uważany za człowieka 

bez znaczenia dla literatury francuskiej. 

Piętnaście lat temu Dumas zaproponował moją 

kandydaturę do Akademii, i jako, że w tym 

czasie miałem kilku znajomych w Akademii – 

Labiche’a, Sandoza, i innych – wydawało się, 

że istnieje szansa mojego wyboru i formalnego 

uznania mojej pracy. Ale nigdy nie zostało to 

doprowadzone do końca, i dzisiaj, kiedy dostaję 

listy z Ameryki skierowane do »Pana Juliusza 

Verne’a z Akademii Francuskiej« trochę się 

do siebie uśmiecham. Od dnia, kiedy została 

zaproponowana moja kandydatura, wybory 

przeprowadzono już nie mniej, niż czterdzieści 

dwa razy, co sprawiło, że Akademia się tym 

samym całkowicie odnowiła od owego czasu. 

Mi jednak przeszło.” 

Właśnie wtedy pan Verne powiedział 

te słowa, które z racji ich ważności, 

umieściłem na początku tego artykułu. 

Aby zmienić temat, zapytałem mistrza o 

jego podróże, a on powiedział: „Żeglowałem 

dla własnej przyjemności, ale zawsze z myślą 

o uzyskaniu informacji do moich książek. 

To było moje stałe zajęcie i każda z moich 

powieści skorzystała przez te moje podróże. 

Tak więc, w „Losie na loterię” można znaleźć 

opowieści o osobistych doświadczeniach i 

obserwacjach z tournee po Szkocji i wypraw 

do Iona i Staffa, jak również z podróży do 

Norwegii w 1862 roku, kiedy to ze Sztokholmu 

udaliśmy się przez Kanał do Christiany, a 

następnie podróżowaliśmy trzy dni i trzy noce 

statkiem parowym. Powozem zjechaliśmy 

najbardziej dzikie tereny Norwegii, Tolemark, 

odwiedziliśmy, wysokie na dziewięćset stóp, 

wodospady Gosta. W „Czarnych Indiach” 

zawarta jest relacja mojej podróży po Anglii 

i wizyty nad szkockimi jeziorami. „Miasto 

pływające” powstało w wyniku mojej wyprawy 

do Ameryki w 1867 roku, kiedy popłynąłem do 

Nowego Jorku, odwiedziłem Albany i Niagarę, 

gdzie miałem wielkie szczęście zobaczyć 

Niagarę zamarzniętą. Było to 14 kwietnia 

i strumienie wody wlewały się do otwartej 

lodowej paszczy. „Mateusz Sandorf” zrodził 

się w czasie wycieczki z Tangeru na Maltę 

na pokładzie mojego jachtu, nazwanego „St 

Michel” – na cześć mojego syna Michela, 

który towarzyszył mi w tej wyprawie, wraz ze 

swą matką i moim bratem, Paulem. W 1878 

roku odbyłem bardzo pouczającą i przyjemną 

wyprawę jachtem po basenie Morza 

Śródziemnego. Towarzyszyli mi Raoul Duval, 

Hetzel młodszy i mój brat. Podróżowanie 

to największa przyjemność mego życia i z 

wielkim żalem byłem zmuszony, w 1886 roku, 

w wyniku wypadku, zaprzestać jej. Zna pan 

smutną historię mojego siostrzeńca, który mnie 

uwielbiał i którego ja również bardzo lubiłem. 

Przyszedł do mnie pewnego dnia, mrucząc 

coś wściekle, po czym wyciągnął rewolwer 

i strzelił do mnie, raniąc moją lewą nogę, 

przez co okulawił mnie na całe życie. Rana 

się nie zamknęła, a pocisk nigdy nie został 

usunięty. Biedny chłopiec okazał się obłąkany 

– powiedział, że zrobił to, aby zwrócić uwagę 

na moje roszczenia dotyczące miejsca w 

Akademii Francuskiej. Obecnie przebywa w 

zakładzie zamkniętym i obawiam się, że nigdy 

nie zostanie wyleczony. Spowodowało to wielki 

żal, że już nigdy nie zobaczę Ameryki. Miałem 

ochotę udać się w tym roku do Chicago, ale w 

tym stanie zdrowia i z wciąż otwartą raną to 

zupełnie niemożliwe. A ja tak kocham Amerykę 

i Amerykanów. Jeśli pisze pan dla Ameryki, 

koniecznie proszę napisać im, jeśli oni też 

mnie kochają – a wiem, że tak jest, ponieważ 

otrzymuję co roku tysiące listów z Ameryki – 

to, że odwzajemniam ich uczucie całym swym 

sercem. Ach, gdybym tylko mógł udać się tam 

i zobaczyć ich wszystkich, to byłaby wielka 

radość! 

„Choć większość wiedzy geograficznej 

w moich powieściach pochodzi z osobistych 

obserwacji, czasami musiałem polegać na 

opisach z wcześniej przeczytanej literatury. 

Tak na przykład w powieści, o której mówiłem, 

czyli w „Malcu””, który wychodzi wkrótce, 

opisuję przygody chłopca w Irlandii. 

Prowadzę go od wieku dwóch lat do piętnastu, 

kiedy to dorabia się majątku dla siebie i swych 

przyjaciół, co jest wielkim finałem powieści, 

nieprawdaż? Podróżuje po całej Irlandii, a 

jako, że sam nigdy tam nie byłem, moje opisy 

scenerii i różnych miejsc zostały zaczerpnięte 

z książek. 

“Mam książki z wyprzedzeniem na całe 

lata. Następna powieść, czyli ta, która 

zostanie opublikowana w przyszłym roku, 

jest zatytułowana „Zadziwiające przygody 

kapitana Antifera” i jest już całkowicie 

zakończona. To opowieść o poszukiwaniu 

i odnajdywaniu skarbów, a fabuła kręci 

się wokół bardzo ciekawego zagadnienia 

geometrycznego. Jestem teraz pochłonięty 

powieścią, która ukaże się w 1895 roku, ale 

nie mogę nic na jej temat powiedzieć, jako 

że nie ma jeszcze właściwie żadnej formy. W 

96 COŚ NA PROGU

międzyczasie pisuję opowiadania. Tak więc, 

z kolejnym świątecznym numerem „Figaro” 

opublikowana zostanie moja opowieść 

zatytułowana „Pan Re z krzyżykiem i panna Mi 

z bemolem” (Re z krzyżykiem i Mi z bemolem, 

jak wiadomo, to dokładnie takie same nuty na 

fortepian). Widzi pan tu pewną prawidłowość? 

Tu pojawia się moja wiedza muzyczna. Nic, 

czego człowiek raz się nauczy, nie zostaje 

zmarnowane. 

„Ludzie często pytają mnie, jak i pan to 

uczynił, dlaczego mieszkam w Amiens, ja, który 

jestem takim instynktownym paryżaninem. 

Ponieważ, jak już mówiłem, płynie we mnie 

bretońska krew, kocham spokój i ciszę i 

nie mógłbym być szczęśliwszy, jak tylko w 

klasztorze. Spokojne życie wypełnione nauką i 

pracą jest dla mnie rozkoszą. Przyjechałem do 

Amiens pierwszy raz w 1857 roku, tu spotkałem 

damę, która jest teraz moją żoną, a która 

wówczas nosiła nazwisko de Vianne i była 

wdową z dwiema małymi córeczkami. Więzy 

rodzinne i spokój tego miejsca przywiązały 

mnie do Amiens na dobre. To jest dobra rzecz, 

ponieważ, jak powiedział mi kiedyś Hetzel, 

gdybym mieszkał w Paryżu, napisałbym 

co najmniej dziesięć powieści mniej niż to 

zrobiłem. Bardzo lubię moje życie tutaj. 

Powiedziałem panu, jak pracuję w godzinach 

porannych i jak czytam popołudniami. Ćwiczę 

tyle, ile tylko mogę. To jest tajemnica zdrowia 

i siły. Nadal bardzo lubię teatr. Kiedy tylko 

grana jest jakaś sztuka w niewielkim teatrze 

nieopodal, może być pan pewien, że spotka 

panią Verne i jej małżonka w ich loży. W tych 

dniach jadamy w hotelu Continental, tak aby 

wyjść z domu i dać naszej służbie odpocząć. 

Nasz jedynak, Michel, mieszka – razem z żoną 

i dziećmi – w Paryżu. Sprawnie pisze na tematy 

naukowe. Mam tylko jedno zwierzę domowe. 

Jego portret znajduje się w moim domu. To 

Follet, mój drogi stary pies.” 

Niedoceniony Pisarz 

Zadałem wówczas panu Vernowi 

pytanie, które choć niedyskretne, 

zdawało się konieczne. Słyszałem, 

że dochody uzyskane przez niego za 

jego wspaniałe książki są mniejsze 

niż honoraria zwykłego dziennikarza. 

Zasłyszałem takie twierdzenie, i to z 

pewnego źródła, że, uwzględniając 

średnią, Juliusz Verne nigdy nie zarobił 

więcej niż pięć tysięcy dolarów rocznie. 

Pan Verne powiedział: „Wolałbym nie 

mówić nic na ten temat. To prawda, że moje 

PROZA POEZJA 

pierwsze książki, w tym te, które osiągnęły 

największy sukces, były sprzedawane za 

dziesiątą część ich wartości. Jednak po 1875 

roku, czyli po wydaniu „Michała Strogowa”, 

moje umowy zostały zmienione i dały mi 

uczciwy udział w zyskach z moich powieści. 

Nie mam jednak żadnych powodów do skarg. 

Tym lepiej, jeśli mój wydawca również zarobił. 

Z pewnością mogę żałować, że wcześniej 

nie podpisałem lepszych umów. Tak więc, 

„W 80 dni dookoła świata” w samej Francji 

zarobiło dziesięć milionów franków, a „Michał 

Strogow” siedem milionów, z których ja sam 

otrzymałem znacznie mniej, niż wynosiła moja 

część. 

Ale ja nie jestem i nigdy nie byłem 

człowiekiem żądnym pieniędzy. Jestem 

literatem i artystą, żyjącym w dążeniu do 

ideału, szalejącym nad pomysłem i tryskającym 

entuzjazmem nad moją pracą, a gdy jest 

już ona wykonywana, odkładam ją na bok i 

zapominając o niej całkowicie. Potrafię często 

usiąść w swym gabinecie, sięgnąć książkę 

autorstwa Juliusza Verne’a i przeczytać ją 

z prawdziwą przyjemnością. Trochę więcej 

sprawiedliwości ze strony moich rodaków 

ceniłbym milion razy bardziej, niż te tysiące 

dolarów, które moje książki powinny były dać 

mi każdego roku. To jest to, czego żałuję i 

zawsze będą żałować.” 

Spojrzałem na czerwoną rozetę oficera 

Legii Honorowej w dziurce od guzika, w 

luźnej niebieskiej kurtce mistrza. 

„Tak” – powiedział – „to jest pewien 

dowód uznania.” Potem, z uśmiechem dodał: 

„Byłem ostatnim człowiekiem odznaczonym 

przez cesarstwo. Dwie godziny po podpisaniu 

dekretu dotyczącego mojej osoby, przestało 

ono istnieć. Mój awans na oficera został 

podpisany w lipcu ubiegłego roku. Ale za 

odznaczeniami nie wzdycham wcale bardziej 

niż za złotem. Liczy się to, że ludzie powinni 

zobaczyć, czego dokonałem, albo próbowałem 

zrobić, i nie powinni przeoczyć artysty w 

bajarzu. Jestem artystą” – powtórzył Juliusz 

Verne, prostując się i stanowczo ustawiając 

nogę na dywanie. 

“Jestem artystą” powiedział Juliusz Verne. 

Ameryka zaś, jak długo będzie czytać, będzie 

po nim powtarzać. 

COŚ NA PROGU 97

PROZA POEZJA 

RON REYNOLDS VEL RAY BRADBURY 

TECHNOKRATA 

Z KONIECZNOŚCI 

tłumaczenie: Beata Lewińska 

Przez kilka złowrogich minut Stern wpatrywał się w 

swoją maszynę do pisania, zastanawiając się, czy ogłosić 

nieprawdopodobne. Aż wreszcie: 

– Cholera! – zagrzmiał. – Nie mogę pisać! Spójrz, spójrz na to! 

Wydarł pustą stronicę z maszyny i zgniótł w kulkę. 

– Gdybym wiedział, że tak się sprawy potoczą – zaczął – 

nie głosowałbym na nich! Technokracja wszystko zrujnowała! 

Zaabsorbowana dzierganiem na drutach Bella Stern 

zerknęła na niego z przerażeniem. 

– Ale masz temperament – zawołała. – Nie mógłbyś być 

ciszej? 

Z niezadowoleniem przyjrzała się robótce. 

– Zobacz tylko – wykrzyknęła. – Przez ciebie opuściłam 

oczko! 

– Zawsze chciałem być pisarzem! – poskarżył się Samuel 

Stern, rzucając swojej żonie ponure spojrzenie. – Ale bałwani 

z Technatu oczywiście musieli zepsuć mi zabawę. 

– Z tego co mówisz, Samuelu – rzekła pani Stern – udało 

ci się mnie przekonać, że chcesz wrócić do barbarzyństwa 

panującego w CIEMNYCH LATACH TRZYDZIESTYCH! 

– I nie byłby to taki głupi pomysł! – odparł z emfazą. 

– Przynajmniej miałbym jakiś przyzwoity albo i nawet 

nieprzyzwoity materiał, o którym mógłbym pisać! 

– Co miałeś na myśli przez „nie mogę”? – zapytała, 

przekrzywiając delikatnie głowę, po czym dodała w 

zamyśleniu: – Dlaczego nie możesz pisać? Jak na mój gust 

poczytnych tematów jest na pęczki. 

Coś na kształt łzy spłynęło po policzku Samuela. 

– Żadnych zbirów, żadnych napadów na bank, żadnych 

rabunków, żadnych starych, sprawdzonych włamań, żadnych 

wojen gangów! 

Z każdą kolejną „żadną” pozycją na liście jego głos 

stawał się coraz bardziej płaczliwy. 

– Żadnego smutku – niemalże załkał. – Wszyscy są 

szczęśliwi, zadowoleni. Żadnych wyzysków i ciężkiej pracy. 

Och, jakże mi tęskno za czasami, gdy masakra w dzielnicy 

podczas wojny o wpływy zdobywała dla mnie miejsce 

w nagłówkach! 

– Sza! – warknęła Bella. – Znowu piłeś, Samuelu? 

Przesłuchiwany czknął wymownie. 

– Tak myślałam – skwitowała. 

– Musiałem czymś się zająć – usprawiedliwił się. – 

Oszaleję z braku wątku. 

Bella Stern odłożyła robótkę i skierowała swoje kroki na 

balkon, skąd pięćdziesiąt pięter niżej rozpościerał się senny 

kanion ulicy Nowojorskiej. Odwróciła się w stronę Sama z 

nostalgicznym uśmiechem igrającym na ustach. 

– Co byś powiedział na historię miłosną? 

– CO?! – Samuel zerwał się z krzesła jak oparzony. 

– No tak – obstawała przy swoim kobieta. – Ładny 

romans byłby przyjemną lekturą. 

– MIŁOŚĆ – głos Sterna wręcz ociekał sarkazmem. 

– W dzisiejszych czasach nie mamy przyzwoitej miłości. 

Mężczyzna nie może poślubić kobiety z przyczyn majątkowych 

i vice versa. Wszyscy w systemie technokratycznym mają 

identyczny kredyt zaufania. Żadnych procesów w Reno, 

alimentów, złamanych obietnic czy pozwów! Wszyscy jak od 

linijki. Czasy ślubów wyższych sfer czy imprez, na których 

świętowano czyjeś wyjście z szafy zniknęły bezpowrotnie... Bo 

wszyscy są równi! Nie mogę napisać felietonu politycznego o 

łapówkarstwie w sejmie ani o slumsach czy skandalicznych 

warunkach życia społeczeństwa, biednych, głodujących 

matkach i ich dzieciach. Wszystko jest w porządku, w 

porządku, w porządku... 

Jego wplecione w szloch słowa utonęły w ciężkiej ciszy. 

– Co powinno cię cieszyć – skontrowała jego żona. 

– Co przyprawia mnie o mdłości – warknął Samuel 

Stern. – Zrozum, Bell, całe życie chciałem być pisarzem. 

W porządku. Przez lata pisuję w szmatławcach, co nie? 

W porządku. Potem piszę teksty morskie, gangsterskie, 

upolitycznione – opisuję pierwszorzędne mokre roboty. 

Jestem szczęśliwy... W swoim żywiole. A potem? Bingo! 

Nadchodzą czasy Technokracji ze swoim uszczęśliwianiem 

wszystkich naokoło! Pstryk! I już po mnie! Po prostu nie 

mogę znieść pisania na tematy, które teraz uważa się za 

98 COŚ NA PROGU

poczytne. Wszystko stało się naukowe, edukacyjne. 

Gorączkowym ruchem zmierzwił swoją gęstą czarną 

czuprynę. Jego oczy jaśniały niezdrowym blaskiem. 

– Powinieneś być zadowolony, że mechanizm społeczny 

działa bez zarzutu, a jednocześnie wszyscy robią to, na co 

mają ochotę – uniosła się Bella, jednak Sam nadal nie 

przestawał mruczeć do siebie. 

– Na pierwszy ogień poszły świerszczyki. Następnie 

wszystkie sensacyjne i detektywistyczne pozycje. Zaczęli 

edukować dzieciaki i urabiać ich na przykładnych obywateli... 

– ...tak jak powinno być – ucięła Bella. 

– Czy zdajesz sobie sprawę – rzucił zajadle, wytykając 

ją palcem – że w ciągu ostatnich dwóch lat w tym mieście 

nie popełniono więcej niż tuzina morderstw? Ani jednego 

samobójstwa czy wojny gangów albo... 

– Wielkie nieba! – westchnęła Bella. – Skończ z tą 

prehistorią, Sam. Już od dwudziestu lat przestępczość jest na 

wymarciu. Mamy 1975, pamiętasz? 

Kobieta podeszła do niego i poklepała współczująco po 

plecach. 

– A może napisałbyś coś popularno-naukowego? 

– Nie lubię nauki – prychnął. 

– Zatem wracamy do punktu wyjścia, czyli miłości – 

spuentowała pewnym siebie głosem. 

W ustach formowały mu się już nienawistne słowa, 

jednak ostatecznie odparł: 

– Nie, potrzebuję czegoś nowego i innego. 

Wstał i podszedł do okna. W luksusowym apartamencie 

poniżej wypatrzył pół tuzina krzątających się robotów, szybko 

PROZA POEZJA 

uwijających się ze swoją pracą. Jego twarz rozjaśnił uśmiech 

drapieżnika obserwującego swoją ofiarę. 

– A niech to! – zakrzyknął. – Dlaczego wcześniej na to 

nie wpadłem?! Roboty! Napiszę historię miłosną o dwóch 

robotach. 

– Bądź poważny – próbowała go zgasić żona. 

– To może się kiedyś zdarzyć – dowodził. – Tylko 

pomyśl! Miłość naoliwiona, zespawana, zbudowana z blachy 

i kabli. 

Zaśmiał się triumfująco, choć był to niski, dziwaczny 

śmiech. Bella spodziewała się, że zaraz będzie się bił w 

piersi, lecz usłyszała tylko: 

– Roboty zakochują się od pierwszego wejrzenia i 

niszczą głośniki. 

– Dzieciak z ciebie, Sam – uśmiechnęła się tolerancyjnie. 

– Czasami zastanawiam się, dlaczego za ciebie wyszłam. 

Stern wizualnie zapadł się w sobie, a niosący go przed 

chwilą entuzjazm wypalał się w postaci wstydliwego rumieńca. 

„Tylko pół tuzina morderstw”, pomyślał. Żadnej polityki, 

niczego wartego przelania na papier. Ale on potrzebował 

tej historii. Desperacko. Oszaleje, jeśli nic się szybko nie 

zmieni. Zębatki jego umysłu pracowały na najwyższych 

obrotach. Wena słodko szeptała w jego podświadomości. 

Potrzebował tej historii. Obrócił się i spojrzał na swoją żonę, 

Bellę, która opierając się o parapet, przyglądała się korkowi 

na podniebnych trasach, spoglądając na ulicę znajdującą się 

pięćdziesiąt pięter niżej... 

Samuel sięgnął powoli i bezszelestnie po swój atomowy 

rewolwer. 

COŚ NA PROGU 99

PROZA POEZJA 

TOMASZ KACZMAREK 

Geniusz profesora 

SAMA SULLIVANA 

Sullivan w ekstazie odłączył przewody od sieci i pozostał 

przez chwilę w bezruchu, obserwując leżące na stole ciało. 

Zaklął pod nosem i z nadzieją krzyknął: 

– No żyj, ty skurwysynu! 

Skurwysyn jednak nie żył. Wciąż. 

Tego wieczora Sullivan pił do późna w pobliskim barze. 

Nawiedzały go opiumowe sny na jawie, wytrząsając z jego 

portfela kolejne sumy potrzebne na kontynuowanie tego, co 

uważał za dobrą zabawę. Uroił sobie towarzysza, z którym 

rozmawiał przez około pół godziny – wiedząc oczywiście, 

że ten nie jest prawdziwy, co w ogóle mu nie przeszkadzało. 

Dyskutował na poważne tematy, a jego rozmówca był do tego 

idealny – równie zafascynowany rzeźbą ciała co szanowny 

profesor Sam Sullivan, wykładowca Uniwersytetu Ciała 

Numer Pięć. 

Gdy mara rozwiała się do postaci gęstego dymu 

papierosowego, naukowiec zwymiotował do wiadra 

podstawionego wcześniej przez kelnerkę. Zawsze wymiotował 

po absyncie. 

Niewidoczni przyjaciele nie byli oczywiście jego 

jedynymi towarzyszami tego wieczoru. Gdy wydał już sumę 

100 COŚ NA PROGU

odpowiednią dla zaspokojenia swojej potrzeby rozrywki oraz 

pychy, przerzucił się na prawdziwych ludzi. Zaproponował 

Luizie drinka, kelnerka dobrze wiedziała, co to oznacza. 

Normalnie nie zgadzała się na żadne propozycje tego rodzaju, 

lecz dla Sullivana czasem robiła wyjątek. Nie uważała się 

przez to za dziwkę – wręcz przeciwnie: cielesne usługi wobec 

tak wybitnej postaci traktowała nie tylko jak patriotyczny 

obowiązek, ale też okazję do pobycia przez chwilę w innym, 

„wyższym” świecie, jak go nazywała. Dla niej oznaczało 

to styczność z prawdziwą arystokracją. Która ze zwykłych 

burdelowych pracownic mogła się pochwalić czymś takim? 

Dosiadła go ponownie, wycierając z czoła pot otwartą 

dłonią. Włosy lepiły się jej do twarzy, między piersiami 

ściekały słone kropelki. Pokój na piętrze baru był gorący 

– pod spodem była kuchnia. Rozgrzane rury i pachnące 

wyziewy sprawiały, że latem za dnia nie dało się wewnątrz 

wytrzymać zbyt długo. Ale Luiza lubiła to parujące ciepło. 

I Sullivan też. Dzięki temu ich ciała ślizgały się o siebie 

jak nasmarowane oliwą, zapach jej skóry przyprawiał go o 

dreszcze, a każdy orgazm kończył się serią zimnych dreszczy 

przeszywających trzewia na wylot. 

Było to doświadczenie absolutnie wyjątkowe – również 

ze względu na fakt, że Luiza była weteranką Wojny 

Dziewięcioletniej. Podczas bitwy o Syracyn straciła w 

wybuchu oko i płat skóry z policzka, a w jej piersi utknął 

rozgrzany do czerwoności kawałek metalu. Lekarze nie 

odważyli się poruszyć szrapnela, podobno wbił się zbyt 

głęboko i operacja była wielkim ryzykiem. Sullivan mógłby 

usunąć go z łatwością. Wtedy jednak odebrałby Luizie 

fragment tego, kim jest, a uważał się za porządnego człowieka 

i nie chciał tego robić. 

Po wszystkim palili w łóżku papierosy, a Sullivan 

opowiadał jej o swoim ostatnim niepowodzeniu. 

– Skurwysyn nie żyje – rzekł z właściwą dla siebie 

dosadnością i pogładził wypukłość na jej zbliznowaciałej 

skórze, tuż pod lewą pachą. 

– Dużo masz jeszcze czasu? – spytała, wydychając z płuc 

oleistą chmurę osiadającą powoli na podłodze. Wzruszył 

ramionami. 

– Wystarczająco. Tak myślę. 

Uśmiechnęła się. 

– Zostaniesz na całą noc? 

Odpowiedział jej, szczerząc zęby: 

– Za ile? 

– Za darmo. Pragnę cię. 

– Tak nie wypada. Przecież masz męża. 

Obruszyła się na te słowa i odwróciła głowę w bok. Nie 

odważyła się jednak strącić z boku jego ręki. Po prostu 

zacisnęła wargi i czekała, aż złość odejdzie. Profesor 

zauważył jej wściekłość. Znał ją w końcu bardzo dobrze. 

PROZA POEZJA 

– Po prostu nie chcę postępować niewłaściwie – zaczął 

się tłumaczyć, na co Luiza zamknęła mu usta soczystym 

pocałunkiem. 

– Jeśli nie możesz zostać... – podjęła, odrywając swoje 

usta od jego – ...to chociaż zostaw po sobie dobre wrażenie. 

Noc była jeszcze młoda, gdy wyszedł na ulicę. Ubranie 

lepiło się do niego, ledwie trzymał się na nogach od ilości 

spożytego alkoholu. Miasto oddychało pełną piersią, 

Sullivan czuł, jak świeże powietrze uderzało go w płuca 

niczym wielki młot. Uwielbiał to uczucie, gdy wychodząc 

z baru, dostarczał do mózgu dodatkową porcję tlenu, która 

sprawiała, że dostawał zawrotów głowy. W połączeniu z 

aktywnym pijaństwem stwarzało to dodatkowe możliwości 

wystąpienia ukochanych omamów. Ujrzał przed sobą 

czarnego kozła o czerwonych oczach, który zszedł z księżyca 

mieniącego się barwami tęczy. Mimo swojego stanu profesor 

umiał odróżnić jawę od snu. Podniósł brwi zaniepokojony i 

oparł się o gazową latarnię. 

– Zorze na księżycu. Cudownie. 

Nad ranem obudził się bez kaca, dzięki substancjom, które 

przyjął dożylnie zaraz po przyjściu do domu. Poczciwy Patsy 

dopilnował tego, by dokładnie oczyścić organizm swojego 

pana z wszelkich trucizn, jakie przyszło mu do głowy zażyć. 

Wszystko jednak ma swoje skutki uboczne. 

Sullivana ogarnęła melancholia. 

Zjadł bułkę z zapieczonym na niej żółtym serem i kawał 

skwaśniałego twarogu. Gdy popijał tę wybuchową mieszankę 

mocną kawą, Patsy zjawił się w pokoju i ze stoickim 

spokojem, z którego był znany, zakomunikował: 

– Lord Jessup do pana. 

Sullivan westchnął. 

– Wpuść tę kanalię, niech mnie powkurza od rana. 

Służący skłonił się nieznacznie i wyszedł z pokoju. 

Sullivan przez chwilę patrzył na miasto błyskające poranną 

żółcią wschodzącego słońca. Lubił patrzeć, jak nocna mgła 

rozchodzi się powoli i paruje coraz wyżej i wyżej, aż w 

końcu... 

– Sam! Mordo jebana! – odezwał się basowy głos 

pobrzmiewający obcym akcentem. 

Co oznaczało, że nadszedł lord Jessup. 

Sullivan opowiedział gościowi pokrótce o swoich 

ostatnich badaniach, nie raczył jednak wspomnieć o porażce, 

jakiej doznał wczorajszego wieczora. Nie zwykł się chwalić 

eksperymentami, które się nie powiodły. Nikomu, poza swoją 

aktualną kochanką. 

– Sam... – podjął po chwili zastanowienia lord Jessup, 

skubiąc bezwiednie zarost. Jego bokobrody były czarne jak 

sadza i gęste jak ropa naftowa. Kobiety za nim szalały. – 

Sam, stary druhu, musisz wiedzieć, że tego rodzaju badania 

nie są bezpieczne. 

