Miroslav Samardžić Tranzicija i manjine u Vojvodini Autonomna ...

Miroslav Samardžić 

Tranzicija i manjine u Vojvodini 

Autonomna Pokrajina Vojvodina po nacionalnom sastavu stanovništva izrazito je 

heterogena sredina. Većinu stanovnika čine Srbi, ali više od 40% (1991) su pripadnici drugih 

naroda: Mađari, Slovaci, Rumuni, Romi, Rusini, Hrvati, građani koji se izjašnjavaju kao 

Jugosloveni itd. Vojvodina je verski heterogena sredina. Konfesionalne, jezičke i etničke razlike 

se pretežno poklapaju, ali i presecaju u meri koja nije zanemarljiva. Pokrajina je dugo bila 

poznata i po spcifičnoj kulturi međusobnog uvažavanja i tolerancije. Njene različite kulture 

prožimaju se i utiču jedna na drugu, stanovništvo je izmešano. Pojedinci su u gotovo 

svakodnevnom kontaktu sa svojim sugrađanima druge etničke ili verske pripadnosti; postoji 

značajan udeo mešovitih brakova. 

Vojvođanske manjine razlikuju se međusobno po brojnosti, kulturnim i demografskim 

karakteristikama. Najbrojniji Mađari imaju snažnu i uticajnu društvenu elitu pa ih to čini 

efikasnijim u odbrani svojih prava. Neke manjinske zajednice malobrojne su, bez značajnijeg 

broja obrazovanih ljudi i organizacija koje bi bile u stanju da mobilišu javnost i ukazuju na njihov 

nepovoljan položaj. Dok neke manjine imaju značajan udeo urbanog stanovništva (Mađari, 

Hrvati), druge su pretežno zajednice ruralnog tipa (posebno Rumuni i Rusini), a Romi su i 

prostorno segregirani i ekonomski i socijalno diskriminisani. Nacionalne manjine razlikuju se 

međusobno i po nivou obrazovanja, privrednim aktivnostima, nivou društvene aktivnosti žena. 

Urbane zajednice uključenije su u modernizacijske procese, aktivnost žena je veća, dok je u 

onim ruralnim broj obrazovanih žena veoma mali. Ideološka i politička agresija Miloševićevog 

režima nije bila jednako usmerena prema svim manjinskim zajednicama, već najviše prema 

Hrvatima. Dakle, ni manjinske zajednice nisu u jednakom položaju prema državi i širem društvu 

Vojvodina je u bivšoj SFRJ, po ustavnom sistemu iz 1974. imala izuzetno široku 

autonomiju i faktički bila izjednačena sa šest jugoslovenskih republika, a u oblasti kolektivnih 

prava manjina bili su razvijeni veoma visoki standardi. Sve do kraja osamdesetih smatralo se da 

je nacionalno pitanje dobro rešeno, a u praksi nije dolazilo do kriza u međuetničkim odnosima. 

Sistem je u Vojvodini, dakako, bio autoritaran, ispoljavanje nacionalzima bilo je strogo 

sankcionisano, sva vlast bila je koncentrisana u partijskom aparatu. U isto vreme bio je to period 

dinamičnog privrednog rasta i društvenog razvoja čije dobrobiti su koristile sve etničke grupe, 

osim Roma čiji položaj ni tada nije bio bolji od današnjeg. 

Do preokreta dolazi krajem osamdesetih dolaskom na vlast nacionalističkog režima u 

Srbiji. Ustavnom reformom iz 1990, izvedenom po nacionalističkom programu, Srbija je 

organizovana kao izuzetno centralizovana država, autonomne pokrajine su faktički ukinute, a 

prava manjina redukovana. Početkom devedesetih raspada se Socijalistička Federativna 

Republika Jugoslavija, a potom izbijaju i ratovi u Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini i na Kosovu. 

Veliki broj izbeglica sa ratom zahvaćenih područja nalazi utočište u Vojvodini (oko 250.000 po 

zvaničnim podacima iz 1996), što dodatno komplikuje prilike u pokrajini i stvara pogodan osnov 

za radikalizaciju političkih i društvenih prilika. U periodu 1991-1994. dolazilo je do otvorenih 

sukoba između manjih organizovanih grupa izbeglica i lokalnog stanovništva, pretežno Hrvata 

koji su počeli masovno da se iseljavaju. 

Zbog svih ovih događaja došlo je u Vojvodini do zahlađenja u međuetničkim odnosima, 

a pripadnici manjina često su se žalili da su izloženi diskriminaciji , da je njihov položaj 

pogoršan, da nisu adekvatno zastupljeni u organima vlasti, da je ugrožen njihov identitet i sl. 

Obično su u višeetničkim društvima pripadnici većine neosetljivi za probleme i potrebe 

manjina. Vojvodina u tom pogledu nije izuzetak. Tokom trinaest godina Miloševićeve vladavine 

vojvođanski Srbi nisu pokazivali spremnost da se angažuju na unapređivanju manjinskih prava. 

U jesen 2000. poražen je režim Slobodana Miloševića, a Srbija dobila novu vlast. 

Skupštinu AP Vojvodine i gotovo sve opštine danas kontroliše Demokratska opozicija Srbije. 

Ova grupacija je prilično heterogena, sastavljena je od velikog broja političkih stranaka ( u 

početku osamnaest) sa različitim pogledima na osnovna ustavna i politička pitanja. Padom 

Miloševića otpočeli su procesi političkih i privrednih promena koji se odvijaju mnogo sporije 

nego što se to očekivalo. U etnički nehomogenoj sredini tranzitorni procesi inače smatarju se 

rizičnim poduhvatima. 

1

U ovom radu pokušaću da ocenim kakav je položaj vojvođanskih nacionalnih manjina 

posle pada Slobodana Miloševića. Detaljniji opis prilika u prethodnom periodu može se naći u 

mojoj knjizi Položaj manjina u Vojvodini. 1 U tekstu će se osvetljavati i neki procesi dužeg 

trajanja, što je neophodno budući da su se etnički odnosi u Vojvodini uobličavali u različitim 

režimima i sistemima kroz duži vemenski period. Neke teme sam izostavio budući da su one 

obrađene u drugim tekstovima koji su obajvljeni u ovoj knjizi. 

1. Nacionalni sastav stanovništva Vojvodine 

U tekstu koji sledi daje se sumarni pregled nacionalnog sastava stanovništva Vojvodine 

prema rezultatima popisa iz 1991. godine. Iako je, posle godinu dana odlaganja, popis 

stanovništva u SRJ konačno održan aprila 2002, rezultati u momentu dovršavanja ovog teksta 

još nisu poznati. Zbog toga smo prinuđeni da se još uvek koristimo rezultatima popisa od pre 

jedanaest godina.Od početka devedesetih na prostoru bivše Jugoslavije došlo je do velikih 

pomeranja stanovništva, najčešće kao posledica smišljene i organizovane politike etničkog 

čišćenja. Kao posledica tih promena udeo manjina u gotovo svim državama nastalim iz bivše 

Jugoslavije opao je. U ovom delu teksta pokušću takođe da ocrtam i sociodemografske 

procese dužeg trajanja u Vojvodini koji uzrokuju promene u nacionalnom sastavu stanovništva. 

Nema sumnje da su ovi procesi dugog trajanja uz neposredno političke uzroke, naročito u prvoj 

polovini devedesetih, učinili da je danas udeo manjinskog stanovništva u Vojvodini bitno manji 

nego 1991. 

Kao izvori podataka, pored popisnih knjiga, korišćeni su i radovi Dušana Breznika, 

Nade Raduški, Milene Spasovski, Bogoljuba Kočovića, Ruže Petrović te u manjoj meri i drugih 

autora. S obzirom da nije bilo moguće navođenje izvora uz svaki pojedinačni podatak, spisak 

korišćenih izvora naveden je na kraju teksta. 

Prema popisu iz 1991. u Vojvodini je živelo 2.013.889 stanovnika. Od 1948. godine, 

kada je u ovoj pokrajini živelo 1.663.212 stanovnika, broj žitelja se do 1991. povećao za 

350.677 ili za 21,08%. Teritorija pokrajine obuhvata 21.506 km2. 

Prosečna starost stnovništva 1991. bila je 37,5 godina. U gradskim naseljima živi 

55,69% stanovništva Vojvodine (1991). 

Srbi 

Prema popisu iz 1991. u Vojvodini su živela 1.143.723 stanovnika srpske narodnosti ili 

56,8% ukupnog stanovništva. U odnosu na popis od 1948, kada je u Vojvodini bilo 841.246 

Srba, njihov broj se povećao za 302.477 ili 35,96%, što se tumači stalnim doseljavanjem Srba 

posle Drugog svetskog rata iz drugih republika SFRJ, naročito u prvim posleratnim decenijama 

kada je kod Srba i prirodni priraštaj bio povoljan. 

Prema popisu iz 1991. Srbi etnički preovlađuju na 77,8% teritorije Vojvodine, u 

apsolutnoj su većini u 32 opštine (od 45 koliko ih ima u Vojvodini). U gotovo svim ostalim 

opštinama bili su drugi po brojnosti. Srbi 1991. čine apsolutnu ili relativnu većinu u 318 naselja 

(68,53%), 1961. bili su većina u 360 naselja, što je tada iznosilo 66,93% . 

Prosečna starost Srba u Vojvodini je 37,4 godine (1991). Prema istom popisu 54% 

vojvođanskih Srba živi u gradskim naseljima. 

Crnogorci 

Prema popisu iz 1991. u Vojvodini živi 44.838 Crnogoraca (2,2% ukupnog 

stanovništva), a 1948. bilo ih je 30.589 (1,8%), znači, njihov se broj povećao za 14.249 

(46,58%). Pripadnici ovog naroda u apsolutnoj su većini u dva naselja u Vojvodini. U gradskim 

naseljima živi 64% vojvođanskih Crnogoraca, a njihova prosečna starost je 34,4 god (1991). 

Jugosloveni 

Jugosloveni se statistički prate od 1961. kada ih je u Vojvodini bilo 3.147 (0,2% 

stanovništva), ali je njihov broj već prilikom sledećeg popisa, 1971, porastao na 46.928 (2,4% 

1 Centar za antiratnu akciju, Beograd, 1999 

2

stanovništva) da bi taj porast bio još izraženiji 1981. godine - 167.215 (8,2% stanovništva 

Vojvodine, što je bio najveći postotak u SFRJ) i 174.225 godine 1991 (8,7%). 

Prilikom popisa 1981. 154.407 stanovnika Vojvodine koji su se izjasnili kao Jugosloveni 

naveli su da je srpskohrvatski njihov maternji jezik (90%), 12.272 (7,3%) naveli su da je to 

mađarski. Jugosloveni 1991. čine relativnu većinu u jednom naselju (Bački Monoštor, opština 

Sombor). Valja istaći da je popis 1991. vršen u vreme kada je nacionalistička kampanja u Srbiji 

bila na vrhuncu a rat u bivšoj Jugoslaviji na vidiku, pa su se jednim delom pripadnici nacionalnih 

manjina izjašnjavali kao Jugosloveni kako bi skrili svoju etničku pripadnost i tako se zaštitili. Broj 

Jugoslovena u nekim naseljima udvostručio se ili utrostručio u odnosu na 1981. godinu. 

Prema poslednjem popisu 71% Jugoslovena u Vojvoidini živi u gradskim naseljima, 

njihova prosečna starost je 29,8 godina. 

Mađari 

Mađari čine najveću manjinsku grupu u Vojvodini i drugu po brojnosti (posle Albanaca) 

u SR Jugoslaviji. Po popisu od 1991. u Vojvodini je živeo 339.491 Mađar (16,9% ukupnog 

stanovništva), a u SRJ 344.147 (3,3%). Broj Mađara u Vojvodini i SRJ u posleratnom periodu 

najpre je rastao do šezdesetih godina (1948: Vojvodina - 428.932 ili 25,8% ukupnog 

stanovništva, SRJ - 433.763 - 6,3%; 1961: Vojvodina - 442.561 - 23,9%, SRJ - 449.857 ili 

5,5%). Od šezdesetih broj Mađara stalno opada tako da umanjenje od 1961. do 1991. u 

Vojvodini iznosi 103.070 ili 23,29%, a u SRJ 105.071 ili 23,50%. Ovaj pad se objašnjava niskim 

prirodnim priraštajem, negativnim migracionim saldom, sklapanjem mešovitih brakova. U 

poslednje vreme kod Mađara u Vojvodini veoma je izražen negativni prirodni priraštaj, prema 

D.Brezniku -6,9 promila u 1990. 

Mađari etnički dominiraju na 17,8% teritorije Vojvodine. Najveća je koncentracija 

pripadnika ove nacionalnosti na severu Vojvodine gde čine apsolutnu većinu u sedam opština: 

Ada - 77,3%, Bačka Topola - 64,7%, Bečej - 54,4%, Kanjiža - 87,6%, Mali Iđoš - 58,7%, Senta - 

80,9%, ôka - 56,5%, a u opštini Subotica imaju relativnu većinu -42,70%. Valja naglasiti da u 

svim ovim opštinama, izuzev Kanjiže, udeo Mađara opada. Prema popisu iz 1981. Mađari su na 

teritoriji ovih osam opština činili 60,38% stanovništava, a deset godina kasnije 57,37. Od 

ukupnog broja Mađara u Vojvodini 58,18% živi na teritoriji ovih osam opština. U 1991. pripadnici 

ove etničke grupe apsolutno ili relativno dominiraju u 83 naselja - 17,89% od ukupnog broja 

naselja u Vojvodini, dok su 1961. apsolutnu ili relativnu većinu predstavljali u 95 - 18,70%. 

Geografski razmeštaj Mađara karakteriše trend koncentracije u severnom delu Bačke i 

Potisju. Na teritoriji osam opština sa mađarskom većinom 1981. živelo je 56,1% vojvođanskih 

Mađara da bi se prilikom sledećeg popisa taj procenat povećao na 58,18. Više od polovine 

Mađara, 59%, žive u gradskim naseljima (1991). Posle Rumuna Mađari imaju najveću prosečnu 

starost, 41,2 god. 

Prilikom popisa 1991. godine 348.601 stanovnik SRJ izjavio je da mu je mađarski 

maternji jezik (od toga broja 328.722 su Mađari). Najveći broj Mađara je katoličke veroispovesti 

(300.978), 20.303 su protestanti, a samo neznatan broj pripada drugim veroispovestima (podaci 

za SRJ). 

Slovaci 

Popisom 1991. utvrđeno je da u SRJ žive 66.863 Slovaka. Populaciona dinamika 

Slovaka je stabilna, sa blagim trendom opadanja (SRJ 1948 - 72.032). Udeo slovačkog 

stanovništva u Vojvodini opao je sa 4,3% 1948. na 3,2% 1991. godine. 

Slovaci su teriotorijalno skoncentrisani u Vojvodini - 63.545 (95%) gde čine većinu u 16 

naselja. Veće slovačke zajednice locirane su u opštinama Bački Petrovac (70,3% stanovništva) 

i Kovačica (40,6%). Karakteristična im je disperzivna naseljenost i pomešanost sa ostalim 

narodima, naročito sa Srbima. 

Slovački je maternji jezik 66.247 stanovnika SRJ (od toga su 63.862 Slovaci). 

Dominantna veroispovest je protestantska - 53.902 ili 80,6%. (Podaci o jeziku i veroispovesti 

odnose se na SRJ.) Kao i ostale etničke grupe nastanjene u Vojvodini i Slovake odlikuje viša 

prosečna starost (40,1 god) i negativan prirodni priraštaj (-4 promila). Slovake takođe 

karakteriše i veliki udeo seoskog stanovništva - 56%. 

3

Rumuni 

U SRJ 1948. živela su 63.133 Rumuna, a 1991. bilo ih je 42.364, što predstavlja 

umanjenje od 32,90%. Broj Rumuna u Vojvodini iznosio je 1948. godine 59.263 (3,6% 

stanovništva), a 1991. bilo ih je 38.809 (1,9%). Ovako prilično veliko smanjenje (34,51%) tumači 

se niskim a poslednjih godina čak i negativnim prirodnim priraštajem (-4,3 promila 1971, - 6,1 

promila 1991), negativnim saldom spoljnih migracija, sklapanjem mešovitih brakova i drugim 

činiocima. Rumuni imaju najveću prosečnu starost stanovništva u Vojvodini, 41,9 god., i 

ubedljivo najveći udeo seoskog stanovništva, čak 82%. 

Od ukupnog broja Rumuna u SRJ 91,61% živi u Vojvodini. Etnički su 1991. dominirali u 

20 naselja (relativno ili apsolutno), ali nisu u većini ni u jednoj opštini. Uglavnom su 

skoncentrisani u jugoistočnom Banatu, u opštinama Vršac (13,8% stanovništva) i Alibunar 

(31,7%). 

Hrvati 

Prema popisu iz 1991. u SR Jugoslaviji je živelo 111.650 Hrvata, od toga 74.808 u 

Vojvodini (67%). Hrvate u SR Jugoslaviji i Vojvodini odlikuje populacioni rast do šezdesetih 

godina, a potom brojno opadanje, što se objašnjava smanjenjem prirodnog priraštaja, 

emigracijama i promenom nacionalnog opredeljenja. 

U SR Jugoslaviji bilo je 1948. god. 176.672 Hrvata (2,6% populacije), u Vojvodini 

134.232 ili 8,1%. Hrvati u Vojvodini 1991. čine 3,7% stanovništva. Najveći pad zabeležen je u 

periodu od 1981. do 1991. i iznosi 35,5%. Ovaj pad može se delimično tumačiti porastom broja 

Bunjevaca i [okaca kojih je prema popisu iz 1981. bilo 9.755 odn. 199. a 1991. 21.434 odnosno 

1.783. Udeo Bunjevaca u ukupnom stanovništvu porastao je sa 0,48% 1981. na 1,08% 1991, a 

[okaca sa 0,01% na 0,08%. Ovaj skok je naročito uočljiv u nekim opštinama severne Bačke, 

npr. u Subotci, u kojoj je udeo Bunjevaca skočio sa 5,75 na 11,66% i Somboru sa 0,74 na 

3,09%. U istim opštinama opao je udeo hrvatskog stanovništva - u subotičkoj sa 21,08 na 

10,87%, u somborskoj sa 15,36 na 9,05%, a porastao broj Jugoslovena - u subotičkoj sa 

10,82% 1991. na 15,11% 1991, u somborskoj sa 14,18 na 15,95%. Političke i društvene prilike 

u vreme popisa 1991. opisane su prethodno. Veliki pad u broju Hrvata bar delimično se može 

objasniti opštom atmosferom koja je vladala u društvu te godine. 

Hrvati su 1991. imali relativnu ili apsolutnu većinu u 12 vojvođanskih naselja, a najviše 

su bili zastupljeni u opštinama Sremski Karlovci (18,1%), [id (16,6%) i Inđija (10,5%) gde su po 

brojnosti na drugom mestu, posle Srba. Od 1991. dosta Hrvata napustilo je Vojvodinu tako da je 

njihov broj znatno smanjen, ali o tome nema pouzdanih podataka. Naročito je opao broj Hrvata 

u Sremu. 

Više od polovine, 54,59% vojvođanskih Hrvata živi u gradskim naseljima. Njihova 

prosečna strost je 41 god. 

Rusini i Ukrajinci 

U popisima 1948, 1953. i 1961. popisivani su zajedno. U SR Jugoslaviji 1948. bilo ih je 

22.690, u Vojvodini 22.083 ili 1,3% stanovništva pokrajine. U SR Jugoslaviji 1991. bilo je 18.099 

Rusina što u odnosu na 1971, kada ih je bilo 20.646, predstavlja blagi pad. U istom periodu broj 

Ukrajinaca opao je sa 5.653 na 5.090. 

Ove etničke grupe imaju veoma male populacione potencijale. Njihova glavna 

koncentracija je u Vojvodini u kojoj je 1991. živelo 94,3% Rusina i 89,7% Ukrajinaca SR 

Jugoslavije. 

U intervalu od 1971. do 1991. broj Rusina opao je u Vojvodini sa 20.109 (1% ukupnog 

stanovništva) na 17.652 (0,9%), a broj Ukrajinaca sa 5.006 (0,3%) na 4.565 (0,2%). Navedeni 

trendovi posledica su nedovoljnog prirodnog obnavljanja, sklapanja mešovitih brakova, promene 

nacionalnog opredeljenja (neki su se deklarisali kao Jugosloveni). Pripadnici ove dve 

nacionalne manjine uglavnom žive u Bačkoj, izmešani sa Srbima i drugim etničkim grupama. 

Romi 

Broj Roma u Vojvodini povećao se sa 7.585 (0,5% stanovništva) u 1948. na 24.366 

(1,2% ukupne populacije) u 1991. Ovo povećanje tumači se smanjenjem stope mortaliteta uz 

4

zadržanu visoku stopu nataliteta, kao i porastom svesti o sopstvenom etničkom identitetu. Njih 

karakteriše disperzivna naseljenost; 1991. činili su većinu samo u jednom vojvođanskom 

naselju . Prosečna starost Roma u Vojvodini (1991) je 26,1 god. U gradovima živi 41,35% 

vojvođanskih Roma. 

U Vojvodini, sem već navedenih, postoje i male zajednice êha i Bugara (u Banatu) i 

brojnijih Makedonaca (17.472) koji su uglavnom naseljeni u opštinama Plandište (1.519) i 

Pančevo (8.501), pretežno u selima Kačarevo, Jabuka i Gloganj. 

Prema popisu od 1991. u Vojvodini živi 5.851 Musliman, 2556 Albanaca, te malobrojni 

pripadnici i drugih nacionalnosti. 

Stanovništvo Vojvodine po veroispovesti 

Prema popisu od 1991. godine, 1.170.694 stanovnika Vojvodine (58,13%) pravoslavne 

su veroispovesti, 458.683 (22,78%) katoličke, 78.925 (3,92%) protestantske, 9.775 islamske 

(0,49%), 284 judaističke (0,01%) itd, dok je 211.345 građana (10,50%) izjavilo da nisu vernici. U 

pravoslavnom krugu su Srbi i Rumuni, u katoličkom Mađari, Hrvati, Bunjevci, Rusini, Ukrajinci, u 

protestantskom Slovaci i manji deo Mađara itd. 