COŚ NA PROGU 101

PROZA POEZJA 

– Ach nie? – Sullivan pozwolił sobie na dyskretny 

sarkazm, który został przyjęty przyjaznym skinieniem głowy. 

– Nie myśl, że traktuję cię jak dziecko, Sam. Po prostu 

się martwię. Dobrze wiesz, że tak daleko idące zespolenie 

może się okazać po prostu... po prostu... – przez chwilę 

szukał odpowiedniego słowa, profesor postanowił go w tym 

wyręczyć. 

– Perwersyjne? 

– Niemożliwe. 

– Ach 

– Raczej to chciałem powiedzieć. 

– Raczej? 

– Nawet na pewno. Choć jak o tym myślę, to i twoje 

określenie jest blisko prawdy. 

Profesor popił kawy z filiżanki. 

– Pewnie masz rację – odparł, czując, jak przyjemne 

ciepło przepływa przez przełyk i z właściwą sobie lekkością 

lokuje się w żołądku. Na moment zagłuszyło nieprzyjemny 

chłód w sercu. „Ale i tak to zrobię” – dodał w myślach. „Jak 

mógłbym nie spróbować?” 

Dzień był pogodny i ciepły, tak samo jak poprzedni. 

Sullivan postanowił spędzić go na solidnej pracy w 

laboratorium. Tak też uczynił. Sprawdził jeszcze raz równania, 

potem przetestował sprzęt i uruchomił sieć. W międzyczasie 

Patsy przynosił mu kanapki i służył dobrą radą. Kamerdyner 

profesora nie był bowiem byle obszczymurkiem z łapanki. 

Służył w rodzinie Sullivanów od wielu lat. Nosił na sobie 

już silne znaki zużycia (łysinę, zmarszczki, przeszczepione 

organy), wciąż jednak wypełniał swoje obowiązki z niezwykłą 

skrupulatnością. Poza tym znał się na ludzkiej anatomii. 

Nie raz jego podpowiedzi miały istotny wpływ na końcowy 

sukces. 

– To wina maści konserwującej – podjął Patsy, czując 

na sobie ciężkie, wyczekujące spojrzenie Sullivana. – Tak 

uważam, proszę pana. Nie zapobiegła degradacji nerwów. Nie 

wszystkich. Tutaj i tutaj. W tych najbardziej przeschniętych 

częściach. Brakuje odpowiedniego przewodzenia bodźców. 

Stali pochyleni nad ciałem, a profesor po raz kolejny 

zajrzał w głąb rozprutego ciała rozciągniętego na stole. 

Potrząsnął głową. 

– Nie miało tak być. Nie to mu obiecywałem. 

– Proszę wybaczyć, ale nikt nie mógł tego przewidzieć. 

– Ale mogłem się szybciej zorientować. 

– Jest pan geniuszem. A geniusze często szukają w 

dalekich krainach, zamiast na swoim podwórku. 

Sullivan roześmiał się na te słowa i poklepał służącego 

po ramieniu. 

– Zrób mi kanapkę z żółwim jajem. 

Kiedy nie mógł złapać weny, jadł, grał na harfie i 

wpatrywał się w ścianę. Pokryty freskiem mur przedstawiał 

antropomorfizację gangreny, która idzie przez jego ukochane 

miasto, pokrywając wszystkich jego mieszkańców warstwą 

zgnilizny i zepsucia. Była to dla niego jasna metafora 

wykonana na zamówienie Sullivana, którą namalował stary 

przyjaciel – Matrioso Dunhan, znany artysta. 

Kolejne dźwięki koiły jego skołatane nerwy, umysł 

skupiał się na malowidle, a żołądek trawił. Gdy te trzy 

elementy składały się w pozornie chaotyczną całość, serce 

Sama rosło, jego głowa nabierała lekkości, a myśl strzelała 

jak błyskawica. Po godzinie przygotowania wstał w końcu od 

instrumentu i pędem rzucił się do laboratorium. 

Nie było chwili do stracenia. 

Zanurzył zmysły i palce w najbardziej wymagających 

częściach udręczonego ciała. Za pomocą maszyny 

soczewkowej wejrzał do wnętrza tkanek, mechanizm ręcznego 

robota wspomógł go w precyzyjnym umieszczaniu nerwów 

na miejscu. Wiedział, że to nie wszystko, ale obserwacja 

Patsiego stanowiła tu klucz do rozwiązania zagadki. 

Już wkrótce tkanki ożyją, a serce zabije z pełną mocą. Był 

tego pewien. Musiał być. 

– To musi się stać dzisiaj, Patsy – rzucił nad stołem, 

dostrzegając kątem oka wchodzącego do laboratorium sługę. 

– Proszę pana? – spytał kamerdyner, stawiając na stoliku 

porcelanowy czajnik z herbatą. 

– Widziałem w nocy zorze – mówił profesor, nie 

przerywając pracy. Rzeźbił, rwał i wiązał. Zszywał. 

Kompletował. – Zorze na księżycu. Widziałem je. 

– Ach – odrzekł Patsy, znając ich znaczenie. Zatrzymał 

się na moment nad stolikiem, jakby ważył w głowie słowa, 

które zamierza wypowiedzieć. – Mogę pana zastąpić przy 

zamykaniu kanałów. Pan w tym czasie może zechce napić 

się herbaty? 

Naukowiec podniósł wzrok i wyszczerzył zęby. 

– Chętnie, przyjacielu. Chętnie. 

Gorąco parzyło go w podniebienie i gardło. Przyjemne 

uczucie. Założył nogę na nogę. 

– Kiedy skończysz... – rzekł do sługi – ...nastawimy 

wspólnie odbiorniki na częstotliwość kosmicznej burzy. I 

wystawimy wszystkie piorunołapacze. Myślę, że dodatkowe 

napięcie da nam potrzebnej energii. 

– A sieć? 

– Sieć nie zadziała. Jest za słaba. 

– Ach. 

Sullivan wstał, odstawiając filiżankę. Podszedł do ciała. 

– Tyle lat pracy. Tyle wyrzeczeń. Tyle pracy... 

– Czuję, że to ten dzień, proszę pana – rzucił Patsy, 

kończąc zszywać wyschniętą skórę. – Może przed 

102 COŚ NA PROGU

nastawieniem aparatury zamieszam w zbiornikach żelowych? 

– Wspaniały pomysł. Wzrusz życiodajne płyny. Spraw, by 

się zagotowały. Sam zajmę się resztą. Ty skup się na tym 

zadaniu. Podepnij igły, wprowadź rurki do żył. 

Pracował z wielkim poczuciem konieczności i spełnienia, 

a jednak z drugiej strony wciąż czuł tęsknotę za wilgotnymi 

piersiami Luizy. Nie widział jej już... drugi dzień? Czy 

to możliwe, że się zakochał? Nieee... Odtrącił tę myśl 

natychmiast, niczym natrętną muchę. To nie mogło być tak. 

Łączył się z nią poprzez wspólny interes. Po to jej płacił. 

Żeby się nie przywiązać. Żeby nie zdradzić Leona. 

A jeśli jednak? 

Serca nie podzieli na pół. Dokona wyboru. Jedynie 

słusznego wyboru. Leon. Jego bratnia dusza, jego życie, 

jego kochanek. Zmarł tak tragicznie, tak młodo. A dzisiaj go 

odzyska! I nikt go nie powstrzyma! 

Skończył przypinać ostatnie kable i ruszył przez salę o 

wysokim stropie, w którym mieściło się jego laboratorium. 

Podłużne okna wpuszczały do środka wiosenne słońce. Był 

wczesny wieczór. Może powinien zaczekać do nocy, może... 

Usłyszeli huk dochodzący z głębi korytarza prowadzącego 

do głównej bramy. Patsy skończył już podpinanie wszystkich 

rurek i igieł, wycierał właśnie ręce w ręcznik. Spojrzał na 

swojego pracodawcę, po czym natychmiast pobiegł do drzwi, 

po drodze chwytając muszkiet. 

Padł jeden strzał. Krzyknął jeden mężczyzna. Upadło 

jedno ciało. 

Sullivan, nie czekając na to, co się stanie, przywarł do 

ogromnego panelu sterującego pełnego przekładni, dźwigni, 

gałek i przycisków. Wszystko było ustawione prawidłowo. 

Tylko delikatnie pchnięcie tu, jeden ruch tam. I gotowe. 

Docisnął dźwignię do oporu. 

Padł drugi strzał. Nie krzyknął nikt. Sullivan osunął się 

na ziemię. 

Podniósł wzrok. Oddychał ciężko, wzrok nie działał jak 

powinien, obraz się zamazywał. 

– Kim jesteś? – powtarzał. – Kim jesteś? Pokaż się. 

Krew skapywała na podłogę ciemnymi, gęstymi kroplami. 

Kobieta podeszła do rannego i pochyliła się nad nim, 

zbliżając swoją twarz do jego. 

– Luiza? – profesor wytrzeszczył oczy, widząc swoją 

prywatną kurtyzanę, barmankę z baru, który uwielbiał, ciało, 

które wielbił, serce, które ubóstwiał. – To ty? Ty? Jak... 

Dlaczego? 

Pytania obijały się wewnątrz głowy, wychodząc jako 

zmieszana, bezkształtna paplanina podobna do dziecięcego 

gaworzenia. Sullivan był w szoku – ranny, kompletnie 

zaskoczony i upokorzony. A do tego przerażony. 

Luiza doskoczyła do aparatury i zaczęła przekręcać gałki, 

dusić przyciski, potrząsała przy tym głową, klęła i uderzała 

pięścią o płytę maszyny. 

PROZA POEZJA 

– Jak to wyłączyć? Jak? – rzuciła wściekle, podchodząc 

do profesora. Chwyciła go za kołnierz i pociągnęła w górę. 

Naukowiec poczuł ból w plecach i lewej ręce. Jednocześnie 

ogarnęła go euforia i wesołość. Adrenalina pompowana w 

żyły zaczynała dawać o sobie znać. Mężczyzna charknął i 

splunął na podłogę gęstą plwociną. 

– Nie da się. Już nie. Maszyna automatycznie dokończy 

– wysyczał. Chwycił się sprawną ręką poręczy z boku 

metalowych skrzyń mieszczących w trzewiach trzeszczące 

mechanizmy. Rzucił kobiecie wyzywające spojrzenie. – Kim 

tak naprawdę jesteś? 

Skrzywiła się z niesmakiem i wstała. Podarowała mu 

silne kopnięcie w klatkę piersiową. Mężczyzna wyłożył się na 

ziemi, ból dostał się pod czaszkę, wypalił oczy, wydłubał z 

głowy świadomość. 

Sulivan zemdlał. 

Kobieta rozejrzała się po wnętrzu laboratorium. Wysoki 

sufit zdobiły gotyckie gwiaździste stropy, kolumny 

podtrzymywały wysoki dach. Tylna część pomieszczenia była 

zaokrąglona. Luiza poczuła, że opada jej szczęka. 

– Tu kiedyś był kościół – mruknęła do siebie. Spojrzała 

na nieprzytomnego Sullivana leżącego na kamiennej 

posadzce. – Nie wystarczyło ci kalania ciała, musiałeś 

jeszcze zbezcześcić świętość i duszę? 

Do sali wszedł wysoki mężczyzna o długich czarnych 

włosach spiętych w kucyk. Miał na sobie białą koszulę 

poplamioną krwią. Luiza rzuciła mu pytanie: 

– Czego się dowiedziałeś? 

Pokręcił głową. 

– Niewiele. Stary dobry Patsy nie był skory do rozmów. 

Nawet kiedy wsadziłem mu palec w oko, nie puścił pary z 

gęby. Nie krzyknął. 

Cmoknęła ustami z uznaniem. 

– Wiedziałam, że twardy z niego jegomość, ale nie, że aż 

tak. 

Mężczyzna podszedł bliżej, pogładził martwe ciało na 

stole. 

– Widzę, że panujesz nad sytuacją. Wszystko wyłączyłaś? 

Luiza opuściła wzrok. 

– Ja... ja nie mogłam... Ja... 

Chwycił jej podbródek i brutalnie zmusił do podniesienia 

głowy. 

– Pytałem-czy-wszystko-wyłączyłaś – wycedził słowa 

ciągiem przez zaciśnięte zęby. Nie był głupi, wściekłość 

pojawiła się w jego głowie szybciej, niż grom biegnie za 

błyskawicą. 

– Nie. Nie mogłam. On to tak zaprojektował, że procesu 

nie da się zatrzymać. To znaczy, może się da, ale ja nie 

COŚ NA PROGU 103

PROZA POEZJA 

umiem. Nie powiedział mi, mimo tortur. 

Odepchnął ją na bok. Kobieta zatoczyła się i wpadła na 

deskę kreślarską, zrzucając na podłogę ołówki, przyrządy do 

rysowania i stertę papierów. 

– Nie wiedziałam! – krzyknęła, nie odwracając się. 

– Milcz – rzekł mężczyzna i zbliżył się do Sullivana. – 

Obudzisz mi go. Słyszysz ten dźwięk? Aparatura łapie coraz 

więcej mocy. Buczy. Za chwilę uzyska pełną moc. - Stuknął 

palcem w jeden ze wskaźników przytwierdzonych do panelu 

sterującego. – Zamazał wartości, ale strzałka przesuwa się w 

prawo. Spodziewał się tego? 

Kobieta odparła, klękając przy profesorze i biorąc jego 

głowę na kolana. 

– Na pewno nie. Nie mógł. Nie miał jak. 

Przywaliła mu pięścią w krocze. 

Profesor zbudził się natychmiast. 

– Milcz i słuchaj – rzekł napastnik, kucając przy profesorze. 

– Nazywam się Charles Brandenbury. Jestem kardynałem 

Kościoła Ponownego Zjednoczenia. Zapewne słyszałeś o 

naszym zgromadzeniu. Pilnujemy, by żmije takie jak ty nie 

kalały świętego ludzkiego ciała obrzydliwą działalnością 

jak ta. Mieliśmy na ciebie oko od dawna, gdy tylko zacząłeś 

przeszczepiać organy i zastępować zużyte części ciała 

metalem i mechanizmami. Mimo to byłeś daleko na liście 

obiektów do wymazania z ludzkiej pamięci. Kiedy jednak 

dowiedzieliśmy się, że chcesz dokonać tej potworności... 

awansowałeś. Więc oto jestem ja i moja podopieczna. – 

Wskazał ręką na Luizę. Profesor rzucił jej spojrzenie pełne 

wyrzutu. Wciąż trzymając jego głowę, napluła naukowcowi w 

twarz. Brandenbury kontynuował: – Rozumiem, że nie jesteś 

aż tak głupi, na jakiego pozujesz. Wziąłeś pod uwagę, że ktoś 

będzie chciał cię powstrzymać, przygotowałeś sekwencję 

samodzielnego działania. Wykorzystałeś pewnie jakąś prostą 

maszynę liczącą, by być pewnym, że wykona twoje polecenia 

bardzo dokładnie. Po co polegać na ludziach, prawda? Nie 

odpowiadaj, to nie było pytanie. Pytanie będzie teraz. I albo 

natychmiast mi na nie odpowiesz, albo twój pedalski trup 

zawiśnie na żyrandolu, a dupodajne ścierwo, które próbujesz 

ożywić, spłonie na stosie. Jak-to-wyłączyć? 

Profesor zbladł na twarzy, pot ściekał mu z czoła. Lewa 

ręka drżała konwulsyjnie, ubranie plamiło się ciemną krwią. 

Przełknął ślinę i zwilżył wargi. 

– W tym rzecz... – podjął i urwał. Zamknął oczy, 

przygotowując się na cios zniecierpliwionego religijnego 

fanatyka. Nic takiego jednak nie nastąpiło. Mężczyzna czekał, 

aż profesor wyrzuci z siebie to, co ma do powiedzenia. 

Postanowił więc mówić dalej: – W tym rzecz, że nie da się. 

Nie mogłem ryzykować. On musi żyć. 

– Zdajesz sobie sprawę z tego, jak strasznie obrażasz 

boga? – krzyknęła Luiza marszcząc czoło i nos. Przypominała 

w tej chwili wściekłego psa, który za chwilę miał odgryźć 

nogę swojej ofierze. 

Maszyna zaczęła donośnie brzęczeć, w kotłach gotował 

się gęsty żel dostarczany do wnętrza ciała przez gumowe 

przewody. Urządzenia tego typu były dosyć delikatne, 

napastnicy jednak zdawali się o tym nie wiedzieć. Profesor 

nie miał zamiaru wyprowadzać ich z błędu. Gdy Brandenbury 

wyciągnął nóż i zbliżył się do przewodów transportujących 

gęste życiodajne płyny do martwego ciała, Sullivan wydusił 

z siebie donośny głos: 

– To nic nie da! Żel jest już w ciele, wystarczyłoby go na 

kilka osób! 

Miał nadzieję, że fanatyk mu uwierzy, jeśli bowiem 

przeciąłby teraz przewód, Leon mógłby najzwyczajniej 

w świecie spłonąć od nadmiaru napięcia elektrycznego. 

Żel wypełniał jego ciało, nie tylko doprowadzając do jego 

tkanek substancje odżywcze i tlen, ale także chroniąc organy, 

nerwy i mechaniczne części wprowadzone do ustroju. Gdyby 

wysokie napięcie ożywiło serce, które z kolei uruchomiłoby 

łańcuch życia, zostałoby wyprowadzone na zewnątrz przez te 

izolowane pręty do słojów, a następnie przedostałoby się do 

ziemi wbitymi w środek odprowadzaczami sięgającymi przez 

katakumby aż do zimnej gleby. 

Brandenbury skrzywił się. Odwrócił się w stronę 

naukowca. 

– Skoro te przewody są zupełnie nieważne, to dlaczego 

tak bardzo ci na nich zależy? 

Nie uwierzył. 

Powietrze zgęstniało. Ostatnie promienie słońca znikały 

właśnie za horyzontem, cienie wydłużyły się niemiłosiernie, 

a niebo pokryło się tęczą kolorów niknącą za przepastną 

ciemnością ciągnącą się za chmurą wieczorną. Gdzieś w 

oddali połyskiwały zorze księżycowe. 

Wnętrze okrywał półmrok, coraz bardziej zawistny 

o ostatnie promienie światła. Kradł jasność, połykał ją 

i przeżuwał, nie dając nic w zamian. Ale laboratorium 

zaczynało błyszczeć jak oczy nastolatka na widok ponętnych 

kształtów dojrzałej kobiety. 

Brandenbury rzucił się w kierunku przewodów, gdy tylko 

zrozumiał, że właśnie nastąpił ten właściwy moment. 

Kosmiczna energia wywołała potężne wyładowanie 

między nagrzaną jak piec jonosferą a zimnym gruntem ziemi 

– oraz naładowanymi odwrotnie piorunołapaczami. Czysta 

energia spłynęła prosto z nieba wolnego od burzy i wniknęła 

w aparaturę profesora Sama Sullivana. 

To działo się w pierwszym ułamku sekundy. 

W drugim komnata rozświetliła się białym blaskiem 

przechodzącym stopniowo w żółć, czerwień i fiolet. Huk 

ogłuszył znajdujących się w środku. Brandenbury zdołał 

doskoczyć do jednej z gumowych rur, gdy siła nieokiełznanej 

natury odrzuciła go w tył. Przefrunął ponad machinami 

profesora i wyrżnął o ceglany mur, zostawiając na nim 

104 COŚ NA PROGU

krwawy ślad. Sullivan popłynął po posadzce, jakby boski 

palec pchnął go od niechcenia. Poczuł na nogach gorąco, a 

po chwili zobaczył, że jego nogawki ciemnieją i zaczynają się 

palić. Mimo bólu zaczął je ściągać i odrzucił na bok. Luizy 

nigdzie nie widział, zupełnie jakby wyparowała. 

Martwe ciało na stole podskoczyło i krzyknęło 

przeraźliwie. 

Napięcie nie przeszło w całości żelem do zbiorników. 

Jego część wyładowała złość na aparaturze, wzniecając pożar 

i paląc pulpit sterowniczy. Inna z kolei przeskoczyła między 

metalowymi skrzyniami i cudem minęła profesora, kierując 

się w stronę klatek dla szczurów doświadczalnych. Wszystkie 

stanęły w ogniu, a klatki podskoczyły niczym targnięte 

podmuchem huraganu. 

Obolały mężczyzna przewrócił się na plecy. Nie miał siły 

wstać. Upływ krwi strasznie go osłabił. Nie mógł jednak 

zetrzeć z twarzy uśmiechu. Czekał, co będzie dalej. 

Usłyszał jęki i agresywne ruchy, rozrywanie przewodów, 

wyciąganie igieł. Basowe pomruki. Agresywne warknięcia. 

Potem ciężkie kroki gołych stóp po posadzce. I silne dłonie 

chwytające go za boki twarzy. Wciąż nie widział za dobrze, ale 

ten dotyk... Ten dotyk... 

– Czy to ty? Leon? To ty? Żyjesz? Skurwysynu, naprawdę 

żyjesz! 

Odpowiedział mu jęk i dziki, zwierzęcy ryk. 

Ożywione ciało uchwyciło głowę profesora mocniej i 

ścisnęło w instynktownym ruchu. Profesor zakwiczał, gdy 

jego mózg zaczął wylewać się przez nos i uszy. Ciało cisnęło 

dalej, aż czaszka pękła jak skorupka jajka, a jej zawartość 

trysnęła we wszystkich kierunkach. 

Mężczyzna wstał i popatrzył na swoje dłonie. Zimne. 

Obce. Zszyte z dziwnych części. Poczerwieniałe od napięcia, 

pomarszczone od życiodajnego żelu. Dotknął nimi twarzy, 

piersi, brzucha, genitaliów. Trząsł się, ale nie z zimna. Miał 

wrażenie, że jego ciało za chwilę rozpadnie się na kawałki, 

że zwymiotuje trzewiami i wysra jelita. Nie mógł tego znieść. 

Zaczął się miotać i bić wszystko, co wpadło mu pod rękę. 

Niszczył stanowiska laboratoryjne, rzucał przedmiotami, 

łamał meble. W końcu przywarł do ściany i zaczął bić głową 

o mur, przeraźliwie jęcząc i krzycząc. 

Aż poczuł na plecach delikatny dotyk kobiecej dłoni. 

Odwrócił się instynktownie i zmierzył ją wzrokiem. 

Trzymała w rękach lustro. Mógł więc się obejrzeć. 

Był potworny i piękny jednocześnie. Symetryczny, 

wielokolorowy, pozbawiony jakiegokolwiek owłosienia. Miał 

rozbudowane mięśnie, mechaniczne układy wspomagające i 

wzmocnione ścięgna. Na swój sposób musiał być wspaniały. 

Uderzył w lustro, które wysunęło się z rąk kobiety i 

poleciało na przeciwległą ścianę. Ruszył w jej kierunku, 

zaciskając zęby. 

– Słyszysz mnie, prawda? 

PROZA POEZJA 

Nie zatrzymał się. Luiza cofała się przed nim i wciąż 

mówiła: 

– Skoro bóg dopuścił do tego, byś powstał, musiał mieć 

w tym cel. Charles by tego nie zrozumiał, ale ja rozumiem. 

Wiesz? Widzę w tobie boga. Widzę jego siłę i moc. To on cię 

ożywił, nie ten butny naukowiec. To on... To on... To... 

Chwycił ją mocno pod pachami. Wyczuł wystający pod 

skórą przedmiot i to go powstrzymało przed zgnieceniem 

kobiety. 

– Tak – rzekła. – To obce ciało, z którym od dawna żyję. – 

Dotknęła palcem opaski na oku. – To też straciłam. 

Mężczyzna przekrzywił głowę i... uśmiechnął się. 

– Tak – rzekła Luiza. – Jesteś bożym dzieckiem. Pozwól 

mi. Poprowadzę cię. Będziesz działał w imię boże. Pokażę 

ci prawdę. 

Leon nic na to nie odpowiedział, tylko chwycił ją mocniej 

i począł macać wypustkę kryjącą w sobie odłamek metalu. 

Następnie paznokciem rozciął jej skórę i chwycił za szrapnel. 

Kobieta ryknęła z bólu, ale nie wypuścił jej. Nie zwracał 

też uwagi na jej ręce. Próbowała go odepchnąć, podrapać, 

kopała nogami. 

Nie puścił. 

Wyrwał z jej ciała odłamek. Padła na ziemię, z jej boku 

wytrysnęła fontanna krwi. Nie ruszała się. 

Obejrzał z zaciekawieniem metal obrośnięty ciałem. Był 

postrzępiony, krwisty i ostry. I w gruncie rzeczy nudny. 

Odrzucił go na bok. 

Ciało powoli przestawało mu przeszkadzać. Stawało 

się jego częścią. Podszedł do okna i spojrzał na miasto 

zatopione w nocnym spokoju. Pobliskie domy mówiły do 

niego ciepłym światłem bijącym z wnętrz. Zauważył cienie 

ludzkich sylwetek. Poczuł ciekawość. Czy wewnątrz jest 

więcej miękkich istot? Postanowił sprawdzić, czy któraś z 

nich może być twardsza. 

Gdy Leon opuścił laboratorium, Luiza jęknęła i chwyciła 

leżącą obok szmatę, by zamknąć krwawiącą ranę. Dobrze, 

że w tajemnicy przed Kościołem pozwoliła sobie wszczepić 

zapasowe tętnice i mechaniczne zamknięcie wokół szrapnela 

wbitego w ciało. W ten sposób usprawniła się, jednocześnie 

nie zdradzając nic przed fanatykami, do których przystała. 

Sięgnęła do rany i drżącą ręką pociągnęła za niewielką 

zasuwkę. Biologiczne zastawki zaskoczyły i domknęły 

uszkodzone naczynia. Przewróciła się na plecy i roześmiała 

na głos. 

Ogień powoli trawił resztki pulpitu i przeżuwał drewniany 

stół. 

COŚ NA PROGU 105

PROZA POEZJA 

Proszę... proszę o chwilę ciszy. Jeżeli można, 

chciałbym zabrać głos w tej sprawie. Wszystko 

zaczyna nam się wymykać spod kontroli. 

Pozwólcie, że uporządkuję fakty. Może i zabrzmię 

osobliwie, może i pomyślicie, że macie do czynienia 

z wariatem, ale prawda musi zostać wyjawiona. 

To zaczęło się dwanaście lata temu, tuż po 

tym, jak przedterminowo zwolniono Franka 

z frontu. Wojna koreańska odcisnęła na nim 

ogromne piętno. Jak sami wiecie, dzień, w którym 

go odwołali, był trzecim dniem nieustannej 

walki. Ciągłego bombardowania, ciągłej wojny 

pozycyjnej. Śmierci dziesiątek tysięcy istnień, 

latających kończyn i jezior krwi. Na początku 

zauważyłem jego niepokojący wzrok. Wiotki, 

pusty, nieobecny i jakby nieprzystający do tego 

świata. Fachowcy nazywają to wytrzeszczem 

tysiąca jardów. 

Stosy mądrych słów, syndromów i zespołów, 

diagnoz i prognoz wylewały się z ust psychiatrów. 

Ale nic nie było w stanie przywrócić mi Franka. 

Kiedy mówiłem do niego, kiedy pytałem o 

cokolwiek, patrzył tylko w dal. Bezkresną 

przestrzeń. Zawieszał wzrok tuż za horyzontem. 

Zmęczenie i ogromny stres wywołały u niego 

kryzys psychiczny przekraczający ludzkie 

możliwości. 

To było właśnie wtedy. Nie mogłem tego 

znieść. Zrobiłem to, co należało. Zrobiłem to na 

własną rękę. 

*** 

Ciemna sala przydrożnego baru od godziny 

zapełniała się piątkową klientelą. Spragnione 

gardła najpierw zalewane były piwem, by 



WYTRZESZCZ 

TYSIĄCA JARDÓW 

Ilustracja: Tom Lea - „Thousand-yard stare” 

potem narzekając, relacjonując i wspominając, 

znowu wyschnąć. Gdzieniegdzie przemykały 

pijane osoby, próbujące nieudolnie nadążyć za 

tempem dynamicznej muzyki. Wśród wszystkich 

rozbieganych, których twarze wykrzywiały się w 

uśmiechu, i tych, którzy posępnie patrzyli przed 

siebie i wzdychali do szklanek, siedział Frank. Od 

godziny wpatrywał się w rząd alkoholi za barem. 

Czasem tylko robił krótkie przerwy, by zamówić 

kolejny kufel. 

Barman kątem oka obserwował pooraną 

zmarszczkami twarz Franka, przesłoniętą 

kapeluszem z szerokim rondem, którego nigdy nie 

zdejmował. Pałał do niego intuicyjną sympatią, 

jaką na ślepo obdarza się nieznane osoby, ufając 

im, że przy bliższym poznaniu okażą się takimi, 

jak zakładaliśmy. 

– Patrz pan, takiemu to się powodzi – 

powiedział, kierując zazdrosny wzrok na parkiet. – 

Taki to nawet kroków nie musi umieć. Przychodzi 

tu, stawia dwa drinki, zakręci trzy razy i cały lokal 

jego. Nikt teraz nie docenia barmanów. Ale... – 

nabrał powietrza, by coś powiedzieć, ale machnął 

ręką na Franka, gdy zobaczył, że ten nie zwraca 

na niego uwagi. Odwrócił się i wzdychając, zaczął 

wycierać kufle. 

Parkiet zdominowany był przez mężczyznę 

otoczonego wianuszkiem kobiet, które z uporem 

wiły się wokół niego. Z każdym kolejnym 

obrotem wylewała mu się część alkoholu z drinka 

trzymanego w ręce. W tym podrygiwaniu, wśród 

kobiet nachalnie roszczących sobie prawo do 

wdzięku i piękna, głośno wykrzykiwał tandetne 

hasła, na dźwięk których wianuszek wybuchał 

wymuszonym śmiechem. Po paru piosenkach, z 

których jedna była szybsza od drugiej, gdy ciało

zrobiło się mokre i lepkie, a pożądanie wzięło 

górę nad rozumem, zaczął adorować jedną z 

nich, nie najbrzydszą i łaskawie obdarzoną przez 

naturę. Pozostałe próbowały jeszcze coś zdziałać, 

ale po kilku minutach zdały sobie sprawę z powagi 

sytuacji i udając, że wszystko przebiega zgodnie z 

planem, oddaliły się jedna po drugiej, zostawiając 

dwójkę samym sobie. 

– Chyba nikt z nas nie będzie narzekać, jeżeli 

cię stąd zabiorę? – Popatrzył na nią mętnym 

od alkoholu wzrokiem i skierował rękę niżej, 

zaczynając powoli zaznajamiać się z tylnymi 

kieszeniami. Dziewczyna położyła mu rękę na 

klatce piersiowej i zaczęła go delikatnie gładzić. 

– Nie... Ale zróbmy to teraz. Tam – powiedziała, 

lekko odchylając głowę w stronę łazienki. Patrzyła 

mu prosto w oczy i czekała, aż skieruje na nią 

wzrok, przygryzając usta. Uśmiechnął się i pokiwał 

z zadowoleniem głową. Dziewczyna złapała go za 

rękę i zaczęła prowadzić na tyły lokalu. Jej smukłe 

nogi nadawały jej ruchom wyjątkowej lekkości, co 

mocno uskrzydlało pewną część jego ciała. Nie 

mógł myśleć o niczym innym. Przechodząc, wsadził 

komuś drinka w rękę i poklepał go po ramieniu. 

Gdy wkroczyli do łazienki, ujął ją w ramiona 

i nie odrywał się od jej ust, ściskając ją mocniej, 

niż powinien. Próbowała się oswobodzić, ale język 

mężczyzny nie chciał opuścić jej ust. Błądząc ręką, 

otworzył drzwi kabiny i wepchnął ją. Zatrzymała 

się na ścianie, obijając sobie rękę i zaczęła 

chichotać. Wymruczała kilka słów i zawiesiła się 

mu na szyi, pozwalając rozbieganym dłoniom 

dotykać swojego ciała. 

Zaczął niemrawo, ale z każdą sekundą działał 

coraz śmielej. W jednej chwili wpatrywał się 

z obsesją w jej piersi, w drugiej miał je już w 

ręce. Kobieta zaczęła nieśmiało protestować, ale 

widziała, że nic do niego nie dociera. Zaczęła 

się niepokoić, gdy wydawał z siebie całą gamę 

urywanych dźwięków, sapnięć, kaszlnięć, 

chrapliwych oddechów. 

– Spokojnie! Mamy czas... – powiedziała i 

próbowała się poderwać, ale ręka mężczyzny 

wystrzeliła jak z procy, zasłaniając jej usta. 

Popatrzyła na niego i zaczęła kręcić głową, ale 

ten nie zwracał na nią uwagi. Szarpnął ją za włosy 

i okręcił tak, że stała tyłem do niego. Złapał ją 

mocno za szyję i uderzył po głowie. Kobieta 

krzyknęła. 

PROZA POEZJA 

– Tak właśnie lubię! – wycharczał mężczyzna 

przez zaciśnięte zęby, odgiął jej głowę i napluł 

na twarz. Przez chwilę delektował się widokiem 

upodlonej kobiety. Później jego wzrok znów 

zmętniał, a jego ciało przybrało monotonię 

posuwistych ruchów. Wykonał serię bolesnych 

pchnięć, za każdym razem mocniej szarpiąc za 

włosy kobiety, i upajał się jej krzykami. Z kącika 

ust leciała mu ślina. Nagle w kakofonię dźwięków 

wdarło się pukanie do kabiny. 

– Zajęte, kurwa! – krzyknął, wytarł czoło z 

potu i skupił się na zaspokajaniu siebie. Ponownie 

rozległo się pukanie. Czuł, jak agresja zaczyna 

przepełniać jego ciało. Zacisnął zęby, gdy poczuł, 

że narzędzie jego satysfakcji nagle scherlało. 

Kobieta odwróciła głowę, spojrzała żałośnie 

spod oplutych powiek i zaczęła niespokojnie łkać. 

Postanowił odłożyć zemstę na później i skupił się na 

utrzymaniu krwi we właściwym miejscu. Z głośnym 

sykiem wciągnął zebraną w kącikach ust ślinę. 

Gdy na powrót całą kabinę wypełniły 

niepokojące dźwięki, coś zaczęło przebijać 

się przez cienkie drzwi. Mimo ogłuszającej 

muzyki mężczyźnie udało się usłyszeć chrobot 

rozcinanej sklejki. Odwrócił się i zobaczył za 

sobą nóż, który powoli przepoławiał wejście do 

kabiny. Próbował się odwrócić, lecz było tam za 

mało miejsca. Zaczął się niespokojnie wiercić. 

Kobieta zaciskała oczy, nieświadoma czyhającego 

zagrożenia. Wyrywał się na wszystkie sposoby, ale 

kabina była na to zbyt mała. Serce biło mu coraz 

szybciej. Nóż, który rozcinał drzwi, był tuż przy 

dolnej krawędzi. Mężczyzna przeklął, po czym w 

przypływie paniki zamachnął się i płasko uderzył 

kobietę w twarz. Otworzyła oczy, dopiero gdy 

usłyszała głośny huk. 

W drzwiach ukazał się wysoki, ubrany w 

prochowiec starszy mężczyzna z opuszczonym 

na czoło kapeluszem z szerokim rondem. Stał tak 

przez chwilę ze swobodnie zwisającymi rękoma i 

penetrował błędnym wzrokiem wnętrze kabiny. 

Za nim leżały wyrwane drzwi, które zatrzymały 

się dopiero na ścianie. Przekrzywił głowę, kierując 

wzrok na kobietę, która teraz biła pięściami w 

swojego oprawcę i próbowała wykopać go z 

kabiny, zajadle krzycząc. Stojący z tyłu Frank 

wyciągnął dłoń, poprawił czarną skórzaną 

rękawiczkę, nasuwając ją dalej na rękę, i złapał 

stojącego przed nim człowieka za twarz. Oczy 

COŚ NA PROGU 107

PROZA POEZJA 

jego ofiary rozwarły się szeroko, a ten wykrzywił 

się w grymasie bólu. 

– Już... nigdy... więcej... – powiedział Frank 

zachrypniętym głosem, jakby słowa przychodziły 

mu z trudem, i jednym pewnym cięciem poderżnął 

mężczyźnie gardło. Krew trysnęła dookoła i 

zaczęła spływać po ścianach. Kobieta otworzyła 

usta i krzyknęła. Próbowała nieporadnie posunąć 

się w głąb kabiny, ale ślizgała się w kałuży ze śliny 

i krwi. Gwałciciel zaczął wydawać bulgocące 

dźwięki, krztusząc się wydzieliną, która dostała się 

do układu oddechowego. Frank, zmuszając się do 

wysiłku, odrzucił jego ciało za siebie i przysunął się 

do kobiety, kładąc jej palec na ustach. Wydawało 

się jej, że oczy mężczyzny przez chwilę stały się 

takie jak u normalnego człowieka, ale zaraz potem 

znów zaszły mgłą. 

– Bezpieczna... Jesteś bezpieczna – wychrypiał, 

chowając zakrwawione ostrze do prochowca. 

*** 

sprawę z faktu, że właśnie tego dnia, w którym 

straciła życie, wyruszyła wraz z Frankiem, by 

poszukać rannych przy głównym okopie. Nie było 

ich cały dzień i nie dawali żadnego znaku. Uznano 

ich już za zaginionych, jednak Frank wrócił, 

trzymając na rękach zakrwawioną żonę. 

Prawda była jednak nieco inna. Podczas tej 

małej misji dostali się w ręce wroga. Oni... nie 

bawili się w żadne przesłuchania, wiedząc z góry, 

że to nic nie da. Związali Franka i zmusili go do 

patrzenia, jak kilkunastu brudnych, spoconych 

i agresywnych żołnierzy brutalnie gwałci jego 

żonę, jeden po drugim. Po tym wszystkim wolał 

upozorować wypadek, niż wyjawić przed dowódcą 

faktyczny rezultat misji. 

Tak, zapewne się już domyślacie. To były 

pierwsze igły, które udało mi się wyciągnąć 

z mózgu Franka. Najpierw zmusiłem go do 

przypomnienia sobie tej historii, potem kazałem 

mu ją powiedzieć. Na końcu zawsze czeka na nas 

odkupienie. A tym odkupieniem w przypadku 

Franka musiała być śmierć. Cudza śmierć. 

Wiem, ja wszystko wiem. Nazywajcie mnie, jak 

tylko chcecie. Ale zanim całkowicie przesądzicie 

o moim losie, pozwólcie, że opowiem wam coś 

jeszcze. To wszystko jest skomplikowane. Frank 

to genialny przykład na niemoc psychiatrii. Tak 

jak gąbka chłonie wodę, tak i mózg chłonie 

doświadczenia. W przypadku Franka – wojenną 

codzienność. Mózg nie jest twardym dyskiem, 

dlatego też starsze wspomnienia zacierają się, 

robiąc miejsce dla nowych. Aż w końcu został 

przekroczony punkt krytyczny – było ich na 

tyle dużo, że podświadomość nie była w stanie 

udźwignąć okrucieństwa wojny i oderwała się 

od zmysłu wzroku, który był przewodnikiem 

między nowymi informacjami a mózgiem, ich 

magazynem. Można powiedzieć, że jego umysł 

był ściśnięty, że wbite tam zostały małe igły, które 

trzeba było wyciągnąć. To właśnie było przyczyną 

problemu. Zdiagnozowałem u niego zespół stresu 

pourazowego i miałem konkretny plan na leczenie. 

Z pewnością wiecie, że Frank miał żonę, która 

pracowała w korpusie medycznym na froncie. 

Niestety, przydarzył się jej wypadek. Miała umrzeć 

w wyniku dostania się odłamka granatu w serce. 

Potwierdzi to dowódca jednostki, potwierdzą 

i sanitariusze. Nie wszyscy jednak zdają sobie 

*** 

Rogaty jak wół księżyc co rusz znikał za 

chmurami, by po chwili znowu się pojawiać. Frank 

przeszedł szybkim krokiem między ciasnymi 

uliczkami i kierował się ku jedynej otwartej stacji 

benzynowej w okolicy. Jasne światła neonów, 

na których wdzięczyły się powykrzywiane w 

najbardziej fantazyjne pozy kobiety, kontrastowały 

z mrokiem dzielnicy. Ruch był dość duży. Co 

jakiś czas przyjeżdżały taksówki i wyładowywały 

nietrzeźwych gości tuż pod drzwiami licznych 

lokali. 

– Zapraszamy. Tu znajdzie pan ładną 

dziewczynkę – powiedział mu niski, krępy 

człowiek, zagradzając drogę i próbując zaciągnąć 

do jednego z klubów. Frank próbował go 

zignorować, ale tamten był zbyt nachalny. Wziął 

Franka pod ramię i mówił dalej: 

– Wie pan, mam taką jedną, idealną dla pana, 

nazywa się Angie, nawet sobie pan sprawy nie 

zdaje, co potrafi! Nawet i mnie czasem zaskakuje, 

gibka i sprężysta, a jak dla pana dam małą zniżkę. 

No, to jak będzie? – powiedział. 

– Nie interesuje mnie to – odpowiedział Frank 

108 COŚ NA PROGU

i odepchnął od siebie młodzieńca. 

– Będzie pan żałował. „Pod Czterema 

Dwójkami” mamy najlepsze dziewczynki! 

Ze świecą takich szukać! – krzyknął facet na 

odchodne. Frank pokręcił tylko głową i ruszył 

przed siebie. Minął dwie przecznice wolnym 

krokiem, konsekwentnie unikając kontaktu z 

innymi naganiaczami. Przystanął dopiero przed 

sklepem, upewniając się, że jest otwarty. Jego 

wnętrze było aż nadto białe – dawało wrażenie 

nieprzyjemnego kontrastu z rzeczywistością na 

zewnątrz. 

Frank przejechał wzrokiem po półkach, 

szukając alkoholu pasującego do pory. Dotykał 

każdej butelki i próbował przypomnieć sobie 

bukiet, sprawdzając, czy będzie odpowiedni na 

dzisiejszy wieczór. Przechadzał się wśród półek, 

gdy usłyszał, że ktoś wchodzi do sklepu. 

– No, złotko, a teraz powiedz mi, jak dzisiejszy 

dzień? – usłyszał Frank zza pleców. 

– Niezbyt dobrze, Al. Ostatnio te młode chodzą 

po naszym terenie i zabierają nam klientów. A ja 

już nie jestem młoda – jęknęła kobieta. 

– Skarbie, jesteś najseksowniejszą mamuśką w 

całej okolicy. Wszyscy dostają spazmów na twój 

widok. Księżniczka Angie, to mówi samo za siebie 

– powiedział mężczyzna z uśmiechem. – Chyba, 

że coś przede mną ukrywasz? – Frank odwrócił 

się i zauważył, że był to ten sam człowiek, który 

próbował go zachęcić do odwiedzin jednego z 

lokali nocnych. Obok niego stała atrakcyjna, choć 

niemłoda już kobieta, ubiorem wpisująca się w 

tutejszy koloryt. 

– Al, wiesz przecież, że nic przed tobą nie 

chowam – powiedziała zblazowanym tonem, 

ciągle wypinając piersi. Frank nasunął kapelusz 

na czoło i schował się za półkami, aby móc 

obserwować sytuację. Angie sięgnęła pod czarną 

pończochę i wyjęła stamtąd zwitek banknotów, 

które wręczyła Alowi. Ten sięgnął do kieszeni po 

małą buteleczkę z białym proszkiem, otworzył i 

głośno wciągnął zawartość. Potrząsnął głową i 

odebrał od kobiety pieniądze. 

– To wszystko z dzisiaj. Al, ja już mam dość. 

Nie masz dla mnie czasu, odwiedzasz mnie tylko 

wtedy, kiedy przychodzisz po kasę, ja naprawdę 

mam już dość... – powiedziała Zaza. 

– Nigdy nie kazałem ci lubić tego, co masz 

PROZA POEZJA 

robić. – powiedział i skończył liczyć pieniądze. 

Jego twarz stężała. – A teraz oddaj resztę albo 

naprawdę się wkurwię. Od kilku miesięcy robisz 

ze mnie debila. Ty naprawdę myślisz, że jestem 

debilem. Że nigdy się nie zorientowałem. A teraz 

słuchaj mnie uważnie. – Schował pieniądze do 

kieszeni i odwrócił głowę w stronę Zazy. Złapał 

ją za gardło, przygwoździł do ściany i zacisnął 

mocno zęby. – Jeżeli jeszcze raz spróbujesz mnie 

wyruchać, ukraść kasę i pomyśleć, że trafiłaś na 

idiotę, inaczej porozmawiamy. Będzie z tobą źle. 

Nikt nie lubi takich, które mają blizny na ciele. 

Będę cię kroił tak długo, aż krew w mordzie nie 

pozwoli ci krzyczeć. A potem cię zostawię. A 

potem i tak wrócisz do mnie. Nie masz nikogo 

oprócz mnie. I tak traktujesz – wycedził przez 

zęby. Chciał kontynuować, ale nagle rozległo się 

ostrzegawcze wycie syreny. Słychać było głośne 

trzaski drzwiami od wozu i kroki, które z każdą 

chwilą stawały się coraz bardziej wyraźne. 

Al przeklął i oderwał rękę od prostytutki. 

Odsunął się od oszklonych drzwi wejściowych i 

myślał przez chwilę, oddychając głęboko. 

– Nie mogą mnie złapać. Nie mogą mnie złapać! 

Wyłaź tymi drzwiami, na ciebie nic nie mają. No 

wyłaź! – krzyknął na kobietę, a gdy ta stawiała 

opór, kopnął ją z całej siły. Zaczął uciekać. Angie, 

widząc, że nie ma szans z nim uciec, szybko 

przetrząsnęła torebkę i zaczęła wyrzucać z niej 

kapsułki z narkotykami, co chwila przerywając, 

aby rozmasować sobie gardło. Al biegł do tylnego 

wyjścia, mijając półki, i co chwila odwracał się, 

spoglądając na prostytutkę. 

Zanim policjantom udało się wejść do środka, 

już go nie było. Otworzył drzwi ewakuacyjne i 

zaczął się rozpędzać, zerkając co chwila przez 

ramię, gdy nagle poczuł silny cios w brzuch. Ból 

był nie do zniesienia, czuł, jak pod naporem siły 

pękają jego wnętrzności. Upadł ciężko na chodnik. 

Zwijał się na ziemi, żałośnie wyjąc. 

Frank stał nad alfonsem i patrzył lekko 

zamglonym wzrokiem, jakby nie zdawał sobie 

sprawy z tego, co właśnie zrobił. W jego prawej 

ręce lśnił wojskowy nóż Ka-Bar z drewnianą 

rączką, na której w równych odstępach widać było 

przecięcia. 

– Nigdy... ci tego nie... wybaczę. – Wydawało 

się, że mówienie sprawia mu lekką trudność. 

– Ja nie zapomniałem. Corran! Co zrobiłeś z 

COŚ NA PROGU 109

PROZA POEZJA 

Corranem? Gdzie jest Corran! – pochylił się 

nad alfonsem i szarpał go za marynarkę. – Ja nie 

zapomniałem! Ty... Corran! – Frank zaczął głośno 

oddychać, próbując się uspokoić. Podniósł powoli 

rękę i wbił nóż prosto w krtań mężczyzny. Kiedy 

usłyszał pierwsze charknięcia, zadał kolejny cios. 

I kolejny. Zadawał je w idealnych odstępach, 

prawie odrywając głowę od reszty ciała. Skończył 

dopiero po kilkunastu pchnięciach. Wypuścił nóż 

z ręki i zwalił się ciężko na ziemię. 

Zaczął dyszeć i przewracać się z boku na bok. 

Wymacał ręką narzędzie zbrodni i odrzucił je 

daleko przed siebie. Poczuł, jak w kąciku jego 

oczu roni się mała łza. 

nie miałem problemu. Naprawdę nazywała się 

Christine Harpenger i była nieodwzajemnioną 

miłością Franka z czasów sprzed wojny. Mimo 

że nie był w stanie tego wyrazić, czuł z nią 

podświadomie ogromną więź. 

Przygotowywałem się do tego przez kilka 

miesięcy. Wszystko inne wydawało mi się zbyt 

banalne, zbyt błahe. Stręczyciel i prostytutka to 

był strzał w dziesiątkę. I w końcu mi się udało. 

Terapia Franka miała się ku końcowi. Przestał 

mieć problemy z mówieniem, oczy w końcu stały 

się takie jak u innych ludzi. 

Ale nie wszystko było tak, jak być miało. Frank 

stał się... On... 

*** 

Tutaj naprawdę nie ma żadnego przypadku. 

Choć może się to wydawać dziwne, działania te 

były skalkulowane i wycelowane w sukces. Dwa 

najważniejsze wydarzenia w życiu Franka, które 

wstrząsnęły nim tak bardzo, że jego własny mózg 

zaczął je wypierać. Poszły w niepamięć! 

Corran był najlepszym przyjacielem Franka. 

Byli nierozłączni. Razem dorastali, razem chodzili 

do kina i razem podrywali dziewczyny, kiedy już 

pojęli, że między płciami są większe różnice niż 

tylko sukienki i spodnie. To Corran namówił 

Franka na wojsko i wzięcie udziału w wojnie. 

Razem wyjechali do jednostki i razem walczyli. 

Najtrudniejszy moment bitwy przypadł wtedy, 

gdy obaj byli na pierwszej linii frontu. Sytuacja 

była beznadziejna, generałowie dali sygnał do 

odwrotu, ale sierżanci widzieli, że nagle zdobywają 

przewagę, i wydali nieprzepisowy rozkaz ataku, 

który okazał się totalnym fiaskiem. 

To wtedy zginął Corran. Frank zdążył się 

tylko doczołgać do niego i przesunąć jego ciało 

za przeszkodę, aby nie leżało na linii strzału. 

Corran skonał przez nierozsądną i szaloną decyzję 

swojego przełożonego. 

Nietrudno było skojarzyć tę sytuację. Starałem 

się jak najwierniej oddać realia tamtego zdarzenia. 

Miałem z tym duże problemy, zastanawiałem 

się, czy dla Franka nie będzie to zbyt naciągane. 

Udało mi się nakłonić jednego z moich pacjentów, 

którego nie stać było na kontynuowanie terapii, 

żeby udawał stręczyciela. Z doborem kobiety 

*** 

Gdy adapter skończył grać klimatyczne dźwięki 

gitary, a czyste powietrze zza okna zaczynało 

przerzedzać gęstą zawiesinę dymu fajkowego tak 

przyjemnie nęcącego zmysł powonienia, Frank 

wstał z fotela. Popatrzył w lustro, zrobił kilka 

min, poprawiając włosy, i doszedł do wniosku, że 

nie wygląda źle jak na swój wiek. Zacmokał kilka 

razy, otworzył szeroko usta i powiedział, szeroko 

rozwierając żuchwę: 

– Nazywam się... Frank Wierbols... Wiercho... – 

Potrząsnął głową z niesmakiem. Nabrał powietrza 

i spróbował jeszcze raz: – Nazywam się Frank 

Wiercholsky. Jestem... Jestem znowu kimś. – 

Zastygł przez chwilę przed lustrem, wpatrując 

się w swoje oblicze. Wiedział już wszystko, co 

było niezbędne. Teraz pozostawała już tylko 

ostateczność. Nie było wiele czasu. 

Z szafy wyjął duży parasol z parą skrzydeł na 

rzeźbionej rączce, popatrzył na niego i pokiwał 

głową. Nasunął kapelusz na czoło i wyszedł z 

domu. Jego ciężkie staromodne buty rozlewały 

zebraną w kałużach wodę, a stukotem parasola, 

który służył mu za laskę, wygrywał jednostajny 

rytm. Szedł przed siebie, spoglądając w dół i 

słuchając ostrych dźwięków grzmotów. Patrzył 

czasem na boki, widział rozpadające się kamienice 

o licznych śladach od kul, przechodził przez 

zakazane miejsca, w których smród rozkładających 

się ciał przykrytych spleśniałymi workami na 

śmieci był powszedniością, z każdym krokiem 

słyszał coraz więcej pijackich kłótni. Lecz nie to 

110 COŚ NA PROGU

yło teraz najważniejsze. Frank wiedział, że musi 

podołać zadaniu. 

Krople deszczu zaczęły spływać mu z 

ronda kapelusza. Zatrzymał się i strząsnął je 

jednym ruchem ręki. Wtedy też zauważył coś, 

co wzbudziło jego zainteresowanie. Najpierw 

usłyszał jęk ciężkich stalowych drzwi i zobaczył, 

jak wychodzi z nich dwóch tęgich mężczyzn. 

Pomiędzy nimi wisiało bezwładne ciało. Jeden 

z nich trzymał nogi, a drugi ręce. Odeszli z nim 

kawałek od drzwi, po czym rozbujali je i rzucili na 

stertę śmieci. Popatrzyli tylko chwilę, czy się nie 

rusza, i bez słowa wrócili z powrotem. 

Gdy Frank podszedł w tamto miejsce, usłyszał 

przygłuszoną ostrą elektroniczną muzykę. Zbliżył 

się ostrożnie do ciała. Najpierw trącił je butem, 

a gdy upewnił się, że jest całkowicie bez czucia, 

zniżył się i sprawdził puls. „Jest martwy”. Nałożył 

na ręce skórzane rękawiczki, po czym odsłonił 

przedramię mężczyzny. „Jezu”. Jego ramię nosiło 

ślady kilkunastu wkłuć. Tuż pod nadgarstkiem 

ręka zaczynała sinieć. Palce były niekompletne, 

miejscami jakby wyżarte kwasem, można było 

dostrzec biel kości. 

Frank ostrożnie odłożył rękę mężczyzny, tak 

aby przypadkiem żadna z jej części nie odpadła 

– i wstał. Wytarł rękawice o poły swojego 

płaszcza i ruszył przed siebie. Obszedł budynek 

wokoło, szukając wejścia; nasłuchiwał, z którego 

miejsca muzyka stanie się głośniejsza. Aż w 

końcu dostrzegł zaniedbane metalowe drzwi, 

które obżerała korozja. Gdy je otworzył, poczuł 

ogłuszający jednostajny ryk muzyki. Czuł niskie, 

basowe tony w klatce piersiowej. Ochroniarze 

stojący za drzwiami zbadali go wzrokiem, ale 

go nie zatrzymali. Gdy przeszedł przez ciasny 

korytarz, na ścianach którego wisiały nadpalone 

zdjęcia z erotycznych magazynów, ujrzał kilkuset 

ludzi stłoczonych przy parkiecie. Drażniące 

światło stroboskopu oświetlało wszystko tak, że 

Frank zaczął czuć się ospały. Zdawało mu się, 

że obserwuje wszystko w spowolnionym tempie. 

Z góry zaczęły nieregularnie błyskać różowe i 

czerwone światła. Frank nie był w stanie odróżnić 

jednej piosenki od drugiej ani wyłapać momentu, 

w którym się zmieniały. Stał skonfundowany 

przez chwilę, aż poczuł, że treść żołądka zaczyna 

przechodzić mu do gardła. Ruszył więc przed 

siebie, próbując przecisnąć się przez zbitą grupę 

PROZA POEZJA 

ludzi, których ciała skoncentrowane były na 

utrzymaniu rytmu. Nikt go nie zauważał. 

W dalszej części pomieszczenia zaczynał się 

korytarz z wieloma drzwiami bez klamek. Frank 

zaczął je niepostrzeżenie badać, lecz ktoś mu 

przeszkodził. Gdy odwrócił się za siebie, dojrzał 

jednego z wykidajłów, który zawołał go do siebie 

ruchem ręki. Otworzył kluczem jedne z drzwi i 

za nie przeszedł. Frank podążył jego śladem. 

Zamknął za sobą drzwi. Muzyka przycichła. 

– Czego potrzeba, dziadku? – spytał mężczyzna, 

składając ręce na piersi i wypinając brzuch. 

– Potrzeba mi... Potrzeba mi czegoś dobrego – 

odparł Frank i nasunął na głowę kapelusz. 

– Futro czy coś lepszego? Mamy jeszcze E – 

powiedział wykidajło, uśmiechając się pod nosem. 

– Jakie E? – spytał Frank niespokojnie. Czuł 

przenikliwy pisk w uszach, przez który gorzej 

słyszał. 

– Ecstasy, dziadku. Ale po tym pęknie ci serce. 

– Mężczyzna popatrzył ukradkiem na drzwi. 

Frank poczuł niepokój. Kilka sekund zajęło 

mu przyswojenie informacji. „Będzie gorąco”. 