Izvori podataka: 

Popis stanovništva, domaćinstava, stanova i poljoprivrednih gazdinstava u 1991, knj. 3, 

Beograd ,1993; Popis izbeglica i drugih ratom ugroženih lica u Saveznoj Republici Jugoslaviji, 

Visoki komesarijat Ujedinjenih nacija za izbeglice, Komesarijat za izbeglice Republike Srbije, 

Komesarijat za raseljena lica Republike Crne Gore, Beograd ,1996; Breznik Dušan, 

Stanovništvo Jugoslavije, Beograd, 1991; Breznik Dušan, Raduški Nada, Demografske odlike 

stanovništva SR Jugoslavije po nacionalnosti, Jugoslovenski pregled, 4/ 1993; Kicošev Saša, 

Polno starosna struktura etničkih grupa u Vojvodini prema popisu stanovništva 1991. godine, 

Zbornik Matice srpske za društvene nauke, 99/1995; Kočović Bogoljub, Etnički i demografski 

razvoj u Jugoslaviji od 1921. do 1991. godine, I-II, Paris ,1998; Matković Gordana, Vujanović 

Borka, Izbeglice i druga lica ugrožena ratom, Jugoslovenski pregled, 2/1997; Mitrović 

Aleksandra, Zajić Gradimir, Društveni položaj Roma u Srbiji, Romi u Srbiji, Centar za antiratnu 

akciju, Institut za kriminološka i sociološka istraživanja, Beograd, 1998; Petrović Ruža, Etnički 

mešoviti brakovi u Jugoslaviji, Beograd, 1987;Petrović Ruža, Etnička pripadnost roditelja i dece, 

Jugoslovenski pregled, 3-4/1991;Petrović Ruža, Etnički procesi u Vojvodini danas, 

Savremenost, 7 - 8/1989; Raduški Nada, Demografski razvoj nacionalnih manjina u Vojvodini, 

Zbornik Matice srpske za društvene nauke, 102-103/1999; Spasovski Milena, Teritorijalni 

razmeštaj naroda i nacionalnih manjina u SR Jugoslaviji, Jugoslovenski pregled , 1/1994. 

1.1. Promene u nacionalnom sastavu stanovništva 

Popis iz aprila 1991. obavljen je kada je nacionalistička kampanja u Srbiji bila na 

vrhuncu a raspad bivše Jugoslavije izvestan. U takvim uslovima teško je bilo očekivati da se 

građani nesrpske nacionalnosti slobodno izjasne o svojoj nacionalnoj pripadnosti, što se lako 

može uočiti i površnim analizama rezultata popisa, recimo kada su vojvođanski Hrvati u pitanju. 

Nesporno je, međutim, da se poslednjih decenija udeo manjinskog stanovništva u ukupnom 

stanovništvu Vojvodine smanjuje, pre svega zbog nedovoljnog prirodnog obnavljanja, a 

devedesetih i zbog drugih razloga. Posle niza ratova došlo je u nekoliko talasa do velikog 

priliva izbeglica iz drugih delova bivše Jugoslavije, mahom Srba. 

Veliki broj, naročito mlađih i sposobnijih ljudi napustili su zemlju zbog ekonomskih i 

socijalnih razloga ili da bi izbegli učešće u ratu, a znatan broj vojvođanskih Hrvata iselio se pod 

direktnim pritiscima koji su uključivali i fizičko nasilje, naročito u Sremu. Etnička slika Vojvodine 

danas je bitno drugačija od one iz 1991, ali, zbog nedostatka podataka, nije moguće davati iole 

ozbiljnije procene. Izvesno je da je udeo Srba znatno povećan, dok je udeo manjina u 

stanovništvu smanjen. Srbi su danas ubedljivo dominantna etnička grupa u Vojvodini, posebno 

s obzirom na pravilo da se veoma mali broj izbeglica vraća u zemlje iz kojih su pobegli. Velikim 

etničkim pomeranjima i nasilnim homogenizacijama stanovništva promenjena je etnička slika 

5

Balkana, naravno na štetu manjina. Zanimljivo je pogledati kako se kretao udeo Srba u 

stanovništvu Vojvodine od 1888. do 1991 (podaci se odnose na sadašnju teritoriju Vojvodine). 

1880 - 35,5%, 

1890 - 34,4% 

1900 - 33,7% 

1910 - 33,8% 

1921 - 34,9% 

1931 - 37,8% 

1948 - 50,4% 

1953 - 51,% 

1961 - 54,9% 

1971 - 55,8% 

1981 - 54,4% 

1991 - 56,8% 

Izvor: Karoly Kocis, Eszter Kocis-Hodosi, Hungarian Minorities in the Carpathian Basin, 

http://hungary.com/corvinus/lib. Podaci drugih autora ne razlikuju se bitno: V: ]určić Slobodan, 

Etničke promene u Vojvodini u periodu 1880-1910, Zbornik Matice srpske za društvene nauke 

98/1995; Kočović Bogoljub, Etnički i demografski razvoj u Jugoslaviji od 1921. do 1981, I,II, 

Paris 1998. 

Dakle, devedesetih je dovršen proces etničkog ovladavanja Vojvodinom od strane Srba 

i sasvim je izvesno da je taj proces ireverzibilan. No uprkos toga, Vojvodina je jedina izrazito 

etnički heterogena sredina na prostorima bivše Jugoslavije koja je ipak kao takva očuvana. ( 

Pominje se i Tuzla ). Na njenoj teritoriji nije vođen rat a položaj manjinskih zajednica bio je 

neuporedivo bolji nego na drugim područjima (Bosna, Hrvatska, Kosovo). No ipak, etnokulturne 

prilike u Vojvodini danas su znatno drugačije nego krajem osamdesetih kada je Milošević 

osvojio vlast u Srbiji sa programom svoje nacionalne politike. 

U nedostatku preciznih popisnih podataka sadašnju etničku strukturu Vojvodine 

pokušaćemo da opišemo na osnovu pristupačnih podataka, pre svega tekuće demografske 

statistike te dva do sada obavljena popisa izbeglica. 

Negativni demografski trendovi u Vojvodini nastavljeni su i devedesetih: više stanovnika 

umire nego što se rađa, a tokom devedesetih emigriacija je zbog ratova i rđavih ekonomskih i 

društvenih prilika bila znatno intenzivnija. Ovi procesi naročito su izraženi u nekim manjinskim 

zajednicama, u kojima je problem nedovoljnog prirodnog obnavljanja još izraženiji nego kod 

Srba. U narednoj tabeli daćemo uporedo rezultate popisa 1991. i podatke o prirodnom priraštaju 

nekih zajednica u Vojvodini u periodu 1991-1999. 

Broj stanovnika 1991 Prir. prirašt. 1991-99 

Vojvodina 2.013.889 -61.515 

Srbi 1.143.723 (56,79%) -29.475 

Crnogorci 44.838 ( 2,23%) 197 

Jugosloveni 174.295 ( 8,65%) 8.521 

Mađari 339.491 (16.86%) -27.916 

Slovaci 63.545 (3,16%) 

Rumuni 38.809 (1,93%) 

Rusini 17.652 ( 0,9%) 

Hrvati 74.808 (3,71%) 

Romi 24.366 (1,21%) 

(Podaci o prirodnom priraštaju potiču od Republičkog zavoda za informacije i statistiku - 

RZIS). 

Ne raspolažemo podacima o prirodnom priraštaju kod drugih manjinskih zajednica, ali, 

bez sumnje, i oni bi iskazali sličan trend. Izvesno je da je znatan broj Mađara, naročito mlađih, 

napustio zemlju kako bi izbegli rat, tako da se njihov broj u Vojvodini danas procenjuje na oko 

280.000. Vojvođansko stanovništvo sve je starije, posebno kad su manjinske zajednice u pitanju 

(Rumuni, Mađari), što se može uočiti i po sve manjem broju učenika koji se upisuje u prvi 

razred. 

6

Tokom devedesetih u Vojvodinu su permanentno stizale izbeglice iz bivših 

jugoslovenskih republika. Najveći talas dogodio se avgusta 1995. posle pada Kninske krajine. 

Izbeglice su u dva maha popisivane, 1996. i 2001. Donosimo uporedo rezultate ovih popisa. 

SRBIJA 

Izbeglice Druga ratom ugrožena lica Ukupno 

1996. 537.937 79.791 617.728 

2001. 377.731 74.249 451.980 

VOJVODINA 

Izbeglice Druga ratom ugrožena lica Ukupno 

1996. 229.811 29.908 259.719 

2001. 183.721 

Dakle, od ukupnog broja lica sa izbegličkim statusom 54,4% boravi u Vojvodini. 

Izbeglicama treba dodati i druga lica ugrožena ratom (to su lica ugrožena ratom koja nemaju 

status izbeglica). U podacima Komesarijata za izbeglice njihov broj za Vojvodinu nije posebno 

iskazan. Takođe, prema podacima UNHCR-a, u Vojvodini se nalazi 10.910 raseljenih lica sa 

Kosova. Broj izbeglih je 2001. nešto manji nego 1996, ali razlika je znatno manja ukoliko se 

dodaju raseljena lica sa Kosova. Treba imatu u vidu činjenicu da je ogroman deo lica pobeglih 

sa Kosova smešten na teritoriji centralne Srbije-176.219-94,2%. 

1.2. Etnički mešoviti brakovi u Vojvodini 

Jedan od najpoznatijih istraživača etničkih odnosa u bivšoj Jugoslaviji Ruža Petrović 

ukazivala je svojevremeno da je Vojvodina ne samo etnički najheterogenija oblast u Jugoslaviji 

već istovremeno "oblast u kojoj se najintenzivnije odvijaju etnogenetski procesi povezivanja 

različitih grupa". 2 Ista autorka tvrdi da je Vojvodina bila na prvom mestu po učestalosti etnički 

mešovitih brakova, ne samo u bivšoj Jugoslaviji nego i u Evropi. Ruža Petrović uočavala je da je 

i relativni obim alterofonije (nepoklapanje nacionalnosti i maternjeg jezika) u Vojvodini bio u 

vreme popisa 1981. znatno veći nego u ostalim delovima zemlje: Vojvodina 5,6%, Jugoslavija 

3,3%, Srbija bez pokrajina 2,8%, Kosovo 1,8%. 3 Ovome treba dodati da je prema popisu 1981. 

udeo Jugoslovena u Vojvodini bio 8,2%, što je, uz Hrvatsku , bilo najviše u Jugoslaviji (Hrvatska 

8,2%, BiH 7,9%). Obično se udeo mešovitih brakova u nekom etnički heterogenom društvu 

uzima kao jedan od glavnih indikatora etničkih odnosa. Donald Horovic navodi da je nivo 

egzogamije u ozbiljno podeljenim društvima obično ispod 10% a i niže ukoliko se posmatraju 

brakovi između pripadnika najkonfliktnijih grupa. Horovic navodi da je u celoj [ri Lanki 1949. bilo 

samo 167 brakova između supružnika Sinhaleza i Tamila. 4 Prema istraživanjima Ruže Petrović, 

udeo etnički mešovitih brakova u 1981. u bivšoj Jugoslaviji i po republikama izgledao je ovako: 

Jugoslavija 13,0% 

BiH 12,0% 

Crna Gora 13,8% 

Hrvatska 17,0% 

Makedonija 8,2% 

Slovenija 10,9% 

Srbija 13,0% 

Srbija bez pokr. 9,7% 

SAP Vojvodina 27,3% 

SAP Kosovo 6,1% 

Izvor: Ruža Petrović, Etnički mešoviti brakovi u Jugoslaviji, Beograd, 1987, str. 60 

2 Ruža Petrović - Etnički procesi u Vojvodini danas, Savremenost 7-8/1989 

3 Petrović, isto 

4 Donald. L. Horowitc, Ethnic Groups in Conflict, University of California Press, Berkley, Los 

Angeles, London 1985. p.62 

7

Bez sumnje je da su procesi etničkog povezivanja u bivšoj Jugoslaviji bili najintenzivniji 

u Vojvodini. Na celom prostoru od početka devedesetih dolazi do dramatičnih preokreta, na 

vlast u svim novonastalim državama dolaze desni nacionalno isključivi ksenofobni režimi koji su 

u praksi primenjivali najdrastičnija sredstva kako bi etnički homogenizovali svoje države. Ne 

raspolažemo uporednim podacima o udelu mešovitih brakova u zemljama bivše Jugoslavije, ali 

oni su sigurno sumorni. Ako je suditi po ovom indikatoru, Vojvodina je očuvala znatan deo svojih 

kapaciteta za etničku toleranciju, što se vidi iz sledeće tabele. 

Udeo etnički mešovitih brakova u Vojvodini 1988-1999 

1988 - 28,4% 

1989 - 28,5% 

1990 - 28,2% 

1991 - 27,0% 

1992 - 25,3% 

1993 - 24,8% 

1994 - 26,8% 

1995 - 26,0% 

1996 - 24,4% 

1997 - 25,4% 

1998 - 26,3% 

1999 - 26,2% 

Izvor: RZIS, nepublikovani podaci 

Dakle, početkom devedesetih, kada su sukobi u bivšoj Jugoslaviji kulminirali, udeo 

etnički mešovitih brakova se nešto smanjio, ali je potom ponovo porastao. 

2. Etnopolitičke prilike u Vojvodini 

Na izborima održanim septembra i decembra 2000. na svim nivoima pobedila je 

Demokratska opozicija Srbije, široka koalicija u kojoj su participirale neke manjinske stranke. Ne 

bi trebalo gubiti iz vida da su na ovim izborima znatan deo glasova u Vojvodini dobile stranke 

starog režima sa izrazito nacionalističkim programima. Septembra 2000. Miloševićevi socijalisti i 

[ešeljevi radikali dobili su u Vojvodini oko 40% glasova (izbori za Veće građana Savezne 

skupštine) da bi taj udeo na decembarskim izborima (zajedno sa ultranacionalističkom 

Strankom srpskog jedinstva) iznosio oko 29%. Po pravilu, SRS postiže nešto bolje izborne 

rezultate u Vojvodini nego u Srbiji kao celini, a i SSJ je na decembarskim izborima dobila nešto 

veći procenat glasova u Vojvodini. Socijalisti i radikali su najbolji izborni uspeh u Vojvodini 

ostvarili novembra 1996. na izborima za Veće građana Savezne skupštine kada su ove dve 

stranke zajedno osvojile 54,34% na teritoriji pokrajine. (1993- republički izbori 46,42%; 1992- 

savezni izbori 43,93%; republički izbori 1992- 45,84%). Dakle, uticaj srpskih ekstremno 

naconalističkih stranaka je bio opao, ali, sudeći prema rezultatima izbora za predsdnika 

republike održanih 2002, on je ponovo u porastu. Treba dodati da i u demokratskom taboru 

postoje stranke sa naglašenim nacionalističkim programom (SPO, Koštuničin DSS ). 

Prema nezvaničnim rezultatima prvog kruga izbora za predsednika Srbije održanih 29. 

septembra 2002, kandidat grupe građana Miroljub Labus dobio je u Vojvodini 36,76% glasova 

(Srbija 27,36%), Vojislav Koštunica, kandidat DSS-a, 22,22% (Srbija 30,89%), a lider radikala 

Vojislav [ešelj 26,32% (Srbija 23,24%). Na skupštinskim izborima decembra 2000. SRS je 

dobila 11,91% glasova u Vojvodini. Na tim izborima odziv birača je bio nešto veći nego 2002. 

Na predsedničkim izborima 2002. [ešelj je imao podršku lidera socijalista Slobodana 

Miloševića, ali njegov izborni uspeh ne treba pripisivati samo tome. U prvom krugu ovih izbora 

[ešelj je pobedio u opštinama Apatin (33,4%), Bačka Palanka (34,2%), Beočin (31,4%), @abalj 

(44,3%), Inđija (38,4%), Irig (31,9%), Kula (31,1%), Odžaci (40,5%), Pećinci (38%), Ruma 

(34,3%), Sečanj (31%), Sremska Mitrovica (29%), Sremski Karlovci (30,2%), Stara Pazova 

(33,9%), Titel (41,1%), Vrbas (33,8%) i [id (31,8%). Koštunica je pobedio samo u dve opštine, 

8

Beloj Crkvi (30,6%) i Plandištu (35%). Miroljub Labus pobedio je u svim velikim gradovima u 

Vojvodini kao i onim opštinama u kojima pripadnici manjina čine znatan deo ili većinu 

stanovništva. U gradu Novom Sadu Labus je dobio 37,5%, u opštinama Alibunar (34,3%), Bač 

(39,2%), Bačka Topola (58,7%), Bački Petrovac (56,5%), Bečej (53,7%), Vršac (35,1%), @itište 

(34,7%), Zrenjanin (37,8%), Kanjiža (81,5%), Kikinda (32,5%), Kovačica (53,3%), Kovin 

(29,4%), Mali Iđoš (53,4%), Nova Crnja (38,8%), Novi Bečej (33,2%), Novi Kneževac (37,2%), 

Pančevo (31.9%), Senta (77,7%), Sombor (35,8%), Srbobran (35%), Subotica (59,5%), Temerin 

(39,4%) i ôka (47%) . 5 

[ešeljev uspeh ne treba pripisivati isključivo njegovom nacionalnom ekstremizmu nego i 

lošim socijalnim prilikama. Vladajuće stranke nemaju efikasan socijalni program pa to vodi 

porastu uticaja ultradesnice. 

U poltičkoj propagandi stranke starog režima prevrat iz oktobra 2000. prikazuju kao 

nacionalni poraz Srba i kapitulaciju pred zapadnim državama, a aktivnosti na zaštiti prava 

manjina i ponovnog uspostavljanja autonomije Vojvodine kao pripremanje secesije pokrajine od 

Srbije. Pored pomenutih političkih stranaka, i neke nevladine organizacije i mediji u Vojvodini 

deluju sa pozicija srpskog nacionalnizma ( Televizija Most iz Novog Sada, Udruženje Svetozar 

Miletić kao i klerofašistička organizacija Srpski obraz, koja otvoreno zagovara antisemitizam i 

netrpeljivost prema manjinama svih vrsta). 

Naravno, politički život devedestih odvijao se u Srbiji kao celini, pa bi linije podela 

izgledale verovatno nešto drukčije da Vojvodina ima više autonomnih nadležnosti, što će 

verovatno biti slučaj u neposrednoj budućnosti. Karaktersitika nacionalne strukture Vojvodine je 

znatan udeo manjinskog stanovništva ali i relativno veliki broj manjinskih zajednica. Jedino su 

Mađari, zbog svoje brojnosti a i teritorijalnog rasporeda, sposobni da izvrše uspešnu etnopolitičku 

mobilizaciju, ali i među njima postoji više političkih stranaka, o čemu će više reči biti 

kasnije. Pored Mađara, političke stranke imaju i Hrvati, ali i oni su razbijeni u dve međusobno 

suprotstavljene partije bez velikog uticaja, a odskoro deluje i Alijansa vojvođanskih Rumuna. 

Ostale vojvođanske manjine nemaju nacionalne političke stranke. Dakle, već zbog samog 

nacionalnog sastava stanovništva, političke podele ne mogu slediti isključivo etničke linije. 

Pored nacionalnih, u Vojvodini deluju i političke stranke koje po svom programu, a i po članstvu, 

seku etničke granice. To su, pre svega, stranke autonomaške orijentacije. Postojanje političkih 

stranaka i građanskih organizacija koje nisu oslonjene na etničku pripadnost već slede druge 

linije podela, ideološke ili interesne, od ogromnog je značaja za opstanak etnički, verski i jezički 

heterogenih društava. Treba dodati da je izborna geografija doprinosila smanjivanju uspeha 

mađarskih etničkih partija deljenjem mađarskog stanovništva u više izbornih jedinica. Ipak, 

mađarske stranke imale su odlučujući uticaj u opštinama sa mađarskom većinom. Najuticajnija, 

Savez vojvođanskih Mađara, zalaže se za osnivanje mađarske teritorijalne samouprave na 

severu Vojvodine, kulturnu i personalnu autonomiju. Po svojim osnovnim ideološkim i političkim 

stavovima SVM je konzervativno-nacionalistička stranka koja rešenja za manjinsko pitanje vidi 

pre u izdvojenim etničkim ustanovama nego u zajedničkim. O desno konzervativnim 

opredeljenjima SVM govore i neki stavovi iz programa ove stranke, u kome se, između ostalog, 

kaže: ″Po državljanstvu, vojvođanski Mađari su Jugosloveni. Ali kao prirodna zajednica, oni 

sebe smatraju nezavisnim političkim subjektom i ravnopravnim partnerom Srba i ostalih nacija 

koje žive u ovom regionu″ 6 Koncepcija nacije kao prirodne zajednice tipična je za desni 

nacionalistički ekskluzivizam. Tako se u programu Srpske demokratske stranke (srpskih 

zemalja) iz 1996. kaže:″ U Srpskoj demokratskoj stranci veruje se u slobodu i inicijativu 

pojedinca, u vrednosti solidarnog društvenog života i hrišćansku požrtvovanost pojedinca za 

kolektivitet. Pri tom se ima na umu tradicija srpskog prirodnog društva (podvukao S.M.) u 

kome je pojedinac-domaćin- sa svojom porodicom predstavljao osnovnu vrednost i okosnicu 

društva i najbolju odbranu države i njenih vrednosti″. 7 Prema organicističkim koncepcijama 

društvo je prirodna zajednica u kojoj vlada, red a pojedinac je podređen kolektivu, tj. naciji. 

Posebna pažnja u svim desničarskim koncepcijama pridaje se prirodnom obnavljanju nacije. 

″Smanjivanje nataliteta, iseljavanje, porodice bez dece, samoubistva, alkoholizam i neke druge 

tzv. nacionalne bolesti već decenijama za rezultat imaju neprekidno samouništavanje nacije″, 

kaže se u programu SVM. Povećanje rađanja je od odsudnog značaja za očuvanje ″prirodne 

zajednice″ pa se stoga u programu SVM ističe ″... mi moramo da povećanje nataliteta 

izdignemo u društvu kao najveću vrednost... SVM se priključuje onima koji u interesu povećanja 

5 Rezultati prvog kruga predsedničkih izbora navedeni su prema Dnevniku od 2.10.2002. 

6 Program SVM , http://www.vmsz.org.yu/sh/dokumenti/program.htm 

7 Srpska demokratska stranka, srpskih zemalja, Program, 1996, str.12 

9

nataliteta i zaštite velikih porodica nastoje da sistem materinstva promovišu u posao koji bi 

obezbeđivao i penziju″. U programu Karadžićeve SDS kaže se: ″Stav Srpske demokratske 

stranke je da država mora obezbediti nacionalnu penziju za ženu koja rodi četvoro i više dece″. 8 

Sve do skoro vojvođanske autonomaške stranke odlučno su odbijale mogućnost 

teritorijalno- etničkih autonomija u Vojvodini. Međutim, u Platformi o autonomiji Vojvodine u 

novoj demokratskoj Srbiji i Jugoslaviji, koju su potpisale 20.8.2001. najznačajnije autonomaške i 

manjinske političke stranke, ističe se da su "...sve vrste civilnih političkih autonomija i kolektivnih 

prava nacionalnih zajednica (individualnih, profesionalnih, ekonomskih, obrazovnih, kulturnih, 

etničkih, lokalnih, regionalnih..) neophodan uslov i poluga stabilnosti državnih ustanova, 

legitimnosti vlasti, privredne i opšte upravljačke efikasnosti sistema. 9 Citirani stav kao da 

prihvata cepanje Vojvodine po etničkim šavovima kao jedini način za ostvarivanje manjinskih 

prava. Radi se, svakako, o velikom ustupku Savezu vojvođanskih Mađara bez čije bi podrške 

autonomaški blok bio znatno slabiji. Uopšte, manjinski glasovi čine, bez sumnje, znatan deo 

podrške koju imaju autonomaške stranke. Ovakva pozicija SVM omogućava i centralističkim 

strankama da oslabe autonomaški pokret izvlačenjem SVM iz njega što se može postići 

prihvatanjem njegovog zahteva za teritorijalnu autonomiju na područjiu na kome Mađari čine 

većinu stanovništva. Kad su na sednici pokrajinske skupštine, održane oktobra 2001, stranke sa 

sedištem u Beogradu pokušale da smene predsednika skupštine Nenada ânka, poslanici SVM 

bili su uzdržani; kada su autonomaške stranke decembra iste godine pokušale da smene 

predsednika IV Vojvodine \orđa \ukića (Demokratska stranka), poslanici SVM su glasali protiv, 

pa predlog za razrešenje nije dobio većinu glasova. Najzad, SVM taktizira i kada je u pitanju 

stvaranje širokih autonomaških asocijacija kao što je Vojvođanski savez. Kasin SVM nije 

odmah pristupio Savezu već naknadno. 10 Posle rekonstrukcije PIV-a obavljene marta 2002. 

godine SVM je pojačao svoj uticaj u pokrajinskim organima vlasti i sada je jedna od najmoćnijih 

stranaka na regionalnom nivou. 