Skinął głową do mężczyzny i sięgnął za płaszcz 

pod pretekstem wyjęcia pieniędzy. Naprężył 

nogi do skoku i rzucił się do przodu, wyciągając 

nóż w locie. Zaskoczony ochroniarz zamarł w 

bezruchu i ostatnim przebłyskiem świadomości 

zarejestrował, jak Frank wbija ostrze w jego krtań 

i przesuwa nim w lewo, tworząc sporą wyrwę w 

szyi, przez którą obficie zaczęła wylewać się krew. 

Gdy tylko Frank wyjął nóż, w drzwiach pojawił się 

kolejny przeciwnik. 

Frank nie zastanawiał się długo. Cofnął się 

i lewą ręką wymacał stojący na stoliku wazon. 

Mężczyzna zatrzasnął drzwi i ruszył na Franka. 

Nie zdołał uchylić się przed lecącym wazonem, 

który rozbił mu się na głowie. Krew zaczęła lecieć 

mu do oczu i gdy chciał ją wytrzeć, poczuł impuls 

palącego bólu. Gdy otworzył oczy, zobaczył, 

że Frank wbił mu nóż tuż obok szyi, pod 

obojczykiem. Nie był w stanie zrobić żadnego 

ruchu. Frank wbił łokieć w jego krtań i wyjął 

ostrze. Poprawił dwoma ciosami w szyję i obalił 

go na ziemię. 

Schylił się do ciała pierwszego zmarłego, które 

leżało teraz w obfitej kałuży krwi, i wyjął mu z 

kieszeni klucze. „Teraz. Będzie dobrze”. Wystawił 

COŚ NA PROGU 111

PROZA POEZJA 

głowę za drzwi i upewnił się, że nikt nie idzie. 

Zamknął drzwi na klucz i podszedł do kolejnych. 

Otworzył je po cichu i wślizgnął się do środka. 

Omiótł wzrokiem pokój i stanął jak wryty. Na kilku 

zniszczonych łóżkach przeżartych przez pluskwy 

leżało kilkanaście osób o zapadniętych oczach i 

wyniszczonej skórze, na której gęsto ścieliły się 

czarne i czerwone ropiejące plamy. Przed nimi 

zwrócony tyłem do Franka stał chudy nerwowy 

człowiek, który mówił bełkotliwie i chaotycznie i 

trząsł się, jakby zabrakło mu porcji narkotyku. 

Frank nie zastanawiał się długo. Szybko dobył 

noża, złapał stojącego przed nim mężczyznę i 

wbił ostrze między żebra. Tamten zawył z bólu 

i próbował się miotać, ale Frank przydusił go 

mocno do podłogi. Puścił jego gardło i szybkim 

ciosem zrobił mu jeszcze jedną dziurę w plecach. 

Krew zaczęła płynąć wartką strużką. Frank czuł 

jeszcze pod palcami pojedyncze drgnięcia, które 

w chwilę później ustały. Nikt z zebranych w 

pokoju ludzi nie zareagował. Frank zauważył, że 

z kieszeni mężczyzny wysypało się kilkanaście 

woreczków strunowych wypełnionych tabletkami, 

paskami i proszkami. „Nie pomyliłem się”. 

Wstał. Popatrzył na powłóczące oczami ludzkie 

cienie. „Nie dzisiaj. Nie w tych warunkach”. 

Pokręcił głową i wyszedł, trzaskając drzwiami. W 

lewej ręce dzierżył laskę, a w prawej zakrwawiony 

nóż. Wiedział, że to jego ostatnie chwile. Poszukał 

drżącymi rękoma kluczy do kolejnego pokoju. 

Zobaczył w nim dwóch mężczyzn i dziewczynkę. 

Miała na oko dwanaście lat, leżała w wyuzdanej 

pozycji z szeroko rozchylonymi nogami. Widział, 

że dopiero zaczynały jej się rysować kształty piersi. 

Jeden z mężczyzn, chudy, o damskich rysach 

twarzy siedział na niej, podduszając ją, drugi 

zaś, nieogolony i tłusty wyżywał się językiem w 

okolicach jej łona. Gdy tylko zobaczyli, że ktoś 

przechodzi przez drzwi, szybko wstali. Jeden z 

nich wytarł brodę i gdy tylko zobaczył, kto stoi w 

drzwiach, ruszył, zamachując się pięścią. Frank stał 

przez chwilę sparaliżowany, przed oczami mając 

wizje wojennej rzeczywistości. Zanurzył się we 

wspomnieniach, a jego oczy na chwilę znów zaszły 

dziwną nieprzenikliwą mgłą, odcinając się od świata 

zewnętrznego. Serce zaczęło mu bić coraz słabiej, 

czuł, że robi mu się coraz wygodniej i przyjemniej. 

Ciepło powoli rozlewało się po jego brzuchu. 

„Nie mogę. Nie mogę znowu tego zrobić”. 

Opamiętał się, gdy cios mężczyzny doszedł celu. 

Frank usłyszał chrupnięcie i poczuł ostry ból 

żuchwy. Zamachnął się na oślep nożem i wycofał 

się do korytarza. Gdy zobaczył długie cięcie na 

brzuchu swojego przeciwnika, nabrał pewności 

siebie. Przesunął małą zapadnię na spodzie laski, z 

której wyleciał długi szpikulec do lodu. 

Grubas trzymał się za brzuch. Frank podszedł 

do niego, przytrzymał go za długie spocone włosy 

i wbił mu szpikulec w oko, który zatrzymał się 

dopiero na tylnej ścianie czaszki. Odepchnął go od 

siebie nienawistnie i zaczął iść w stronę gładkiego 

mężczyzny. Ten siedział skulony tuż obok łóżka i 

zasłaniał głowę rękoma. Frank kopnął go z całej 

siły w twarz, złapał za rękę i mocno pociągnął do 

siebie tak, żeby mieć odsłonięty brzuch. Stanął 

nad nim i kilkoma zręcznymi ruchami rozpruł 

mu brzuch. Uklęknął i dyszał przez chwilę 

niespokojnie. Gdy wstał, żeby zobaczyć, co stało 

się dziewczynce, zobaczył, że ta trzyma przed 

sobą odbezpieczony pistolet. Mimo że młoda 

wiekiem, na twarzy rysowała jej się groźna mina 

zdesperowanej kobiety. 

– Co ty zrobiłeś? Dokąd ja teraz pójdę? Co ja 

zrobię, skurwysynu?! – krzyknęła, a w kącikach 

jej oczu pojawiły się łzy. Frank starał się powoli 

wycofać. Milczał, wpatrując się w jej twarz. 

Próbował wymacać palcami futrynę, ale zanim 

udało mu się to zrobić, zobaczył, że dziewczynka 

pociąga za spust. Usłyszał wystrzał i poczuł 

potworny ból w udzie, nieporównywalny z 

niczym, czego kiedykolwiek doświadczył. 

Rzucił się na korytarz i szybko tego pożałował. 

Ból nogi zwiększył się kilkakrotnie. Ściągnął 

zębami rękawiczkę i zagryzł ją, wyjąc z bólu. Kiedy 

pierwsza fala bólu minęła, wstał i skierował się 

do tylnego wyjścia. Zostawiał za sobą posuwiste 

plamy ciemnej, tętniczej krwi. Wycieńczony, 

oparł się o drzwi, które uchyliły się pod jego 

ciężarem. Padł na ziemię. W wirującym obrazie 

rzeczywistości dojrzał tylko czerwono-niebieskie 

światła policyjne. I głośne krzyki, których 

znaczenia nie rozumiał. Później była tylko czerń. 

*** 

Na tym kończy się historia Franka. Nie mogę 

dalej za niego odpowiadać. Pięć lat studiów 

medycznych, kolejne lata specjalizacji, a nawet 

112 COŚ NA PROGU

piętnaście lat praktyki w moim własnym gabinecie 

nie dały mi tego, czego potrzebowałem. Dopiero 

działanie na własną rękę przyniosło skutki. 

Zrobiłem wszystko, co w mojej mocy, aby go 

wyleczyć. I udało mi się! Ale popełniłem jeden 

błąd. Jeden, jedyny błąd, który zaważył na całym 

eksperymencie, na latach badań i pokonywania 

trudności. Zaszczepiłem u Franka ciąg do 

morderstw, niepohamowany gniew. Udało mi się 

odizolować jego zespół stresu pourazowego, ale w 

jej miejsce... pojawiło się coś okropnego. 

– Proszę Wysokiego Sądu! – mężczyzna 

zwrócił się do ubranych w togę przedstawicieli 

Sądu Najwyższego. – Dzisiaj sprawa toczy się 

nie tylko o to, czy przekroczyłem uprawnienia, 

badając to schorzenie od środka, skupiając się 

na nim i poświęcając na nie lata pracy badawczej, 

stosując kontrowersyjną metodę. Dziś sprawa 

toczy się także o to, czy takie jednostki jak Frank, 

ze skrzywioną psychiką, zaburzoną percepcją i 

brakiem empatii są w stanie żyć w społeczeństwie! 

Nikt nie zna go tak jak ja! On nie może żyć na 

wolności! – powiedział. 

– Czy do oskarżonego Thomasa 

Wiercholsky’ego są jeszcze jakieś pytania? – 

Sędzia, nie słysząc potwierdzenia, rozpoczął 

krótką przemowę. – Nie widzę powodu i żadnego 

uzasadnienia czynów, do jakich dopuścił się 

oskarżony. Wykazał się on wyjątkową brutalnością 

i wyrachowaniem, zmuszając swojego rodzonego 

brata, Franka Wiercholsky’ego, do popełnienia aż 

trzech morderstw. Czy oskarżony chce coś dodać 

na swoją obronę? – zapytał. 

– Dwóch. Nakłoniłem Franka do dwóch 

morderstw, bo tylko tyle było potrzebne do 

całkowitego wyleczenia. Trzecie morderstwo 

zostało popełnione tylko z inicjatywy mojego 

brata. Zdarzyło się zupełnie bez mojej wiedzy. Nie 

wiecie, co robicie! On będzie zabijał! – powiedział 

Thomas, wstając z miejsca i żywo gestykulując. 

Nic jednak nie wskórał, zignorowany przez 

sędziego. Nastąpiły niezbędne sądowe procedury 

i kilka przerw. Po kilkunastu minutach wszystko 

było wiadome. 

– Podtrzymuję słowa prokuratora. Wymierzam 

karę trzech lat pozbawienia wolności dla 

oskarżonego, a pokrzywdzonego kieruję na 

leczenie do zakładu psychiatrycznego – powiedział 

sędzia, a z głębi sali posypały się gromkie oklaski. 

PROZA POEZJA 

Wszyscy mogli odetchnąć spokojnie. Wszyscy, 

poza Frankiem. 

*** 

Ubrany w białą piżamę Frank chodził od 

ściany do ściany, ciągle gestykulując i mówiąc 

do zebranych wokół niego ludzi. Znajdowali się 

w ciemnej piwnicy. Porozumiewali się między 

sobą, szepcząc, i z każdym zdaniem konspiracyjna 

atmosfera się potęgowała. Spośród nich wyróżniał 

się Frank. Tylko on mógł zachowywać się głośno. 

– Ty! Jak się nazywasz? – spytał Frank, 

wskazując palcem na jednego z nich. 

– Mówią do mnie Brodaty Smith – odpowiedział 

mężczyzna drżącym głosem. 

– Niedługo i ty, Brodaty Smith, i wy wszyscy 

stąd wyjdziecie. Ja odnalazłem drogę i wiem, jak to 

zrobić – powiedział Frank, uśmiechnął się i cofnął 

w głąb pamięci, powtarzając umiłowane słowa, 

którymi tak często obdarzał go brat. – Postaram 

się wytłumaczyć to na przykładzie. Tak jak gąbka 

chłonie wodę, tak i mózg chłonie wydarzenia. 

Wasze łepetyny nie są twardymi dyskami... Da się 

je wyczyścić, wyciągnąć igły, które was blokują 

– mówiąc to, pochylał się nad każdym z nich i 

do otwartych dłoni wsadzał każdemu nóż. Za 

przeszmuglowanie ich za mury szpitala musiał 

sporo zapłacić, ale wiedział, że będzie mu się to 

opłacało. 

– Wszystko będzie dobrze. Musicie tylko... 

Wytrzeszcz tysiąca jardów (z ang. 

thousand-yard stare) to jeden z 

symptomów zespołu stresu pourazowego. 

Jest określeniem wiotkiego, pustego i 

nieobecnego wzroku wynikającego ze 

stresu o ogromnej sile, przekraczającego 

ludzką odporność. Określenie weszło 

do powszechnego użycia dzięki 

amerykańskiemu artyście wojennemu 

Tomowi Lea, który w 1944 roku namalował 

obraz „The 2000 Yard Stare”. 

COŚ NA PROGU 113

PROZA POEZJA 

ŁUKASZ ŚMIGIEL 

Tequila: 

Liczba 

Bestii 

RYS. KATARZYNA BABIS 

FRAGMENT POWIEŚCI 

www.projekttequila.blogspot.com 

Patrzyła oczami kota, swojego zwiadowcy, przyjaciela i 

ochroniarza, a to, co widziała, wcale jej się nie podobało. 

Spóźniła się na spotkanie i wymianę z Ludźmi-Mrówkami, z 

przerażającymi Marabunta. Czuła to samo, co czuł jej kudłaty 

przyjaciel. Parzący piasek pod łapami, gorący wiatr gładzący 

futro i zapach Ludzi-Mrówek, którzy ukrywali się w pajęczynie 

korytarzy pod prerią. Marabunta wychodzili ze swego 

królestwa tylko wtedy, kiedy naprawdę musieli, strzegąc 

za wszelką cenę swoich sekretów. Dziś mieli jej uczynić 

zaszczyt, pokazać się i dokonać wymiany z Kapitanem, w 

imieniu którego tu przybyła. Pech jednak chciał, że Tequila 

nie zdołała dotrzeć w umówione miejsce i teraz zamiast niej, 

z mrówkami rozmawiała Noah, jej kochanka, a zarazem jedna 

z wielu żon Kapitana. 

Kot, którego wysłała przodem i z którym pozostawała w 

psychicznym kontakcie, wzdrygnął się nagle. Usłyszała go. 

– La famine? La disette? – zaczął po francusku, szukając 

właściwego słowa. – La faim... – Wreszcie zrozumiała: – 

Głód... 

Odzywający się w jej głowie tłumacz kocich myśli był 

mocno niedoskonały. Tequila nie miała pojęcia, na jakiej 

zasadzie to cholerstwo działa, ale zwykle działało do dupy, 

prezentując pojedyncze słowa albo wyrwane z kontekstu 

zwroty, i to na dodatek po francusku. Całe szczęście, że 

jakimś cudem rozumiała ten język. 

Z zamyślenia wyrwało ją wyraźniejsze drżenie piasku i 

przykre uczucie ssania w żołądku. Później kontakt z kotem 

się zerwał. 

Tequila zaklęła pod nosem. Spróbowała poszukać kota 

myślami, ale ten przepadł jak kamień w wodę. Ignorował ją. 

Dziewczyna jeszcze przez chwilę siedziała w pozycji lotosu, 

skryta w leju po bombie, która musiała spaść tutaj w czasie 

wojny z serpentynami – podczas ostatniego zrywu, kiedy to 

niedobitki ludzkości zdecydowały się dokonać rozpaczliwego 

ataku na okna, dziwaczne anomalie, z których wypełzały te 

mordujące ludzi obłe, wężowate potwory. Tequila zmieniła 

pozycję, wygodniej siadając na ziemi. Zamknęła oczy i 

skupiła się na odnalezieniu myśli wielkiego kota. Płynęła 

tuż nad powierzchnią pustyni, ścigając strzępki jego odczuć i 

doświadczeń, ale nigdzie go nie było. Wyczuwała natomiast 

będących wszędzie dookoła Marabunta. 

Dziewczyna miała odebrać od nich coś dla swojego 

pracodawcy, który w zamian oferował Mrówkom kilka 

skarbów z przeszłości, artefaktów, których nikt już nie potrafił 

używać ani nazwać. Noah dostarczyła je w umówione na 

miejsce, a Tequila miała zająć się ryzykowną wymianą, bo 

114 COŚ NA PROGU

jako jedna z nielicznych handlowała już niegdyś z ludźmi 

Marabunta i przeżyła. Pod jej nieobecność to jednak 

piękna Noah wzięła sprawy w swoje ręce, a to po prostu nie 

mogło się dobrze skończyć. Marabunta łatwo było urazić, a 

raz straconego zaufania Mrowiska nie dawało się odzyskać. 

Dlatego też chwilowo, nie chcąc ryzykować zbyt wczesnego 

wykrycia, Tequila zatrzymała się tuż przy granicy z ich 

terytorium. System podziemnych korytarzy zbudowanych 

przez Mrówki był jak ogromna pajęczyna. Wystarczyło, że 

jedna nitka zadrżała i cała kolonia od razu wiedziała, że 

oto pojawił się intruz. Wyglądało na to, że zaskoczenie jest 

jedną z nielicznych rzeczy, które mogłyby pomóc jej i Noah 

wydostać się z tarapatów. 

Tequila wysłała na zwiad swego kudłatego towarzysza, 

środek transportu i – jeśli było trzeba – obrońcę. Nawet ona 

sama nie wiedziała, co tak naprawdę łączy ją z potężnym 

dzikim kotem, który pewnego dnia po prostu odnalazł ją 

i od tego czasu nie odstępował jej na krok. Dość szybko 

okazało się, że Diesel – bo tak przezywały go dzieciaki z 

Los Alamos, ostatniego wolnego miasta – reagował na jej 

myśli. Ona z kolei, jeśli tylko odpowiednio się skupiła, czuła 

to co on. Łącząca ich psychiczna więź po latach przerodziła 

się w coś więcej. Stopniowo uczyli się ze sobą rozmawiać. 

Rozumieć na pewnym minimalnym poziomie pojawiające 

się w ich głowach słowa. Potrafiący zmieniać umaszczenie 

futra kot – niewidoczny dla serpentyn, które w ogóle nie 

interesowały się innymi gatunkami niż człowiek – był jej 

oczami i uszami, ale nie tylko. Ostatnio wyczuwała mocniej 

niż kiedykolwiek, że ta mająca własne zdanie na każdy temat 

rozwydrzona kupa futra bardzo ją kochała. Było to dziwne 

uczucie. Także dlatego, że Diesel był w stanie wyrazić je 

jedynie po francusku... 

Tequila jeszcze raz skupiła się na otaczającej ją prerii i 

wezwała kota. 

Tym razem dał się złapać. 

– Puis-je? – delikatnie zapytała w myślach, chcąc się 

przymilić i ukryć irytację za komplementem w jego ulubionym 

języku. 

Kot z początku zdecydowanie ją blokował i dopiero po 

chwili niechętnie otworzył swój umysł. Poczuła falę radości, 

jak u małego chłopca, który właśnie coś nabroił. Później 

radość przykrył drapieżny, bezwzględny zew krwi. Żołądek 

podszedł jej do gardła. 

PROZA POEZJA 

– Chasse, la joie, le sang doux. Polowanie, radość, 

słodka krew – powiedział kot bardzo chrapliwym głosem w 

jej głowie. 

Po chwili pozwolił jej w końcu spojrzeć na świat swoimi 

oczyma. Obraz stał się nieznośnie szeroki. Kot widział 

wszystko w czerni i bieli, dlatego krew, na którą patrzył, 

wyglądała jak kałuża lepkiej smoły. Podobne kałuże były 

wszędzie dookoła niego. Tequila poczuła także krew na 

pysku, na łapach i na języku... 

Więcej nie chciała wiedzieć. 

Zebrało jej się na wymioty. Była pewna, że krew jest 

jeszcze ciepła. Truchło, które brudziło prerię lepką smolistą 

mazią, leżało nieopodal – worek skóry, kości i flaków 

porzucony tuż obok odsłoniętego wejścia do płytkiego 

kanału, który musiał prowadzić do jednej z odnóg mrowiska. 

Zwłoki musiały należeć do jednego ze zwiadowców, 

pełniących straż na obrzeżach królestwa Marabunta. Diesel 

nie dał mu żadnych szans – dopadł go jak szczura. Jama była 

częściowo rozkopana, najwyraźniej nieszczęśnik próbował 

uciekać. Teraz najważniejsze było to, czy zdążył powiadomić 

resztę o wykryciu intruza. Pajęczyna musiała trząść się jak 

szalona w czasie jego walki z kotem, a mimo to Mrowisko 

wcale nie wyglądało na zaalarmowane. Z jakiegoś powodu 

dziesiątki wojowników nie wybiegły ze swoich kryjówek. 

Mrówki różniły się od reszty ludzi, którzy przetrwali 

w nowym świecie. Nigdy nie można było do końca 

przewidzieć, co zrobią w danej sytuacji. Pozostałe plemiona 

i klany, pozostając na powierzchni, musiały nieustannie się 

przemieszczać, aby nie trafić na celownik serpentyn. Nie 

stroniły od wzajemnego kontaktu i handlu, czasami ze sobą 

walczyły, a czasami się wspierały, ale każde z nich prędzej 

czy później wracało w pobliże Los Alamos – ostatniego 

wolnego miasta, a zarazem jedynego miejsca, do którego, nie 

wiedzieć czemu, nie zapuszczały się serpentyny. Marabunta 

robili jednak inaczej. Mrowisko uznało, że próba odbudowy 

starej cywilizacji nie ma sensu. Jedynym celem stało się 

dla nich przetrwanie gatunku, wyeliminowanie wiary w 

siłę jednostki i zastąpienie jej potęgą wspólnie działającej 

społeczności. O tym, w jaki sposób Ludzie-Mrówki byli 

zorganizowani, niewiele zresztą wiedziano. Podobno istniała 

królowa, która nimi kierowała, a ich niedostępne, ledwie 

COŚ NA PROGU 115

PROZA POEZJA 

nadające się do życia korytarze, skrywały wiele sekretów. Nie 

znosili światła dnia. Wychodzili na powierzchnię niechętnie, 

tylko pod osłoną nocy, zwykle po to, aby zapolować na 

ofiarę, która nieopatrznie natrafiła na ich pajęczynę. Nikt nie 

był w stanie prowadzić z nimi wojny – system drążonych 

przez nich kanałów był tak wąski, że zaledwie dwie Mrówki 

całkowicie blokowały przejście, uniemożliwiając przebicie 

się ewentualnemu intruzowi. Na miejscu tych, które zabito, 

natychmiast pojawiały się kolejne. 

Gardzące jednostkami Mrowisko słynęło także z 

okrucieństwa i bezwzględności. Dlatego inne klany i plemiona 

wolały zostawić Marabunta w spokoju, w ich własnym, 

nieludzkim świecie, do którego nie zapuszczały się nawet 

serpentyny. Pozwolenie kotu na rozszarpanie jednego z nich, 

i to jeszcze przed rozpoczęciem jakichkolwiek negocjacji, nie 

było najlepszym pomysłem. 

– Mordienne! – Tequila sklęła Diesla w myślach, 

ale niewiele go to obeszło. Czuła, że zaspokoił głód – 

pożywienia, krwi i walki. Wyraźnie zadowolony zaczął 

wylizywać łapy. – Ty cholerny, kudłaty idioto! – wrzasnęła, 

ale zaraz ugryzła się w język, aby nie przesadzić, bo kot, jak 

to kot, w każdej chwili mógł się obrazić, a wtedy wszystko 

byłoby stracone. 

Zmęczył się walką, bo czuła jak pieką go mięśnie. 

Strażnik Marabunta najwyraźniej wytrwale opierał się zębom 

i pazurom. 

– Tylko go przypadkiem nie zakopuj na później – 

wyprzedziła jego myśli. – Żadnego później nie będzie! 

Nażarłeś się? Opiłeś? Namordowałeś? I na tym koniec. 

Typowy, obleśny facet. Naprawdę nie wiem, czemu cię za 

sobą ciągam... – Fuknęła, a Diesel wysłał jej wyraźny impuls 

urażonej dumy. 

– Trudno – powiedziała w końcu, znowu 

obawiając się, że za bardzo go urazi. – Stało się, ale teraz 

nie zatrzymuj się już ani na chwilę. Znajdź mi Noah. Noah, 

rozumiesz?! – Posłała mu zestaw związanych z dziewczyną 

emocji. Przyjaźń, wzajemna fascynacja, pożądanie i coś 

jeszcze, coś nienazwanego... Kot cicho zamruczał, a krew 

popłynęła żywiej w jego żyłach. Zaczął węszyć i po chwili 

zniknął w ciemnościach. 

* 

Zobaczyła ją oczyma kota dopiero wtedy, gdy księżyc 

wyszedł zza chmur. Noah biegła. Do miejsca, w którym 

zgodnie z planem zostawiła zamaskowany wóz, została 

jeszcze dobra mila. 

Tequila zacisnęła zęby w niemej złości. Diesel wyczuł 

strach Noah. Dziewczyna naprawdę się bała, a nie należała 

do strachliwych. Zarozumiała i uparta, jak zawsze najpierw 

musiała postawić na swoim. Musiała zobaczyć coś naprawdę 

przerażającego, bo gnała teraz na przekór wszystkiemu. 

Biegła, chcąc ocalić życie. 

Kot nagle wystrzelił w jej kierunku jak z procy. Świat 

widziany jego oczyma zawirował, a Tequila poczuła falę 

adrenaliny i krew uderzyła jej do głowy. Mięśnie pod skórą 

kota zagrały jak napięte struny fortepianu. 

Diesel skoczył. 

Noah w ostatniej chwili zobaczyła jego sylwetkę, czy 

raczej jego niewyraźny kształt na tle nocy, który minął ją w 

locie o włos, bo kot niczym kameleon przybrał kolor prerii. 

Jego obecność mógł zdradzić co najwyżej księżyc odbijający 

się w kaprawych ślepiach. 

Zaraz potem Tequila zobaczyła, jak kot spada na 

wyłaniającą się z mroku, biegnącą truchtem ludzką sylwetkę. 

Ścigali ją. Najpewniej sprawiając wrażenie, że wszystko jest 

w porządku, dokonali wymiany, a teraz polowali na Noah, 

nie chcąc pozwolić jej opuścić swego terytorium. Chcieli 

razem z jej trupem pogrzebać poniesioną zniewagę. Nikt przy 

zdrowych zmysłach nie próbuje oszukać Marabunta. 

Zaczęło się polowanie. 

Myśliwy, który zbliżał się do Noah, nie mógł się jednak 

spodziewać, że nagle wypadnie na niego z ciemności ponad 

pół tony pędzących mięśni uzbrojonych w kły i pazury. Nawet 

nie zdążył krzyknąć, Diesel dosłownie zmiótł go z ziemi, 

zabijając samym impetem zderzenia. Teraz już nie bawił się 

z ofiarą – po prostu zabijał. Szybko i pewnie. Nieustannie 

gotowy do kolejnego ataku. 

Tequila usłyszała pełen przerażenia krzyk Noah. Nie była 

już pewna, czy słyszy go w głowie kota czy może głos niesie 

się echem po prerii. 

Tymczasem Diesel zacisnął szczęki na gardle kolejnego 

przeciwnika i szarpnął, a głowa Mrówki poleciała gdzieś do 

tyłu. Błysnęły białka wytrzeszczonych w niemym zdziwieniu 

wielkich oczu. Metaliczny smak gorącej, tętniczej krwi zalał 

116 COŚ NA PROGU

Tequili usta, przez co prawie zerwała psychiczny kontakt. Kot 

ponownie przybrał bojową postawę. Włosy na jego karku 

stanęły dęba. Ciemność dookoła niego i Noah zdawała się 

ożywać. 

Dookoła zaroiło się od biegnących w ciszy sylwetek. Bose 

stopy miarowo uderzały o piasek. Oddechy wyznaczały rytm 

pogoni. Mrowisko polowało wspólnie, jak zawsze. 

Tequila nie mogła czekać dłużej. Zerwała kontakt. 

Zabolały ją mięśnie i stawy, gdy z pozycji lotosu zerwała 

się do biegu i skoczyła w stronę ukrytego pod plandeką 

samochodu. Ile czasu minęło? Minuta, dwie, może trzy? To 

w zupełności wystarczy, aby myśliwi Marabunta zabili ofiarę 

przynajmniej na kilka sposobów. Tequila słyszała o kilku z 

nich. Noah miała powody, by krzyczeć. Teraz mógł jej pomóc 

tylko kot. Mrówki na pewno się go nie spodziewały. 

Uruchamiając wóz, wyczuła Diesla, nawet nie nawiązawszy 

z nim ponownie psychicznego kontaktu. Gdzieś tam w 

ciemności jego ciało przeszył nagle ból. Tequila skrzywiła 

się odruchowo, a silnik składanego z najróżniejszych części 

pojazdu zawarczał i zgasł. Spróbowała odpalić go ponownie, 

a w międzyczasie jej wyczulone zmysły odbierały strzępki 

emocji kłębiących się w ciemności nad prerią. 

W końcu wóz zaskoczył. Skrzynia biegów zaryczała. 

Sypnęło piaskiem spod kół. Tequila ruszyła, dociskając pedał 

gazu tak mocno, że aż zabolała ją noga. Gdzieś przed nią w 

mroku toczyła się regularna bitwa. Samochód z urywanym 

warkotem wyskoczył do góry na wydmie, której dziewczyna 

nie dostrzegła w porę, i z trzaskiem opadł na ziemię. Zarzuciło 

tyłem, ale osie wytrzymały. Tequila celowo nie włączała 

świateł. Jeszcze nie teraz. Może nie widziała nocą tak dobrze 

jak kot, ale na pewno lepiej od przeciętnego człowieka. 

Posłała Dieslowi sygnał, że nadchodzi. Wozem raz jeszcze 

zarzuciło, kiedy najechał jednym kołem na potężny kamień. 

Zobaczyła ich dopiero po chwili. Wszystko rozgrywało się 

jak w zwolnionym tempie. Zakamuflowany kot wyglądał tak, 

jakby to sama ciemność wydała wojnę Mrówkom. Atakował 

całym swoim arsenałem i wszędzie dookoła walały się 

trupy tych, którzy znaleźli się w jego zasięgu. Wyczuła, że 

jest ranny, a kolejne ukłucia bólu tylko wzmagały jego 

wściekłość. 

Tequila odliczyła w myślach jeszcze kilkanaście sekund 

i zapaliła reflektory. Nie osiągnęła efektu zaskoczenia z 

PROZA POEZJA 

powodu swojego pojawienia się na polu walki, bo Marabunta 

musieli słyszeć jej pędzący wóz z daleka, ale ostre, białe 

światło samochodu było dla nich przykrą niespodzianką. 

Dziewczyna szarpnęła kierownicą, chwyciła za ręczny i 

obróciła pojazd o sto osiemdziesiąt stopni, zmiatając z 

powierzchni ziemi przynajmniej trzech myśliwych. Kot był 

gdzieś niedaleko. Wiedziała tylko tyle, że wciąż żyje i walczy. 

Gorące nocne powietrze pachniało potem i krwią. Co chwilę 

dawało się słyszeć nawoływania i urywane wrzaski. 

Wyskoczyła z wozu przez dziurę po przedniej szybie, 

zsunęła się po masce, pod którą warczał zostawiony na 

chodzie silnik, i pomknęła w stronę Diesla. Miała wrażenie, 

że dookoła nich kotłuje się od czarnych, nasmarowanych 

sadzą sylwetek. Błyskały białka oczu. Weszła pomiędzy 

walczących, czując się zaproszona do przedziwnego tańca. 

Podcięła najbliższego z atakujących, a kiedy runął do 

przodu, okręciła się razem z nim wokół własnej osi i pchnęła 

na innych. Sięgnęła do skórzanej pochwy przewieszonej 

przez plecy i po chwili w rękach miała już rękojeść maczety 

o szerokim ostrzu, które złowrogo zawijało się ku górze. Bez 

ostrzeżenia zaczęła rąbać Ludzi-Mrówki, zadając krótkie 

mocne ciosy, jakby oczyszczała drogę z gałęzi i chwastów. 

Na piasek posypały się kawałki rąk, nóg, palce, dłonie i płaty 

zerwanej z ciała skóry. Podniósł się niemiłosierny wrzask. 

Była już prawie przy kocie, o włos unikając ciosów krótkich 

ostrzy, którymi Marabunta zwykli walczyć w ciasnych 

korytarzach swego królestwa. 

Nagle wszystko się zatrzymało. Zamknął się otaczających 

ich kordon patykowatych sylwetek. Żaden z Marabunta 

nie odezwał się słowem. Zupełnie jakby dotarł jakiś 

zaszyfrowany sygnał, na który nie zwróciła uwagi. Stała na 

szeroko rozstawionych nogach, ściskając w dłoni maczetę, 

która spływała krwią. Czuła, jak obwiązana skórą rękojeść 

pali ją w spocone dłonie. Na nadgarstkach i przedramionach 

miała przyklejone kawałki kości, choć żaden nie był jej. 

Charkotliwe, szybkie, urywane oddechy myśliwych układały 

się w złowrogą melodię. Kot także sapał i prychał, ustawiając 

się za jej plecami i przyjmując bojową postawę, której 

utrzymanie przychodziło mu jednak z wyraźnym trudem. 

Zrezygnował z maskowania futra i oblał się purpurą, z którą 

kontrastowały jego złote oczy. Zaczął wyrzucać z siebie 

powietrze długimi, głębokimi wdechami, a każdy z nich 

przynosił falę bólu w okolicach żeber. Nawiązał z nią kontakt 

COŚ NA PROGU 117

PROZA POEZJA 

powtarzając w myślach w kółko tylko jedno słowo: 

– Vanner, vanner, vanner... – Mordować. 

Odruchowo zabroniła mu robić cokolwiek, choć wiedziała, 

że chwilowo Diesel ma gdzieś jej zdanie. Marabunta cały 

czas nieznacznie zmieniali swoje ustawienie, ciasno ich 

otaczając, jakby rozstawiali pionki na szachownicy. Z tłumu 

wojowników szczególnie wyróżniali się dwaj. 

Pierwszy, mniejszy od reszty, miał prymitywny miotacz 

płomieni – jeden z nielicznych wynalazków starej cywilizacji, 

którym Marabunta nie pogardzali i z którego robili dobry 

użytek w pajęczynie wąskich korytarzy swego świata. Konus 

miał na oczach zabrudzone gogle, a płaski pojemnik z 

paliwem trzymał przewieszony krzywo na plecach. Na samym 

końcu lufy ściskanego przez niego miotacza pływał błękitny 

płomyk, co oznaczało, że broń, choć wysłużona, działa jak 

należy. 

Drugi wyróżniający się Marabunta miał rzucającą 

się w oczy pomalowaną na biało twarz, symbol tego, że 

jest wyższym rangą wojownikiem, a nie robotnikiem jak 

większość tych w tłumie dookoła. Był potężnie zbudowanym, 

wysokim mężczyzną. Wyraźnie zadowolony z siebie trzymał 

za szyję Noah, drugą ręką przyciskając do jej brzucha nóż. 

W każdej chwili mógł jej zafundować paskudną śmierć, 

bo człowiek z wybebeszonym brzuchem umiera długo i w 

męczarniach. Twarz Noah błyszczała od potu. Czarna burza 

kręconych włosów była posklejana i zakurzona. Oddychała 

szybko i niepewnie. Oczy miała szeroko otwarte i rzadko 

nimi mrugała. Tequila wyczuwała bijący od niej strach. 

Najwyraźniej śliczna Noah wreszcie zrozumiała, że tym razem 

przesadziła i może się nie wywinąć. Brudne, postrzępione 

ubranie wisiało z niej żałośnie, a jej prześladowca nieco 

unosił ją do góry, tak że musiała stać na palcach, nieustannie 

naprężając nagie łydki i uda. 

Tłum patykowatych Marabunta zacieśniał krąg. Nie 

wyglądali, jakby mieli ochotę rozmawiać. Z gardła Diesla 

dobył się głęboki urwanych charkot. Wojownik z miotaczem 

płomieni przesunął się do przodu, a pozostali zaczęli 

wściekle wyć, szykując się do ataku. 

Tequila wiedziała, że musi działać, i to natychmiast. 

Oceniła odległość, wymierzyła i wkładając w rzut całą siłę 

prawego barku, cisnęła maczetą w taki sam sposób, w jaki 

rzuca się toporem. Ostrze zafurkotało w powietrzu niczym 

oderwane śmigło i trafiło wielbiciela miotaczy nieco ponad 

mostkiem. Facet wydał z siebie wysoki kwik i zrobił coś, 

czego się nie spodziewała. Zamiast paść na kolana i umrzeć, 

zaczął biegać dookoła i krzyczeć. Jego krzyk przypominał 

charkotanie gruźlika, a podczas biegu przyjemniaczek 

kilkakrotnie nacisnął spust miotacza płomieni. 

Marabunta rozerwali kordon i rozbiegli się na wszystkie 

strony. Wreszcie wojownik tak nieopatrznie machnął lufą 

miotacza, że fala ognia buchnęła mu prosto w twarz. Teraz 

już nie krzyczał – zagulgotał tylko, prezentując niemal 

rozpływającą się twarz. Na odpadających płatach skóry 

nieszczęśnika pękały czerwone bąble. Włosy musiał mieć 

nasmarowane czymś bardzo nieodpowiednim dla człowieka 

obsługującego miotacz płomieni, bo czupryna wybuchła mu 

na kilka sekund zielonym płomieniem, który sięgnął kości 

czaszki i z sykiem zgasł. Dopiero wtedy facet padł na plecy. 

Zatrząsł się na całym ciele i znieruchomiał. 

Tequila przez moment obawiała się jeszcze, że zaraz 

wybuchnie zbiornik z paliwem, którym poparzony grzmotnął 

o ziemię, ale nic już się nie stało. Zapadła cisza, przerywana 

jedynie szybkimi oddechami pozostałych napastników. Nawet 

wojownik z białą twarzą, obserwując to wszystko, wydawał 

się wstrząśnięty. Tequila zdecydowała się wykorzystać ten 

moment na wznowienie pertraktacji. 

– Widzę, że teraz macie ochotę pogadać, więc gadajmy. 

– Z trudem wydobyła z siebie głos, czując piach na języku 

i między zębami. 

Marabunta nadal nie zbliżali się do umierającego 

wojownika, który właśnie rzygał krwią. 

– To wszystko to jedna wielka pomyłka – mówiła dalej, 

czując swąd spalonego mięsa. – Nie ona miała z wami 

rozmawiać... – Wskazała Noah. – ...tylko ja. Spóźniłam 

się, mój błąd. Zrobiła się awantura, trudno. Ja chcę tylko 

odzyskać dziewczynę, odebrać od was informacje i fant. 

Dostaliście swoją zapłatę. Rozumiem, że Mrowisko zostało 

znieważone przez złamanie warunków wymiany, ale to 

nie musi się tak skończyć. Jeśli ją zabijecie, ja i mój kot 

zrobimy z was miazgę. Ostatecznie wygracie, ale zanim to 

nastąpi, przysięgam, że zabierzemy z sobą połowę waszego 

Mrowiska. Powtarzam, to nie musi się tak kończyć. 

Biała Twarz odezwał się dopiero po chwili. 

– Wiemy, kim jesteś. Wiem, że dobrze zabijasz – 

118 COŚ NA PROGU

powiedział, spoglądając na dopalające się truchło miotacza. 

– Dlatego Miasto miało tu przysłać ciebie, a nie ten żałosny 

ochłap mięsa. Twoje groźby nic tu jednak nie znaczą. My 

jesteśmy Marabunta! – wrzasnął. – Jesteśmy jednością, a 

Mrowisko jest nieskończenie wielkie. Nie masz nam czym 

grozić. Zostaliśmy znieważeni i musicie ponieść karę, inaczej 

nikt nie będzie traktował Marabunta poważnie. Zapłacono 

nam, a zatem informacja i fant trafią do ciebie, tak jak miało 

być od początku. Mięso zostanie jednak z nami i odpowie za 

zniewagę Mrowiska. – To mówiąc, mocniej zacisnął palce 

na szyi Noah. Panika wylała się z dziewczyny szerokim 

strumieniem, ale oprócz tego Tequila wyczuła coś jeszcze. 

Kobiety popatrzyły sobie w oczy i w Tequili zawrzało. Gniew, 

którego nigdy nie potrafiła za dobrze opanować wzbierał 

w niej, potęgowany przez wściekłość stojącego obok kota. 

Wiedziała, że prędzej da się obedrzeć ze skóry, niż odda im 

Noah. Zacisnęła zęby, widząc, jak czubek ostrza trzymanego 

przez Białego Wojownika wbił się mocniej w nagą skórę 

brzucha dziewczyny. Spojrzała w jej piękne, brązowe oczy i 

powiedziała, wolno cedząc słowa: 

– Rozumiem. Obie to rozumiemy, prawda, dziecino? 

Przecież jesteś tylko ochłapem mięsa chodzącym na dwóch 

nogach... – Noah zacisnęła zęby. – No jak tam, skarbie? 

Pozwolisz się tak traktować temu śmierdzącemu kretowi? 

Na te słowa dziewczyna niespodziewanie wykonała układ, 

który kiedyś długo trenowały. Zgięła się w pół, odsuwając 

brzuch od noża. Uderzyła piętą w stopę Białego Wojownika 

i zadała mu cios łokciem. Efekt był niezły, choć głównie 

dlatego, że potężny Marabunta nie spodziewał się żadnego 

oporu. Wojownik sapnął ciężko i wypuścił dziewczynę z 

rąk, cofając się o krok. Noah szarpnęła się do przodu, ale 

długie patykowate ręce chwyciły ją za włosy. Wrzasnęła 

z bólu i poleciała w tył. Biała Twarz odzyskał równowagę 

i natychmiast wzniósł nóż do ciosu. Był wściekły. Rozdął 

nozdrza i toczył pianę z ust. 

Zamieszanie, jakie w międzyczasie wybuchło, ponownie 

przekrzyczała Tequila. W jej dłoni ostrzegawczo pulsowało 

czerwone światło odbezpieczonego granatu. 

– Stać! – wrzasnęła. – Niech nikt nie waży się ruszyć! A ty, 

biały, pierdolony chapero, zostaw też nóż! Wiecie, co to jest?! 

Oczywiście, że wiecie. Macie w dupie cywilizację, ale skoro 

potraficie palić ludzi, to wiecie też, jak wybuchają bomby i 

granaty. 

PROZA POEZJA 

Nowa przemowa najwyraźniej zrobiła wrażenie, bo ostrze 

zawisło w powietrzu. Noah runęła plecami na ziemię, a Biały 

sapał dziko i wytrzeszczał oczy. 

– To jest MK-SK2. Granat kwasowy. Skuteczny zasięg 

wybuchu to sto metrów. Dodatkowo pięćdziesiąt metrów 

przypada na odłamki. Korzystano z niego, walcząc z 

partyzantami, którzy ukrywali się w górskich korytarzach. 

Wiem, że gówno z tego rozumiecie, ale możecie być pewni, 

że nie blefuję. Trafię tym granatem bez trudu w zejście do 

mrowiska, przy którym teraz stoicie, jebane dzikusy. 

Nikt jej nie przerwał. Słuchali z uwagą. 

– Nie mam pojęcia, w którym miejscu waszego cholernego 

mrowiska jesteśmy, ale sądzę, że królowa jest niedaleko – 

mówiła dalej. – Ona nigdy nie odmówiłaby sobie udziału w 

polowaniu. A skoro tak, mój granat może zrobić jej bardzo 

brzydko koło tyłka. Jej i innym, którzy stoją wysoko w waszej 

popieprzonej hierarchii. Dlatego ponownie przystąpimy do 

negocjacji. 

Kilkadziesiąt zimnych od nienawiści spojrzeń śledziło 

teraz każdy ruch jej ręki, którą oświetlało miarowo pulsujące, 

czerwone światło diody detonatora. 

– Tym razem chciałabym jednak, abyście wzięli pod 

uwagę coś jeszcze. Nic mnie nie obchodzi, czy o tym 

wiecie czy też mówiąc o tym, kolejny raz złamię zasady ludu 

Marabunta, ale wasza królowa jest mi winna przysługę. 

Nigdy nie śmiałabym się upominać o wyrównanie naszych 

rachunków, ale w zaistniałej sytuacji nie mam wyjścia. 

Dlatego niechętnie wzywam ją do udzielenia nam prawa 

łaski. W zamian za życie, które kiedyś jej uratowałam, chcę 

życia dla mnie, dla dziewczyny i dla kota. Zabiorę fant, za 

który uczciwie zapłaciliśmy, przekażecie mi obiecane 

informacje i natychmiast stąd odjedziemy. Moja noga nigdy 

już nie postanie na Mrowisku, zrzekam się też przywilejów 

przyznanych mi przez lud Marabunta. Decydujcie się szybko, 

bo liczę do pięciu. Raz... 

Biały Wojownik mierzył ją nadal spojrzeniem pełnym 

niechęci i wściekłości. 

– Dwa... – Tequila przygotowała się do rzutu granatem. 

Wyraźnie widziała, jak kościste palce zaciskają się na 

rękojeści noża drżącego przy brzuchu Noah... 

COŚ NA PROGU 119

TEQUILA: Niezabij 

Scenariusz: Łukasz Śmigiel 

Ilustracje: Katarzyna Babis 

120 COŚ NA PROGU

CDN... 

COŚ NA PROGU 121

GRY RETRO I BEZ PRĄDU 

Kiedy twoją planetę plądrują obcy 

w wypasionych kombajnach, ginie 

2,5 miliarda ludzi a zapas surowców 

naturalnych i ziemniaków gwałtownie 

się kurczy, wiesz, że potrzebujesz 

superbohatera. Jednak do głowy by 

ci nie przyszło, że jedynym ratunkiem 

dla Ziemi okaże się szalony naukowiec, 

konserwator powierzchni płaskich i... 

sześcionogi pies z zamiłowaniem do 

pistoletów. 

RED SONJA 

Rok 1997 okazał się niezwykle owocnym okresem 

dla branży gier komputerowych. To czas pojawienia 

się wielkich tytułów – triumfy święcił pierwszy Grand 

Theft Auto, wystartowało Age of Empires a fani gier 

RPG mogli cieszyć się wydaniem Fallouta. Swoistą 

rewolucję wprowadziła siódma część popularnego Final 

Fantasy: studio Square Enix postawiło na odcięcie się od 

dotychczasowych platform dystrybucji i zrezygnowało 

z konsoli Nintendo, w zamian oferując rozgrywkę 

użytkownikom PlayStation oraz komputerów. Prostą 

animację dwuwymiarową zastąpiono grafiką 3D z 

renderowanymi na żywo postaciami, co uczyniło z 

Final Fantasy VII jedną z najbardziej kultowych i 

rozpoznawalnych części w serii. 

Na tle gier prowadzonych w rzucie izometrycznym (jak 

np. cieszący się złą sławą Postal) wyróżniła się jeszcze 

jedna produkcja. Studio Shiny Entertainment (znane z 

wykreowania sympatycznego Robaka Jima) postanowiło 

zmierzyć się z gatunkiem Third Person Shooter i stworzyło 

perełkę swoich czasów o enigmatycznym tytule MDK. 

Akronim tworzący tytuł gry na przestrzeni lat doczekał 

się bardzo dużej ilości rozwinięć i znaczeń. Dotychczas 

najlepiej przyjętym i znanym przez największą liczbę 

fanów okazał się neologizm Murder Death Kill, 

zaadoptowany z filmu Człowiek Demolka. Instrukcja 

dołączona do opakowań z grą sugeruje natomiast 

rozwinięcie Mission: Deliver Kindness, a niektóre 

czasopisma branżowe nazwały grę Max, Doctor, Kurt 

od imion jej protagonistów. Tak naprawdę, twórcy MDK 

nie zaimplementowali do produkcji żadnego konkretnego 

rozwiązania. W pliku readme dołączonym do demo gry 

pojawiła się adnotacja, że MDK „znaczy dokładnie to, co 

dana osoba sobie zażyczy” a „na Dzień Matki” mogłoby 

to być „Mother Day’s Kisses”. 

Wszystko zaczyna się od historii ziemskiego naukowca, 

którego pomysły – jak to często przytrafia się geniuszom 

– nie spotykają się z akceptacją i zrozumieniem elit 

naukowego świata. Wyśmiewany i niespełniony, doktor 

Fluke Hawkins postanawia opuścić ojczystą planetę i 

wybudować własną stację kosmiczną, na której będzie 

mógł w spokoju prowadzić dalsze eksperymenty. Do 

kosmicznej podróży namawia swojego woźnego, Kurta 

Hectica. Konserwator nie wygląda na przekonanego, aż do 

momentu, gdy pomysłowy doktor przekupuje go porcją 

węgierskiego gulaszu. Na miejscu Hawkins konstruuje 

nowego pomocnika: cybernetycznego psa o humanoidalnej 

postawie, czterech przednich łapach i ogromnym 

zacięciu do pistoletów. Nazywa go Bones, jednak sam 

zainteresowany woli, kiedy mówi się o nim Max. 

Trio szybko orientuje się, że opuszczonej niedawno 

Ziemi zagraża prawdziwe niebezpieczeństwo. Hawkins 

podejmuje próby ostrzeżenia swoich dawnych kolegów, 

jednak naukowcy niespecjalnie przejmują się słowami 

ekscentryka… 

No i stało się. Ziemię zaatakowali pazerni obcy. Pazerni 

na jej złoża surowców, które bezczelnie plądrują za 

pomocą żniwiarko-kombajnów (będących jednocześnie 

formą statków kosmicznych!) pazerni na ludzkie życie 

(jednego dnia ginie 2,5 miliarda osób!) i pazerni na… 

ziemniaki. Nie pytajcie, dlaczego. 

Doktor Hawkins ma tylko jedno wyjście. W 

samotni laboratorium konstruuje niesamowitą zbroję 

pierścieniową, zdolną oprzeć się wszelkim pociskom. 

Do zestawu dodaje spadochron wstążkowy, zdolny 

przetrzymać najbardziej niesprzyjające warunki 

atmosferyczne i… snajperski hełm, wyglądający jak 

potężny świder wystający z twarzy bohatera. Pozwala na 

wykonanie nawet stukrotnego zoomu i można przepiąć go 

do ramienia kombinezonu, tworząc karabin maszynowy 

z nieograniczonym zasobem amunicji, którą heros 

dziesiątkuje wrogów. 

Heros, którym nie może być nikt inny, jak niepozorny 

122 COŚ NA PROGU


woźny! Hawkins tłumaczy, że jest już za stary na podobne 

wojaże, pies ma nieodpowiednią ilość kończyn względem 

fasonu nowopowstałego kombinezonu, tak więc ocalenie 

całej planety przypada właśnie Kurtowi Hecticowi… 

Choć fabuła traktuje o poważnych, apokaliptycznych 

kwestiach, całość okraszona jest tak potężną dawką 

humoru, że produkcja relaksuje i odpręża, zamiast 

wprawiać w stan moralnego zagrożenia. MDK to gra akcji, 

gdzie elementy strzelanki i logiczne zagadki pozostają 

w stosunku 1:1. W pierwszej części z serii gracz wciela 

się w Kurta, który, zaopatrzony w wynalazki doktora i 

porady psa Maxa , stawia czoło kosmicznym najeźdźcom 

przy pomocy siły ognia swojego kombinezonu oraz 

najróżniejszych, często abstrakcyjnych gadżetów, jak 

Najmniejsza Na Świecie Eksplozja Atomowa, służąca do 

otwierania drzwi i odblokowywania kolejnych poziomów 

gry, dmuchane balony-podpuchy z podobizną bohatera 

czy Najciekawsza Bomba na Świecie, będąca swoistą 

puszką Pandory, do której zaglądają zmożeni ciekawością 

przeciwnicy. 

Druga część z serii poza samym Hecticiem oferuje 

również możliwość gry Maxem i doktorem Hawkinsem. 

Partie Kurta tradycyjne oscylują wokół zwalczania wrogów 

na odległość przy pomocy snajperskiego hełmu, natomiast 

cybernetyczny pies zdecydowanie lepiej czuje się w 

bezpośrednich starciach. Jako posiadacz czterech przednich 

łap, z których każda dzierżyć może zupełnie inny rodzaj 

broni, staje się prawdziwym utrapieniem obcych. Gameplay 

Fluke’a Hawkinsa obfituje natomiast w logiczne pułapki i 

niestandardowe rozwiązania. Doktor chętniej, niż bronią, 

posiłkuje się siłą swojego geniuszu, brawurowo wychodząc 

z najbardziej skomplikowanych zasadzek. 

Jak na 1997 rok, gra prezentowała się niezwykle 

zjawiskowo – twórcy przygotowali ponad 50 różnorodnych 

graficznie aren, pięć zupełnie odmiennych wizerunkowo 

miast i logicznie zaplanowane połączenia pomiędzy 

poszczególnymi levelami. Hectic przy pomocy 

spadochronu poruszać mógł się 

zarówno w poziomie jak i w pionie, 

dzięki czemu lokacje mogły być 

zorientowane jedna pod drugą, 

dając graczowi poczucie ogromu i 

plastyki świata. Każdą z śmiertelnie niebezpiecznych misji 

rozpoczynało się od sekcji powietrznej, gdzie zawieszony 

na wynalazku doktora Kurt usiłuje się dostać do wnętrza 

kombajnu, aby tam pokonać rzesze wrogów i stanąć 

naprzeciw dowodzącego statkiem obcego, co zaczyna 

tradycyjny boss fight. 

Za każdym razem bohater trafia do zupełnie innej 

części atakowanego przez kosmitów świata. Co ciekawe, 

pierwszy z kombajnów dziesiątkujących Ziemię pojawia 

się w mieście Laguna Beach w Kalifornii, będącym 

jednocześnie ówczesną siedzibą Shiny Entertainment. 

Rozprawianie się z obcymi zajmuje około 40 godzin, co 

do tej pory jest bardzo wysoką poprzeczką, jeśli chodzi 

o długość rozgrywki w grach TPS. Całości niezmiennie 

towarzyszy humorystyczna aura i wciągające smaczki, 

sprawiające, że MDK na długo zapada w pamięć. 

Poza rewelacyjną grafiką i ekscytującym gameplayem, 

krytycy wychwalali również muzykę z gry. Kompozycją 

utworów zajął się Tommy Tallarico, w przyszłości 

odpowiedzialny za ścieżkę dźwiękową z hitów takich jak 

Messiah czy Prince of Persia. Soundtrack z MDK, na 

który w większości składały się nagrania prawdziwych 

instrumentów muzycznych, obfitował w mroczne, 

apokaliptyczne ścieżki, epicką, filmową muzykę oraz 

kilka żartobliwych, wspierających groteskowy humor gry, 

ścieżek. Płytę z muzyką dołączano do niektórych edycji 

MDK, można ją było również nabyć niezależnie. 

Jeśli o muzycznych smaczkach mowa, nie sposób 

zapomnieć o zakończeniu pierwszej części gry. Bez 

zmartwień, obejdzie się bez spoilerów, gdyż ostatnie 

minuty MDK to… teledysk. W dodatku teledysk 

francuskiego zespołu 

łączącego rocka z 

reagge, znanego 

jako Billy Ze Kick, 

który nagrał kawałek 

specjalnie dla epilogu 

gry. Abstrakcyjnie? A i 

owszem, ale czego się 

spodziewaliście? 

COŚ NA PROGU 123


Roch Weksler 

rzełom 1998 i 1999 to okres, który zapisał się 

jako jeden z najlepszych dla gier FPS. W tym 

Pczasie wychodzą tytuły, które na zawsze miały 

zrewolucjonizować rynek gier video. Pierwszy Unreal 

pokazał, w którym kierunku ma iść grafika, Quake II z 

kolei utorował drogę grom sieciowym, oferując bogate 

tryby rozgrywki. W tym samym też roku ukazuje się 

Half-Life, którego fabuła uznawana jest za wzorzec dla 

innych produkcji. Za oceanem japońska korporacja Sony 

święci triumfy, bo jej rewolucyjna konsola PlayStation 

ma się znakomicie i właśnie osiągnęła sumę 50 

milionów sprzedanych egzemplarzy. Niedługo też 

zacznie się walka pomiędzy fanami i próba odpowiedzi 

na odwieczne pytanie o to, czy lepszy deathmatch jest 

w Unreal Tournament, czy Quake III: Arena. Właśnie 

wtedy, bocznym torem, z dala od głównych arterii 

wydawniczej tkanki, wychodzi SiN – jeden z najbardziej 

niedocenianych FPSów w historii. 