Tako SVM može dvostruko da se pogađa kako bi ostvario svoj politički cilj, što se jasno 

vidi iz jednog stava u Sporazumu o političkim i pravnim okvirima samouprave Vojvodine i 

nacionalnih zajednica koje žive u Vojvodini. U pretposlednjem stavu ovog dokumenta iz 1999, u 

kome se SVM zalaže za vraćanje autonomije Vojvodine i osnivanje Mađarske regionalne 

samouprave, kaže se: "Nadležnost i funkcionisanje Vojvodine utvrđeni ovim sporazumom ne 

predstavljaju preduslov za obrazovanje i funkcionisanje mađarske personalne samouprave i 

mađarske regionalne samouprave". Dakle, regionalnu samoupravu moguće je ostvariti i u 

postojećem teritorijalno-političkom kontekstu, tj. u uslovima jake centralne vlasti. Najuticajnija 

mađarska politička stranka - Kasin SVM u svom prvom političkom dokumentu iz 1996. zalagao 

se za teritorijalnu autonomiju na području devet opština na severu Vojvodine, ali u dokumentima 

koji su usledili narednih godina ovaj zahtev nije ponavljan, da bi se ponovo pojavio 1999, što 

znači da je jedno vreme iz taktičkih razloga bio prećutkivan. Vlast na određenoj teritoriji osnovni 

je zahtev svih nacionalističkih političkih pokreta u bivšoj Jugoslaviji, a zabrinutost za položaj 

nacionalne zajednice i zaštita manjinskih prava često su samo sredstvo za postizanje drugih, 

eminentno političkih ciljeva. U političkoj delatnosti manjinskih, kao i svih drugih političkih 

stranaka, interesi užih grupa i elita pretežu nad zajedničkim. Inače, na teritoriji osam opština sa 

mađarskom većinom živi oko 3/5 vojvođanskih Mađara, a samo to područje izrazito je etnički 

heterogeno. Radi se o opštinama Ada, Bačka Topola, Bečej, ôka, Kanjiža, Mali Iđoš, Senta i 

Subotica. Prema popisu iz 1991, Mađari u ovih osam opština čine 57,37% stanovništva, Srbi 

17,41%, Crnogorci 1,84%, Jugosloveni 9,5%, Bunjevci 5,18%, Htvati 5,16% itd. Osim mađarske 

etničke dominacije, ovo područje nije čvrsto integrisano i po nekim drugim obeležjima - 

saobraćaju, privredi i slično. 

Pokušaji da se autonomaški blok u Vojvodini oslabi putem manjinskih teritorijalnih 

autonomija nije nepoznat ni u nacionalističkim krugovima u Beogradu. Tako se u jednom 

dokumentu DEPOS-a iz 1992. predviđa osnivanje četiri oblasti (Kosovo, Metohija, Južna Raška, 

Severna Bačka), pa bi na taj način bio zadovoljen "... legitiman interes manjina da se veštački 

ne razdvajaju na više teritorijalnih jedinica". Prema autorima ovog dokumenta, "ako nacionalni i 

državni interesi nalažu da se teritorijalni integritet Srbije ne dovodi u pitanje postojanjem 

pokrajina, demokratska svest protivi se bezobzirnoj upravnoj centralizaciji kakvu sve više 

sprovodi današnji srpski režim" 11 Ovaj dokument izradila je radna grupa u čijem sastavu su bili 

8 Isto, str. 62 

9 Danas, 22.8.2001 

10 ″SVM nije potpisao″, Danas 25/26.5.202. 

11 ″Četiri oblasti za mir manjina″, Na{a borba 12.8.1992 

10

Pavle Nikolić, Leon Koen, Kosta Čavoški, Vojislav Koštunica, Radoslav Stojanović, Radoš 

Ljušić, Slobodan Rakitić i \orđe \urišić. Ideje iz ovog dokumenta nisu docnije posebno isticane u 

političkoj delatnosti DEPOS-a koji, inače, nije bio dugog veka. Ovde se ta epizoda pominje kako 

bi se pokazalo da sporazum Beograd-Subotica može iz sedla izbaciti Novi Sad, tj. centralistički 

nastrojeni krugovi mogu vezati za sebe barem neke mađarske nacionalne stranke i tako znatno 

oslabiti autonomaški blok. Obrnuto, da bi takvu akciju predupredili, autonomaši takođe moraju 

da daju ustupke mađarskim strankama kako bi ih one podržale. 

Koristeći se mogućnostima koje pruža važeći zakon o lokalnoj samoupravi, osam 

opština sa mađarskom većinom početkom 2001. zaključilo je Protokol kojim je predviđena 

saradnja ovih opština "u cilju ostvarivanja svojih programa razvoja, zadovoljavanja određenih 

potreba od zajedničkog interesa i rešavanja drugih pitanja..." 12 U tekstu Protokola koji je izradio i 

opštinama ponudio SVM nema nacionalnog sadržaja, već se veoma uopšteno govori o saradnji 

ovih opština kako bi one efikasnije obavljale delatnosti iz svoje nadležnosti u šta spada i 

zajednički nastup prema međunarodnim organizacijama, republičkim ministarstvima i sl. êlnici 

SVM isticali su da je ovakav oblik saradnje među dotičnim opštinama postojao i ranije i da su 

razlozi za zaključivanje Protokola funkcionalne a ne etničke prirode. Rečene opštine 

međusobno su povezane, a administrativna podela na okruge veštački cepa područje sa 

mađarskom većinom. Teško je, ipak, oteti se utisku da etnički momenat u povezivanju ovih 

opština nije bio od ključnog značaja, jer bi funkcionalno povezivanje nužno prelazilo etničke 

granice. Doduše, i opština Novi Kneževac je najavila spremnost da se priključi Protokolu, a u 

njoj većinu stanovništva čine Srbi. U nekim planovima SVM za osnivanje mađarske regionalne 

samouprave bila je uključena i ova opština, kao deveta. 

Dokument DEPOS-a, kao i oni SVM, pokazuje kako nacionalističke stranke uglavnom 

imaju slične programe kada su etnički odnosi u pitanju. Etničke grupe treba, prema ovim 

koncepcijama, ako je moguće, teritorijalno izdvojiti, ako to nije moguće, onda stvoriti u zasebne 

institucije. Ovakva rešenja nužna su ukoliko postoje snažni etnički sukobi i duboko podeljeno 

društvo, ali ukoliko neka višeetnička zajednica poseduje potencijale za superiornije forme 

društvene organizacije, prihvatanje ovakvih modela više bi problema stvorilo nego što bi rešilo. 

U etnički složenim društvima u kojima postoji više manjina političko povezivanje nužno 

ne mora slediti većinsko- manjinske odnose. U dosadašnjoj praksi nisu u Vojvodini stvoreni 

manjinski savezi ni na partijsko-političkom planu ni na planu zaštite manjinskih prava. Istorijski 

sukobi iz vremena Austro-Ugarske, ali i savremeni sporovi oko položaja Mađara u Slovačkoj i 

Rumuniji, reflektuju se na međusobne odnose Rumuna, Slovaka, Hrvata i Rusina sa Mađarima 

u Vojvodini. 

Devedesetih gotovo da nije bilo ni jedne značajnije akcije u oblasti zaštite manjina u 

kojoj su sve vojvođanske nacionalne zajednice nastupale zajedno, a verovatno da će i u 

narednom periodu biti tako. Ovakva etno-politička konfiguracija Vojvodine, na jednoj strani, 

poboljšava pozicije centralne vlasti koja individualnim pogađanjima sa predstavnicima pojedinih 

zajednica može da pristaje na manje ustupke, ali, sa druge strane, čini mogućim, pa čak i 

nužnim, i političke saveze na transetničkoj osnovi. Manje nacionalne zajednice prinuđene su da 

se, zbog svoje veličine, oslone na neetničke političke partije, što ove jača, a takvo političko 

organizovanje doprinosi stabilnosti zajednice u celini. Ne treba izgubiti iz vida ni činjenicu da 

većinski Srbi u Vojvodini nisu kulturno homogeni jer postoji podela na Srbe starosedeoce i 

koloniste. Ne treba postojanje ove podele ni precenjivati, barem kada je političko ponašanje u 

pitanju s obzirom da je nacionalistička homogenizacija bila gotovo jednako snažna i među 

starosedeocima i među kolonistima, što se može videti i po rezultatima izbora. Neka 

vojvođanska sela, naseljena isključivo strosedelačkim stanovništvom, bila su najjača uporišta 

[ešeljevih radikala. 

2.1. Mađarske nacionalne stranke u Vojvodini na izborima za Veće građana Savezne 

skupštine održanih septembra 2000 

U Vojvodini trenutno deluje šest mađarskih političkih partija od kojih su najznačajnije 

Savez vojvođanskih Mađara, Demokratska stranka vojvođanskih Mađara i Demokratska 

zajednica vojvođanskih Mađara. Kasin SVM poslednjih godina dominira, zastupljen je u 

skupštinama svih nivoa, ali, od decembarskih republičkih izbora i DZVM ima jednog poslanika, 

izabranog na listi DOS-a. U pokrajinskoj skupštini SVM ima šesnaest poslanika a DSVM jednog. 

12 Protokol, Danas, 3-4.3.2001 

11

Na lokalnim izborima SVM je dobio ubedljivo najviše odbornika. Nesumnjivo je da je SVM i dalje 

najmoćnija mađarska politička stranka, ali rezultati izbora održanih 2000. pokazuju da raste 

uticaj DSVM. U delu teksta koji sledi pokušaćemo da utvrdimo kakav je odnos snaga između 

SVM i DSVM na osnovu rezultata saveznih parlamentranih izbora održanih 2000, te 

poređenjem ovih rezultata sa izborima za republičku skupštinu održanih septembra 1997. i 

rezultatima izbora za Veće građana Savezne skupštine održanih novembra 1996. Napominjemo 

da je septembra 2000. Palova DZVM nastupala u okviru DOS-a. Rezultati su preuzimani iz 

zvaničnih izveštaja izbornih komisija. 

Na izborima za Veće građana septembra 2000. Savez vojvođanskih Mađara (SVM) 

Jožefa Kase istakao je liste u dve izborne jedinice - Subotica i Zrenjanin, u kojima je 

skoncentrisano oko 65% birača mađarske nacionalnosti u Vojvodini. Glavna konkurentska 

mađarska nacionalna stranaka -Agoštonova Demokratska stranka vojvođanskih Mađara- istakla 

je liste u šest izbornih jedinica - Subotica, Zrenjanin, Novi Sad, Vrbas, Pančevo i Sombor. U 

narednoj tabeli navedeni su zbirni rezultati na poslednjim i prethodnim izborima. 

2000 1997 

SVM 47.768 50.960 (47.794) 

DSVM 35.585 16.986 

Treba napomenuti da je izborna jedinica Zrenjanin na republičkim izborima 1997. 

obuhvatala i opštinu Bečej. Kada se broj glasova dobijen u toj opštini odbije od broja glasova 

koji je dobio SVM, sledi da je broj glasova koji je ova stranka dobila u obe izborne jedinice 2000. 

gotovo identičan rezultatu iz 1997. Međutim, 2000. je odziv birača bio znatno veći nego 1997 ( 

IJ Subotica 74,37% : 54,42%; IJ Zrenjanin 76,14% : 63,12%), ali i raspored glasova dobijenih po 

izbornim jedinicama na poslednjim izborima bio je bitno drukčiji. Naime, na saveznim izborima 

2000. po prvi put SVM nije dobio nijednog poslanika u IJ Subotica. U narednoj tabeli dajemo 

rezultate izbora u onim izbornim jedinicama u kojima su se SVM i DSVM međusobno takmičili 

za glasove mađarskih birača, tj. u IJ Subotica i IJ Zrenjanin. 

IJ SUBOTICA 

1996 1997 2000 

SVM 32.236-35,7% 26.122-29,005% 18.377-15,73% 

DSVM 3.126-3,48% 9.247-7,92% 

DZVM 9.211-10,20% 2.217-2,47% 

IJ ZRENJANIN 

1996 1997 2000 

SVM 31.612-15,96% 24.838(21.672)-11,45% 29.391-13,19% 

DSVM 5.363(4.451)-2,47% 14.717-6,6% 

DZVM 14.637-7,39% 6.846-3,16% 

Zbir glasova koje su dobile sve mađarske stranke 

Subotica Zrenjanin 

1996. 41.447 46.249 

1997. 31.465 41.512-(38.346) 

2000. 27.624 44.108 

Na izbore 1997. u IJ Subotica izašlo je pet mađarskih nacionalnih stranaka, a u IJ 

Zrenjanin čak šest. 

(U zvaničnim izveštajima na saveznim izborima procenat dobijenih glasova izračunat je 

od broja važećih listića, a na republičkim od broja izašlih na izbore.) 

[ta ovi podaci pokazuju? U IJ Subotica SVM od 1996. stalno gubi broj dobijenih glasova, 

ali i ukupan broj glasova koji dobijaju mađarske stranke opada. Ovu izbornu jedinicu 

sačinjavaju opštine Subotica, Mali Iđoš i Bačka Topola. U IJ Zrenjanin su opštine Ada, @itište, 

Zrenjanin, Kanjiža, Kikinda, Nova Crnja, Novi Bečej, Novi Kneževac, Senta, Sečanj i ôka a na 

republičkim izborima i Bečej. Na republičkim izborima 1997. došlo je do znatnog pada broja 

glasova koje je SVM dobio u IJ Zrenjanin u odnosu na savezne izbore 1996, ali je, potom, na 

12

izborima 2000. došlo do povećanja broja glasova. Treba napomenuti da je republičke 

parlamentarne izbore 1997. veći deo demokratske opozicije bojkotovao, a da je izlaz birača 

2000. bio najveći. Zbirno prikazan odnos glasova koji su dobili SVM i DSVM u izbornim 

jedinicama Zrenjanin i Subotica izgleda ovako: 

1997 2000 

SVM 47.794 47.768 

DSVM 7.577 23.961 

(Napomena: Za 1997. izostavljeni su glasovi koje su stranke dobile u opštini Bečej). 

Uočljivo je da je DSVM na izborima septembra 2000. u ovim dvema izbornim jedinicama osvojio 

čak tri puta više glasova nego 1997. Navodimo i odnos dobijenih glasova ovih dveju stranaka 

2000.po opštinama ovih izbornih jedinica. Najpre je naveden broj glasova koji je dobila SVM, 

potom DSVM: Bačka Topola 3.248:2.596; Mali Iđoš 1.281:677; Subotica 13.848:5.894; @itište 

959:712; Ada 4.104:1.520; Zrenjanin 2.820:2.302; Kanjiža 8.410:3.146; Kikinda 1.539:1.516; 

Nova Crnja 746:391; Novi Bečej 901:822; Novi Kneževac 951:733; Senta 6.255:2.200; Sečanj 

214:339; ôka 2.490:1.036. 

Navedeni rezultati pokazuju da SVM ima ubedljivu prednost u bačkim opštinama, 

naročito u Senti, Kanjiži, Adi i Subotici, u kojima je najveća koncentracija mađarskog 

stanovništva. U banatskim opštinama odnos snaga je gotovo izjednačen, što se može tumačiti 

manjim intresom banatskih Mađara za projekat SVM o terotorijalnoj autonomiji na severu 

Vojvodine. Ipak, i u banatskim opštinama ove stranke su dobile značajno veći broj glasova nego 

1997. U Adi, Senti i Kanjiži SVM je dobio više glasova 2000. nego 1997. ali je procenat 

dobijenih glasova, zbog većeg izlaza, nešto niži. U ôki je taj broj znatno viši, a u opštini 

Subotica SVM permanentno gubi glasove. 

1996. 24.112 (36,63%) 

1997. 18.819 

2000. 13.848 (15,99%) 

Kada se saberu glasovi SVM i DSVM u opštini Subotica, dobija se zbir od 19.822. 

DZVM je u ovoj opštini na republičkim izborima 1992. dobio 29.113 glasova. Na ovim izborima 

tada jedina mađarska partija DZVM dobila je u celoj Vojvodini 140.825 glasova - 11,3%. To je 

za sada najbolji rezultat koji je neka mađarska stranka postigla. Prethodno navedeni podaci 

pokazuju da i u celoj IJ Subotica opada broj glasova koji dobijaju sve mađarske političke 

stranke zajedno. Manji interes za etničke stranke može se tumačiti popuštanjem etničkih tenzija 

u drugoj polovini devedesetih. Zanimljivo je ipak da SVM gubi glasove u opštini Subotica, koja je 

inače centar mađarske političke elite u Vojvodini. Verovatno je takođe da zbog popuštanja 

etničkih tenzija u drugoj polovini devedesetih birači mađarske nacionalne pripadnosti postaju 

osetljiviji na socijalne i privredne probleme pa glasaju i za stranke koje nemaju dominantno 

nacionalno obeležje. Najzad, kako bi se upotpunila slika o stranačkom odnosu snaga, 

navešćemo rezultate nekih duela između kandidata dveju mađarskih nacionalnih stranaka u 

prvom krugu izbora za pokrajinske poslanike. Na ovom nivou izbora u nekim izbornim 

jedinicama kandidati SVM nastupali su u okviru DOS-a, a u nekim samostalno. Navešćemo 

neke rezultate (SVM:DSVM): Ada-Senta (IJ br. 2) 2.467:317; Bačka Topola (012)- 4.175:689; 

Kanjiža I (042)- 3.675:1.493; Senta (089)- 4.246:1.030; Subotica I (107) 4.064:2.452; Subotica 

VII (113) 4.796:1.505; Subotica VIII (114) 5.057:1.516; Subotica IX (115) 4.213:1.933; ôka 

3.242:1.253. 

Ovi rezultati pokazuju nešto izrazitiju dominaciju SVM mada treba imati u vidu činjenicu 

da rezultate proporcionalnih i većinskih izbora nije lako porediti. Nesumnjivo da Agoštonova 

Demokratska stranka vojvođanskih Mađara postaje ozbiljan konkurent Kasinom Savezu 

vojvođanskih Mađara, te da se mađarsko biračko telo pluralizuje. 

3. Pojave nacionalne netrpeljivosti 

Mediji pod državnom kontrolom vodili su povremeno, naročito tokom prve polovine 

devedesetih, prave kampanje protiv pripadnika drugih naroda u Srbiji, posebno Hrvata i 

Muslimana/Bošnjaka. Nacionalna netrpeljivost često je ispoljavana u nastupima režimskih 

političara, ali i nekih iz opozicionog tabora. Najveća promena posle oktobra 2000. uočljiva je 

prvo u tom domenu: u programima državnih medija, posebno televizije, uglavnom više nema 

13

jezika mržnje i nacionalne netolerancije, što ne znači da se on ne može uočiti u programima 

nekih privatnih medija u Vojvodini i Srbiji (TV Most u Novom Sadu, na primer). Nacionalistički 

ispadi rezervisani su, po pravilu, za pristalice stranaka starog režima, ali i ovo pravilo ima 

neslavne izuzetke. U vreme dok je još slovio kao kandidat za predsednika Republike, 

predsednik Nove Srbije i predsednik opštine âčak Velja Ilić o jednom od protivkandidata 

izjavio je i sledeće: ″Treba ga pitati ko je, šta je, i koje je njegovo poreklo. To je kao kad bih ja 

sada otišao u Kinu i hteo da budem predsednik Kine. U Kini nema nijedan Ilić, a ja hoću da 

budem čelni čovek zemlje!″ 13 

Nacionalna mržnja u Vojvodini najčešće se iskazuje ispisivanjem grafita koji se mogu 

naći u gotovo svim vojvođanskim gradovima. Lokalne vlasti ponegde reaguju na ovakve pojave, 

ali, po pravilu, reakcije nisu adekvatne. Valja istaći postupanje gradonačelnika Novog Sada 

Borislava Novakovića koji je povodom ispisivanja antijevrejskih i antimađarskih parola u Novom 

Sadu izjavio: ″Tačno je da to nije ni dominantno razmišljanje ni raspoloženje u Novom Sadu, 

već ekstremizam, ali ako ne reagujete na takav ekstremizam, onda mu dajete pravo građanstva, 

legalizujete, na svoj način i podstičete″. 14 Novaković je jednom prilikom javno prekrečio grafit sa 

uvredljivim sadržajem. 

Jedan od najtežih incidenata u poslednje vreme dogodio se septembra 2002. u Novom 

Sadu prilikom otvaranja izložbe fotografija Rona Haviva ″Krv i med″. Prema pisanju lista Danas, 

grupa od dvadesetak mladića ometala je govornike, među kojima je bio i predsednik Skupštine 

AP Vojvodine Nenad ânak. Izgrednici su nosili majice sa likom Radovana Karadčića, a, između 

ostalog, pored fotografija su pisali ; ″Ubij ustašu″, ″Ubij baliju″, ″Ubij Mađara″. U štampi do 

sredine oktobra nije bilo napisa o reakcijama javnog tužilaštva. Kao i obično, parole su bile 

ispisane ćirilicom, ali pogrešno, ćirilično ″i″ je napisano kao latinično ″n″. 15 Krajem septembra 

2002. u Elemiru, kraj Zrenjanina, demolirana je pekara Hakije Demirovića. Prema pisanju 

Građanskog lista, incident se dogodio u ranim jutarnjim satima. Desetak pijanih huligana 

polupali su stakla na pekari, provalili unutra i maltretirali prisutne, demolirali pekaru i potom 

pobegli. 16 Demirovićeva pekara bila je napadnuta i 1999. tokom bombardovanja kada je, prema 

navodima samog Demirovića, grupa napadača upala u pekaru sa repetiranim skorpionima, pa 

je on s porodicom ilegalno pobegao u Rumuniju, jer nije imao pasoš. Za sada se o ovom 

događaju tužilaštvo nije oglašavalo. Inače, tokom bombardovanja Jugoslavije od strane NATO 

pakta 1999. gotovo sve pekare u Zrenjaninu i okolini, a i u nekim drugim sredinama, bile su 

demolirane a njihovi vlasnici proterani. Ovi napadi na Albance najteži su slučajevi ugrožavanja 

pripadnika manjina od sredine devedesetih. U najvećem broju slučajeva policija i tužilaštvo nisu 

reagovali. Inače su fizičkom nasilju najčešće izloženi Romi, ali ovakvi izgredi se najčešće ne 

registruju u štampi. 