Twórcą jest teksaska firma Ritual Entertainment, dla 

której to drugie podejście do stworzenia gry. Do tej pory 

udało się jej zrobić tylko pierwszy dodatek do Quake’a 

Scourge of Armageddon. Myli się jednak ten, kto uważa 

Ritual za amatorów – największym ich atutem byli niezwykle 

doświadczeni pracownicy, w tym Richard „The Levelord” 

Gray, znany z zaprojektowania poziomów w Duke Nukem 

3D. Ritual po przygodzie z outsourcingiem Quake’a 

postanowiło zrobić coś własnego. W tym celu wzięli 

sprawdzony, utarty schemat popularnych wówczas FPSów, 

wyłuskać to, co w nich najlepsze i potroić tę dawkę. Z całym 

dobrodziejstwem inwentarza. Ale żeby było jeszcze bardziej 

atrakcyjnie, powzięli za cel zaimplementowanie elementów, 

które sprawdzały się już w poprzednich produkcjach – 

seksowną antagonistkę, cyberpunkowy klimat, a także 

dystopijny świat. Z tego osobliwego połączenia wszystkich 

składników powstał SiN – dziś już zapomniany, lekko 

przykurzony, ale wciąż diablo grywalny. 

Hardcop do boju! 

Rzecz dzieje się w niedalekiej przyszłości, bo w 2037 

roku. Miasto Freeport było marzeniem każdego ułożonego 

człowieka, ceniącego sobie spokój i stabilność. Do czasu, 

gdy na ulicach nie zalęgło się od ćpunów, którzy zaczęli 

124 COŚ NA PROGU


rozprowadzać nieznany wcześniej narkotyk, nazwany U4. Policja przymykała na to oko, lecz 

do czasu. Wszystko zmieniło się, gdy pewnego razu jeden z dilerów zastrzelił policjanta na 

służbie. Wtedy też miasto wypowiedziało wojnę zorganizowanej przestępczości. Każdy, kto 

posiadał choćby najmniejszą ilość U4, szedł do więzienia na długie lata. Niestety, siłom 

bezpieczeństwa nie udała się ta sztuka. Poniosły sromotną porażkę, ulegając bojówkom, 

wspieranym przez największą korporację świata, zajmującą się wynalazkami z 

dziedziny chemii i biologii – SinTek. 

Policja to już zamierzchła przeszłość. Teraz liczą się prywatne przedsiębiorstwa, 

a także detektywi. To oni dbają o bezpieczeństwo Freeport. 

Ostatnie głośne wiadomości, jakie przeszły przez miasto, dotyczyły 

SinTek, w której nieoczekiwanie doszło do zmiany władzy. Poprzedni 

zarządca, Dr Thrall Sinclaire zaginął w niewyjaśnionych i tajemniczych 

okolicznościach. Schedę po ojcu przejęła córka, Elexis Sinclaire. A 

raczej: niezwykle s e k s o w n a córka. Elexis jest marzeniem każdego 

mieszkańca Freeport, a to za sprawą wyjątkowej urody oraz krągłości, których 

nie powstydziłyby się wszystkie mitologiczne boginie piękna razem wzięte. Ponadto 

fakt, że Elexis niewymowną przyjemność sprawia eksponowanie swoich wdzięków przez 

zakładanie kusych, lateksowych ubrań, pozwolił na jeszcze mocniejsze rozkochanie serc 

zarówno postaci w grze, jak i samych graczy. 

Gracz wciela się w rolę pułkownika Johna R. Blade’a, zarządcy jednej z największych 

firm ochroniarskich w mieście Freeport – Hard Cops. Podczas jednej z misji, w której 

ma za zadanie powstrzymać napad na bank, wpada na trop o wiele większej sprawy, w 

którą zamieszany jest Antonio Mancini, lokalny mafijny boss, narkotyk U4, a także sama 

przywódczyni SinTek. Okazuje się, że Elexis, wzorowy przykład szalonego naukowca, 

szybko staje się głównym antagonistą, a jej celem staje się stworzenie armii zmutowanych 

genetycznie żołnierzy, które zetrą na proch najpierw Hardcop, później Freeport, a na samym 

końcu cały świat. 

Innowacje, innowacje 

i raz jeszcze innowacje 

Jednak to nie fabuła jest najmocniejszą stroną SiN. Od dłuższego czasu w branżowym 

świecie wiadomo było, że Ritual zamierza wprowadzić szereg usprawnień dla modelu FPSowej 

rozrywki. Pod tym względem rezultaty przerosły oczekiwania – studio poradziło sobie 

wyśmienicie. Po raz pierwszy mogliśmy wyrzucać broń z ręki przeciwnika. Musieliśmy także 

uważać na to, gdzie przeciwnik kieruje swoją broń, bowiem strzały w różne partie ciała zadawały 

większe, bądź mniejsze obrażenia. Tego jeszcze nie było! 

SiN to także jeden z pierwszych shooterów, który odgrodził się od spuścizny po Doom, czy 

Duke Nukem i przekształcił się w efektowną, bardziej filmową, grę. Przerywniki dodawały realizmu 

i sprawiały, że fabuła była bardziej wiarygodna i pociągająca. 

Kolejnym dodatkiem była możliwość wsiadania i wysiadania z pojazdów. Te, co prawda, nie 

odgrywały dużej roli w samej grze, ale niektóre poziomy zmuszały gracza, by wsiadł za kółko. 

COŚ NA PROGU 125


I to nie byle czego! Do dyspozycji mieliśmy quada, łódź 

patrolową, wózek widłowy, a nawet helikopter. 

Była to także jedna z najbardziej interaktywnych gier 

swojego czasu. Mogliśmy bezpośrednio wpływać na wiele 

obiektów: dość powiedzieć, że otworem stały komputery, 

którymi można było sterować za pomocą specjalnego 

terminala, przypominającego system DOS, a w kwestii 

rozwałki elementów otoczenia, Duke Nukem 3D, znany z 

wysokiej interakcji i groma przedmiotów do zniszczenia, 

mógł co najwyżej czyścić buty. Szyby, żarówki, lampy, 

monitory, a nawet... szczury – wszystkie rozwalały się się 

pod gradem ciosów. To ożywiało rozgrywkę, sprawiając, że 

łatwiej było uwierzyć w Freeport. 

Myśl, zanim coś zrobisz! 

Jednak lista się nie kończy. Mimo że SiN był niezwykle 

filmową grą, oferował coś, czego w poprzednich 

produkcjach można było ze świecą szukać – nieliniowość. 

Wiele poziomów miało kilka linii fabularnych, a podjęta 

decyzja wpływała na obraną ścieżkę – i nie był to pic na 

wodę. Fabuła raz zakręcona prowadziła nieuchronnie do 

innego zakończenia. Niekiedy decyzji były tak ważkie, że 

trzeba było się trzy razy zastanowić, zanim podjęło się 

tę, w naszym mniemaniu, właściwą. To wtedy zaczął się 

okres, gdy grę można było przechodzić nie tylko po to, aby 

próbować znaleźć ukryty schowek z bonusowym życiem, czy 

bronią, bądź też próbować pobić rekord czasowy, lecz także 

po to, aby sprawdzić, co kryje się za danym rozwiązaniem i 

jak dalej potoczą się losy historii. 

Fani ukrytych sekretów i tzw. jajek wielkanocnych nie byli 

zawiedzeni – wręcz przeciwnie. SiN był najeżony ukrytymi 

znajdźkami, począwszy od zabawnych, sugestywnych 

graffiti, skończywszy na ukrytych lokacjach. To wszystko 

dzięki wspomnianemu już Richardowi „The Levelord” Gray, 

który znany był z umieszczania takiej właśnie zawartości do 

swoich gier. 

Wypada też wspomnieć o wysokim poziomie sztucznej 

inteligencji. Przeciwnicy nie tylko, jak to było we 

wcześniejszych produkcjach, poruszali się na boki i parli 

do przodu, by odstrzelić bohaterowi twarz z odległości 

kilku cali. W SiN antagoniści myśleli. Zdawało się niekiedy, 

że przyjmują cechy charakterystyczne dla inteligencji 

zbiorowej. Chowali się za przeszkodami, by ciężej było 

ich trafić, a osaczeni, potrafili wezwać posiłki, a gdy 

ścigali bohatera, potrafili robić to efektywnie i do skutku. 

Nieliczne skrypty, jakie zostały zaimplementowane do 

sposobu ich zachowania, działały bardzo dobrze. Dawało 

to mocny powiew świeżości. Nie znaczy to jednak, że nie 

było poziomów, w których jedynym, co trzeba było zrobić, 

to zastrzelić ogromne masy wrogów. W te jednak grało się 

niezwykle przyjemnie. 

Quake 2 na sterydach 

Imponował także szeroki zakres broni. SiN było grą z 

elementami fantastyki naukowej, spodziewać więc mogliśmy 

się futurystycznych zabawek. Obok tych konwencjonalnych, 

czyli standardowego pistoletu, czy lekkiego karabinu 

maszynowego, pojawiła się także wyrzutnia rakiet, minypająki, 

strzelba plazmowa, a także destabilizator kwantowy, 

który z przeciwników zostawiał tylko czerwonawy proch 

– i to było najbardziej humanitarne pozbywanie się 

przeciwnika. Krew lała się dość obficie, i mimo że piksele 

można było policzyć gołym okiem, sprawiało to bardzo 

przyjemne wrażenie. 

Jednym strzałem shotguna można 

było oderwać przeciwnikowi głowę od 

torsu, czy tors od nóg, a przy odrobinie 

precyzji wraży kompan rozlatywał się na 

kilkanaście kawałków, brudząc ścianę 

swoimi wnętrznościami. Gra pozwalała 

także strzelać do zakładników – to od 

gracza zależy, czy ich ocali, spełniając 

warunek misji pobocznej, czy pójdzie 

w ślady swoich przeciwników i wyrżnie 

126 COŚ NA PROGU

STREFA GIER 

wszystko, co tylko się rusza. Pamiętajmy – każda decyzja 

miała swoją konsekwencję! 

Ciężki upadek 

Marketingowcy, developerzy oraz wydawca miał więc 

mnóstwo asów w rękawie, które potrafiły przekonać nawet 

największego malkontenta. Dlaczego więc SiN nie stał się 

tak legendarny, jak chociażby Doom, Quake, Duke Nukem, 

czy Halo? Lista jest długa. 

Po pierwsze SiN w momencie premiery miał wiele 

bugów i błędów systemowych – w zażaleniach wysyłanych 

do Ritual Entertainment znaleźć można było skargi na 

całkowity brak dźwięku, nieruchomych finalnych bossów, 

czy niewidzialną blokadę ścieżek. Oczywiście twórcy nie 

pozostali bierni na problemy i zaczęli na szybko łatać swoją 

grę. I może nawet uchroniliby się od złej prasy, gdyby nie 

fakt... wagi łatek. Podczas gdy większość świata internet 

czerpała dzięki modemowi i kablowi telefonicznemu, 

podkradając rodzicom cenne impulsy i ciesząc się, gdy 

prędkość tego rozwiązania zbliżała się do swojej magicznej 

granicy – 56 kilobitów/s, łatki ówczesnych gier nie 

przekraczały objętości 5MB (przy maksymalnej szybkości 

pobieranie trwało nieco ponad godzinę). Ritual jednak 

zdecydował się wypuścić kolosa o wadze ponad 30MB, 

przez co naraził się na kolejne niezadowolenie graczy. 

Wydawca gry, Activision w geście rozpaczy zaoferowało, 

że... będzie wysyłać płyty CD na swój koszt dla tych, którzy 

mają zbyt słabe połączenie internetowe. 

Duża ilość błędów nie była jednak winą braku kompetencji 

studia Ritual, a polityką Activision, która chciała, by 

SiN pokonała w przedbiegach pierwszą grę dopiero co 

powstałego i niezwykle ambitnego studia, założonego przez 

byłych pracowników Microsoftu, nazwanego... Valve. Tak, 

SiN miał konkurować z Half-Life’em. Nie była to skrywana 

informacja. Activision jednak się zawięzło i stanęło 

do tej nierównej walki, kosztem błędów i setek zażaleń 

wypuszczając SiN na świat zaledwie tydzień po premierze 

produkcji konkurencyjnego studia. W tej walce zwycięzca 

mógł być tylko jeden. 

Jednak i to nie odstraszyło graczy. Kolejnym powodem, 

przez który gracza niechętnie patrzyli na tytuł, była wieść, 

że wersje demonstracyjne są zainfekowane wirusem o 

nazwie „Czarnobyl”, jednym z najgroźniejszych wirusów 

komputerowych w historii, który po dostaniu się do 

komputera użytkownika powodował nieodwracalne straty. 

Można do tego dodać jeden z częściej pojawiających się 

problemów – długie czasy ładowania. Te można było liczyć 

w minutach, a że lokacji było 24, a wysoki poziom trudności 

sprawiał, że łatwo było o śmierć bohatera, było to jednym z 

największych problemów SiN. Ten błąd został naprawiony 

poprzez patche, z jedną tylko uwagą – usuwały one 

nieodwracalnie zapis gry. Gracze zmuszeni więc byli albo od 

nowa przechodzić znane już lokacje, albo używać kodów. 

Miarka się przebrała. Gracze byli zniechęceni, zwłaszcza 

po lekturze artykułów branżowych, które zarzucały grze 

liczne usterki: nieatrakcyjne przerywniki filmowe, problemy 

z grą, a także i miejscami zbyt dużą brutalność. Często 

nazywano ją klonem Quake’a bądź Unreala, mimo że SiN 

różniło się od nich w znacznym stopniu. SiN uratowany 

został przez swoją największą zaletę – tryb multiplayer. 

Ten posiadał bardzo ciekawe plansze, a przez to, że był 

dynamiczny, rozgrywka była szybka i satysfakcjonująca. 

Spodziewaj się 

niespodziewanego 

Ritual na tym nie poprzestało – twórcy wiedzieli, że 

wypuścili dobry produkt, który spodobał się graczom 

i mimo całej serii problemów i niesprzyjającego losu, 

sprzedaje się dobrze. Rok po premierze pierwszej części 

ukazał się dodatek nazwany Wages of Sin, dodający 

nowych przeciwników, bronie i lokacje, a także bardzo 

ciekawy easter egg. Po wszystkich planszach rozsiane były 

kalendarze z kobietami w bikini na okładce. Gdy udało się 

COŚ NA PROGU 127


zebrać wszystkie, tuż po finalnej 

walce i zakończeniu, pojawiała 

się cut-scenka, w której John 

R. Blade, będąc już w siedzibie 

Hardcop, podziwia rozwieszone 

na ścianach kalendarze z na 

wpół rozebranymi panienkami. 

Haker JC, pomocnik pułkownika, 

wchodzi do pokoju i pokazuje 

regulamin w którym napisane 

jest, że nie mogą ich trzymać w swoim biurze, bo „mogłyby przemyślana zagrywka. Ritual bowiem miało reagować 

rozochocić innych chłopaków”, po czym, z uśmiechem, sam na opinię graczy i na bieżąco wymyślać fabułę kolejnych 

zabiera je do siebie. 

epizodów, usuwając nielubiane elementy i rozszerzając 

Historia ukazana w SiN posłużyła amerykańskiej firmie te, które według opinii publicznej były najciekawsze. 

ADV Films za materiał do anime. W 2000 roku ukazał się Niestety, także w tym momencie historii Ritual nie miało 

SiN: The Movie, który w opinii większości krytyków okazał szczęścia, bowiem z dziewięciu planowanych ukazał się 

się przeciętniakiem odcinającym kupony od popularności tylko jeden – Emergency. A to za sprawą MumboJumbo, 

swojego komputerowego pierwowzoru. Fabuła bardzo konkurencyjnej firmy produkującej gry, która w 2007 roku 

luźno nawiązuje do SiN – akcja dzieje się kilkanaście lat wykupiła wszystkie udziały w Ritual i przejęła całą ekipę 

po tej znanej z gry. Sam początek nie nastraja pozytywnie tworzącą SiN. MumboJumbo postanowiło zawiesić pracę 

– jedna z najważniejszych postaci w SiN, czyli JC, zostaje nad epizodami, a swoich nowo uzyskanych załogantów 

zastrzelony tuż po napisach początkowych. Koniec końców przekierowało na tworzenie bardziej lekkostrawnych gier, 

film nie odniósł komercyjnego sukcesu. Mimo wszystko które spodobają się masom. 

nie można zapominać, że sytuacje, w których powstaje film Warto wiedzieć, że pomysł Rituala mógł się sprawdzić 

na podstawie gry nie zdarzają się często, dlatego też należy – w pół roku sprzedało się ponad 150 tysięcy epizodu 

oddać niezbędne honory twórcom. 

Emergency, wystarczająco, by móc myśleć o sequelu. 

Co ciekawe, za muzykę odpowiedzialna była Orkiestra Swój udział w tym miała także przemyślana kampania 

Symfoniczna Filharmonii Narodowej z Warszawy, pod reklamowa, która błyskawicznie zdobyła popularność wśród 

przewodnictwem japońskiego kompozytora Masamichi graczy. Składała się na nią specjalna gra, której kolejne 

Amano i jest to jeden z największych plusów tej produkcji. części rozsiane były po internecie. Zadaniem graczy było 

Stoi na wysokim poziomie i pozwala utrzymać mroczny, zdobywanie kolejnych tropów i układanie ich w całość, 

cyberpunkowy klimat. 

co prowadziło ich do kolejnej wskazówki, bonusowych 

materiałów, czy ilustracji. Była niezwykle skomplikowana, 

W 2006 roku ukazała się druga część gry, nazwana SiN 

dzięki czemu jeszcze bardziej absorbowała umysły graczy. 

Episodes. Załoga Ritual Entertainment poszła po rozum 

Jednakże zanim komukolwiek udało się ją dokończyć, Ritual 

do głowy i widząc rosnącą potęgę swojego dawnego 

na wyraźne polecenie MumboJumbo przestał ją wspierać. 

konkurenta, Valve, postanowiła ocieplić wzajemne 

Przez to gra do dzisiejszego dnia pozostaje nierozwiązana. 

kontakty. W tym celu zawiesiła współpracę z Activision 

i postanowiła po raz kolejny być innowacyjna. Zrobiła 

coś, czego jeszcze nikt nie próbował: jako pierwsze 

Śmierć nigdy nie była 

większe studio produkujące gry postanowiło całkowicie 

tak cudowna 

pominąć udział dystrybutora, korzystając tylko z internetu. 

Episodes miało być serią dziewięciu, a jakże, epizdodów, 

Jest jeszcze jedna rzecz, dzięki której na premierę 

dodawanych w czasie na platformę Steam. Była to bardzo 

każdej pozycji SiN gracze czekali z wytchnieniem. Zanim 

128 COŚ NA PROGU

STREFA GIER 

powstał szał na Mad Moxxie z 

serii Borderlands, czy Bloodrayne, była ona – Elexis. 

Modelki wykonujące cosplay tej postaci obiły się szerokim 

echem wśród społeczności. Ritual bowiem postawił 

na profesjonalizm – pierwszą część promowała znana 

fotomodelka Vanessa Upton, której specjalnością były 

latexowe sesje. Mało kto wówczas nie słyszał o słynnej 

sesji zdjęciowej dla magazynu MegaStar, promującej 

pierwszego SiNa. Przy premierze drugiej części, było 

już tylko lepiej. Cosplay zlecono Biance Beauchamp, 

która kształtami nie odbiegała daleko od Elexis. Zdjęcia 

z jej udziałem pojawiały się na wielu okładkach pism 

zajmujących się nie tylko erotyką, ale także bizarro, czy 

pulpą. W tym okresie była symbolem seksu i niepodzielną 

gwiazdą fetyszystów. Między innymi dzięki jej występowi na 

targach E3 w 2006 roku SiN znów wrócił do łask i nie ma 

się co dziwić – jej cosplay robił duże wrażenie. 

Wraz z premierą SiN Episodes na Steam pojawiła się także 

odświeżona wersja pierwszej części. Była wolna od błędów, 

a także miała lepsze tekstury. Każdy kij jednak ma dwa 

końce – ku rozpaczy niektórych graczy, została całkowicie 

ocenzurowana – wycięto z niej lejącą się krew, a wszystkie 

erotyczne sceny zastąpiono ich ubranymi odpowiednikami. 

Pieśń przeszłości 

Od 2006 roku minęło już 8 lat, w ciągu których o SiN 

zapomnieli nawet ci, którzy stawiali ją wyżej od Quake’a, 

Dooma, czy Unreala. Ritual jednak postanowił o sobie raz 

jeszcze przypomnieć. 30 stycznia 2014 roku na platformie 

GOG do sprzedaży wszedł SiN Gold, nowa odsłona 

pierwszej części cyklu. To wersja, która 

powróciła do źródła – usunięto wszelką cenzurę, po raz 

kolejny poprawiono grafikę, w tym umożliwiając wybranie 

wysokiej rozdzielczości. To idealny czas na to, by zapoznać 

się z jednym z najbardziej niedocenianych FPSów w historii 

i przekonać się na własnej skórze, jak ewoluowały gry FPS. 

Największym grzechem tej produkcji było to, że 

postępowała według ówczesnego kodeksu produkcji gier, 

podczas gdy Half-Life spalił kodeks i napisał go na nowo. 

To właśnie premiera światowych gigantów nie pozwoliła 

dziełu Rituala na rozwinięcie skrzydeł. Mimo wszystko SiN 

to wciąż dobra gra, z wyrazistymi, ciekawymi postaciami 

i interesującą fabułą, której zakończenie mocno zapada w 

pamięć. To właśnie dzięki takim dziadkom gier video jak 

SiN dzisiejsze gry wyglądają tak dobrze i mogły ewoluować 

w zawrotnym tempie, prześcigając się innowacyjnością. 

To właśnie wtedy gracz zaczął prawdziwie grać w grę, nie 

będąc tylko świadkiem interaktywnej rozrywki. Pułkownik 

John R. Blade nie był tylko pionkiem w grze, dla którego 

limitem była źle oskryptowana skrzynka, liniowe poziomy, 

czy płaskie, niereagujące otoczenie. Był postacią z krwi i 

kości, dzięki której fabuła mogła piąć się w takim tempie i 

z takim skutkiem, jak tylko tego chciał gracz. Ta ingerencja 

w trzewia gry, w jej fabularne meandry, uczyniły z niej 

coś więcej niż zwykłą strzelankę – kompletną opowieść, 

w ciekawym, oryginalnym świecie. Świadczy o tym fakt, 

że pomimo wielkich przeciwności losu, niezrozumiałych 

decyzji producenta i masy łatek niezbędnych do 

prawidłowego grania w SiN, gra ma stałe grono wielbicieli 

i w niektórych kręgach nazywana jest kultową. 

COŚ NA PROGU 129


Jak często zdarza się wam siedzieć godzinami nad instrukcją, 

dopasowywać żetony i figurki z chirurgiczną precyzją milimetr 

po milimetrze do planszy i główkować nad tym, jak zacząć grę? 

Jakże często dopiero po kilkunastu rozgrywkach, w których 

każdy najmniejszy niuans zostanie opanowany, można czerpać 

jakąkolwiek przyjemność z grania? To dość popularny problem. 

Z odsieczą przeciw tendencjom wybujałych zasad przychodzi 7 

Ronin – pierwsza gra nowopowstałego wydawnictwa Badger’s Nest 

i mimo, że na razie mało o nich słychać, warto się zainteresować – 

bo z pewnością zaserwują wam wiele godzin świetnej rozgrywki. 

PAWEŁ WERNIC 

7 Ronin to nietypowa gra planszowa – swoją tematyką 

odwołuje się do japońskiej epoki samurajów, a zainspirowana 

jest, jak przyznaje Paweł Szewc, jeden z założycieli Badger’s Nest, 

„Siedmioma Samurajami” Kurosawy. Naprzeciw siebie stają ronini - 

samuraje bez suwerena – którzy muszą bronić wioski zaatakowanej 

przez hordę ninja. Każda ze stron ma swoje atuty. Ronini posiadają 

specjalne umiejętności, wykorzystywane podczas walki. Ninja 

inwestują w liczebność – jest ich kilkakrotnie więcej niż roninów. 

Grę stworzył Marek Mydel i Piotr Stankiewicz, znani przede 

wszystkim z Wiochmen Racer i z bycia współtwórcami Labiryntu 

Czarnoksiężnika. Ich nowa produkcja ma szansę stać się hitem 

– dobrze wykonana, przemyślana i zbalansowana i, co jest jej 

największym plusem, niezwykle dynamiczna. Rzadko zdarzają 

się gry, które dobrze łączą ze sobą dwa pierwiastki – szybkość i 

zacięcie taktyczne. A w tej grze bez odpowiedniego planowania nie 

można daleko zajść. 

Rozgrywka jest nieskomplikowana i błyskawiczna. Wioska 

posiada 8 obszarów. Ninja muszą zająć 5 z nich, by wygrać, a 

ronini muszą im w tym przeszkodzić. Na początku dwóch graczy 

w tajemnicy przed sobą ustawia swoje oddziały na planszach 

zakrytych zasłonkami. Obrońcy zmuszeni są do planowania – nie 

mogą dopuścić, by ninja stanęli na pustym polu. W przeciwnym 

razie ci zajmą ten obszar i będą mogli korzystać z jego zdolności. 

Należą do nich między innymi zatruwanie przeciwników, 

pozbawianie ich umiejętności, a nawet dodatkowe zasilenie swoich 

szeregów. A im ich więcej, tym bardziej stają się niebezpieczni. 

Gdy już siły zostaną rozdysponowane, przenosi się je na 

plansze główną, gdzie odbywa się bitwa. Jeśli oponenci spotkają 

się na jednym z pól, związani są walką i każdy ronin otrzymuje 

7 Ronin 

tyle ran, z iloma przeciwnikami przyszło mu się zmierzyć. Dzięki 

temu ninja nie będą w stanie zająć obszaru i, co za tym idzie, użyć 

specjalnych zdolności. Lecz ronini nie są nieśmiertelni – najsłabszy 

z nich może przyjąć trzy rany, najsilniejszy siedem. Jeżeli jednak 

uda im się być na wolnym obszarze, wtedy aktywują swoje 

umiejętności – należy do nich między innymi ostrzelanie rezerw 

wroga, uleczenie swojej jednostki, czy rozepchnięcie przeciwników 

obecnych na polu. Po walce ronini schodzą z planszy, aby 

zorganizować kontratak na nowo. Ci ninja, którym udało się zająć 

obszar, czekają na wsparcie. 

I tak przez osiem rund. Ronini wygrywają przed czasem, gdy 

zabiją wszystkich ninja, ci z kolei muszą pozbawić życia wszystkich 

roninów, bądź zająć wspomniane wcześniej pięć obszarów. Po kilku 

rozgrywkach gra nabiera niezwykłej dynamiki i można spokojnie 

skończyć ją w kilkanaście minut. Co nie znaczy, że szybko się 

znudzi – ilość kombinacji, gdybania i prób przewidywania jest 

niezliczona. 

Na uwagę zasługują klimatyczne i bardzo dobrze wykonane 

grafiki autorstwa Aleksandra Karcza, który znany jest z 

ilustrowania gry 7 Dni Westerplatte oraz Czarnych Jeźdźców, 

a także niektórych kart do Władcy Pierścieni i Gry o Tron. 

Współpracował on już z Badger’s Nest przy innym tytule – Aurorze 

i to ona miała być pierwszym tytułem na koncie wydawnictwa – 

postawiono jednak na 7 Ronina. 

Poziom obycia z grami planszowymi jest mało istotny – radość 

z gry czerpać może w zasadzie każdy, kto z natury nie kręci nosem 

na gry planszowe – chociaż i takiego można by przekonać. 

Twórcy i wydawcy zapowiadali, że będzie ciekawie – i słowa 

dotrzymali. Wyjątkowa przejrzystość zasad pozwala ominąć nużący 

proces eksploracji instrukcji – zresztą często pisanych w oparciu 

o wiele precedensów, których zapamiętanie niezbędne jest do 

prawidłowej gry. W 7 Ronin gracz skoncentrowany jest tylko na 

tym, aby jak najlepiej zaplanować strategię zwycięstwa – czy 

to siedmioma roninami, gotowymi poświęcić życie, by wypełnić 

swoje zadanie i obronić wioskę, czy też niezliczoną i bezlitosną 

armią ninja, którzy zabijają na jedno skinienie swojego herszta. 

Wyrok jest następujący: chcemy więcej tak dobrze wykonanych 

debiutów! 