Prema pisanju Građanskog lista, okružno tužilaštvo u Zrenjaninu podiglo je optužnicu 

protiv osobe koja je aprila 2002. bacila bombu ispred pekare Ukus u Kikindi čiji je vlasnik Jusuf 

Cihanaj. Ipak, i ovog puta se optužnica podiže zbog krivičnog dela izazivanja opšte opasnosti a 

iz članka se ne vidi da se uzima u obzir i nacionalna mržnja. 17 

Izlivi verske netrpeljivosti najčešće su upereni protiv adventističke crkve u Vojvodini i 

drugih manjih protestanskih crkava. Navodimo jedan karkterističan primer. Građanski list u 

broju od 24.1.2002. izveštava da je ″u nedelju, na Svetog Jovana, zasad nepoznati počinilac (ili 

više njh) provalio u adventističku crkvu u Bačkoj Palanci i demolirao unutrašnjost objekta″, pa 

konstatuje da ″u Bačkoj Palanci ovakvi izgredi nisu retkost, naprotiv- fenomen verske 

netolerancije postao je zabrinjavajući. Skoro svake nedelje dogodi se bar jedan ovakav 

incident.″ U istom tekstu se navodi da su oktobru 2001. na zidovima crkvene zgrade osvanuli 

grafiti: ″Bog vas kleo pogani izrodi″, ″Duhovni trovači″, ″Lako nam je pročitati s lica draga nam 

je samo ćirilica″. Opštinski javni tužilac, navodi dalje list, odbacio je krivičnu prijavu protiv 

počinioca jer, navodno, ″nastala šteta ne dostiže sumu dovoljnu za gonjenje po službenoj 

dužnosti, a tužilaštvo nije našlo elemente verske netolerancije ili širenje verske mržnje″. Kada 

se kasnije uhvaćeni počinilac kao gost pojavio na lokalnoj televiziji, izjavio je da mu je jedino 

žao što je na grafitima počinio slovne greške: ćirilično ″i″ pisao je kao latinično ″n″. 

13 

″Velja Ilić je vulgaran, brutalan i netolerantan″, Nacional, 5.4.2002 

14 

Danas, 9.2.200 

15 

″ Moramo se setiti svakog zla″, Danas, 12.9.2002 

16 

″Razbojništvo opravdano nacionalnom svešću″, Gra|anski list, 26.9.2002 

17 

″Bacio bombu na pekaru Kusufa Cihanaja″, Gra|anski list, 16.10.2002 

14

U poslednje vreme ističu se u vojvođanskim mestima table sa tradicionalnim 

manjinskim nazivima naseljenih mesta. Oko ovih tabli često se događaju incidenti. Ponekad ih 

postavljaju sami meštani, mimo uobičajene procedure, a potom ih nepoznati počinioci ruše. 

Ovakvi incidenti ukazuju da se ova oblast mora u potpunosti urediti propisima koji se potom 

moraju primenjivati kako ne bi dolazilo do konflikta među građanima. 

Ponegde se uočavaju grafiti sa antisrpskim porukama ili oni u kojima se izražava 

manjinski nacionalizam. Zanimljiv je u tom pogledu događaj iz juna 2002. kada su se u mnogim 

opštinama na severu Bačke, ali i u drugim opštinama Vojvodine, pojavili plakati sa mapom 

nekadašnje Kraljevine Ugarske i tekstom na mađarskom jeziku ″Zaboravili ste Trijanon? 

êtvrtog juna biće 82 godine od ove odluke kojom je naša zemlja zgažena u blato. Setimo se na 

dostojanstven način dana žalosti!″ 18 

Pojavu ovih plakata osudilo je više političkih partija. Laslo Joža, potpredsednik SVM, 

primetio je, prema pisanju Građanskog lista od 13.6.2002, da ovi plakati stvarno nisu prikladan 

način za podsećanje na Trijanon jer je bilo i drugih tragičnih događaja u mađarskoj istoriji, baš 

kao i u srpskoj. Pokrajinski sekretar za upravu, propise i ostvarivanje prava nacionalnih manjina 

T. Korhec je istakao da u ovim plakatima ″ne vidi zlu nameru″, pri čemu je takođe ocenio da 

odštampani tekst ″nije iredentističke prirode″ 19 . 

4. Ćirilica kao državno pitanje 

Sporovi o jeziku prethodili su eskalaciji nacionalizma i izbijanju ratova u bivšoj 

Jugoslaviji. Rasprave o tome da li je srpskohrvatski jedan jezik ili su srpski i hrvatski posebni 

jezici tinjale su decenijama pre nego što su se oglasili topovi. Ovakve rasprave obično su više 

služile nacionalističkim mobilizacijama nego što su predstsavljale pokušaje da se nepristrasno 

objasni problem. 

Posle pada Miloševićevog režima oživele su u Vojvodini rasprave o jeziku i naročito 

pismu, tj. ćirilici. U ovom delu teksta pokušaću da na osnovu novinskih članaka rekonstruišem 

osnovne ideje različitih vidova navodne zaštite ćirilice. Metod analize sadržaja novinskih 

članaka izabran je zbog toga što se ideje o ugroženoj ćirilici najčešće iznose na javnim 

skupovima (skupštinama, tribinama), dakle na tipično politički, mobilizacijski način. 

Na godišnjicu svog osnivanja Udruženje za zaštitu ćirilice ″]irilica″ održalo je 15.2.2002. 

god. u Novom Sadu prvu godišnju skupštinu, o kojoj su sutradan podrobno izveštavali skoro svi 

značajniji štampani mediji u nas. 

U izveštaju Politikinog dopisnika kaže se da je brojne goste pozdravio predsednik 

Matice srpske prof. dr Božidar Kovaček, istakavši, između ostalog, da je ćirilica naše jedino 

pismo koje već 175 godina pruža utočište našoj najstarijoj kulturnoj instituciji - Matici u njenim 

duhovnim naporima i stvaralaštvu, da je ćirilica uvek bila osnovni instrument intelektualnog i 

civilizacijskog razvitka našeg društva. 

U središtu pažnje izveštača je uvodna beseda prof. Mate Pižurice ″ Zašto branimo 

ćirilicu″, koji je, prema izveštaču, objasnio, između ostalog, da je ćirilica simbol našeg kulturnog 

i nacionalnog identiteta na kulturnoj mapi sveta i da je pratila istoriju našeg naroda. ″ Sve što je 

vredno u viševekovnoj prošlosti srpskog naroda napisano je na ćirilici, našem prvom i 

osnovnom pismu. I pored toga, potiskivanje ćirilice stalan je proces i za to smo najveći krivci mi 

sami. ]irilicu branimo jer nam je cilj da njome piše i naše još nerođeno potomstvo. Da nje ima i u 

rodnom listu i na nadgrobnom spomeniku″, naglasio je Pižurica. 

″ Naše, ćirilično pismo i dalje je u nemilosti. Upotreba i korišćenje našeg pisma veoma 

su daleko od onoga što piše u Ustavu i zakonima. Državni organi, državne službe i državni 

činovnici, koji jedini imaju dovoljno mogućnosti da u tome preokrenu stvarnost, još ne čine ono 

što su obavezni da čine″, rekao je predsednik Upravnog odbora ″]irilice″ Dragoljub Zbiljić i 

istakao ″da je u našim okolnostima ćirilica, pre svega, državno pitanje″ (podvukao M.S.). 

Na Skupštini je, navodi izveštač, zaključeno ″da je u narednom periodu potrebno 

preduzeti mere kako bi se institucije nauke i kulture priključile ovom udruženju i njegovim 

nastojanjima da se više učini za, u ovom času, opasno potisnuto srpsko pismo. Jer, 

višedecenijske greške, propusti, smišljeno sejanje zabluda u vezi sa srpskim pismom dali su 

katastrofalne posledice, koje se ogledaju u poniženju i srpskog naroda i njegovog savršenog 

pisma″. 

18 Građanski list, 13.6.2002 

19 Građanski list, 6.6.2002 

15

Slične izveštaje o radu Skupštine objavili su i drugi listovi. 20 U Dnevniku se apostrofiraju 

reči Dragoljuba Zbiljića da je ″ćirilično pismo i dalje u nemilosti, a naš veliki trud još nema 

vidnijih rezultata″. Zbiljić se zapitao otkud toliki muk odgovornih za ovo kršenje osnovnog 

ljudskog prava većinskog, srpskog naroda, u njegovoj državi. 

List navodi da je Skupština usvojila zaključke o stradanju i mogućnostima obnove 

ćirilice, u kojima se od vlasti zahtevaju preciznija zakonska rešenja o službenoj i javnoj upotrebi 

jezika i pisma, kao i ćirilični kompjuterski programi. 

U kratkom izveštaju Novosti navode kako je prof. dr Pižurica s ushićenjem zaključio da 

je možda u trenutku rođenja ″]irilice″ bio pomalo sumnjičav, ali sada je siguran u opravdanost te 

ideje. ″Broj onih koji danas slično razmišljaju daleko je veći, što je dovoljno da prvu godinu 

postojanja ocenimo uspešnom. Naš cilj je da postanemo pokret, a to ćemo postići upornošću i 

prosvetiteljskom delatnošću″. 

Zaštitnici ćirilice latinicu vide isključivo kao hrvatsko, a ćirilicu kao srpsko pismo, pa 

skoro uvek uz nazive pisma stavljaju odrednice: srpska, hrvatska (srpska ćirilica, hrvatska 

latinica), iz čega očito proizlazi da latinica (pored ćirilice) nije srpsko pismo. Suprotne stavove, 

međutim, možemo naći u pravopisima i gramatikama srpskog (srpskohrvatskog )jezika. 

U Pravopisu srpskog jezika Matice srpske iz 1993, koji se, na osnovu odluke 

ministarstva prosvete i kulture, primenuje od 1. januara 1997. godine u školama i ustanovama 

kulture u Republici Srbiji, stoji: 

″Osnov savremene, a uglavnom i istorijske evropske pismenosti čine tri pisma- grčko, 

latinsko ili latiničko (latinica) i ćirilsko ili ćiriličko (ćirilica). ]irilica i latinica predstavljaju standardna 

pisma našeg jezika″. 21 

Prema ovom pravopisu, i ćirilica i latinica su grčkog porekla. Jednu varijantu 

starogrčkog pisma preuzeli su stari Latini, a iz te izvorne, opšte latinice, nastala su savremena 

nacionalna latinička pisma ″među kojima je i naše″. 

I slovenska azbuka Konstantina (]irila)- glagoljica ″u osnovi je bila preoblika grčkog 

pisma, uz doradu koju je iziskivao tadašnji slovenski glasovni sistem″. 22 Iz podunavskih zemalja 

ovo pismo preneseno je u zemlje južnih Slovena. Glagoljica se u nekim krajevima zadržala čak 

do XIX veka (Hrvatsko primorje). 

]irilica je nastala potkraj IX veka (u bugarskoj državi), a činilo ju je grčko pismo 

upotpunjeno ]irilovom slovenskom dopunom. Dok se u zapadnim krajevima (severna i srednja 

Dalmacija) dugo upotrebljavala uporedo s glagoljicom, u istočnim krajevima srpskohrvatskog 

jezičkog područja brzo je preovladala. ″Od kraja XII veka ćirilica ne samo što je konačno 

ovladala u srpskoj državi nego se sve do turskog doba dokumentuje u Bosni, Humu i 

Dubrovniku kao jedino ili glavno pismo kad god se pišu slovenski jezički tekstovi (akti, u Bosni i 

crkveni spisi)″. 23 ″ Pored pravoslavnih sredina (gde će biti praktično jedino pismo sve do 

stvaranja objedinjennog srpskohrvatskog standarda), ćirilica će se i dalje dosta upotrebljavati i u 

muslimanskim i u pojedinim katoličkim sredinama (u Bosni i primorju) sve do XIX veka″. 24 

U Belićevom Pravopisu srpskohrvatskog književnog jezika (1950) u odeljku Azbuke 

piše: ″U našem su narodu u upotrebi dve azbuke: ćirilica, u onom obliku koji joj je dao 1818.g. 

Vuk Karadžić, i latinica, koju je tridesetih godina prošlog veka za potrebe našeg jezika uveo 

Ljudevit Gaj i koja se docnije razvila do svog današnjeg oblika″. 25 

U Pravopisu srpskohrvatskoga knjižavnog jezika (1960) u poglavlju Zaključci 

Novosadskog dogovora, u tački 3, stoji: ″Oba pisma, latinica i ćirilica, ravnopravna su; zato 

treba nastojati da i Srbi i Hrvati podjednako nauče oba pisma, što će se postići u prvom redu 

školskom nastavom″. 26 

U Gramatici srpskoga jezika za srednje škole Ž.Stanojčića i Lj.Popovića navodi se da je 

″sa gledišta nauke o jeziku, po njegovoj strukturi (sastavu)- fonetici, gramatičkim oblicima, 

sintaksi, tvorbi reči i najvećem delu rečnika- srpskohrvatski književni jezik u XIX i XX veku 

jedan isti jezik svugde gde se njime govori i piše. On je ekavskog i ijekavskog izgovora i ima dva 

pisma - ćirilicu i latinicu... Zavisno od tradicije, negde će preovlađivati kao pismo latinica (u 

20 

Glas javnosti, Novosti, Dnevnik od 16.2.2002 

21 

Pravopis srpskoga jezika, Matica srpska, Novi Sad, 1993, str.17 

22 

Isto, str.19 

23 

Isto, str. 21 

24 

Isto, str.22 

25 

A.Belić, Pravopis srpskohrvatskog jezika, Prosveta, Beogrd 1950, str.7 

26 

Pravopis srpskohrvatskoga književnog jezika, Matica srpska, Matica hrvatska, Novi Sad, Zagreb, 1960, 

str.7 

16

Hrvatskoj), negde ćirilica (u Srbiji, Crnoj Gori), a negde će se upotrebljavati i jedno i drugo 

pismo (U Bosni i Hercegovini)″. 27 

Prema E. Fekete, arhipoznate su istorijske činjenice ″da je ćirilica, upravo u 

kulturnoistorijskom kontekstu, grčko pismo - po poreklu, stvoreno po tom uzoru, pismo 

prestilizovano i saobraženo glasovnom sistemu jezika makedonskih Slovena iz okoline Soluna, 

dakle, izvorno-nesrpsko pismo, skrojeno za nesrpski jezik i ne za potrebe svetovne pismenosti, 

već isključivo- crkvene″. 28 Autor navodi da su iz prvih ćirilo-metodijskih tekstova slovenski 

narodi (Bugari, Makedonci i Rusi od X veka, Srbi od XII) pruzimali jezik i pismo i vekovima ga 

prilagođavali i osobinama narodnog jezika i potrebama svetovne sadržine. ″Ipak sve do druge 

polovine XIX veka to je, poglavito, jezik starih crkvenih knjiga, najpre tzv. srpskoslovenski (ili 

starosrpski), tj. staroslovenski (crkvenoslovenski) jezik srpske redakcije, a od sredine XVIII veka 

- ruskoslovenski jezik (ili crkvenoruski, ruskocrkveni) koji biva prihvaćen od srpske pravoslavne 

crkve (i do danas zadržavan) u crkvenom bogosluženju, a pisan tradicionalnom, crkvenom, 

odnosno od XVIII veka ruskom građanskom ćirilicom (nastalom u Rusiji 1710. godine 

pravopisnom reformom cara Perta Velikog), dakle ćirilicom koja svojim sistemom nije 

odražavala fonološku strukturu narodnog (govornog) srpskog jezika . 29 Vuk Karadžić je, piše 

Fekete, čitavim svojim delom ustao i protiv (do)tadašnjeg jezika i (do)tadašnjeg pisma koje on i 

ne naziva srpskim već ″slavenskim″. U predgovoru Srpskog rječnika 1918. on kaže ″Iz ovoga 

svega mislim, da će svaki pametan čovek priznati da se srpski jezik Slavenskom ortografijom 

ne može pisati″. 30 Fekete navodi kao opštepoznate činjenice da je ćirilica u okviru duhovne i 

svetovne pismenosti svojina ne samo srpskog već i drugih naroda: Rusa, Bugara, Makedonaca 

(ranije i Rumuna) i drugih, među kojima su i oni narodi koji danas upotrebljavaju latinicu. Tako je 

na teritoriji današnje Hrvatske upotrebljavana ćirilica sve do ilirskog pokreta. ]irilicom su se za 

potrebe katoličke propagande služili franjevci, ona je bila u upotrebi u Bosni, Dalmaciji, 

Dubrovniku, Slavoniji i Hrvatskoj. ]irilicom su se služili i hrvatski pisci i prevodioci kao Anton 

Dalmatin, Stipan- Istranin, [ime Budinić, Rafael Levaković, Matija Divković i drugi. ]iriličke knjige 

sa ovog područja štanpane su u štamparijama Beča, Venecije, Budima i Rima sve do sredine 

XVII veka: ″Zahtev da se istorijskom perespektivom podrži teza o nacionalnoj utemeljenosti 

ćirilice, ne donosi, dakle, previše pozitivnih poena. Ona nije bila samo-srpska samim tim što se i 

nije upotrebljavala samo u Srba (na isti način kao što se ni danas njome ne služe samo Srbi″.) 31 

Navedeni stavovi i citati iz relevantnih izvora jasno ukazuje da latiničko i ćiriličko pismo 

nisu isključivo nacionalna pisma, već da se takvima predstavljaju iz političkih a ne jezičkonaučnih 

razloga. Naravno, ne treba izgubiti iz vida činjenice da su naučne rasprave o jeziku, po 

pravilu, politizovane te da se autoritet nauke, uz pristanak i aktivno učešće naučnika, često 

zloupotrebljava u političke i ideološke svrhe. Proglašavanje latinice za ekskluzivno hrvatsko a 

ćirilice za ekskluzivno srpsko pismo služi danas produžavanju srpsko-hravatskih aktuelnih 

sukoba i onemogućavanju približavanja ovih naroda. Kada su u određenim istorijskim periodima 

preovaladavale kod nekh intelektualaca ideje o približavanju ovih naroda, javljale su se i ideje o 

ujednačavanju jezičkih standarda. Jednu od takvih ideja zastupao je J. Skerlić kad se zalagao 

za jedan izgovor (ekavski) i jedno pismo (latinicu). Koncepcije o jezičkim standardima obično su 

samo deo širih političkih koncepcija. 

U Politici je 11.2.2002. god. objavljen tekst Tiodora Rosića ″Povratak srpskom imenu″, 

u kome se, istina, ne govori o pismima nego o dvočlanom nazivu našeg jezika. Navešćemo, 

ipak, neke delove teksta koji odražavaju shvatanje ne samo ovog autora nego i niza drugih koji 

se, u vezi sa ovim pitanjem, oglašavaju u poslednje vreme. Rosić kaže ″Ako je suditi po nazivu 

16. toma Rečnika srpsko-hrvatskog književnog i narodnog jezika, koji je nedavno objavljen, 

srpski narod je ostao bez imena svog jezika. To što se desilo Srbima, nije se u novijoj istoriji 

dogodilo nijednom narodu na svetu. Srpski narod se preko vere i jezika, što je jedinstven slučaj, 

pretapao u druge narode koji su nastajali na njegovim nacionalnim razvalinama. Od Vukovih 

Srba triju vera-pravoslavne, katoličke i islamske, a jednog jezika, formirana su tri naroda i tri 

jezika uz nastojanje da se stvori i četvrti, pored tzv. bosanskog ili bošnjačkog, i fantomski 

crnogorski jezik″. 

27 Živojin Stanojčić-Ljubomir Popović, Gramatika srpskoga jezika, udžbenik za I,II,III i IV razred srednje 

škole, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd 1997, str. 19 

28 Egon Fekete, Da li su ćirilica i latinica nacionalno pismo -s osvrtom na jednu polemiku- u zborniku 

Nacionalno i jugoslovensko u našoj savremenoj kulturi, Beograd 1990, str. 100 

29 Isto, str. 100 

30 Navedeno po: E. Fekete, isto , str. 100 

31 Fekete, isto, str.102 

17

Autor dalje konstatuje da je ″stopedesetogodišnji proces rasrbljavanja srpskog 

štokavskog jezika otpočeo odstupanjem od Vukovih jezičkih i nacionalnih ideja, a prihvatanjem 

ideja jezičkog zajedništva, čiji je strateg bio Vatroslav Jagić, a koji se svodi na napuštanje 

izvornohrvatskog čakavskog i kajkavsog jezika i prihvatanje srpskog štokavskog. Tim činom 

stvoreni su uslovi da se najpre preko jezičko-kulturnog, a potom i preko državnog zajedništva, 

ostvari hrvatski velikodržavni san o stvaranju hrvatske države i razbijanju srpskog nacionalnog 

korpusa. Taj san ne bi mogao biti ostvaren bez lakoverne saradnje Srba, počev od \ure 

Daničića nadalje, što traje i do današnjih dana, evo, i u nazivu Akademijinog rečnika″. 

Rosić tvrdi da su Hrvati prihvatili srpski štokavski jezik kao što je engleski prihvaćen u 

Americi, Indiji, ili, pak, u Australiji, španski i portugalski u Latinskoj Americi, da je Krleža, kad 

nije pisao na hrvatskom kajkavskom, pisao na srpskom štokavskom i sl. 

U broju od 24.5. 2002. god. Politika je objavila napis dr Srbislava Bukumirovića i Vojina 

Kerlete (″Veliki promašaj RTS-a″) u kome oni iskazuju veliko razočarenje zbog novog latiničnog 

sajta RTS. ″Time je pogazila ustav i zakon, ali je pogazila i principe i uputstva za audiovizuelnu 

politiku Evropske unije, u digitalnoj eri″. Autori dalje navode da je još 1996. Evropska unija 

donela Program za promociju jezičke različitosti u Evropi u informacionom društvu i da nema 

nikakvog objašnjivog razloga da se ne informišemo na svom jeziku i pismu. 

U tekstu ″]irilica nikad ugroženija″ 32 M. Karadžić izveštava sa okruglog stola održanog 

u Novom Sadu juna 2002.sa temom ″]irilica u srpskom jeziku danas i sutra″. Pozdravljajući 

skup, predsednik Matice srpske Božidar Kovaček naglasio je da u vremenu zauzimanja za 

multikulturalnost i globalizaciju, svaki narod svojom kulturom postaje segment svetskih 

tendencija. ″Latinicu smatramo za srpski kulturni dezaus. Naša prvina, tako je istorija rekla, 

jeste ćirilica. Uzimamo i ono što nije izvorno srpsko, kao svoju prednost. Dobro je da naša deca 

znaju i latinicu. Zašto ne? Bogatiji smo″, poručio je dr Kovaček. 

Dr Ljiljana ôlić, koja je skup pozdravila u ime predsednika SRJ Vojislava Koštunice, 

rekla je da je ćirilica danas ugroženija nego ikad i za to je okrivila vlast. Ona je, kako navodi 

izveštač, iskazala žaljenje što politička moć nije u rukama onih ljudi koji hoće da ožive ćirilicusvedoka 

naše duhovnosti. 

U uvodnom izlaganju potpredsednik Udruženja za zaštitu ćirilice Dragoljub Zbiljić 

ustvrdio je da su Srbi u izgrađivanje svog jezika ušli sa onim čijoj većini srpski (štokavski) nije 

bio maternji jezik. Zbog toga u srpskom jeziku u XIX i XX veku bilo je lomova od kojih se ni 

danas, u XXI veku, nismo oporavili, i optužio državne institucije ″koje u vezi sa očiglednom 

katastrofom za srpsko pismo ne samo da ne čine ništa da bi se ona zaustavila nego, najpre 

nečinjenjem, a onda povremeno i pogrešnim činjenjem, doprinose njenom dovršetku! Katastrofa 

ne može biti prejaka reč kada se zna da je u svemu što u Beogradu danas piše ćirilica 

zastupljena samo 31,8, u Novom Sadu jedva 18,5, u Bačkoj Palanci 16, Zrenjaninu 14, Kikindi 

12 odsto″. 

Zbiljić se založio za jedno pismo jednog jezika, pa nastavlja: ″ Ako se sa srpskom 

ćirilicom otrežnjenje kod nas Srba ne izdejstvuje, ako državni organi nastave da se ponašaju 

kao da slede uredbu o zabrani i ukoliko se nastavi izgon srpskog pisma iz našeg jezika, onda 

ćemo vrlo brzo ostati bez svoje ćirilice. Gledaćemo je samo u muzejima, na nadgrobnim 

spomenicima i u starim knjigama″. 

Mr Branislav Brborić izrazio je žaljenje što se Savezno ministarstvo nacionalnih i 

etničkih zajednica, objavljujući kao zasebnu publikaciju Zakon o zaštiti prava i sloboda 

nacionalnih manjina na jedanaest jezika, što se može samo pozdraviti, povelo za lošom 

inercijom kada je u pitanju predstavljanje srpskog jezika. Negodovao je što je je tekst na 

srpskom jeziku, koji je s razlogom prvi naveden, dat samo na latinici, što je, dakle, predstavljen 

sekundarnim a ne primarnim pismom. Naglasio je da bi bilo razborito i pravedno da matični 

narod Srbije, Crne Gore i Republike Srpske, te njihovi manjinski ogranci izvan tih teritorija koji 

baštine ćirilicu hiljadu godina-uživaju ista prava kao i drugi narodi u regionalnim i evropskim 

okvirima. 

U Politikinom tekstu ″Mnogi ne znaju ćirilicu″ (20.6.2002) navodi se kako se profesori 

srpskog jezika žale da ih učenici prvog razreda srednje škole mole da prvi pismeni zadatak pišu 

latinicom jer ne znaju ćirilicu, što se, navodno, pokazalo i na klasifikacionim ispitima za upis u 

srednje škole. 

U listu Glas javnosti objavljeno je više tekstova sa ovom temom. U broju od 11.12.2001. 

god. pod naslovom ″ Traže ćirilični nedeljnik ″ piše o inicijativi Udruženja za zaštitu ćirilice iz 

32 Politika, 8.6.2002 

18

Kikinde da Kikindske novine ne štampaju latinicom jer, kako je rečeno na konferenciji za 

štampu, ″primarnost ćirilice u srpskom jeziku jeste pitanje integriteta i identiteta srpskog 

naroda″. U Kikindskim novinama pak misle da je jedino važno koje informacije nude građanima, 

a ne na kom pismu. Navode da su svi fontovi na latinici, te da ″kompjuteri ne idu u korak sa 

ćiriličarima″. 

Glas objavljuje 9.1.2002. protest Izvršnog odbora ″]irilice″ upravnici Gradske biblioteke 

u Vršcu što članske karte štampaju latinicom (″Napuštena ćirilica″). U tekstu ″]irilica postaje 

molitveno pismo″ autor Miroslav Bogdanović meditira o državi ″ u kojoj će svi (građani) imati ista 

prava, pa i ona da slobodno govore svojim (matičnim) jezikom, pišu svojim pismom... a da 

država ima zajedničko ime: Srbija″. 

U broju od 22.2.2002. pod naslovom ″Novi Sad bez ćirilice za 40 godina″ list izveštava 

o protestu stručne grupe ″5ć-više″ protiv predloga Skupštine Vojvodine o izmeni i dopuni 

Zakona o službenoj upotrebi jezika i pisma. U broju od 27.3.2002. Đika Pantić tvrdi da je ćirilica 

decenijama ugrožena, da se u Ustavu ne pominje srpski već nepostojeći srpskohrvatski jezik, 

da je ″badava što je Ustavom proklamovana ravnopravnost ćirilice i latinice, što inače nigde u 

svetu ne postoji, jer upravo državne institucije ne poštuju ravnopravnost, s obzirom na to da su 

sva službena akta na latinici″...da je ″ćirilica katastrofalno poražena od latiničkog pisma″...da 

″ugroženost ćirilice traje decenijama. a naročito u vreme Brozove Jugoslavije kad je srpstvo po 

svim osnovama (jezik, pismo, istorija i religija) bilo ugroženo″ Uzgred budi rečeno, ustavima SR 

Jugoslavije i Republike Srbije latiničnom pismu nije garantovana ravnopravnost. 

Slobodan Turlakov u tekstu ″Ode još jedna ćirilica″ 33 podrugljivo piše kako su stranke 

DOS-a u predizbornoj kampanji pred peti oktobar sav propagandni materijal štampale ćirilicom 

″primamljujući time sav srpski narod da glasa za njih, za, kako su govorili, promene, za bolju 

Srbiju!″ a da im je, čim su došli na vlast, ″prva briga bila da te promene iskažu i time što će 

masovno i rigorozno gušiti ćirilicu stvarajući tako tu svoju 'bolju Srbiju', kako bi je rasrbljenu 

lakše umuvali u Evropu″. Zatim piše da se ″ sad već i državne ustanove, kao što su 

ministarstva, koja su, inače, ustavno obavezna da opšte s podređenim im narodom ćirilicom, ne 

libe da javni život regulišu latinicom″, pa u tom smislu nabraja ministarstva pojedinačno, da bi 

se, potom, okomio na direktorku Pozorišnog muzeja koja ″ kao prvo ukloni ćirilicu sa svog vidika 

i muzejski časopis Teatron postade evropski, tj. latinički... Dakle, oduzeše nam još jednu ćirilicu 

i proglasiše to evropskim i kulturnim činom, takoreći dekontaminacijom od srpstva i na tom 

sektoru i u tom vidokrugu″. Komentarišući pisanje časopisa Teatron, Turlakov se pita: ″Zar nije 

bilo savetnije po njih da po nama pljuju ćirilicom? Jer, ovako, na tuđem pismu, to nas ne može 

da dotiče, sem ako ne žele da se dodvore onima koji su nas ubijali...″ 

Isti list 5.6.2002. izveštava o odluci SO Zrenjanin da su u najvećoj banatskoj opštini u 

službenoj upotrebi srpski jezik i ćirilično i latiničko pismo, kao i jezici narodnosti... No još pre 

usvajanja ove odredbe, kada se pojavila kao predlog protestovalo je Udruženje ″]irilica″ za 

opštinu Zrenjanin u za tu priliku štampanom letku u kome se navodi: ″U sredu 8. maja odbornici 

SO Zrenjanin su preglasavanjem : 29:25, protivustavno i nezakonito, uneli u Predlog statuta 

naše opštine (član 9) da hrvatska i bošnjačka latinica postanu službeno pismo opštine. 

Udruženje ″]irilica″ će upotrebiti sva zakonom dozvoljena sredstva da se ovakav član 9 novog 

statuta naše opštine pravno sruši″. Autori u tekstu postavljaju pitanje da li srpski jezik ima dva 

pisma- ćirilicu i latinicu, pa sami odgovaraju: ″Netačno. ]irilica jeste matično i jedino autohtono 

pismo srpskog jezika već hiljadu godina″. 

U Građanskom listu (22.3.2002.) objavljen je napis u kome se govori o protestu 

Udruženja ″]rilica″ što su identifikacione kartice zaposlenih u službama SO Zrenjanin štampane 

latinicom. U Novostima od 4.4.2002. u članku ″Latinica bliže srcu″ komentariše se (i kritikuje) 

pisanje saopštenja pokrajinskih organa na ćirilici i latinici. 

Dnevnik u broju od 9. jula 2002. objavljuje otvoreno pismo predstavnicima vlasti na 

saveznom i republičkom nivou (potpisnici: Vera Davidović, predsednik Skupštine ″]irilice″ i 

Dragoljub Zbiljić, predsednik Izvršnog odbora) sa naslovom ″Ćirilica se gazi u Srbiji″ koji 

počinje rečima: ″Bolna je istina o kojoj vam svima pišemo duže od godinu dana. Srbi se u Srbiji 

u ovom času bore za svoja osnovna prava. Pored mnogih drugih ugroženih osnovnih ljudskih 

prava, Srbi su danas lišeni u velikoj meri i prava na svoje pismo, ćirilicu, koju koriste u svom 

jeziku više od deset vekova. Već vas po ko zna koji put upozoravamo da se srpska ćirilica 

danas u svojoj kolevci- Srbiji, prosto gazi i ubija.″ (Napred smo već videli da kolevka ćirilice nije 

33 Glas javnosti, 26.5.2002 

19

u Srbiji već u Grčkoj). U broju od 8.6.2002. , u tekstu ″Ugroženo nacionalno pismo″ Dnevnik 

izveštava o okruglom stolu ″]irilica u srpskom jeziku - danas i sutra″. U raspravi je ocenjeno da 

je primarno srpsko pismo, staro deset vekova, ugroženije danas više nego ikad i da su za to 

najviše krive vlasti, koje ne insistiraju na sprovođenju zakona. âk je, navodi se, i srpska verzija 

Saveznog zakona o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina i etničkih zajednica objavljena 

na latiničkom pismu. 

Grupa saveznih poslanika koju čine prof. dr Ljiljana ôlić, dr Radoje Prica i prof. dr Rista 

Trajković predstavila je, kako izveštava Politika, na konferenciji za štampu u Saveznoj skupštini 

Predlog deklaracije o zaštiti ćirilice, koji će se ove jeseni naći u skupštinskoj proceduri. U ovom 

predlogu, između ostalog, stoji: ″U Saveznoj Republici Jugoslaviji, kao i u republikama Srbiji i 

Crnoj Gori, sve više se zapostavlja ćiriličko pismo kako u zvaničnoj tako i u svakodnevnoj 

upotrebi.″ 34 . U deklaraciji se zatim, prema Politici, naglašava destovekovna upotreba ćirilice 

kojom su ispisivani dokumenta i spomenici, najznačajniji istorijski spisi, najvažnija književna 

dela i sve drugo što predstavlja suštinski element nacionalnog identiteta Srba i Crnogoraca, kao 

i to da se danas ćiriličko pismo sve ređe koristi. Predlagači deklaracije smatraju da je, odricanje 

od sopstvenog pisma znak odsustva svesti o potrebi negovanja sopstvenih kulturnih vrednosti, 

čuvanja nacionalnog identiteta i njegovih obeležja te da ″takođe ukazuje na kompleks niže 

vrednosti i pogršno shvatanje da će nas udaljavanje od sebe samih približiti drugima″. 

Pošto je naveo kako je većina firmi po Beogradu ispisana na stranim jezicima ili samo 

latinicom, dr Prica je zamerio značajnim institucijama - Srpskoj akademiji nauka, Matici srpskoj i 

Vukovoj zadužbini što ne pokazuju dovoljno interesovanja za ovu temu. 

″Ako tradicija, jezik i pismo odvajaju jedan narod od drugog naroda, vreme je da se 

zapitamo gde se mi to nalazimo kada zapostavljamao našu tradiciju u ime drugih ciljeva, kada u 

jezik ulazi sve više tuđica, a sada i naša ćirilica sve više iščezava. Time nestaje i nacija kojoj 

pripadamao″, naglasio je prof. Rista Trajković. 

Dr Ljiljana ôlić je naglasila da će ova inicijativa pružiti šansu poslanicima da pokažu 

nacionalni konsenzus, pa objasnila da ″deklaracija nije pravna norma, ona je apel za očuvanje 

ćirilice. Direktne sankcije za njeno neprimenjivanje ne postoje, ali je moguće primeniti niz 

propisa i zakonskih odredaba da se ona poštuje. Mi jednostavno želimo da delujemo na svest 

ljudi. Jer slovo jeste simbol, ali i monogo više od toga.″ 

Aktivisti za zaštitu ćirilice ovo pismo predstavljaju kao temeljnu nacionalnu dinstinktnu 

karakteristiku po kojoj narod jeste. Potiskivanje ćirilice prikazuje se kao deo zavere čiji je cilj 

uništavanje srpskog naroda i države. ]irilica je ″duša″ naroda pa ako je ona ugrožena, doveden 

je u pitanje i njegov opstanak. Ovakvo vulgarno herderijanstvo u stvari je strategija za vršenje 

nacinalno- političke mobilizacije. Posle katastrofalnih političkih i vojnih poraza devedesetih, 

srpski nacionalizam napušta ofanzivnu ideologiju i povalači se na rezervni, kulturni teren, od 

″zaštite″ teritorija ka ″zaštiti″ ekskluzivnih kulturnih vrednosti. Latinica je predmet napada budući 

da njena upotreba otvara mogućnost saradnje i povezivanja sa drugim jugoslovenskim 

narodima. 

U tiradama o zaštiti ćirilice potpuno se prenebregavaju činjenice o sociolingvističkim 

prilikama u Srbiji i Vojvodini. Kao i drugim jugoslovenskim zemljama, i u Srbiji je došlo do 

etničke homogenizacije stanovništva, pre svega zbog političkih događaja devedesetih. Ne samo 

da u Vojvodini srpski jezik danas nije ugrožen nego on dominira kao nikad u istoriji. Srbi su bili 

trećina stanovništva Vojvodine kad je stvorena Kraljevina SHS posle Prvog svetskog rata, nešto 

preko polovine 1948 (50,6%), dok danas verovatno čine dve trećine stanovništva. U Vojvodini 

se manjinski jezici povlače pred srpskim gotovo u svim oblastima upotrebe jezika, a posebno 

kad se radi o obrazovanju, štampi, elektronskim medijima, javnim natpisima. Dakle, ne samo da 

srpski jezik u Vojvodini nije ugrožen nego se njegova dominacija povećava na štetu manjinskih 

jezika. Zaštitnici ćirilice ovakve činjenice u potpunosti ignorišu, a pažnju usredsređuju na 

ćirilično pismo, koje se verovatno povlači pred latinicom, ali zaključci o nacionalnoj katastrofi, 

koja otuda navodno proizlazi, neisinit su. Radi se, dakle, o ksenofobnoj ideologiji, čiji 

protagonisti iskazuju paničan strah od svega što ljude povezuje i od svake društvene aktivnosti 

koja prelazi etničke granice. Neskrivene političke ambicije zaštitnika ćirilice otvoreno iznosi dr 

Ljiljana ôlić koja u već citiranom govoru u Novom Sadu juna 2002 izražava žaljenje što 

politička moć nije u rukama onih koji hoće da ožive ćirilicu. Navodno oživljavanje ćirilice u stvari 

je nastojanje da se stekne politička moć, to je konzervativna, nacionalno isključiva ideologija a 

ne ideološki i politički nezavisna kulturna delatnost. Svoje političke stavove aktivisti za zaštitu 

34 ″Slovo kao simbol″, Politika, 28.8.2002 

20

ćirilice ponekad iznose skrivenije ali ipak uočljivo. Tako Turlakov u već citiranom stavu kritikuje 

ministarstva koja ne ″opšte s podređenim im narodom ćirilicom″. Autor očigledno prihvata 

autoritarne stavove po kojima je narod podređen vlastima a jedini problem je na kom se pismu 

izdaju naređenja. 

Prema Zbiljiću, ćirilica je ″državno pitanje″, dakle političko, pri čemu, očigledno, autor 

misli da je pismo osnovno državno i političko pitanje. 

Navedeni stavovi često počivaju na iskrivljavanju ili falsifikaovanju notorninh istorijskih 

činjenica. Pored toga, uočljivo je nastojanje da se identifikuju crkvena i nacionalna prošlost. Sve 

što se u istoriji dešavalo na određenoj teritoriji proglašava se za ekskluzivnu nacionalnu 

baštinu. Ovakva uprošćavanja i projekcija sadšnjosti u prošlost deo je agresivne kampanje za 

klerikalizaciju javnog života (nacija=crkva), koja se jasno iskazuje i u nekim postupcima vlasti ( 

uvođenje veronauke u škole, proglašavanje crkvenih za državne praznike i sl.). Najzad, u 

rasprave o ugroženoj ćirilici uključili su se i političari. Njihova namera verovatno je da skrenu 

pažnju javnosti sa ključnih društvenih i državnih problema na trivijalnosti i tako stvore utisak 

kako je najvažniji zadatak vlasti da čuva i obnavlja ugroženu tradiciju, čime se oslobađaju 

odgovornosti za loše stanje u ekonomiji i socijanom položaju većine stanovništva. 

5. Prevladavanje prošlosti: pitanje vojvođanskih Nemaca 

Reinterpretacije istorijskih sukoba i prošlosti često se koriste kao način da se otvori neki 

novi sukob ili kao sredstvo da se ostvare neki interesi. Prevladavanje prošlosti jedan je od 

najtežih zadataka pred kojim se nalaze etnički složena društva, naročito kada su u procesu 

tranzicije. Posle Miloševićevog pada osnažile su ovakve polemike u Vojvodini, naročito u vezi 

sa stradanjem vojvođanskih Nemaca i Mađara pred kraj Drugog svetskog rata. U ovom delu 

pokušaću da, na osnovu novinskih članaka, prikažem osnovne stavove nemačkih organizacija u 

Vojvodini u vezi sa sudbinom vojvođanskih Nemaca 1944. i 1945. godine. 35 

Kako se u poslednje vreme sve više raspravlja o denacionalizaciji imovine, iskrslo je, u 

vezi s tim, kao aktuelno i pitanje vraćanje imovine koja je posle Drugog svetskog rata oduzeta 

Nemcima u Jugoslaviji (folksdojčerima). To je česta tema na sastancima nemačkih udruženja u 

našoj zemlji, kojih je, prema pisanju lista Danas u broju od 7.5.2001, do tog datuma osnovano 

pet ( Nemački narodni savez u Subotici, Udruženje Nemaca ″Donau″ u Novom Sadau, 

Nemačko udruženje ″Adam Berenc″ u Apatinu, Udruženje ″Karlovac″ u Sremskim Karlovcima i 

Udruženje Nemaca u opštini Odžaci), kao i u javnim nastupima na tribinama i u razgovorima s 

novinarima. U štampi se pojavilo mnoštvo članaka u kojima su prezentovani stavovi 

predstavnika pomenutih udruženja i drugih zainteresovanih lica, kao i reagovanja na te stavove. 

Glas javnosti u broju od 4.2.2001.god. donosi opširan tekst, u kome se, na početku, 

citiraju reči Rudolfa Vajsa, predsednika Nemačkog narodnog saveta u Jugoslaviji, koji kaže da 

je ″nad Nemcima primenjen princip kolektivne krivice i u ime toga oni su beskrupulozno 

opljačkani i proterani, uz desetine hiljada žena i dece, koje su ubili komunistički diktatori. 

Učinjena je nepravda. Razbojništvo ostaje razbojništvo i posle pedeste šest godina. Neotuđivost 

privatne svojine jedan je od temelja civilizacije. Znači, dovoljno je pravnih, ljudskih i moralnih 

razloga da se pristupi ispravljanju ove nepravde. Naravno, to pitanje želimo rešiti u dijalogu s 

nadležnim u ovoj državi. Pri tome nam je strana svaka pomisao o maksimalističkim zahtevima ili 

licitiranju brojem žrtava, kao što ni u kom slučaju ne mislimo zastupati interese onih koji su 

počinili zločine i koji su sudski kažnjeni kao ratni zločinci.″ 

Vajs dalje kaže da je Nemački narodni savez u SRJ nedavno obnovio inicijativu da 

jugoslovenski Nemci dobiju status nacionalne manjine. ″Ovaj zahtev″ nastavio je Vajs ″znači, 

pre svega, priznanje jedne nepobitne činjenioce da ovde Nemci žive već tri veka, da su pridoneli 

privrednom, kulturnom i civilizacijskom razvoju ovih krajeva, i da jedna narodna grupa, koja je 

pre pola veka ovde brojala više od pola miliona ljudi, sada ne može biti vođena pod rubrikom 

ostali″. 

U tekstu se dalje navodi da je, prema popisu stanovništva iz 1921.god., u Kraljevini 

Srba, Hrvata i Slovenaca nemački kao maternji jezik govorilo 505.790 stanivnika; deset godina 

kasnije, po tom kriterijumu, bilo je upisano 499.969 stanovnika, od čega je u Banatu nemački 

govorilo 120.450 lica ( od toga 1.874 Jevreja), u Bačkoj 173.058 (3.282 Jevreja), u Sremu 

49.345 (539 Jevreja). 