130 COŚ NA PROGU

ESEJ/FELIETON 

ROBERT LOUIS STEVENSON 

Moja pierwsza książka 

„Wyspa 

Skarbów 

tłum. Emilia Fila 

Tak naprawdę daleko jej do zostania 

moją pierwszą książką, bo nie 

zajmuję się jedynie pisaniem 

powieści. Doskonale zdaję sobie jednak 

sprawę, że mój pracodawca, Wielka 

Opinia Publiczna, podchodzi do reszty 

mojej twórczości z obojętnością, jeżeli nie 

z awersją. Jeśli już o coś proszą, to chcą, 

by było to znajome i niepowtarzalne. 

Gdy jestem proszony o wypowiedź na 

temat pierwszej książki, oczywistym jest, 

że chodzi o moją pierwszą powieść. 

Wcześniej czy później w jakiś sposób – 

nieważne jaki – musiałem powieść napisać. 

Próżnym wydaje się pytać dlaczego. Ludzie 

rodzą się z różnymi maniactwami – moim od 

wczesnego dzieciństwa było zabawianie się 

seriami wyimaginowanych zdarzeń. Odkąd tylko 

nauczyłem się pisać, stałem się przyjacielem 

wytwórców papieru. Ryza po ryzie zaprowadziły mnie one 

do stworzenia dzieł takich jak „Rathillet”, „The Pentland 

Rising” 1 , „The King’s Pardon” (inaczej „Park Whitehead”), 

„Edward Daven”, „A Country Dance” i „A Vendetta in 

the West”. Pocieszające jest, że ryzy te obróciły się już w 

popiół i zostały wchłonięte przez ziemię. Wymieniłem 

tylko kilka moich feralnych prób – tych, które istotnie 

zaszły dość daleko, zanim ich zaniechałem – a i tak ciągnęło 

się to wiele lat. Do „Rathilleta” podchodziłem w wieku lat 

piętnastu, do „Vendetty” – dwudziestu dziewięciu. Ciąg 

porażek trwał, dopóki nie skończyłem trzydziestu jeden 

lat. Do tego czasu pisałem krótkie książki, krótkie eseje i 

opowiadania. Klepano mnie po plecach i płacono za nie – 

1 Satyra wydana przez Andrew Elliota, za którą (co z zaskoczeniem 

odkryłem, patrząc na listę książek) angielscy gentlemani potrafią płacić 

całkiem niezłe sumy. Jej przodkiem był opasły romans historyczny bez 

głębszego znaczenia, teraz już nie do zdobycia. (Przyp. autora.) 

jednak było to zbyt mało, by z tego 

wyżyć. Miałem niezłą reputację, a fortuna mi sprzyjała, 

lecz dni mijały znojnie, a ich marność sprawiała, że czasem 

płonąłem ze wstydu – wylewałem z siebie siódme poty, a 

i tak nie udawało się zarobić na życie. Miałem przed sobą 

niedoścignione ideały i mimo że zabierałem się do tego z 

entuzjazmem nie mniej niż dziesięć lub dwanaście razy, 

nie napisałem jeszcze powieści. Wszystkie, wszystkie moje 

piękne ideały przyspieszały przez chwilę, zatrzymując 

się później nieubłagalnie niczym uczniowski zegarek 

na lekcji. Mogłem być przyrównywany do krykiecisty z 

długim stażem, który nigdy nie zdobył żadnych punktów. 

Każdy może napisać opowiadanie – oczywiście kiepskie 

– jeśli ma kontakty w branży, papier i dość czasu. Nie 

każdy jednak może mieć nadzieję na napisanie choćby 

kiepskiej powieści. Ta dłużyzna potrafi dobić. Uznany 

COŚ NA PROGU 131

ESEJ/FELIETON 

powieściopisarz może zaczynać powieść, odkładać ją 

na bok, spędzać nad nią dni na próżno i nie pisać nic 

ponad chaotyczne dopiski. Lecz nie jest to domeną 

początkującego. 

Ludzka natura kieruje się kilkoma prawami. 

Instynkt samozachowawczy zabrania człowiekowi 

(motywowanemu i popychanemu przez świadomość braku 

wcześniejszych sukcesów) znosić niedolę bezskutecznej 

literackiej harówki ciągnącej się przez tygodnie. Musi 

istnieć coś, z czego może czerpać nadzieję. Początkujący 

pisarz musi mieć powiew natchnienia, łut szczęścia, musi 

nadejść czas, w którym słowa i frazy układają się same 

– aby chociaż zacząć. A gdy się zacznie, jak strasznie nie 

można się doczekać zakończenia! Tak długo, jak wena 

trwa i szczęście dopisuje, tak długo trzeba utrzymać tę 

samą jakość stylu pisania – twe książkowe marionetki 

muszą zawsze być pełne życia, zawsze spójne, zawsze 

energiczne! Pamiętam, że w tamtych czasach patrzyłem 

na każdą trzytomową powieść z szacunkiem – może nie 

jak na literacki, ale co najmniej fizyczny i moralny wyczyn, 

odwagę godną Ajaksa. 

W roku, w którym dosięgło mnie moje przeznaczenie, 

przeprowadziłem się do moich rodziców do Kinnaird, 

niedaleko Pitlochry. Spacerowałem wtedy brzegiem 

spalonego słońcem czerwonego wrzosowiska. Świeże 

powietrze mych ojczystych gór ożywiło nas i wręcz 

zainspirowało – wraz z żoną stworzyliśmy wspólnie tom 

strasznych historii, do którego napisała „The Shadow on 

the Bed”, ja zaś dorzuciłem „Thrawn Janet” i pierwszą 

wersję „The Merry Man”. 

Kocham to swojskie powietrze, lecz ono nie kocha 

mnie. Ten cudowny okres zakończył się przeziębieniem, 

opuchlizną po ugryzieniach i podróżą przez Strathardle 

i Glenshee do Castleton of Braemar. Na zmianę lało 

tam i wiało. Musiałem pogodzić się więc ze spędzeniem 

kawałka życia w schronisku zwanym smętnie Late Miss 

McGregor’s Cottage. Los jednak się do mnie uśmiechnął. 

W Late Miss McGregor’s Cottage mieszkał młody uczeń, 

wrócił właśnie z wakacji i szukał „potyczki umysłowej”. 

Nic nie wiedział o literaturze, głos zabierał przelotnie 

jedynie na temat prac Rafaela Santi. Z pomocą pióra, 

atramentu i tanich akwareli w krótkim czasie zmienił jeden 

z pokoi w galerię obrazów. Moim głównym obowiązkiem 

w tej galerii było bycie przewodnikiem, czasami jednak 

ustępowałem, dołączałem do artysty (że się tak wyrażę) 

przy sztalugach i spędzałem popołudnia na rywalizacji 

w tworzeniu rysunków. Pewnego razu stworzyłem mapę 

wyspy. Była pięknie i misternie pokolorowana, a kształt 

podobał mi się bardziej, niż mogę to wyrazić słowami. 

Jej zatoki zachwyciły mnie niczym sonety i nieświadomy 

tego, co nadejdzie, nazwałem moje dzieło „Wyspą 

Skarbów”. Trudno mi uwierzyć, gdy ktoś mówi mi, że 

są ludzie, którzy nie zwracają uwagi na mapy. Nazwy, 

granice lasów, przebieg dróg i koryta rzek, prehistoryczne 

ślady człowieka wciąż wyraźne i dające się odnaleźć na 

wzgórzach i w dolinach, młyny i ruiny, jeziorka i statki, 

być może stojący blok kamienny lub krąg druidyczny 

na wrzosowiskach – to obiekt niekończących się 

zainteresowań każdego człowieka, który widzi lub choć 

trochę używa wyobraźni! Pamiętamy z dzieciństwa leżenie 

w trawie, wpatrywanie w malutki las i dojrzewanie w 

nim rosnącej armii wróżek. Gdy ja zatrzymywałem się 

nad moją mapą „Wyspy Skarbów”, przyszły charakter 

książki zaczął pojawiać się nad wyimaginowanymi lasami, 

a czarne twarze, biegające we wszystkie strony, szukając 

skarbu na kilku kwadratowych calach płaskiej imaginacji, 

zerkały na mnie z niespodziewanych miejsc. 

Następne, co pamiętam, to ja spisujący listę 

rozdziałów na kilku kartkach papieru. Jak wiele razy już 

132 COŚ NA PROGU

to robiłem i nic nie szło do przodu! Ale to przedsięwzięcie 

zdawało się od początku mieć znamiona sukcesu. To miała 

być historia dla chłopców – bez psychologii czy pięknego 

języka, a chłopca do obsadzenia w roli krytyka miałem pod 

ręką. Kobiety nie brały udziału. Nie umiałem kierować 

brygiem (którym miała być Hispaniola), ale pomyślałem, 

że bez wstydu mogę pokierować nią jak szkunerem. 

Wtedy wpadłem na pomysł z Johnem Silverem, z którym 

miałem nadzieję na dobrą zabawę: wziąć chciałem 

cenionego przeze mnie przyjaciela (którego czytelnik 

prawdopodobnie zna i ceni tak bardzo jak ja), pozbawić go 

najlepszych cnot i cech charakteru, zostawić mu tylko jego 

własną siłę, odwagę, zwinność, niesamowitą łagodność i 

umieścić go wśród żeglarzy. Taka psychologiczna operacja 

jest, wydaje mi się, powszechną metodą „tworzenia 

bohatera”, tak naprawdę – prawdopodobnie jedyną. Można 

wprowadzić uroczą osobę, z którą rozmawialiśmy wczoraj 

na chodniku, ale czy my w ogóle ją znamy? Naszego 

przyjaciela, niejednoznacznego i dostosowującego się do 

sytuacji – owszem, ale czy można go ot tak wtłoczyć w 

karty powieści? Po pierwsze, musimy wszczepić postaci 

drugorzędne i wykreowane cechy, dla równowagi – 

negatywne. Po drugie, z nożem w ręku odciąć i odrzucić 

niepotrzebne odgałęzienia jego osobowości, wtedy też 

ostałego pnia i kilku głównych konarów, które pozostaną, 

będziemy już raczej pewni. 

W chłodny wrześniowy poranek, siedząc przy 

trzaskającym ogniu i deszczu dudniącym w okno, 

zacząłem „Morskiego Kuka”, bo taki był pierwszy tytuł. 

Zaczynałem (i skończyłem) kilka innych książek, ale nie 

przypominam sobie, bym do którejkolwiek z nich zasiadał 

z większym zadowoleniem. Jak powszechnie wiadomo, 

kradzione smakuje o wiele lepiej. Oto dotarłem do 

nieprzyjemnej części. Bez wątpienia papuga należała już 

do Robinsona Crusoe. Bez wątpienia szkielet zaczerpnięty 

jest od Poe’ego. Nie przejmuję się tym zbytnio, są to 

drobiazgi i detale, i żaden człowiek nie może łudzić się, że 

będzie miał monopol na szkielety lub licencję na gadające 

ptaki. Palisada, mówią mi, jest z „Mastermana Ready’ego” 2 . 

Może być, nie obchodzi mnie to. Ci użyteczni pisarze 

wypełnili słowa pewnego poety – odchodząc, zostawili za 

sobą ślady na piaskach czasu; ślady, prawdopodobnie dla 

kolejnych – ja byłem tym kolejnym! Dług u Washingtona 

Irvinga męczy moje sumienie, i słusznie. Uważam jednak, 

ESEJ/FELIETON 

że rzadko kiedy plagiatowanie miało ciąg dalszy. 

Kilka lat temu miałem okazję zajrzeć do „Opowieści 

podróżnika”. Książka niesamowicie mnie zaskoczyła – 

był tam Billy Bones, jego skrzynia, salonowe towarzystwo, 

cała wewnętrzna aura, dużo treści i szczegółów z moich 

pierwszych rozdziałów – wszystko tam było, wszystko 

było własnością Washingtona Irvinga. Nie miałem jednak 

o tym pojęcia, zarówno gdy pisałem, siedząc przy ogniu, 

przeżywając pewnego rodzaju wiosenne przesilenie weny 

twórczej, jak i gdy dzień po dniu po drugim śniadaniu 

odczytywałem rezultaty porannej pracy mojej rodzinie. 

Było to dla mnie jasne jak słońce, moją elementarną 

częścią. 

Okazało się, że moje audytorium liczy nie 

jednego, a dwóch chłopców. Mój ojciec wodzony 

swym romantyzmem i dziecinnością od razu połknął 

haczyk. Jego własne historie, którymi karmił się co 

wieczór, opowiadały głównie o statkach, przydrożnych 

karczmach, rabusiach, starych żeglarzach i kupcach 

sprzed rewolucji przemysłowej. Nigdy żadnej z nich 

nie skończył – szczęśliwiec nigdy nie musiał tego robić! 

Ale w „Wyspie Skarbów” odnalazł coś bliskiego jego 

2 „Masterman Ready, or the Wreck of the Pacific”, robinsonada 

autorstwa Fredericka Maryatta opublikowana w Anglii w 1841 roku. 

(przyp. red.) 

COŚ NA PROGU 133

ESEJ/FELIETON 

własnej wyobraźni – to był jego typ malowniczości. Nie 

tylko słuchał codziennie z zachwytem – zaczął je też 

współtworzyć. Gdy nadszedł czas plądrowania skrzyni 

Billy’ego Bonesa, większość dnia spędzić musiał na 

spisaniu na wielkiej kopercie jej zawartości, do której 

całkowicie się zastosowałem, a nazwa „starego statku 

Flinta” – Mors została mu nadana na jego osobiste 

życzenie. Wtedy odwiedził nas nie kto inny, a dr Japp. 

Od tego momentu wysoko ceniłem sobie jego opinię. 

Gdy nas opuszczał, spakował rękopis do swojego 

kufra, by przekazać go przyjacielowi (od tego momentu 

także mojemu) – panu Hendersonowi, który zgodził się 

opublikować go w swoim czasopiśmie „Young Folks”. 

Sympatia, pomoc i pozytywne zaangażowanie 

podtrzymywało mnie na duchu. Trzymałem się bardzo 

prostego stylu. Porównać można go do „The Merry Men” 3 

pochodzącego z prawie tego samego okresu. Niektóremu 

czytelnikowi może odpowiadać taki styl, drugiemu inny – 

jest to kwestia charakteru, być może nastroju, ale żaden 

znawca nie może pominąć faktu, że jeden z nich jest o 

wiele łatwiejszy do utrzymania na podobnym poziomie. 

Oznacza to, że człowiek doświadczony i wykształcony 

mógłby z zaangażowaniem tworzyć dziennie wiele stron 

„Wyspy Skarbów”, pykając sobie przy tym fajkę. Ale 

niestety! Nie w moim przypadku. Przez piętnaście dni 

trzymałem się tego i stworzyłem piętnaście rozdziałów. 

Wtedy, przy początkowych akapitach szesnastego, 

niechybnie utraciłem wątek. Zablokowałem się, w moich 

trzewiach nie było grama pomysłu na dalszy ciąg „Wyspy 

Skarbów”. To dowodziło, że czas na korektę jej początku 

w pubie „Hand and Spear” 4 ! Tak też robiłem, wiodąc 

głównie samotny żywot, spacerując po wrzosowisku 

w Weybridge w mgliste jesienne poranki, całkiem 

zadowolony z tego, czego dokonałem, i niewyobrażalnie 

przerażony tym, ile jeszcze pozostało do zrobienia. 

Miałem 31 lat, byłem głową rodziny, straciłem zdrowie, 

nie udało mi się spłacić długów i nigdy jeszcze nie 

zarobiłem 200 funtów w ciągu roku. 

Naprawdę byłem bliski rozpaczy, ale zagryzłem zęby i 

podczas podróży do Davos, gdzie miałem spędzić zimę, 

postanowiłem myśleć o innych rzeczach i zagłębić się 

3 Chodzi o opowiadanie „The Merry Men”, opublikowane w 1882 roku 

w „Cornhill Magazine”. „Wyspa Skarbów” ukazała się w druku rok 

później, w roku 1883. (przyp. red.) 

4„Hand and Spear”, znajdujący się w Weybridge na Old Health Road, 

został zbudowany jako letnia rezydencja Petera Kinga, barona Ockham 

w latach 1830-1833. Po jego śmierci został przemianowany na bar. 

Nazwa „Hand and Spear” powstała od znaku rodowego Kingów – ręki 

dzierżącej włócznię. (przyp. red.) 

w lekturze powieści M. du Boisgobey. Gdy dotarłem na 

miejsce, usiadłem nad nieskończoną opowieścią pewnego 

ranka – i znów przejrzałem na oczy! Słowa zaczęły płynąć 

jak potok i w drugiej fali zachwytu, znów pisząc rozdział 

dziennie, skończyłem „Wyspę Skarbów”. Musiałem 

dokonać transkrypcji prawie w całości – moja żona była 

chora, młody chłopiec jako jedyny pozostał wierny, a John 

Addington Symonds 5 (któremu nieśmiało wspomniałem, 

nad czym pracuję) patrzył na mnie podejrzliwie. Uważał 

wtedy, że powinienem pisać o „Charakterach” Teofrasta 

– jak dziwne opinie wygłaszać mogą najmądrzejsi ludzie. 

Ale Symons (zaznaczając) nie był gorliwym sympatykiem 

chłopięcych powieści. Był człowiekiem wielkiego umysłu, 

„człowiekiem z zasadami” – jeśli tacy istnieli. Jednak 

sama nazwa mojego przedsięwzięcia sugerowała mu tylko 

deficyt realizmu i niski styl. Cóż! Nie był daleki od prawdy. 

„Wyspa Skarbów” – pan Henderson bowiem odrzucił 

pierwszy tytuł, „Morskiego Kuka” – pojawiła się zgodnie 

z planem w czasopiśmie literackim, haniebnie figurując 

gdzieś w środku wydania, bez ilustracji, przykuwając mało 

uwagi. Nie przejąłem się tym. Lubiłem tę opowieść, w dużej 

mierze z tych samych powodów, z których mojemu ojcu 

spodobał się jej początek. To był mój typ malowniczości. 

Byłem też bardzo dumny z Johna Silvera, do tej pory 

całkiem podziwiam tego łagodnego i budzącego szacunek 

poszukiwacza przygód. O wiele lepsze od tego było jednak 

to, że dotarłem do celu, ukończyłem opowieść i napisałem 

„KONIEC” na rękopisie, czego nie udało mi się dokonać 

od „The Pentland Rising”, gdy byłem szesnastolatkiem 

bez szkoły. 

Prawdę mówiąc, było to w dużej mierze dziełem 

przypadku. Gdyby dr Japp nie przyszedł w odwiedziny, 

gdyby słowa nie wypływały z taką łatwością, musiałbym 

zaniechać czynu, odłożyć książkę wzorem poprzedniczek, 

znaleźć okrężną drogę do celu. Puryści powiedzieliby, że 

słusznie by się stało, ale ja nie jestem tej myśli. Powieść 

dała mi wiele przyjemności oraz – co było dla mnie istotne 

– przyniosła ciepło, jedzenie i napitek (lub dała szansę 

na ich zdobycie) rodzinie, która sobie na to zasłużyła. A 

muszę przyznać, że tak było w naszym przypadku. 

Nie był to jednak koniec przygód z „Wyspą Skarbów”. 

Pisałem w zgodzie z mapą. Była ona głównym elementem 

mojej fabuły. Przykładowo, nazwałem wysepkę 

5 Poeta i krytyk literacki, przyjaciel Stevensona, o którym ten napisał w 

eseju „Talks and Talkers”: „Najlepszy z mówców, wychwalający ziemię, 

sztukę, kwiaty, klejnoty, wino i muzykę w blasku księżyca, z manierą 

serenady, lekkością gitary”. (przyp. red.) 

134 COŚ NA PROGU

„Wyspą szkieletów”, nie wiedząc dokładnie, co mam 

na myśli; szukając pilnie malowniczego określenia i dla 

uzasadnienia tej nazwy, włamałem się do zasobów pana 

Poe’ego i podkradłem wskazówki Flinta. Idąc tą drogą 

stworzyłem też dwie zatoki, na które Hispaniola została 

wysłana w czasie, gdy podróżował nią Izrael Hands. 

Nadszedł moment, w którym zdecydowano o ponownej 

publikacji, wysłałem swój rękopis razem z mapą do pana 

Cassella. Wysłano poprawki, dokonano korekt, ale nie 

było ani słowa o mapie. Gdy napisałem wiadomość w tej 

sprawie, dostałem odpowiedź, że nigdy jej nie otrzymali. 

Usiadłem zdumiony. Narysowanie przypadkowej mapy, 

śmiałe umieszczenie 

skali w jednym z rogów 

i dorobienie historii do 

wymiarów to jedno. 

Badanie całej książki, 

uporządkowanie 

wszystkich aluzji w niej 

zawartych i wyczerpujący 

proces tworzenia mapy z 

pomocą dwóch kompasów, 

by pasowała do zebranych 

informacji, to zupełnie co 

innego. 

Zrobiłem to. Mapa 

została narysowana od 

nowa w biurze mojego 

ojca, przyozdobiona 

rysunkami strzelających 

wodą wielorybów i 

pływających statków, a mój 

ojciec wykorzystał swój 

dryg do kaligrafii i wyśmienicie sfałszował podpis kapitana 

Flinta oraz kierunek żeglugi Billy’ego Bonesa. Nigdy 

jednak nie była to dla mnie ta sama „Wyspa Skarbów”. 

Jak powiedziałem, mapa stanowiła większość fabuły. 

Mógłbym się nawet pokusić o stwierdzenie, że stanowiła 

fabułę. Kilka zapożyczeń z Poe’ego, Defoe i Washingtona 

Irvinga, kopia „Piratów” Johnsona, „Skrzynia umrzyka” 

z Kingsleyowskiego „At Last”, wspomnienia z wypraw 

kajakiem na morze i mapa sama w sobie, z niekończącymi 

się elokwentnymi sugestiami, stanowiły cały mój 

materiał. Może nieczęsto mapa jest aż tak ważną częścią 

powieści, ale zawsze jest istotna. Autor musi znać swój 

teren – nieważne, czy prawdziwy czy wyimaginowany 

ESEJ/FELIETON 

– jak własną kieszeń. Odległości, pomiary kompasu, 

miejsce, w którym wschodzi słońce, czy cykl księżyca 

powinny być bez zastrzeżeń. A ile problemów sprawia 

sam księżyc! Rozpaczałem nad nim przy „Przygodach 

księcia Ottona” i gdy tylko błędy zostały mi wytknięte, 

przyjąłem środki ostrożności, które polecam przyjąć 

każdemu – nigdy nie piszę bez pomocy kalendarza. Z 

kalendarzem, mapą okolicy i planem każdego domu 

nakreślonym na papierze lub przywołanym w głowie jest 

nadzieja na ominięcie możliwie najgorszych pomyłek. Z 

mapą przed sobą mało prawdopodobne, że pozwoli się 

na zachód słońca na wschodzie, jak w „Antykwariuszu”. 

Z kalendarzem pod ręką 

raczej nie dopuści się, by 

dwójka jeźdźców odbywała 

pilną podróż na dystansie 

od dziewięćdziesięciu do 

stu mil przez sześć dni, od 

trzeciej rano w niedzielę do 

późnego wieczora w sobotę, 

ani by pod koniec tygodnia 

bez zmiany wierzchowca 

przejeżdżali oni 50 mil 

dziennie, jak to można 

przeczytać na stronach 

nieocenionego „Roba 

Roya”. Unikanie takich 

wpadek nie jest konieczne, 

ale na pewno dobre. Jest 

to moja bolączka – można 

powiedzieć, mój przesąd – 

kto ufa swojej mapie, ma 

ją na uwadze i dla kogo 

jest ona źródłem inspiracji dniami i godzinami, posiada 

dobre wsparcie i niemałą odporność na niespodziewane 

zdarzenia. To główny korzeń powieści, ziemia, z której 

ona wyrasta i tworzy swój własny pion, niezależny od słów. 

Lepiej, gdy okolica jest prawdziwa, a autor chodził po niej 

na własnych nogach i zna każdy przydrożny kamień. Ale 

nawet w przypadku wymyślonych miejsc na początku 

przygotowanie mapy będzie dobrym rozwiązaniem. Przy 

jej studiowaniu pojawią się powiązania, o których wcześniej 

nie miało się bladego pojęcia. Odkryje się oczywiste, choć 

niespodziewane skróty, ślady swoich posłańców, i nawet 

jeśli mapa nie stanowi o fabule, jak to było w przypadku 

„Wyspy Skarbów”, okaże się ona kopalnią sugestii. 

COŚ NA PROGU 135

ESEJ/FELIETON 

BOLESŁAW PRUS 

O ODKRYCIACH 

I WYNALAZKACH 

Fragmenty Odczytu Popularnego Wypowiedzianego 

dnia 23 marca 1873 r. 

W niniejszéj pogadance 

zastanowimy się nad odkryciami 

i wynalazkami. Wynalazkiem 

nazywa się zrobienie takiéj 

rzeczy, któréj dotąd nie było i 

któréj natura sama zrobić nie 

może. I tak: Przed 500 laty i 

dawniéj nie znano w Europie 

prochu i dopiero około 1379 

roku Bertold Szwarc zakonnik 

fryburgski mięszając saletrę, 

siarkę i węgiel przekonał się, że 

z tych materjałów zrobić można 

masę wybuchową. Ponieważ 

proch w naturze sam się nie 

tworzy i dopiero przez człowieka 

musi być zrobiony, mówimy 

przeto, że Szwarc proch wynalazł. 

Podobnież, przed 50 laty, nie 

znano jeszcze lokomotyw, 

nieumiano ich budować, dopiero 

w roku 1828 Stephenson inżynier 

angielski zbudował pierwszą 

lokomotywę i w ruch ją puścił. 

Mówimy więc, że Stephenson 

wynalazł lokomotywę, bo 

machina ta poprzednio nie 

istniała, bo sama wśród natury 

powstać nie mogła i tylko mógł ją 

zrobić człowiek. 

Pamiętajmyż więc, że jeżeli 

astronom za pomocą jakiejś 

wybornéj lunety dostrzeże na 

niebie nieznane dotąd światełko, 

wówczas należy powiedzieć że 

człowiek ten zrobił odkrycie. Tak 

samo marynarz zrobi odkrycie 

jeżeli pływając po morzu, 

zobaczy jakąś nieznaną nikomu 

wyspę. 

Z kolei możemy przystąpić do 

poznania korzyści jakie ludzkość 

odnosi z odkryć i wynalazków. 

Korzyści te są nieobliczone i ja 

też nie mam zamiaru ich wyliczać, 

ale chcę tylko na niektóre z 

pomiędzy nich zwrócić uwagę. 

Odkrycia i wynalazki wpływają 

na polepszenie dobrobytu i 

pozwalają ludziom rozmnażać 

się bez obawy głodu i nędzy jakie 

panowały dawniéj. Jakiś czas 

cukier wyrabiano tylko z trzciny 

cukrowéj, która rośnie w krajach 

gorących, — dla tego cukier był 

bardzo drogi; gdy jednak odkryto 

cukier w burakach i wynaleziono 

sposób otrzymywania go na téj 

drodze, produkt ten znakomicie 

staniał i dziś jest dla wszystkich 

przystępny. Podobnież staniała 

wódka, którą dawniéj wyrabiano 

z żyta, a dziś z kartofli. Wynalazki 

potęgują nasze siły: dziś, przy 

pomocy młynów parowych, 

jeden człowiek robi więcéj mąki, 

niż 150 ludzi przed wiekiem. 

Jeden człowiek więcéj bawełny 

przędzie na maszynie, niż 400 

prządek. Machina do wiązania 

sieci rybackich zastępuje pracę 

37 ludzi; na machinie do robienia 

szpilek, jeden człowiek może 

wyrobić 170 szpilek na minutę. 

Na okręcie wojennym pierwszéj 

klassy machiny parowe zastępują 

pracę 300 tysięcy ludzi, to jest 

100 razy większéj liczby osób, 

niż ich okręt pomieścić może. 

Młot parowy w fabrykach Kruppa 

odkuwa sztuki żelaza, ważące 

po 400 centnarów, podczas 

gdy zwykły kowal z kilkoma 

pomocnikami z trudnością odkuć 

może sztukę parę centnarów 

ważącą. 