35 O prevladavanju prošlosti v: dr Vladimir Ilić, Prevladavanje prošlosti u Vojvodini, Zrenjanin, 2002 

21

Autor teksta navodi da postoji sumnja u pouzdanost ovih podataka, jer su se, navodno, 

neki pripadnici nemačke narodnosti iz raznih razloga, posebno ekonomskih i političkih, 

deklarisali kao Slovaci, Mađari, Hrvati, Srbi, te da na takvim temeljima pojedini nemački autori 

zasnivaju tvrdnju da je uoči rata u Jugoslaviji živelo 600.000, pa čak 700 ’ 750.000 foksdojčera, 

ali da se u ovdašnjim istoričarskim krugovima ovakve procene, najblaže rečeno smatraju 

tendencioznim. 36 

U Jugoslaviji je, prema popisu od 1948, registrovano 55.337 pripadnika nemačke 

narodnosti, da bi u popisu 1981. taj broj pao na svega 8.712. 1991 bilo ih je u SR Jugoslaviji 

5.387, najviše u Vojvodini 3.873 (0,19% stanovništva pokrajine). Na istom popisu u Srbiji je 

4.275 lica navelo da im je nemački maternji jezik, od toga su njih 3002 po nacionalnosti 

Nemci. 37 

Prema Glasu javnosti, pošto se osvrnuo na odluku Predsedništva Avnoja od 21. 

novembra 1944, po kojoj je u državnu svojinu prešla sva imovina (pokretna i nepokretna) 

Nemačkog rajha i njegovih državljana koja se nalazi na teritoriji Jugoslavije; sva imovina osoba 

nemačke narodnosti, osim Nemaca koji su se borili u redovima NOV i POJ ’a; sva imovina 

ratnih zločinaca i njihovih pomagača, bez obzira na državljanstvo, Rudolf Vajs kaže: ″Postoje 

prilično pouzdani podaci o svoj oduzetoj zemlji, pokretnoj i nepokretnoj imovini, umetničkim 

dragocenostima, kao i o sredstvima u bankama Nemaca koji su bili državljani Kraljevine 

Jugoslavije. êkamo da nadležni organi, odbori ili komisije države, takođe urade određenu 

računicu. Međutim, ako uzmemo samo ono što su jugoslovenski istoričari obradili, kada je 

oduzeta imovina Nemaca u pitanju, dobija se takva suma da se od nje zavrti u glavi, a to je tek 

vrh ledenog brega″. U članku se navode podaci prema kojima je, na osnovu pomenute odluke 

Avnoja, u Jugoslaviji bilo konfiskovano 97.490 nemačkih zemljišnih poseda sa ukupno 637.939 

hektara, od toga u Vojvodini 68.035 poseda sa 389.265 hektara. Pošto su kuće i zemlja 

folksdojčera uglavnom dodeljene kolonistima iz dugih krajeva Jugoslavije, postavlja se pitanje 

šta će biti s njima ukoliko se imovimna vrati bivšim vlasnicima. Vajs na to odgovara: ″Niko neće 

bitri izbačen na ulicu od onih ljudi koji stanuju u nemačkim kućama. Država im je to dala i 

država treba da obešteti prave vlasnike. Kolonisti ne snose nikakvu krivicu za nepravdu 

učinjenu Nemcima, jer su oni isto protiv svoje volje naseljeni ovde u Vojvodini. Ne želimo stare 

nepravde ispravljati tako što ćemo učiniti novu nepravdu. 38 

Prema izveštaju u listu Danas, na tribini Nemačkog narodnog saveta u Subotici, 

govoreći o oduzetoj nemačkoj imovini, Rudolf Vajs je, između ostalog, istakao: ″Mi smo svesni u 

kojoj situaciji se nalazi naša država, svesni smo da je tek nekoliko meseci prošlo od 

demokratskih promena i zato znamo da je iluzorno očekivati da sve odmah bude isplaćeno 

oštećenim licima. Međutim, naša je želja da država prizna istorijsku činjenicu kao gest 

distanciranja od nekadašnje politike i od te avnojevske odluke o oduzetoj imovini Nemcima 

samo zato što su pripadali jednom narodu. To bi bila velika moralna satisfakcija i možda mnogi 

od tih ljudi kojima je tada sve oduzeto odnosno njihovi potomci ne bi ni tražili da se to vrati 

nazad ″. 39 U Nemačkom narodnom savezu oduzetu imovinu od Nemaca državljana Kraljevine 

Jugoslavije procenjuju na oko 25 milijardi maraka. 

Na godišnjoj skupštini Nemačkog udruženja ″Donau″, prema listu Danas, predsednik 

Udruženja Andreas Birgermajer zamerio je što predlog zakona o zaštiti nacionalnih manjina u 

Jugoslaviji ne tretira Nemce na adekvatan način i upozorio da će ovo uskoro bita država Srba. 

″Izgledalo je da će novi predlog zakona o zaštiti nacionalnih manjina u Jugoslaviji biti dobar, ali 

poslednja verzija pokazuje da ne postoji ni minimalna dobra volja da se zaštite nacionalne 

manjine i akceptira stvarno stanje, već je uopštavanjem izbegnuto prikazivanje nacionalnih 

manjina. Zakon o nacionalnim manjinama mora u jednom delu demokratski da reguliše odnos 

nacionalne manijne sa matičnom zemljom i da im ostavi punu slobodu, tj. da obuhvati i status 

dvojnog državljanstva″, rekao je Birgermajer. 40 

Prema pisanju ovog lista, Udruženje ″Donau″ od novog zakona očekuje da se status 

nacionalnih manjina i etničkih grupa ne veže za brojnost ili procenat stanovništva, da se isključi 

36 

Prema Bogoljubu Kočoviću u Kraljevini SHS bilo je 1921. 496.000 Nemaca (4,1%), a u Kraljevini 

Jugoslaviji 1931. 490.000 (3,5%), a 1948 u FNRJ 55.000 (0,3%). U Vojvodini je 1921. bilo 331.000 

Nemaca (21,5%) a 1931. 324.000 (20%). Brojevi su zaokruženi na prvu hiljadu (B. Kočović, navedeno 

delo, knj.II, str. 322,323). 

37 

Podaci za 1991. navedeni su prema Popisu stanovništva iz te godine. 

38 

″Krivi što su Nemci″,Glas javnosti, 4.2.2001 

39 

″Pljačka ostaje pljačka i posle pedest godina″, Danas, 12.3.2001 

40 

″Kritika zakona o nacionalnim manjinama″, Danas, 24.12.2001 

22

mogućnost brojčanog ograničenja, da se poimence navedu nacionalne manjine i etničke grupe, 

prizna nemačka nacionalna manjina, omogući pravo na dvojno državljanstvo, pravo na 

školovanje, korišćenje jezika i pisma u javnom životu, obezbedi pravo na zastupljenost u 

skupštinama, bez obzira na brojnost, predvidi paragraf koji zabranjuje da se u školskom 

sistemu, preko nastavnih sadržaja, nacionalne manjine i etničke grupe omalovažavaju i 

prikazuju kao stalni neprijatelji srpskog naroda. 

A.Birgermajer u izjavi za Novosti kaže da se o istoriji mora pisati i učiti na drugačiji 

način nego što je to činjeno minulih decenija, posle Drugog svetskog rata, da đaci više ne 

smeju učiti da su Nemci fašisti. ″Celog života sam učio da sam fašista i neprijatelj ove zemlje, u 

kojoj sam rođen. Nove generacije treba da uče samo činjenice″. On se zalaže da se zabrane 

udžbenici iz prethodnoh režima kako bi ustupili mesto novim, pisanim jezikom tolerancije prema 

svim narodima i narodnostima. 41 

Na godišnjoj skupštini Nemačkog narodnog saveta, kako izveštava Građanski list, 

Rudolf Vajs je, pored ostalog, istakao da u Udruženju očekuju popis stanovništva i da će nakon 

toga odlučiti da li ima smisla oformiti i nacionalno veće. 42 

Dnevnik u broju od 12.5.2002. izveštava da su Nenad ânak, predsednik Skupštine 

Vojvodine, i [andor Egereši, potpredsednik, primili delegaciju Saveta Udruženja podunavskih 

Nemaca. Tom prilikom je, prema Dnevniku, predstavnik podunavskih Nemaca iz Austrije Rudolf 

Rajman rekao da podunavski Nemci, pre svega, traže moralnu i kulturnu, pa tek onda 

materijalnu satisfakciju za nepravde koje su im učinjene nakon Drugog svetskog rata. Nenad 

Čanak ih je upoznao da se u Skupštini Vojvodine o tim nepravdama raspravljalo, da je 

Skupština osnovala anketni odbor za ispitivanje događaja od 1941. do 1945. godine, te da je 

vojvođanski parlament jednoglsano podržao inicijativu za mortorijum na prodaju 

nacionalizovane imovine 43 

U izjavi za Politiku, Rudolf Rajman, potpredsednik Svetskog saveza podunavsjih 

Nemaca, kaže da je Predsedništvo Saveza, na sednici održanoj u Subotici, donelo rezoluciju u 

kojoj se traži ukidanje diskriminatorskih odluka Avnoja iz 1944. U tekstu rezolucije, koju su 

jednoglasno prihvatili predstavnici Saveza podunavskih Nemaca iz Sjedinjenih Američkih 

Država, Kanade, Nemačke, Austrije, Hrvatske, Mađarske, Rumunije i Jugoslavije, traži se 

pravna i moralna satisfakcija i ukidanje odluka koje su osnov za genocid i iseljavanje 

podunavskh [vaba. ″Odluka o ispravljanju nepravede nanete nemačkoj manjini u periodu od 

1944. do 1948.god. povlači za sobom i pitanje povratka oduzete imovine, odnosno restitucije. 

Pri tom želim da naglasim ’ rešavanje obeštećenja i restitucije ne sme da proizvede novu 

nepravdu″, izjavio je Rajman. Rajman je tom prilikom izrazio želju da se sva stratišta obeleže, 

kako on kaže, ″pre svega postavljanjem krstova kao mesta za komemoraciju. To bismo uradili u 

saradnji sa vladajućim strukturama i uz našu finansijsku podršku″. Rajman se pohvalno izrazio 

o Zakonu o nacionalnim manjinama: ″Sa velikim zadovoljstvom primili smo vaš zakon o 

nacionalnim manjinama, pregledali smo ga zajedno sa nadležnim ministrastvom u Austriji i 

zajedno zaključili da je taj zakon pravi primer kako treba da izgleda zakonodavstvo u ovoj 

oblasti. To je izuzetno važno u Evropi, zaštita manjina predstavlja veoma bitan faktor 

ukluljučivanja u zajednicu″. On dalje navodi da podunavski Nemci, kad je reč o vraćanju 

imovine, traže isti status kakav imaju lica sa državljanstvom zemlje u kojoj su nekad i oni živeli. 

44 

U međuvremenu u štampi su objavljena i reagovanja na zahtev predstavnika 

podunavskih Nemaca. Na pomenutu rezoluciju, usvojenu na sednici Predsedništva Svetskog 

saveza podunavskih Nemaca u Subotici, reagovao je književnik Radomir Smiljanić u autorskom 

tekstu objavljenom kao pismo predsedniku Vlade Srbije Zoranu \inđiću, u kome je osporio pravo 

″nemačkoj gospodi″da odluke Avnoja nazivaju ″genocidnim″, pa kaže: ″Ta gospoda, nazvana 

od svoga firera Adolfa Hitlera svojevremeno peta kolona, folksdojčeri hiljadugodišnjeg 

Hitlerovog Nemačkog rajha, prvi u svetu osnovaše Kulturbund. Prilikom neobjavljenog ratnog 

napada hitlerovaca u roku od tri dana oformiše zloglasnu Princ Eugen SS diviziju, kao državljani 

Kraljevine Jugoslavije, a u ratu izvršiše masovno ono što se baš njihovim nemačkim zove 

frahnen’fluhst (veleizdaja, bekstvo od zastave...), a to pravno’zakonski podrazumeva kaznu u 

ratu i po ratu preki sud, konfiskacija cele imovine!″ Smiljanić dalje nabraja zlodela koja su 

folksdojčeri počinili u zemlji čiji su bili državljani: oko milion pobijenih Srba, opljačkane banke, 

41 ″Menjati udžbenike istorije″, Novosti, 22.4.2002 

42 ″Čekaju popis stanovništva″, Građanski list, 4.3.2002 

43 ″Isterivanje neprvdi prošlosti″, Dnevnik, 12.5.2002 

44 ″Cilj nije iznošenje bogatstva već pravde″, Politika, 12.5.2002 

23

dućani, imovina odvučena u Nemačku i sl. 45 Ako se ova polemika nastavi, biće to samo još 

jedan primer kako se iz istorijskih sporova razvija novi konflikt. înjenica je da je veliki broj 

Nemaca doživeo strašnu sudbinu posle Drugog svetskig rata u gotovo svim zemljama istočne 

Evrope u kojima su živeli. Veliki broj ih je u Vojvodini bio deportovan u logore gde su masovno 

umirali od gladi i bolesti. înjenca je takođe i to da se u nastupima aktivista nemačkih 

organizacija u Vojvodini obično izostavlja kontekst u kome se stradanje Nemaca dogodilo. 

înjenje zločina i genocid započeli su nemačkom okupacijom 1941. pa se taj kontekst ne može 

zaobići. Jednostrano navođenje činjenica samo o stradanju Nemaca, po pravilu, izaziva 

jednostrane odgovore. Tako se polemike o prošlosti uključuju u aktuelni politički kontekst i 

doprinose daljem razvoju nacionalne netrpeljivosti. 

6. Novi propisi u oblasti zaštite manjina 

6.1. Zakon o zaštiti sloboda i prava nacionalnih manjina 

Najznačajniji akt iz oblasti zaštite manjina koji je donet posle prevrata iz oktobra 2000. 

svakako je savezni zakon o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina, usvojen februara 

2002. 46 Prema čl. 2, nacionalna manjina je svaka grupa državljana SR Jugoslavije koja je po 

brojnosti dovoljno reprezentativna a u manjini je na teritoriji SRJ, pripada nekoj od grupa 

stanovništva koje su u dugotrajnoj i čvrstoj vezi sa teritorijom SRJ a poseduje distinktna 

obeležja kao što su jezik, kultura, nacionalna ili etnička pripadnost, poreklo ili veroispovet po 

kojima se razlikuje od većine stanovništva i želju da vlastitu različitost očuva. Nacionalnim 

manjinama smatraće se sve grupe državljana koje se nazivaju ili određuju kao narodi, 

nacionalne i etničke zajednice, nacionalne i etničke grupe nacionalnosti i narodnosti a 

ispunjavaju gore navedene uslove. Kriterijum dovoljne reprezentativnosti je ostao nejasan. 

Takođe iz navedenih uslova sledi da se Srbi ne mogu smatrati manjinom ukoliko su u manjini u 

nekoj lokalnoj zajednici ili na teritoriji druge države članice. 

Ovo pitanje nije od malog značaja s obzirom da etička majorizacija može biti izražena i 

u lokalnim sredinama, pa se tako i Srbi i Crnogorci mogu naći u nepovoljnom položaju. Ovaj 

problem rešavala su razna međunarodna tela poput Komiteta za ljudska prava UN i 

Venecijanska komisija, koja je savetodavni organ Saveta Evrope. U slučaju Mc Intyre i ostali 

protiv Kanade Komitet je 1993. stao na stanovište da je manjina u smislu člana 27 Pakta o 

građanskim i političkim pravima ona grupa koja je manjina na teritoriji cele države, a ne manjina 

unutar bilo koje provincije 47 @alioci su anglofoni Kanađani stanovnici Kvebeka koji su smatrali 

da im provincijske vlasti krše jezička prava koja im garantuje član 27 Pakta. Komitet je, 

međutim, stao na stanovište da državljani Kanade čiji je maternji jezik engleski ne mogu 

predstavljati jezičku manjinu, te se i ne mogu pozivati na član 27. Valja dodati da propisi u 

Kvebeku favorizuju francuski jezik te da su anglofoni Kanađani koji žive u ovoj provinciji u 

faktičkom manjinskom položaju. Suprotan stav o ovom pitanju nedavno je zauzela 

Venecijanska komisija. 48 Okvirna konvencija za zaštitu nacionalnih manjina ne sadrži definiciju 

pojma ″nacionalna manjina″ pa se postavlja pitanje koje grupe u Belgiji predstavljaju manjinu te 

koje grupe potpadaju pod režim posebne zaštite. Prema Komisiji, jedino one grupe koje su 

izložene riziku dominacije od strane većine zaslužuju zaštitu; numerička inferiornost nije 

dovoljan element, iako nužan, da bi neka grupa bila kvalifikovana kao manjina u smislu 

Konvencije. Prema mišljenju Komisije, na one grupe lica koje su, iako malobrojnije od ostatka 

populacije u de iure ili de facto dominantnoj ili kodominantnoj poziciji, ne može se primeniti 

Okvirna konvencija. Kodominantne pozicije karakteristične su za etnički složene države u kojma 

su neke grupe malobrojnije od drugih, ali ravnopravno učestvuju u vladavinskim procesima, 

njihovo učešće obezbeđeno je ustavnim mehanizmima kojima se većinski princip neutrališe u 

korist malobrojnije ili malobrojnijih grupa. Manjinska grupa razlikuje se od kodominantne po 

tome što ona uživa izvesnu zaštitu od negativnog delovanja većinske vladavine, ali nije u istoj 

ravni kao većina kada je u pitanju vladanje državom. Prema komisiji, dalji problem je da li ovako 

45 

R. Smiljanić, ″Podunavski Nemci ukinuli Avnoj″, Glas javnosti, 31.5.2002 

46 

Službeni list SRJ, 11/2002 

47 

V: Communication Nos 359/1989, John Ballantyne, Elizabeth Davidson and Gordon MC Intyre V. 

Canada, Reports of the Human Rights Committee, Part II, UN DOC. A/48/40 (1 November 1993) 

48 

Opinion on Possible Groups of Perssons to which the Framework Convention for the Protection of 

National Minorities could be Applied in Belgium, Adopted by the Venice Commission at it 50 th Plenary 

Meeting, Venice 8-9 March, 2002. http://venice.coe.int/site/interface/english.htm 

24

većinsko-manjnske odnose treba definisati samo za državni nivo ili se pravilo odnosi i na niže 

nivoe vlasti u decentralizovanim državama. U decentralizovanim državama veliki deo odluka od 

značaja za manjine donosi se na nižim nivoima vlasti. Teritorijalna podela države može biti 

takva da pripadnici manjine na nivou države budu većina u toj teritorijlnoj jedinici pa, 

zahvaljujući decentralizaciji tada imaju veće mogućnosti da sami donose odluke koje se na njih 

odnose. U takvim decentralizovanim jedinicama grupa koja je većina na državnom nivou može 

se naći u manjinskom položaju i biti izložena dominaciji od grupe koja je u manjinskom položaju 

u celoj državi, ali koja kontroliše mehanizme vlasti u datoj teritorijalnoj jedinici. Komisija takođe 

ističe da se u ovakvim situacijama može naći i kodominantna grupa budući da na nižim nivoima 

vlasti nužno ne moraju postojati mehanizmi korekcje vlasti većine iako oni postoje na državnom 

nivou. Komisija smatra da mehanizmi manjinske zaštite moraju postojati na državnom, 

regionalnom i lokalnom nivou i pri tome se poziva na član 20 Okvirne konvencije koji, prema 

mišjenju Komisije, predviđa ovakve situacije. Prema ovom članu, u vršenju prava i sloboda koja 

proizlaze iz načela sadržanih u Okvirnoj konvenciji, svaki pripadnik nacionalne manjine 

poštovaće nacionalno zakonodavstvo i prava drugih, posebno pripadnika većine ili drugih 

nacionalnih manjina. Komisija takođe ukazuje i na stav Saveta ministara koji zahtevaju da 

izveštaji koje države upućuju na osnovu člana 25 Konvencije sadrže informacije i o položaju 

manjina unutar manjina. Komisija takođe ističe i stav Savetodavnog komiteta koji, u vezi sa 

finskim izveštajem, navodi da bi stanovnici Alandskih ostrva finskog maternjeg jezika koji su u 

poziciji manjine unutar manjine (Alandska ostrva imaju znatnu autonomiju sa švedskom 

većinom stanovnika) moraju biti obuhvaćeni zaštitom koju predviđa Konvencija kada su u 

pitanju kompetencije provincije Aland. Komisija takođe navodi primer [vajcarske koja je u 

deklaraciji datoj prilikom ratifikacije Konvencije istakla da su ″u [vjacarskoj nacionalne manjine 

u smislu Okvirne konvencije one grupe pojedinaca koje su brojčano inferiorne ostatku 

populacije države ili kantona″. Komisija, dakle, odbacuje mišljenje Komiteta za ljudska prava i 

smatra da bi takvo tumačenje bilo suprotno ciljevima Konvencije. 

U Zaključku Komisija konstatuje da se grupa osoba brojčano inferiorna ostatku 

populacije koja ima zajedničke etničke, kulturne,lingvističke ili verske karakteristike koje želi da 

očuva ne može smatrati manjinom u smislu Okvirne konvencije ukoliko je i do mere u kojoj je u 

dominantnom ili kodominantnom položaju. U državama u kojima postoji decentralizacija vlasti 

postojanje manjine u smislu Konvencije mora se utvrđivati na nivou države kao celine kao i 

teritorijalnih jedinica posebno kada se radi o tome koja grpa /grupe je u dominantnoj ili 

kodominantnoj poziciji. U specifičnom primeru Belgije, na koju se inače odnosi stav Komisije, na 

federalnom nivou lica francuskog maternjeg jezika (čine oko 40% stanovništva) u 

kodominantnom su položaju sa stanovništvom holandskog maternjeg jezika (oko 58% 

stanovništva) jer postoje efikasni mehanizmi koji obezbeđuju ravnopravnost i korekciju 

većinskog principa, ali Belgijanci nemačkog maternjeg jezika (0,7% stanovništva) jesu manjina 

na državnom nivou. S obzirom na složenu strukturu belgijske države, Komisija smatra da lica 

francuskog matrenjeg jezika čine manjinu u holandskom i nemačkom jezičkom regionu kao i lica 

holandskog ili nemačkog maternjeg jezika u francuskom jezičkom regionu. 

Iscrpno navođenje stavova Venecijanske komisije bilo je neophodno kako bismo ukazali 

na nedostatke u određivanju nacionalne manjine u našem zakonu. Iako brojne definicije 

nacionalne manjine uzimaju, poput Venecijanske komisije, elemenat nedominantnosti, naš 

zakon to ne čini, što može uzrokovati poteškoće prilikom tumačenja. Navodimo definiciju 

Frančeska Kapotortija, jednu od najpoznatijih, koja je data kao pomoć pri interpretaciji člana 27 

Pakta o građanskim i političkim pravima. Prema Kapotortiju, nacionalna manjina je ″ grupa 

brojčano inferiorna ostatku populacije države koja je u nedominantnom položaju, čiji pripadnici 

koji su državljani te države poseduju etničke, verske ili lingvističke karkteristike po kojima se 

razlikuju od ostatka populacije i koji pokazuju, makar i implicitno, osećanje solidarnosti 

usmereno na očuvanje njihove kulture, tradicije vere ili jezika″. 49 Koje grupe bi po našem 

zakonu mogle biti nacionalne manjine? S obzirom da je kriterijum nedominantnosti izostavljen, 

to bi mogli biti Crnogorci na svim nivoima iako po važećem ustavu postoje više nego snažni 

mehanizmi korekcije vladavine većine u saveznim institucijama. Crnogorci, svakako, mogu biti u 

manjinskom položju na teritotiji Srbije, ali i u opštinama u Crnoj Gori u kojima su manjina 

stanovništva. Prema članu 2 Zakona, Srbi ne mogu biti u manjinskom položaju jer su oni u SRJ 

u većini, a kriterijum nedominantnog položaja je izostavljen. 

49 Navedeno po: United Nations Actions in the Field of Human Rights, United Nations, New York and 

Geneva,1994,p193 

25

Pored zabrane diskriminacije, Zakon predviđa mogućnost donošenja mere za 

obezbeđivanje ravnopravnosti ″između pripadnika nacionalnih manjina i većinske nacije″ (čl.4). 

(Većinska nacija je navedena u jednini.) Takođe, drugim stavom ovog člana obavezuju se 

organi vlasti da donesu pravne akte i preduzmu mere s ciljem popravljanja položaja Roma. 

Ovakvi propisi i mere ne mogu se smatrati diskriminacijom. 50 Garantuje se sloboda 

izjašnjavanja ili neizjašnjavanja o nacionalnoj pripadnosti. Zabranjena je svaka registracija 

pripadnika nacionalnih manjina koja ih, protivno njihovoj volji, obavezuje da se izjasne o svojoj 

nacionalnoj pripadnosti, kao i nasilna asimilacija. Pripadnici nacionalnih manjina imaju pravo da 

slobodno zasnivaju i održavaju miroljubive odnose unutar SRJ i van njenih granica s licima koja 

zakonito borave u drugim državama posebno sa onima sa kojima dele zajednički identitet. 

Država može predvideti olakšice za ostvarivanje ovog prava. Pripadnici nacionalnih manjina 

obavezni su da poštuju ustavni poredak, pravila međunarodnog prava i javnog morala. 

Odredbama Zakona se ne menjaju niti ukidaju prava pripadnika nacionalnih manjina stečena 

prema propisima koji su se primenjivali do stupanja na snagu Zakona, kao i prava stečena na 

osnovu međunarodnih ugovora kojima je SRJ pristupila. Najveći deo Zakona posvećen je pravu 

na očuvanje posebnosti. Pripadnici manjina imaju pravo na slobodan izbor i korišćenje ličnog 

imena i imena svoje dece, kao i na njihovo upisivanje u sve javne isprave, službene evidencije i 

zbirke ličnih podataka na manjinskim jezicima i prema njihovim pravopisima. Ovim članom 

proširena su do sada postojeća prava budući da nijednim zakonom nije bilo izričito utvrđeno 

pravo na upis ličnih imena na manjinskim jezicima, već je republičkim zakonom o jeziku 

propisano da se javne isprave mogu izdavati dvojezično na područjima na kojima su i manjinski 

jezici u službenoj upotrebi. Ovo pravo sada je precizirano tako da nema nedoumica o tome kako 

se upisuju lična imena pripadnika nacionalnih manjina. 

Pripadnici manjina mogu slobodno upotrebljavati svoj jezik i pismo, privatno i javno. Na 

teritoriji jedinice lokalne samouprave gde tradicionalno žive pripadnici nacionalne manjine 

″njihov jezik i pismo može biti u ravnopravnoj službenoj upotrebi″. Ukoliko udeo pripadnika neke 

manjine dostiže 15% stanovništva prema poslednjem popisu , jedinica lokalne samouprave 

obavezno će uvesti jezik te manjine u ravnopravnu službenu upotrebu. U onim lokalnim 

samoupravama u kojima je do donošenja ovog zakona u službenoj upotrebi bio i neki manjinski 

jezik, on će zadržati taj status. Prema Zakonu, službena upotreba manjnskih jezika 

podrazumeva naročito upotrebu ovih jezika ″u upravnom i sudskom postupku″ i vođenje ovih 

postupaka na manjinskim jezicima; upotrebu manjinskih jezika u komunikaciji ″organa sa javnim 

ovlašćenjima sa građanima″; izdavanje javnih isprava i vođenje službenih evidencija i zbirki 

ličnih podataka na manjinskim jezicima i prihvatanje ovih isprava kao punovažnih; upotreba tih 

jezika ″na glasačkim listićima i biračkom materijalu... kao i u radu predstavničkih tela″.″ Na 

područjima jedinica lokalne samouprave u kojima udeo manjinskog stanovništva dostiže 15% 

imena organa koji vrše javna ovlašćenja, nazivi jedinica lokalne samouprave, naseljenih mesta, 

trgova i ulica i drugih toponima ispisuju se na jeziku dotične nacionalne manjine, prema njenoj 

tradiciji i pravopisu″ (čl.11 st.4) 51 Republički zakon o jeziku ne dozvoljava upotrebu 

50 Za uvođenje mera pozitivne diskriminacije u Ustavu SRJ ne postoji osnov budu}i da on ne predviđa 

izuzetke od principa građanske ravnopravnosti Prema članu 1 tačka 4 Međunarodne konvencije o ukidanju 

svih oblika rasne diskriminacije, ″posebne mere, donete jedino radi obezbeđivanja odgovarajućeg 

napretka izvesnih rasnih ili etničkih grupa ili lica kojima je neopohodna zaštita koje mogu da budu potrebne 

radi garantovanja, uživanja i ostvarivanja ljudskih prava i osnovnih sloboda pod jednakim uslovima, ne 

smatraju se kao mere rasne diskriminacije, pod uslovom da nemaju za rezultat održanje različitih prava za 

razne rasne grupe i da se ne održavaju na snazi kada se postignu ciljevi radi kojih su ove mere bile 

preduzete″. 

51 Prema čl. 11 tačka 3 Okvirne konvencije,″ u oblastima tradicionalno naseljenim znatnim brojem 

pripadnika nacionalnih manjina, ugovornice će nastojati, u okviru svojih pravnih sistema, uključujući, gde je 

to pogodno, ugovore s drugim državama, a uzimajući u obzir svoje posebne uslove, da tradicionalni lokalni 

nazivi, imena ulica i druge topografske oznake namenjene javnosti budu takođe ispisane na lokalnom 

jeziku kada postoji dovoljna tražnja za takvim oznakama. Prema objašnenjima :″ovaj član ima za cilj da 

unapredi mogućnost da se lokalni nazivi, imena ulica i druge topografske oznake namenjene javnosti 

takođe daju na manjinskom jeziku. U sporovo|enju ovog načela države imaju pravo da vode računa o 

posebnim okolnostima i okvirima svojih pravnih sistema uključujući, gde je pogodno, sporazume s drugim 

državama. U oblasti obuhvaćenoj ovom odredbom, podrazumeva se da ugovornice nemaju obavezu da 

zaključuju sporazume s drugim državama. I obrnuto, mogućnost zaključivanja takvih sporazuma se ne 

isključuje. Takođe se podrazumeva da se ne dira u pravno obavezujuću prirodu postojećih sporazuma. 

Ova odredba ne znači nikakvo zvanično priznavanje lokalnih imena na manjinskim jezicima.″ 

26

tradicionalnih manjinskih toponima ukoliko se oni razlikuju od zvaničnih. U prvoj polovini 

devedesetih bilo je više sporova oko ispisivanja naziva naseljenih mesta na mađarskom jeziku. 

Savezni zakoni i propisi objavljuju se i na jezicima nacionalnih manjina u skladu sa 

posebnim propisom. Pripadnici manjine koja dostiže 2% stanovništva u SRJ mogu se obratiti 

saveznim organima na svom jeziku i imaju pravo da dobiju odgovor na tom jeziku. Narodni 

poslanik pripadnik manjine čiji je udeo u stanovništvu SRJ 2% ima pravo da se obraća 

Saveznoj skupštini na svom jeziku, što se bliže utvrđuje poslovnicima o radu skupštinskih veća. 

Zakonskim članovima o službenoj upotrebi manjinskih jezika prošireno je ovo pravo budući da 

su manjinski jezici u ravnopravnoj službenoj upotrebi, a takođe, barem delimično, omogućena je 

i službena upotreba manjinskih jezika i na federalnom nivou. (^l. 15 st. 2 Ustava SRJ glasi: ″Na 

područjima Savezne Republike Jugoslavije gde žive nacionalne manjine u službenoj upotrebi su 

i njihovi jezici i pisma, u skladu sa zakonom″.) 

Prema članu 12 Zakona, pravo na negovanje kulture i tradicije nacionalnih manjina i 

njihovih pripadnika neotuđivo je individualno i kolektivno pravo. Pripadnici manjina imaju pravo 

da osnivaju posebne kulturne, umetničke i naučne ustanove, društva i udruženja iz svih oblasti 

kulturnog i naučnog života koja su samostalna u svom radu ″Država će učestvovati u 

finansiranju tih društava i udruženja u skladu sa svojim mogućnostima″(čl.12 st.3). Za podsticaj i 

podršku ovakvih institucija mogu se osnivati posebne fondacije. Muzeji, arhivi i institucije za 

zaštitu spomenika kulture čiji je osnivač dražava obezbediće predstavljanje i zaštitu kulturnoistorijskog 

nasleđa nacionalnih manjina sa svoje teritorije. Predstavnici manjinskih nacionalnih 

saveta će učestvovati u odlučivanju o načinu predstavljanja kulturno-istorijskog nasleđa svoje 

zajednice. (Inače, predstavljanje kulturno-istorijskog nasleđa je stručni posao koji bi trebalo da 

obavljaju eksperti slobodni od bilo čijeg uticaja, pa i nacionalnih saveta koji su pak tipično 

politička tela, što ćemo videti niže. Ovakva odredba omogućava političku instrumentalizaciju 

kulturne tradicije, što je inače tipično za nacionalizam.) Zakonom se ne samo garantuje pravo 

pripadnicima manjina da osnivaju institucije iz oblasti kulture već i obavezu države da ih 

finansira (″Država će učestvovati u finansiranju.... u skladu sa svojim mogućnostima). Prema 

članu 47 Ustava SRJ, pripadnici manjina imaju pravo da, u skladu sa zakonom, osnivaju 

prosvetne i kulturne organizacije ili udrženja, koja se finansiraju na načelu dobrovoljnosti, a 

država ih može pomagati (podvukao M.S.) 

Prema čl. 13 Zakona, pripadnici manjina imaju pravo na obrazovanje na svom jeziku na 

predškolskom nivou, u osnovnim i srednjim školama. Minimalan broj učenika za otvaranje 

odeljenja može se propisati, ali on može da bude manji od minimalnog broja koji je zakonom 

propisan za ″obezbeđivanje odgovarajućih oblika nastave i obrazovanja″. Obrazovanje na 

manjinskom jeziku ne isključuje obavezno učenje srpskog jezika. Program nastave koji se 

obavlja na manjinskom jeziku ″....u delu koji se odnosi na nacionalni sadržaj, u značajnoj meri 

će sadržati teme koje se odnose na istoriju, umetnost i kulturu nacionalne manjine″. U izradi 

nastavnog plana za predmete sa nacionalnim sadržajem obavezno učestvuju i nacionalni saveti 

nacionalnih manjina. Ukoliko u momentu donošenja zakona nije postojalo obrazovanje na jeziku 

neke nacionalne manjine, država je dužna da stvori uslove za organizovanje obrazovanja na 

jeziku te manjne u okviru sistema javnog obrazovanja. Dok se ti uslovi ne stvore, država je 

dužna da obezbedi dvojezičnu nastavu ili izučavanje jezika nacionalne manjine sa elementima 

nacionalne istorije i kulture. 

Plan i program rada u obrazovnim ustanovama i školama u kojima se nastava izvodi na 

srpskom jeziku ″treba da sadrži gradivo koje sadrži saznanja o istoriji, kulturi i položju 

nacionalnih manjina, te druge sadržaje koji pospešuju međusobnu toleranciju i suživot. Na 

teritorijama gde je jezik nacionalne manjine u službenoj upotrebi, plan i program u obrazovnim 

ustanovama i školama sa srpskim nastavnim jezikom treba da sadrže mogućnosti učenja jezika 

nacionalne manjine″. 

U okviru višeg i visokog obrazovanja obezbediće se katedre i fakulteti na kojima će se 

na manjinskim jezicima ili dvojezično obrazovati vaspitači, učitelji i nastavnici manjnskih jezika. 

Pored toga, drugi fakulteti će organizovati lektorate na manjnskim jezicima koji će omogućiti 

studentima pripadnicima manjina da savladaju stručne termine na svom jeziku. Država će 

takođe pomagati stručno osposobljavanje i terminološko usavršavanje nastavnika i pospešivati 

međunarodnu saradnju ″....s ciljem da se omogući da pripadnici nacionalnih manjina studiraju u 

inostranstvu na maternjem jeziku i da se tako stečene diplome priznaju u skladu sa 

zakonom″.(čl.14) 

27

Prema članu 15, pripadnici manjina imaju pravo da osnivaju i održavaju privatne 

obrazovne ustanove, škole ili univerzitete na kojima će se nastava izvoditi na manjinskom jeziku 

ili dvojezično, u skladu sa zakonom. U finansiranju obrazovanja na jezicima nacionalnih 

manjina mogu učestvovati i domaće i strane organizacije, fondacije i privatna lica, u skladu sa 

zakonom, a država će u tom slučaju obezbediti određene olakšice ili oslobađanje od dažbina. 

Prema republičkom zakonu o osnovnoj školi iz 1992, koji je 2002. izmenjen i dopunjen, osnivač 

škole je republika, a omogućava se osnivanje samo privatnih muzičkih i baletskih škola. 

Izmenama iz 2002. nije promnjena odredba po kojioj država ima monopol na osnivanje 

osnovne škole. 

Pripadnici nacionalnih manjina imaju pravo izbora i upotrebe nacionalnih simbola i 

znamenja koji ne mogu biti identični sa simbolima i znamenjima druge države, a mogu se 

službeno isticati tokom državnih praznika i praznika nacionalne manjine na zgradama i u 

prostorijama lokalnih organa i organizacija sa javnim ovlašćenjima na područjima na kojima je 

jezik nacionalne manjine u službenoj upotrebi. Uz manjinske simbole obavezno se ističu i 

simboli SRJ odnosno republike članice. Međutim, prema čl.118 republičkog zakona o lokalnoj 

samoupravi, donetog posle Zakona o manjinama, u službenim prostorijama organa jedinica 

lokalne samouprave ističu se samo državni simboli i simboli jedinice lokalne samouprave 52 . 

Dakle, odredba republičkog propisa suprotna je odredbi saveznog zakona. 

Pripadnicima manjina garantuje se pravo na informisanje na svom jeziku (čl.17). 

″Država će u programima radija i televizije javnog servisa obezbediti informativne, kulturne i 

obrazovne sadržaje na jezicima nacionalnih manjina, a može da osniva i posebne radio i 

televizijske stanice koje bi emitovale programe na jezicima nacionalnih manjina″ (čl.17 

st.2). Najzad, sami pripadnici manjina imaju pravo da osnivaju privatne medije na svom jeziku. 

Međutim, prema republičkom zakonu o radiodifuziji, ni država ni organi lokalne samouprave ne 

mogu osnivati elektronske medije 53 . Samim zakonom osnovane su radiodifuzna ustanova 

Srbije i Vojvodine. Da zbrka bude još veća, prema čl. 19 republičkog zakona o utvrđivanju 

posebnih nadležnosti autonomne pokrajine koji je donet pre Zakona o radiodifuziji, autonomna 

pokrajina ″osniva javna glasila, i javna preduzeća i ustanove za obavljanje novinsko-izdavačke 

delatnosti, štampanja i reprodukcije snimljenih medija i osniva radio-televiziju″ (čl. 19, tačka 2). 54 

Dok Zakon o manjinama i Omnibus organima vlasti dozvoljava da osnivaju radio- televizijske 

stanice, Zakon o radiodifuziji to onemogućava. Svi rečeni zakoni doneti su u roku od šest 

meseci a počivaju na potpuno suprotnim koncepcijama o organizovanju radiodifuzije. Da stvar 

bude još čudnija, Omnibus i Zakon o radiodifuziji donela je Narodna skupština istog saziva 

(doduše ovaj drugi donela je Skupština posle izbacivanjima poslanika DSS). 

Pripadnici manjina mogu ostvarivati pravo na samoupravu u oblasti upotrebe jezika i 

pisama, obrazovanja, informisanja i kulture preko nacionalnih saveta nacionalnih manjina. Savet 

predstavlja manjinu kad se radi o navedenim oblastima ,″učestvuje u procesu odlučivanja ili 

odlučuje o pitanjima iz ovih oblasti i osniva ustanove iz ovih oblasti″ (čl.19. st.7). Organi države, 

teritorijalne autonomije ili lokalne smouprave dužni su da prilikom odlučivanja o pitanima iz 

navedenih oblasti zatraže mišljenje saveta. Savet se može obratiti navdenim organima vlasti ″u 

vezi sa svim pitanjima koja utiču na prava i položaj nacionalnie manjine″(čl.19 st.9). Savetima 

se može poveriti deo ovlašćenja iz oblasti u kojima se ostvaruje samouprava ″a država će 

obezbediti finansijska sredstva potrebna za vršenje ovih nadležnosti″ (čl.19 st.10). Pri 

utvrđivanju obima i vrste ovlašćenja koja se poveravju vodi se računa o zahtevima nacionalnog 

saveta. Savet ima najmanje 15, a najviše 35 članova, što zavisi od brojnosti dotične manjine, a 

biraju se na četiri godine. Pravilnikom o načinu rada skupština elektora za izbor saveta 

nacionalnih manjina, koji je donelo jula 2002. Savezno ministarstvo nacionalnih manjina i 

etničkih zajednica, utvrđeno je da, ukoliko nacionalnu manjinu čini manje od 20.000 lica prema 

poslednjem popisu ili ako taj broj nije iskazan, savet ima najviše 18 članova; za manjinu od 

20.000 do 50.000 lica najviše 21 člana; od 50.000 do 100.000 lica najviše 29 članova, a za 

manjine preko 100.000 lica najviše 35 članova. 55 Prema Zakonu, savet će se formirati na 

principima dobrovoljnosti, izbornosti, proporcionalnosti i demokratičnosti, a izborna pravila će se 

regulisati zakonom. Međutim, do donošenja zakona nacionalne savete će birati elektorske 

skupštine (čl. 24). Elektori mogu biti poslanici svih skupština koji su na te funkcije izabrani zbog 

svoje pripadnosti nacionalnoj manjini, ili koji se izjašnjavaju kao pripadnici manjine i govore jezik 

52 Službeni glasnik Republike Srbije, 9/2002 

53 Službeni glasnik Republike Srbije 42/2002 


55 Službeni list SRJ, br. 41/2002 

28

manjine (čl. 24 st. 2). Elektori mogu biti odbornici, pripadnici manjine koji su izabrani u 

opštinama u kojima je manjinski jezik u službenoj upotrebi kao i svaki građanin koji se izjašnjava 

kao pripadnik manjine i čiju kandidaturu podržava najmanje 100 pripadnika nacionalne manjine 

sa biračkim pravom ili lice koje kandiduje ″jedna nacionalna organizacija ili udruženje 

nacionalne manjine″ (čl. 24 st.4). Ostala pitanja u vezi sa nadležnošću i radom elektorskih 

skupština uređena su rečenim pravilnikom. 

Posrednim izborom članova nacionalnih saveta dovedena je u pitanje odredba da će 

oni biti izbrani na demokratski način (čl. 19 st. 12). Posredni izbori preko elektorske skupštine 

ne mogu se smatrati demokratskim. Pravila o izboru putem elektora jasno favorizuju kandidate 

nacionalnih partija (recimo, Saveza vojvođanskih Mađara u Vojvodini ili Ugljaninove Liste za 

Sandžak). 56 Prema pravilniku, elektorska skupština se može održati ukoliko na njoj prisustvuje 

najmanje polovina elektora koje je pozvalo ministrastvo, koje određuje mesto i datum 

održavanja skupštine, na osnovu inicijative određenog broja lica s pravom da budu elektori. 

Skupština se neće održati ako na njoj ne prisustvuje najmanje 30 elektora kad se radi o manjini 

sa manje od 10.000 pripadnika; najmanje 45 kod manjina od 10.000 do 50.000 pripadnika; 

najmanje 60 elektora kad je u pitanju manjina od 50.000 do 100.000 i najmanje 100 elektora za 

manjinu čiji je broj pripadnika veći od 100.000 prema poslednjem popisu stanovništva. Dakle, 

savet se može izabrati uz prisustvo veoma malog broja elektora. Ovakva nedemokratska pravila 

za izbor podrivaju demokratski legitimitet nacionalnih saveta koji su zamišljeni kao reprezenti 

manjine u određenim oblastima, a čak i organi vlasti na njih mogu preneti deo svojih 

ovlašćenja. Ovakav, makar i privremeni, izborni postupak dovodi u pitanje celu zamisao o 

samoupravi. Verovatno se ne radi o nastojanju da se obezbedi manjinska samouprava, već da 

određene manjnske partijske oligarhije obezbede monopol na nacionalno vođstvo i upravu u 

nacionalnim institucijama. Manjinska samouprava može se ostvarivati samo na demokratski 

način, a načelo demokratske konstitucije predstavničkih tela ne može se dovoditi u pitanje ni 

kada je reč o manjinskim institucijama. Prema čl. 19 Zakona, pripadnici manjina mogu izabrati 

nacionalne savete koji predstavljaju manjinu u naznačenim oblastima. Znači, formiranje saveta 

je fakultativno, građani manjinske nacionalne pripadnosti moraju se na demokratski način 

izjasniti o tome da li uopšte žele njihovo formiranje ili ne. Posrednim izborima saveti se nameću, 

bez konsultovanja zainteresovanih. Ostaje da se vidi da li će ovako zamišljena manjinska 

samouprava doprineti ostvarivanju legitimnih manjiskih prava ili će voditi do politizacije kulture, 

obrazovanja, informisanja i jezika čiji cilj je obično ostvarivanje interesa užih grupa a ne masa 

stanovništva manjnske nacionalne pripadnosti. Savet je pravno lice koje ima statut i budžet a 

finansira se iz budžeta i donacija. Registar izabranih saveta vodi nadležni savezni organ. 

(Ovakva odredba je verovatno uvedena kako bi sprečila osnivanje konkurentnih saveta za istu 

nacionalnu manjinu). 

Pored nacionalnih saveta kao samoupravnih tela, Zakon je predvideo da Savezna vlada 

osnuje Savezni savet za nacionalne manjine. Vlade će utvrditi sastav i nadležnosti Saveta, čiji 

članovi će biti i predstavnici nacionalnih saveta nacionalnih manjina. Zanimljivo je rešenje po 

kome će sama Vlada utvrditi nadležnost ovog tela. 

^lanom 20 Zakona osniva se Savezni fond za podsticanje društvenog, ekonomskog, 

kulturnog i opšteg razvoja nacionalnih manjina. ″Fond će učestvovati u finansiranju aktivnosti i 

projekata iz budžetskih sredstava vezanih za poboljšanje i razvoj kulturnog stvaralaštva 

nacionalnih manjina″ (čl. 20 st.2). Vlada će doneti ″bliže propise kojima će utvrditi sastav i 

delatnost fonda″ (čl.20 st.3). Zakon je donet februara 2002, ali ova dva tela još nisu otpočela sa 

radom. 