Wynalazki i odkrycia 

potęgują siły naszego umysłu: 

wynalezienie np. wyższych 

części matematyki, pozwala 

nam w ciągu kilkunastu minut 

rozwiązywać takie przykłady, 

których za pomocą zwykłego 

rachunku nie rozwiązalibyśmy za 

kilkanaście lat, a nawet zupełnie 

nie moglibyśmy rozwiązać. Aby 

zaś dać ja[Str. 8]śniejsze pojęcie 

o potędze dzisiejszéj matematyki, 

zacytuję przykład. 

Do roku 1846 astronomowie 

oprócz ziemi znali tylko 6 planet; 

w tym zaś roku matematycy: 

Leverrier francuz i Adams anglik 

wyliczyli, że musi być jeszcze 

jedna planeta, odległa więcéj niż 

na 600 milijonów mil od słońca, 

100 razy większa od ziemi, 

obiegająca słońce w ciągu 164 lat, 

którą to planetę, w oznaczonym 

dniu i we wskazanem miejscu 

nieba, za pomocą bardzo silnych 

narzędzi widzieć będzie można. 

136 COŚ NA PROGU

ESEJ/FELIETON 

Rzeczywiście tak się stało, 

a tym sposobem za pomocą 

rachunku odkryto planetę, 

któréj przedtem żaden człowiek 

niewidział! 

Nie ma dotąd nauki o 

sposobach robienia odkryć i 

wynalazków i ogół ludzi, a 

nawet wielu uczonych sądzi 

że jéj nigdy nie będzie. Jest to 

błąd. Nauka o robieniu odkryć 

i wynalazków będzie kiedyś i 

odda usługi; nie powstanie ona 

odrazu, lecz najprzód zjawią się 

jéj zarysy ogólne, które następni 

badacze poprawią i uzupełnią, 

a jeszcze późniejsi zastosują do 

pojedynczych gałęzi wiedzy. Jak 

wygląda szkic takiéj nauki zaraz 

to zobaczymy. 

Przedewszystkiem 

wyrzeknijmy się nadziei 

usłyszenia o czemś 

nadnaturalnem; wynalazki 

bowiem i odkrycia są to zjawiska 

naturalne i jako takie ulegają 

pewnym prawom. Praw tych, 

jeżeli się nie mylę, jest trzy: 

prawo stopniowości, zależności i 

kombinacji. 

1. Prawo stopniowości. Żadne 

odkrycie i żaden wynalazek nie 

powstaje odrazu doskonałym, 

ale doskonali się stopniowo; 

z drugiéj znowu strony żaden 

wynalazek lub odkrycie nie jest 

dziełem jednego człowieka ale 

wielu ludzi, z których każdy 

dodaje jakąś cząsteczkę od siebie. 

Aby dowieść prawa stopniowości 

zważmy, że np. najprzód 

odkryto Amerykę, późniéj w 

téj Ameryce odkryto góry, lasy, 

rzeki, jeziora; następnie w tych 

lasach poodkrywano pojedyncze 

drzewa, późniéj poznano rozmaite 

użytki tych drzew. Najprzód 

odkryto kartofle, późniéj poznano 

że są dobrą paszą dla bydła, 

późniéj dowiedziano się, że 

kartofle mogą służyć na pokarm 

dla ludzi, potem z kartofli zaczęto 

robić wódkę. Co do wynalazków, 

zastanówmy się np. nad 

stopniowością w rozwoju stołka. 

Najprzód ludzie przekonali się, 

że lepiéj siedzieć na pniu lub 

kamieniu niż na ziemi, — potem, 

zauważywszy, że kamień i pień 

są za ciężkie do przenoszenia, 

zbudowali stołek złożony z jednéj 

deski i kilku nóżek. Następnie 

stołkowi temu dodali poręcz tylną 

i zrobili krzesło, krzesłu dodali 

poręcze boczne i zrobili fotel. 

Potem dopiero zaczęli malować 

i wyściełać fotele i krzesła i t. d. 

2. Prawo zależności. Każdy 

wynalazek lub odkrycie 

zjawia się o tyle o ile istnieją 

i znane są pewne dawniejsze 

odkrycia i wynalazki. Nie 

odkrytoby Ameryki gdyby nie 

znano okrętów i busoli, nie 

zbudowanoby lokomotywy gdyby 

nie znano żelaza, wody, węgla, 

gdyby nie znano kół, drągów, 

kotłów i t. d. Jeżeli kartofle rosły 

tylko w Ameryce, nie można 

było odkryć pierwéj kartofli niż 

Amerykę; jeżeli czarny łabędź 

mieszka tylko w Australji, nie 

można było wprzód zobaczyć 

czarnego łabędzia niż Australją. 

Jeżeli pierścienie Saturna widzieć 

można przez lunety: trzeba było 

wprzód wynaleźć lunetę nim się 

pierścienie zobaczyło. Widzimy 

więc, że każdy wynalazek lub 

odkrycie, zależy od pewnych 

odkryć i wynalazków, które 

wcześniéj od tamtego istnieć i 

znane być muszą. 

COŚ NA PROGU 137

ESEJ/FELIETON 

3. Prawo kombinacji. Każde nowe odkrycie albo 

wynalazek jest kombinacją dawniejszych odkryć 

i wynalazków, albo też opiera się na nich. Gdy 

poznaję jakiś nowy minerał wtedy oglądam go, 

wącham, kosztuję, czyli kombinuję ten minerał z 

memi zmysłami. Potem ważę go, ogrzewam czyli 

kombinuję ten minerał z wagą i ogniem. Potem 

kładę go do wody, do kwasu siarczanego i t. d. 

słowem kombinuję ten minerał ze wszystkiem co 

mam pod ręką i tym sposobem poznaję coraz nowe 

własności. Co się zaś tyczy wynalazków, któż 

nie wie, że zegar jest kombinacją kółek, sprężyn, 

skazówek, dzwonków i t. d. Kto nie wie, że proch 

jest kombinacją siarki, saletry i węgla? 

Z tych trzech praw, przejawiających się w 

odkryciach i wynalazkach, wyciągnąć możemy 

ważne wnioski: 

Nie należy lekceważyć żadnego wynalazku lub 

odkrycia, chociażby ono na pozór nie miało wartości, 

dla tego że późniéj drobiazg ten bardzo przydać się 

może. Nie ma zdaje się prostszego wynalazku nad 

igły, a przecież od istnienia téj igły zależy ubranie 

milionów ludzi, życie miljonów szwaczek. Nawet 

piękna dzisiejsza machina do szycia nie istniałaby, 

gdyby przed wiekami nie wynaleziono igły. 

pakunków. Otóż, między innemi, wynalezienie 

takiéj machiny zależy od wynalezienia materjału, 

któryby był tak, dajmy na to, lekki jak papier, a tak 

wytrzymały i zachowujący się względem ognia, jak 

np. stal. 

Kto chce być szczęśliwym wynalazcą powinien 

wiele umieć i to najrozmaitszych rzeczy. Jeżeli 

bowiem jakiś nowy wynalazek jest kombinacją 

dawniejszych, w takim razie umysł wynalazcy jest 

polem, na którem po raz pierwszy kombinują się 

rozmaite i napozór nie mające ze sobą związku 

przedmioty. I tak. Machina parowa jest kombinacją 

kotła w którym gotowano zupę rumfordską, pompy 

i kołowrotka, — gdyby pierwszy wynalazca nie znał 

tych przedmiotów, gdyby ich nie skombinował w 

umyśle, czy mielibyśmy maszyny parowe? 

Balon jest kombinacją gazu oświetlającego, torby 

kitajkowéj, parasola, siatki i kosza, — i mógłżeby 

istnieć balon gdyby w umysłach jego wynalazców 

nie istniały wiadomości o tych przedmiotach? Jaki 

jest związek między cynkiem, miedzią, kwasem 

siarczanym, magnesem, przyrządem zegarowym i 

depeszą którą śpiesznie wysłać należy? a przecież 

wszystkie te rzeczy spotkać się musiały w umyśle 

wynalazcy telegrafów... 

To co nie daje się zrobić dziś, może być zrobione 

późniéj. Ludzie wiele rozmyślają nad zbudowaniem 

machiny do latania, która mogłaby unosić wiele 

osób 

i 

Społeczeństwo, które chce się wsławić 

odkryciami i wynalazkami, musi mieć w każdéj 

gałęzi wiedzy bardzo wielu ludzi uczonych. Jeden 

lub kilku uczonych i genialnych ludzi znaczą dziś 

nic, albo prawie nic, bo dziś wszystko robi się 

masami. Chciałbym, ażeby następujący przykład 

dobrze utkwił w umysłach: wynalazki i odkrycia 

są podobne do gry na loterją; nie każdy wygra kto 

trzyma, ale kilkunastu z pomiędzy trzymających 

wygrać musi koniecznie. 

Przypatrzmy się teraz w jaki to sposób uwaga 

może człowieka naprowadzać na nowe pomysły, a 

w tym celu zbadajmy naprzykład, w jaki to mniéj 

więcéj sposób, wynalezione zostały wyroby gliniane. 

Przypuśćmy, że gdzieś na gruncie gliniastym żył lud 

dziki znający już ogień. Gdy deszcz upadł na ziemię, 

glina zrobiła się ciastowatą, a jeżeli w krótce po 

deszczu na téj glinie rozniecono ognisko, wówczas 

pod ogniskiem glina się wypaliła i stwardniała. 

Jeżeli wypadek podobny trafił się kilka razy, 

wówczas ludzie owi mogli na niego zwrócić uwagę 

i zapamiętać, że: glina wypalana w ogniu staje się 

twardą jak kamień i nierozmiękcza się w wodzie. 

Współcześnie mogło się trafić, że któryś z dzikich 

chodząc po mokréj glinie wydeptał na niéj głębokie 

ślady; gdy słońce wysuszyło grunt i deszcz upadł 

138 COŚ NA PROGU

ESEJ/FELIETON 

powtórnie, dzicy mogli zauważyć, że w owych 

wyżłobieniach woda przechowuje się dłużéj niż na 

powierzchni. Oglądając mokrą glinę, ludzie mogli 

dostrzedz, że materjał ten daje się łatwo ugniatać 

w palcach i przyjmuje różne formy. Ludzie bardziéj 

pomysłowi mogli zacząć wygniatać z gliny różne 

zwierzątka, muszki i t. d., a między innemi, mogli 

wyrobić coś nakształt żółwiéj skorupy, któremi 

posługiwano się wówczas. Inni, pamiętając, że glina 

twardnieje na ogniu, mogli ową wydrążoną bryłę 

wypalić i w ten sposób utworzyć pierwszą miskę. 

Odtąd łatwiéj już było doskonalić ten nowy 

wynalazek; ktoś inny mógł odkryć glinę lepszą na 

podobne wyroby; ktoś inny mógł wynaleźć polewę 

i t. d. z tem wszystkiem jednak natura i uwaga 

wskazywały tu człowiekowi drogę do wynalazku. 

Gdyby owi ludzie nie uważali, że glina twardnieje 

na ogniu, gdyby nie uważali, że woda dłużéj się 

przechowuje w dołku, gdyby ktoś między nimi 

nie chciał był z gliny ulepić coś nakształt żółwiej 

skorupy, nie wynalezionoby pierwszéj glinianéj 

miski. 

To co powiedziałem, nie koniecznie mogło 

mieć miejsce, nie jest jednak nieprawdopodobne, 

a objaśnia nam jakim mianowicie sposobem ludzie 

dochodzą do rozmaitych pomysłów, oto: pilnie 

uważając na wszystko i zastanawiając się nad 

wszystkiem. 

Weźmy inny przykład. Wiadomo, że niekiedy na 

szklannych szybach spotkać można krążki i bąbelki, 

przez które patrząc, widzimy wyraźniéj przedmioty 

niż gołem okiem. Przypuśćmy, że jakiś uważny 

człowiek zobaczywszy taki bąbelek na szybie, 

wyjął kawałek szkła i pokazywał innym jako 

zabawkę. Mogło się trafić, że między oglądającymi 

znalazł się człowiek ze wzrokiem osłabionym, 

który przekonał się, że przez wspomniony 

bąbelek na szybie widzi lepiéj niż gołem okiem. 

Przy bliższem rozpatrywaniu okazało się, że 

szkło z obu stron wypukłe wzmacnia wzrok 

osłabiony, a tym sposobem zostały wynalezione 

okulary. Szkło do okularów ludzie początkowo 

mogli wycinać z szyb, z czasem jednak znaleźli 

się i tacy, którzy poczęli, tafle szklane gładkie, 

szlifować na wypukłe soczewki i wyrabiać 

właściwe okulary. 

szkła powiększające lepiéj widać niż przez jedno. 

Zawiadomiły o tem dziwnem zdarzeniu ojca, 

który począł wyrabiać rurki z dwoma szkłami 

powiększającemi i sprzedawał je jako zabawkę. 

Galileusz wielki, mędrzec wioski, dowiedziawszy 

się o owéj zabawce, użył jéj w innym celu i zbudował 

pierwszą lunetę. 

I ten przykład pokazuje nam, że uwaga niby 

za rękę prowadzi człowieka do wynalazków. Z 

tego również przykładu mogliśmy się przekonać 

o prawdzie stopniowości w rozwój i wynalazków, 

a nadewszystko o tem, że ukształcenie potęguje 

pomysłowość człowieka. Prosty szlifierz, z dwu 

szkieł powiększających zrobił zabawkę, — Galileusz 

zaś, jeden z najuczeńszych ludzi swego czasu zrobił 

lunetę. O ile rozum Galileusza był wyższy od 

rozumu rzemieślnika, o tyle i wynalazek lunety jest 

wyższy od wynalazku zabawki. 

Przechodzę do części trzeciéj i ostatniej. 

Nie ma prawie rzemieślnika któryby kiedy 

nie narzekał na złe czasy i brak roboty, choć z 

drugiéj strony wiemy wszyscy że nam brakuje 

wyrobów krajowych. Dla czegoż więc rzemieślnicy 

narzekają zamiast robić? Oto dla tego, że mnóstwo 

najrozmaitszych rzeczy sprowadzamy z zagranicy. 

A dla czego sprowadzamy z zagranicy? dla tego, że 

wyroby zagraniczne są tańsze i lepsze! Zjawisko to 

łatwo zrozumieć. Anglicy, francuzi i niemcy, co rok 

robią jakieś odkrycia i wynalazki, co rok wytwarzają 

nowe materjały i machiny. Że zaś praca machiny 

Sztuka szlifowania okularów znaną już 

była prawie przed 600 laty. W paręset lat 

późniéj, dzieci pewnego szlifierza okularów, 

bawiąc się szkłami, ustawiły jedno przed 

drugiem i przekonały się, że przez dwa 

COŚ NA PROGU 139

ESEJ/FELIETON 

jest tańsza i dokładniejsza, więc też zagraniczni 

fabrykanci sprzedają rzeczy i tańsze i lepsze niż nasi 

rzemieślnicy, którzy nie posiadają machin. 

Otóż jedynem na to lekarstwem jest nauka. Jeżeli 

się będziemy uczyć, będziemy robić wynalazki, 

podniesiemy przemysł, który wówczas nie tylko 

na miejscowe potrzeby, ale i na handel z zagranicą 

wystarczy. Lecz mniejsza już o natychmiastowe 

odkrycia i wynalazki u nas; my musimy się gwałtem 

zabrać do nauki nie tyle już dla sławy ile dla chleba, 

ponieważ przy dotychczasowym stanie rzeczy, za 

kilkanaście lat dzisiejsi rzemieślnicy mogą zostać 

bez utrzymania... 

furman umiał dosyć, jeżeli dobrze nasmarował 

wóz, związał postronki i poprowadził konie. Dziś 

gdy wagony zastąpiły miejsce wozu, a lokomotywa 

miejsce koni, furmana zastępuje maszynista, który 

już jest poniekąd mechanikiem, a nadewszystko 

dobrym ślusarzem. 

Toż samo dzieje się w każdym rzemiośle. Ten 

kto kieruje młotem parowym, musi być o wiele 

ukształceńszy od tego który bije młotem zwykłym. 

Maszynista na statku parowym, bezporównania 

musi więcéj umieć od przewoźnika. Tokarze są w 

ogóle bardziéj ogładzeni od ślusarzy umiejących 

tylko robić pilnikiem i dłutem i t. d. 

Jest to rzecz bardzo prosta. Corocznie powiększa 

się liczba machin, które pomagają nam pracować, 

ale które do kierowania niemi potrzebują ludzi 

ukształconych. Póki znano tylko wóz i konie, 

Ile razy do nas sprowadzą nową machinę, tyle razy 

i ludzi trzeba przy niéj z zagranicy sprowadzać, a to 

dla tego, że miejscowy nieukształcony robotnik rady 

sobie z tą machiną nie da, nie może zrozumieć jéj 

ruchów, nie potrafi nią pokierować, nie umie 

jéj naprawić gdy się zepsuje. Przeciwnie 

zaś gdyby się nasi rzemieślnicy uczyli 

matematyki, mechaniki, chemji, fizyki, 

rysunków, gdyby czytywali wiadomości 

o nowych machinach, które za granicą 

wynaleziono, nie tylko dawaliby sobie 

radę z przysłanemi zkad inąd machinami, 

ale jeszcze mogliby własne wynalazki za 

granicę wysyłać. 

Mówiłem już poprzednio, że aby 

robić wynalazki i aby umieć się niemi 

posługiwać, należy wszelkiemi siłami 

uczyć się najrozmaitszych rzeczy, bo 

niewiemy która się nam przydać może. 

Powiedziałem również, że społeczeństwa 

i ludzie, którzy nie robią wynalazków lub 

nie umieją z nich korzystać, prowadzą 

nędzny żywot i w końcu giną. Dziś więc 

wśród téj powodzi coraz to nowych 

ulepszeń dokonywających się w świecie, 

rzemieślnicy mają dwie drogi: albo 

wziąść się do książki i tym sposobem 

przyjąć udział w ogólnym umysłowym 

ruchu, który ich za lat kilkanaście 

doprowadzi do majątków, — albo 

zostać na miejscu i za lat kilkanaście 

stracić nawet to utrzymanie jakie dziś 

mają. Co zaś kto sobie obierze, nie 

należy to już do mnie. 

(W tekście zachowano 

oryginalną pisownię) 

140 COŚ NA PROGU

COŚ NA PROGU 141

142 COŚ NA PROGU

COŚ NA PROGU 143

144 COŚ NA PROGU

COŚ NA PROGU 145

146 COŚ NA PROGU

COŚ NA PROGU 147

RELACJA 

Relacja: 21-27 lipca, czyli 

tydzien na wastelandzie 

Adriana Siess oraz Paweł Iwanina 

Ekipa Coś na Progu pojawiła się na największym 

konwencie postapokaliptycznym w Polsce! Przez tydzień 

żyliśmy trudną rzeczywistością świata po wojnie atomowej, 

wśród brudu i radioaktywnego pyłu, otoczeni twardymi 

ludźmi pustkowi, przyzwyczajonymi do funkcjonowania w 

świecie, który dawno się skończył. 

OldTown to największa w Polsce impreza dla fanów 

postapokalipsy, podzielona na dwie części – LARP, gdzie 

gracze odgrywają zadania przypisane swoim postaciom i 

wraz z innymi symulują uczestnictwo w postapokaliptycznym 

mieście, a także część konwentowa. Dziesiąta już edycja 

odbywała się w Stargardzie Szczecińskim, na opuszczonym 

lotnisku Kluczewo. Zrujnowane zabudowania, poradzieckie 

schrony i hałdy trudnych do zidentyfikowania śmieci 

stanowiły prawdziwie powojenną scenerię rodem z Fallouta 

czy Mad Maxa, pozwalając uczestnikom na wczucie się w 

klimat, zanim trzydniowy LARP na dobre się rozpoczął. 

OldTown poza samym odgrywaniem postaci łączy w 

sobie również elementy strzelanek ASG (repliki broni palnej 

na kulki), co znacznie urozmaica rozgrywkę. W związku z 

tym teren konwentu dzieli się na dwie strefy – bezpieczną, 

tak zwaną off-ASG, umieszczoną wewnątrz fabularnego 

miasteczka OldTown, gdzie każdorazowe użycie broni palnej 

fabularnie karane jest natychmiastowym zastrzeleniem przez 

pilnujące porządku drony oraz in-ASG, znajdującą się poza 

granicami miasteczka. W strefie, gdzie używanie replik jest 

dozwolone obowiązuje nakaz noszenia gogli ochronnych. Nic 

dziwnego. Strzelaniny z bandytami, zasadzki na mutanów i 

obrona karawan stały się dla nas codziennością. 

Świat OldTown jest prawdziwie otwarty – przypomina 

sandboxową grę gatunku RPG z nielimitowaną listą dialogów. 

Począwszy od frakcji, przez funkcję, a na usposobienie 

skończywszy – to gracz determinuje decyzje, a decyzje 

determinują gracza. My wybraliśmy wygodne życie w mieście 

– blisko do wszelkich wydarzeń społeczno-politycznych i 

bezpiecznie… Tak się nam przynajmniej wydawało. 

Po kilku dniach budowy klimatycznego obozowiska 

mogliśmy przystąpić do boju. LARP rozpoczął się we wtorek 

w godzinach wieczornych i już wtedy zaczęliśmy czuć na 

własnej skórze, czym jest Pora Przybyszów. To czas w którym 

frakcje i samotni strzelcy z całej Polski zjeżdżają się do 

miasteczka OldTown w celu wymiany towarów, informacji, 

usług i rozrywek. Żadnych z tych nie brakowało. 

Już pierwsza noc dała o sobie znać. Plotki o tajemniczych, 

czających się w okolicy stworach nocy, których ślepia jarzą się 

krwawą czerwienią, okazały się być prawdziwe. Nasza frakcja, 

Outcast, łowcy mutantów, musiała wyjść z ukrycia. Pierwsza 

noc minęła niemal bezsennie. Ciągły strach przed atakiem 

sprawiał, że paraliżowała nas bezsenność. Od czasu do czasu 

ruszaliśmy tylko z bronią białą na wartę, patrol, czy odsiecz. 

Później nadszedł czas na negocjacje z miastem. 

Zorganizowaliśmy oddziały samoobrony oraz wspólnie 

z szamanem plemienia Wakatili, zrzeszającego dzikusówtechnofobów, 

przeprowadziliśmy rytuał w celu zdobycia 

informacji na temat genezy terroryzujących miasto 

czerwonookich stworów. 

W międzyczasie zorganizowanych zostało kilka karawan, 

obława na mutanty, polowanie na żyjącego nieopodal Szpona 

Śmierci wraz z posiadaczem ziemskim Henrykiem Kanią, czy 

uroczyste odwiedziny gwiazdy erotycznych filmów akcji – 

Rona Fappulusa. 

Wyczuwaliśmy w powietrzu, że atak czerwonookich 

stworów miał niedługo nadejść. Dlatego trwały 

przygotowania. Część frakcyjnych wspomagała jedną 

z ostatnich karawan, cześć wyrabiała niezbędną do 

przetrwania amunicję, natomiast nieliczni stali się świadkami 

bezpośredniego ataku czerwonookich mutantów na 

miasteczko. 

Gdy już emocje sięgnęły zenitu, w ostatni wieczór Pory 

Przybyszów na placu przed barem stłoczyło się kilkaset osób, 

by zatrzymać główną falę wroga, atakującą miasto. Na czele 

armii pojawił się Khan, były przywódca drugiego miasta 

Pustkowi - Siczy. Postanowił zemścić się na mieszkańcach 

OldTown za domniemane krzywdy. 

Walka była długa. Poniosło w niej śmierć wiele z 

najlepszych towarzyszy broni, kilka osób padło atakiem 

skrytobójców, ale w końcu udało się obronić miasta. 

Tegoroczna Pora Przybyszów dobiegła końca. 

Później czekało nas jeszcze kilka dni pełnych atrakcji 

oraz nieprzerwana integracja w klimatycznym barze. Udało nam 

się obserwować zmagania zawodników Prize Fighters, 

konkurs najsilniejszego człowieka na Pustkowiach, czy 

obejrzeć cieszące się ogromną popularnością rozgrywki 

postapokaliptycznej gry Jugger. 

OldTown to zdecydowanie jeden z najciekawszych 

punktów na konwentowej mapie nie tylko Polski, ale nawet 

Europy. Składa się na to świetna, klimatyczna scenografia 

gry terenowej, udana, trzymająca w napięciu fabuła LARPa, 

interesujący i bogaty panel prelekcyjny oraz fakt, że impreza 

przeznaczona jest wyłącznie dla osób pełnoletnich – dzięki 

czemu gra terenowa nabiera realizmu. 

Jednakże największą, bezsprzeczną zaletą konwentu 

są jego uczestnicy – wszyscy starają się razem pokonywać 

trudności, współpracować i walczyć ramię w ramię, a 

wszystko po to, by jak najwierniej oddać zmagania na 

Pustkowiu. Z sukcesem. A gdyby świat naprawdę się 

skończył, nie byłby tym samym, gdyby nie tych 370 

postapokaliptycznych wariatów z całej Polski. 

148 COŚ NA PROGU

RETRO DZIEWCZYNY 

Edwige Fenech KUNKTATOR 

EDWIGE FENECH, urodzona w 1948 roku jako Edwige 

Sfenek, naszpikowana seksapilem włoska aktorka 

i producentka, jedna z najbardziej utalentowanych 

wśród aktorek europejskich i jedna z największych diw 

europejskiego kina, obiekt westchnień kinomanów ze 

Starego Kontynentu. Z początku brała udział w konkursach 

piękności, wygrywając w wieku 16 lat tytuł Miss Manequine 

Lazurowego Wybrzeża. Później zaczęła pracę jako 

fotomodelka, aż do swego pierwszego filmowego debiutu 

w „Toutes folles de lui” (1967). Dzięki długim lśniącym 

włosom, pięknej i pociągającej twarzy, a także wyjątkowej 

atrakcyjności stała się jedną z najbardziej rozchwytywanych 

europejskich aktorek tamtych czasów. Występowała 

we włoskich, francuskich, hiszpańskich i niemieckich 

produkcjach. Jest kojarzona głównie z gatunkiem commedia 

sexy all’italiana, włoskiej komedii o silnym nacechowaniu 

erotycznym – i z należącymi do niej filmów takich jak 

„Nauczyciel” (1975) czy „Panny, byk i koziorożec” 

(1977), który przez krytyków nazwany został szczytowym 

osiągnięciem gatunku. Swoją popularność aktorka 

zawdzięczała też wspaniałym rolom we włoskich giallo (z 

włoskiego: „żółty” – od koloru okładek tanich powieści), 

nurcie krwawych pulp kryminałów lat 70. i 80., m.in. 

„Pięć lalek dla sierpniowego księżyca” (1970) czy „Obnaż 

się przed swym zabójcą” (1975). W późniejszych latach 

dzięki swej niewątpliwej urodzie stała się osobowością 

telewizyjną, zajęła się też produkowaniem filmów. Założyła 

wytwórnię Immagine e cinema, dla której wyprodukowała 

m.in. „Kupca weneckiego” (2004) z Alem Pacino i 

Jeremym Ironsem. W filmach często wcielała się w role 

uwodzicielskiej femme fatale, dla wdzięków której ekranowi 

mężczyźni tracili głowy. Podczas gdy Ameryka zachwycała 

się kobietami w stylu pin-up i co chwila powoływała 

nowy symbol seksu, Stary Kontynent miał swoją królową, 

która nigdy nie wyzbyła się statusu ekranowej piękności, 

nawet gdy przeminęły jej najlepsze lata. Edwige Fenech 

udowadniała, że w kwestii kobiecej gracji i wdzięku Europa 

potrafi wznieść się na wyżyny. Między innymi to dzięki 

jej zachowaniu przed kamerą doczekaliśmy się dobrej 

ekranizacji europejskiej pulpy. Aktorka występowała w 

kryminałach: „The Strange Vice of Mrs. Wardh” (1970), 

„The Case of the Bloody Iris” (1971), „All the Colors of the 

Dark” (1972), a także w bazującym na noweli „Czarny kot” 

E. A. Poe’ego „Your Vice Is a Locked Room and Only I Have 

the Key” (1972). Znane są też jej role z thrillerów i horrorów, 

w tym „Top Sensation” (1969), „Widmo śmierci” (1988) czy 

„Hostel II” (2007). 

COŚ NA PROGU 149

RETRO DZIEWCZYNY 

150 COŚ NA PROGU

Coś na Progu #10

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?