Prilikom zapošljavanja u javnim službama, uključujući i policiju, vodi se računa o 

nacionalnom sastavu stanovništva, odgovarajućoj zastupljenosti i poznavanju jezika na 

području organa ili službi (čl.21). Ovim članom ne predviđa se, dakle, srazmerna zastupljenost u 

organima vlasti, već se zaštitne mere predviđaju ″prilikom zapošljavanja...″ 

Zakonom se zabranjuju ″mere koje menjaju odnos stanovništva u oblastima naseljenim 

nacionalnim manjinama i koje otežavaju uživanje i ostvarivanje prava pripadnika nacionalnih 

56 U Subotici je 21.9.2002. održana izborna skupština za Mađarski nacionalni savet. Od pozvanih 605 

elektora njih 541 su učestvovali u radu Skupštine. Samo SVM je podneo listu za članove Saveta koju je 

podržao svojim potpisima 421 elektor. ( Danas, 1.10.2002). S obzirom da je podneta samo jedna lista te 

da je na Skupštini apsolutno dominirao Savez Vojvo|anskih Mađara, prethodno izneto strahovanje 

obistinilo se. Svi izabrani članovi Saveta su sa liste SVM., mada podaci o rezultatima izbora ne ukazuju da 

SVM apsolutno dominira mađarskim biračkim telom. 

29

manjina″ (čl. 22). Oko primene ovog člana već je bilo sporova zbog naseljavanja izbeglica u 

nekim vojvođanskim opštinama. 57 

^lanom 23 predviđeno je da pripadnici manjina i nacionalni saveti mogu, radi zaštite 

svojih prava, podneti tužbu nadležnom sudu za naknadu štete. U skladu sa odredbama Zakona 

o Saveznom ustavnom sudu, Savezno ministarstvo nacionalnih i etničkih zajednica i nacionalni 

saveti nacionalnih manjina biće ovlašćeni da ulože ustavnu žalbu Saveznom ustavnom sudu u 

slučaju da procene da je došlo do povrede ustavnih prava i sloboda pripadnika nacionalne 

manjine, ili u slučaju da im se obrati pripadnik nacionalne manjine koji smatra da je povređen u 

svojim ustavnim pravima i slobodama. 

6.2. Propisi Republike Srbije koji se odnose na manjine 

Na republičkom nivou posle oktobarskog prevrata doneto je nekoliko zakona koji su od 

značaja za manjine Republička skupština na prolećnom zasedanju 2001. donela je novi zakon 

o državnim i drugim praznicima u Republici Srbiji ( Službeni glasnik Republike Srbije 43/2001). 

Prema Zakonu, u Republici Srbiji praznuju se verski praznici: 

1) prvi dan Božića (7.januar); 

2) Vaskršnji praznici počev od Velikog petka zaključno sa drugim danom Vaskrsa. (čl. 

2) 

Zaposleni imaju pravo da ne rade u dane sledećih verskih praznika, i to: 

1) pravoslavci - na prvi dan krsne slave; 

2) katolici i pripadnici drugih hrišćanskih verskih zajednica - na prvi dan Božića i u dane 

uskršnjih praznika počev od Velikog petka zaključno sa drugim danom Uskrsa, prema njihovom 

kalendaru; 

3) pripadnici Islamske zajednice - na prvi dan Ramazanskog bajrama i na prvi dan 

Kurbanskog bajrama; 

4) pripadnici jevrejske zajednice - na prvi dan Jom Kipura (čl.4). 

U Republici Srbiji praznuju se radno Sveti Sava - Dan duhovnosti i Vidovdan - spomen 

na Kosovsku bitku. 

Sveti Sava praznuje se 27. januara, a Vidovdan 28. juna (čl. 5). 

Zakonom se izjednačavaju verski i državni praznici, pri čemu se gubi iz vida da je 

društvo verski heterogeno, pa se, u stvari, verski praznici većinske denominacije nameću kao 

opšti, što obično kod manjina i ateista potkopava lojalnost državi. Pored uvođenja veronauke u 

škole, uvođenjem verskih kao državnih praznika potkopava se koncepcija laičke država, koja je, 

inače, dosledno sprovedena u oba ustava, što jasno pokazuje kako konzervativizam vladajućeg 

DOS-a vrlo lako može biti radikalniji nego Miloševićev. 

Zakonom o lokalnoj samoupravi koji je donet početkom 2002. predviđeno je da se u 

nacionalno mešovitim opštinama osnivaju saveti za međunacionalne odnose. 58 Nacionalno 

mešovite su one opštine u kojima ″..... jedna nacionalna zajednica čini više od 5% od ukupnog 

broja stanovnika ili sve zajednice čine više od 10% prema poslednjem popisu stanovništva....″ 

(čl.63 st.2) . Predstavnike u savetu mogu imati one zajednice čiji je udeo u ukupnom 

stanovništvu te opštine viši od 1%. Delokrug, sastav i način rada saveta uređuje se odlukom 

skupštine opštine, u skladu sa statutom. 

Savet razmatra pitanja ostvarivanja, zaštite i unapređivanja nacionalne ravnopravnosti, 

u skladu sa zakonom i statutom. O svojim predlozima i stavovima savet obaveštava skupštinu 

opštine koja je dužna da se o njima izjasni na prvoj narednoj sednici a najkasnije u roku od 30 

dana. Skupština je dužna da predloge svih odluka koje se tiču prava nacionalnih i etničkih 

57 Navodimo čl.16 Evropske konvencije o zaštiti nacionalnih manjina u kome postoji precizno formulisana 

zabrana izmene etničke strukture: ″Ugovornice će se uzdržati od mera koje menjaju odnos stanovništva u 

oblastima naseljenim pripadnicima nacionalnih manjina a imaju cilj da ograniče prava i slobode koje 

proizlaze iz načela sadržanih u ovoj okvirnoj konvenciji.″ Prema objašnjeju koje je dato uz Konvenciju ovaj 

član zabranjuje samo one mere koje imaju za cilj ograničavanje prava i sloboda koje proizilaze iz Okvirne 

konvencije. Smatralo se nemogućim proširenje zabrane na mere koje imaju za posledicu ograničavanje 

takvih prava i sloboda, pošto takve mere ponekad mogu da budu u potpunosti opravdane i legitimne. 

Jedan primer mogao bi da bude raseljavanje stanovništva nekog sela da bi se izgradila brana.( Citirano 

prema prevodu Beogradskog centra za ljudska prava, www.bgcentar.org.yu). 


30

zajednica prethodno dostavi na mišljenje savetu. Savet ima pravo da pred Ustavnim sudom 

pokrene postupak za ocenu ustavnosti i zakonitosti odluke ili drugog opšteg akta skupštine 

opštine ako smatra da su njima neposredno povređena prava nacionalnih i etničkih zajednica 

predstavljenih u savetu, kao i pravo da pod istim uslovom pred Ustavnim sudom pokrene 

postupak za ocenu saglasnosti odluke ili drugog opšteg akta skupštine opštine sa statutom 

opštine. 

Prema Zakonu, savet čine predstavnici ″svih nacionalnih i etničkih zajednica″, znači i 

većinske i manjnske odn. manjinskih. Takođe članovi saveta su predstavnici zajednica, 

međutim, nedostaju odredbe o tome kako se oni biraju. Savet je zamišljen kao savetodavno 

telo, ali on može pokrenuti i postupak pred Ustavnim sudom. 

Ustanova saveta otvara mogućnost ne samo poboljšanja zaštite manjine već i zaštitu 

manjine unutar manjine. Većina opština u Vojvodini u svoje nove statute unela je odredbu o 

osnivanju saveta. (U većini statuta doslovno je preneta zakonska odredba). Neke opštine nisu 

tako postupile (Alibunar i Mali Iđoš iako su u pitanju nacionalno mešovite opštine u smislu ovog 

zakona). Međutim, koliko je nama poznato, opštine nisu donosile odluke kojima bliže utvrđuju 

delokrug, sastav i način rada saveta. 

Sam zakonski čin o savetu za međunacionalne odnose nedorečen je, mnoga važna 

pitanja, naročito način izbora članova saveta, nisu utvrđena zakonom. Opštine bi trebalo svojim 

odlukama da popune ove nedostatke. 

Od velikog značaja za manjne je i novi zakon o radiodifuziji koji donosi potpuno novi 

način organizacije ove delatnosti. 59 Zakonom je predviđeno da se opštinske radio-televizijske 

stanice koje posluju kao javna preduzeća moraju privatizovati u roku od četiri godine od 

stupanja na snagu Zakona. Ovakve stanice u Vojvodini emitovale su veliki broj sati programa na 

manjinskim jezicima. Budući da takva vrsta programa nije komercijalno isplativa, može se desiti 

da se drastično smanji njihovo trajanje posle privatizacije. Tokom 2002. izmenjeni su prosvetni 

propisi, ali odredbe koje se odnose na nastavu na jezicima manjina nisu menjane. Najzad, tzv. 

omnibus zakonom pokrajina je dobila više ovlašćenja i u onim oblastima koje se odnose na 

ostvarivanje prava nacionalnih manjina. 60 

6.3. Akti skupštine Vojvodine 

Na sednici održanoj 21.decembra 2000. Skupština Vojvodine usvojila je Predlog zakona 

o izmenama i dopunama Zakona o službenoj upotrebi jezika i pisma. Ovaj zakon donet je još 

1991, a njegove odredbe u Vojvodini se u značajnoj meri nisu primenjivale, uglavnom na štetu 

nacionalnih manjina. Skupština Vojvodine sada predlaže Skupštini Srbije da ovaj zakon izmeni i 

dopuni kako bi se pravo na službenu upotrebu manjinskih jezika proširilo ili postojeće odredbe 

učinile primenljivijim. Najvažnijim se čine predlozi da ćirilica i latinica u Vojvodini budu u 

ravnopravnoj službenoj upotrebi, da se iz važećeg zakona ukloni odredba koja onemogućava 

ispisivanje naziva naseljenih mesta na manjinskim jezicima (oko čega je inače u prethodnoj 

deceniji bilo dosta sporova). Po ovom zakonu se prvostepeni upravni, krivični, parnični ili drugi 

postupak u kome se rešava o pravima i dužnostima građana vodi na srpskom jeziku, a može 

se voditi i na jeziku narodnosti koji je u službenoj upotrebi u organu odnosno organizaciji koja 

vodi postupak. Kada u postupku učestvuje jedna stranka-pripadnik narodnosti, postupak se, na 

njen zahtev, vodi na jeziku narodnosti koji je u službenoj upotrebi u organu odnosno organizaciji 

koja vodi postupak. Ako u postupku učestvuje više stranaka čiji jezici nisu isti, postupak se vodi 

na jednom od službenih jezika prema sporazumu stranaka. Ukoliko se stranke ne sporazumeju, 

jezik postupka određuje organ, osim ukoliko jedna od stranaka ne zahteva da se postupak vodi 

na srpskom. U tom slučaju postupak se vodi na srpskom jeziku . Zapisnik i odluke u 

prvostepenom postupku izrađuju se, kao autentični tekstovi, na srpskom jeziku i na jeziku 

narodnosti ako je na jeziku narodnosti vođen postupak . Drugostepeni postupak vodi se na 

srpskom jeziku. Skupština Vojvodine predlaže da se drugostepeni postupak vodi na jeziku na 

kome je vođen prvostepeni postupak, da se prvostepeni organ oslobodi obaveze da zapisnik i 

prvostepenu odluku izrađuje i na srpskom jeziku ukoliko je postupak vođen na jeziku narodnosti. 

Drugostepena odluka izrađuje se, kao autentični tekst, na srpskom jeziku i na jeziku narodnosti, 

ako je na jeziku narodnosti vođen postupak. Prema Predlogu Skupštine, ako se stranke ne 

sporazumeju o tome na kom jeziku će se voditi postupak, jezik postupka određuje organ 

odnosno organizacija pred kojim se postupak vodi. Ovaj bi pak bio obavezan da kao jezik 

59 Opširnije o sadržaju ovog zakona vidi u tekstu Tatijane Pavlović-Križanić. 

60 O tome vidi u tekstovima Tatijane Pavlović-Križanić i Stanislave Pribić. 

31

postupka odredi onaj za koji se opredeli većina stranaka. Prema Predlogu, u opštinama u 

kojima su u službenoj upotrebi i jezici narodnosti pripadnici narodnosti imaju pravo da s 

organima komuniciraju na maternjem jeziku i van pomenutih postupaka. Dalje, Skupština 

Vojvodine predlaže da nadzor nad sprovođenjem zakona o jeziku na teritoriji Vojvodine vrše 

pokrajinski organi uprave a da pravo pokretanja postupka zbog neprimenjivanja zakonskih 

odrebi imaju i sekretari opštinske odnosno gradske uprave. Ovakav predlog motivisan je 

činjenicom da republički organi uprave, koji po važećem zakonu vrše nadzor, do sada nisu činili 

gotovo ništa kako bi obezbedili primenjivanje Zakona. Najzad, prema Predlogu, Skupštini 

Vojvodine bi pripadalo i pravo da svojim opštim aktima bliže reguliše primenu Zakona na 

teritoriji pokrajine. 

Ako bi rečeni predlozi bili prihvaćeni, pravo na službenu upotrebu manjinskih jezika bilo 

bi vraćeno na standarde koji su postojali do početka devedesetih. Drugo je pitanje da li je realno 

očekivati da tako izmenjen zakon u praksi bude u potpunosti primenjen. Naime, opštine svojim 

statutima regulišu koji su jezici, pored srpskog, na njihovoj teritoriji u službenoj upotrebi, pri 

čemu Zakon ne utvrđuje kriterijume koji se pri tome moraju uvažavati (recimo, broj pripadnika 

određene manjne, njihov udeo u ukupnom stanovništvu opštine ili pojedinih naselja). U praksi 

se događalo da se manjinski jezici uvode u službenu upotrebu i u opštinama gde je broj 

pripadnika manjina veoma mali, ali i obrnuto, da se to ne čini tamo gde je njihov broj znatno 

veći. Od 45 vojvođanskih opština 37 ih je svojim statutima regulisalo i službenu upotrebu nekog 

od manjinskih jezika. Pitanje je da li je u svim sredinama moguće u potpunosti primeniti 

zakonske odredbe,čak i ako postoji politička volja. Veća selektivnost u utvrđivanju prava na 

upotrebu manjinskih jezika u praksi bi dovela do manjeg raskoraka između normativnog i 

stvarnog. Jasno je da se u sredinama u kojima je broj pripadnika neke nacionalne manjine veći 

pravo na upotrebu jezika može ostvariti po višim standardima od sredina u kojima je taj broj 

mali. U Predlogu Skupštine Vojvodine neki koraci u ovom pravcu su učinjeni budući da se 

predlaže sužavanje pojma službene upotrebe jezika kako se pod ovaj pojam ne bi podvodili baš 

svi javni natpisi. Takođe, prema Predlogu, opština može uvesti u službenu upotrebu jezik 

narodnosti i na delu svoje teritorije. Međutim, prema Predlogu, opština je dužna da uvede u 

službenu upotrebu jezik narodnosti u svim slučajevima kada takvi zahtevi postoje. Kada bi se 

takav predlog prihvatio, u svakoj vojvođanskoj opštini bilo bi po nekoliko službenih jezika. 

Na istoj sednici Skupština APV usvojila je i Odluku o višejezičnim obrascima izvoda iz 

matičnih knjiga i o načinu upisa u iste. Ovom odlukom utvrđuje se da se obrasci izvoda i 

uverenja iz matičnih knjiga štampaju dvojezično za potrebe opština u pokrajini u kojima su u 

službenoj upotrebi, pored srpskog jezika, i jezici nacionalnih manjina. Iako Zakon o službenoj 

upotrebi jezika i pisma predviđa da se na područjima na kojima su u službenoj upotrebi i jezici 

narodnosti, javne isprave, na zahtev pripadnika narodnosti, izdaju dvojezično, do sada 

uglavnom nisu bili obezbeđeni dvojezični obrasci. Ovaj nedostatak bio je naročito uočljiv kad su 

u pitanju obrasci izvoda iz matičnih knjiga . Uputstvom o vođenju matičnih knjiga 61 propisani su 

samo obrasci na srpskom jeziku. Skupština, pozivajući se na ovlašćenja koja ima po Statutu 

APV, donela je odluku o štampanju dvojezičnih obrazaca i utvrdila način upisa podataka. Prema 

Odluci, prilikom višejezičnih upisa nazivi mesta i opština upisuju se na srpskom jeziku i na jeziku 

nacionalne manjine, u skladu s pravopisom tog jezika. Upis ličnog imena pripadnika nacionalne 

manjine vrši se na jeziku i pismu nacionalne manjine, s tim da se posle toga u zagradi upisuje i 

na srpskom jeziku . 

Povodom predloga za izmenu Zakona o službenoj upotrebi jezika i pisma u Skupštini je 

vođena burna rasprava budući da su se poslanici DOS-a iz Demokratske stranke Srbije protivili 

predlogu. Kada je jedan od poslanika iz Saveza vojvođanskih Mađara za govornicom počeo da 

govori na mađarskom jeziku, neki poslanici iz DSS-a napustili su salu. U raspravi o višejezičnim 

obrascima nije bilo takvih incidenata. 

Na sednici održanoj maja 2000. Skupština nije prihvatila inicijativu za izmenu Statuta 

AP Vojvodine kojom se predlagalo uvođenje hrvatskog kao službenog jezika. Godinu dana 

kasnije ova inicijativa je prihvaćena tako da su sada u pokrajinskim organima u službenoj 

upotebi srpski, hrvatski, mađarski, rumunski, slovački i rusinski jezik, a srpskohrvatski je 

izbačen. 

Na sednici održanoj početkom septembra 2002. Skupština je usvojila predloge za 

dopunu republičkog zakona o lokalnoj samoupravi. Dopunama ovog zakona trebalo bi da se 

omogući službena upotreba simbola i znamenja nacionalnih manjina. Kako je napred već 

istaknuto, u ovoj materiji su u sukobu savezni zakon o slobodama i pravima nacionalnih manjina 

61 Službeni glasnik, 48/90 i 22/91 

32

i Zakon o lokalnoj samoupravi. Prema pisanju Glasa javnosti, simboli i znamenja manjina isticali 

bi se za vreme državnih praznika i praznika nacionalnih manjina na zgradama i u službenim 

prostorijama na područjima na kojima su i manjinski jezici u službenoj upotrebi. 62 S obzirom da 

je saveznim zakonom ovo pravo garantovano, uskoro će se Vojvodina šareniti od nacionalnih 

zastava. Da li će to više doprineti etničkoj toleranciji ili konfliktima, ostaje da se vidi. Stara izreka 

kaže: ″Kad se barjaci razviju, pamet je u trubama...″ Srećnije rešenje bi bilo da državni simboli 

budu etnički neutralni, pa bi se onda izbeglo isticanje nacionalnih zastava. 

7. Obrazovanje na manjinskim jezicima u Vojvodini 

7.1.Osnovne škole 

Pored srpskog, nastava u osnovnim i srednjim školama izvodi se u Vojvodini na 

mađarskom, rumunskom, slovačkom i rusinskom jeziku, u okviru jedinstvenog obrazovnog 

sistema. Najobimniji izvor statističkih podatataka o ovoj materiji su izveštaji koje priprema 

Izvršno veće Vojvodine, tj. Sekretarijat za obrazovanje i kulturu. Za školsku 2000/2001. ovaj 

izveštaj izradila je nova pokrajinska uprava koja je od kraja 2000. pod potpunom kontrolom 

DOS-a . Pokrajinski sekretar za obrazovanje Zoltan Bunjik pripadnik je jedne od manjinskih 

nacionalnih partija, Saveza vojvođanskih Mađara. Značajno je da poslednji izveštaj ne dovodi u 

pitanje podatke koje je o obrazovanju na manjinskim jezicima objavljivala prethodna 

pokrajinska administracija, kojom su tokom cele prošle decenije rukovodili Miloševićevi 

socijalisti. U tekstu koji sledi prikazaćemo stanje u obrazovanju na manjiskim jezicima prema 

najnovijim podacima iz rečenog izveštaja i poredićemo ih sa stanjem ranijih godina. Pored 

izveštaja IV Vojvodine, koristili smo se, u manjoj meri , kada se radi o periodu od pre deset ili 

više godina, i drugim oficijelnim izvorima, pre svega podacima Saveznog zavoda za statistiku. 

U Vojvodini postoji 346 redovnih osnovnih škola, od toga 246 su jednojezične (71,92%) 

i to: na srpskom 225 škola (65,78%), na mađarskom 11 (3,21%), na slovačkom 5 (1,46%), na 

rumunskom 4 (1,16%), na rusinskom 1 (0,29). U 92 škole (26,9%) nastava se izvodi na dva 

jezika, a u 4 osnovne škole na tri jezika. 

Nastavu na mađarskom jeziku u školskoj 2000/2001. pohađalo je 19.416 učenika (206 

se nisu izjasnili kao Mađari). Od ukupnog broja učenika mađarske nacionalnosti 80,97% ih je 

obuhvaćeno nastavom na maternjem jeziku. Nastava na mađarskom jeziku organizovana je u 

29 od 45 vojvođanskih opština, u 85 škola i 35 izdvojenih odeljenja. U odnosu na prethodnu 

školsku godinu broj učenika u nastavi na mađarskom smanjio se za 745 (3,7%) a broj odeljenja 

za 16. Obuhvat učenika mađarske nacionalnosti koji pohađaju nastavu na maternjem jeziku 

poslednjih godina izgleda ovako: 

1993/94 - 79,93% 

1994/95 - 79,99% 

1996/97 - 79,2% 

1997/98 - 79,2% 

1999/00 - 81,21% 

2000/01 - 80,97% 

Dakle, tokom poslednje decenije oko 80% učenika mađarske nacionalnosti je 

obuhvaćeno nastavom na svom jeziku. Broj učenika u nastavi na mađarskom permanentno se 

smanjuje: u školskoj 1988/89. bilo ih je 26.917, a 2000/01. 19.416. 

No s obzirom da je obuhvat učenika mađarske nacionalnosti nastavom na mađarskom 

jeziku stabilan, smanjenje apsolutnog broja učenika nije posledica pogoršanja uslova za sticanje 

osnovnoškolskog obrazovanja na maternjem jeziku. (Inače, smanjuje se ukupan broj učenika i 

drugih nacionalnosti uključujući i Srbe.) 

Pored redovnih škola, nastava na mađarskom izvodi se i u nekim specijalnim školama, 

školama za obrazovanje odraslih i osnvonim muzičkim školama. 

Nastava na slovačkom jeziku zastupljena je u 12 opština, u sedamnaest škola i dva 

izdvojena odeljenja. Nastavom je obuhvaćeno 3.568 učenika (233 manje nego prethodne 

školske godine) od kojih se 100 nisu izjasnili kao Slovaci. Od ukupnog broja učenika slovačke 

nacionalnosti u AP Vojvodini 76,35% ih je obuhvaćeno nastavom na slovačkom jeziku. 

62 Manjinama pravo na zastave, Glas javnost, 10.10.2002 

33

Od školske 1993/94. do 2000/01. obuhvaćenost učenika slovačke nacionalnosti 

nastavom na maternjem jeziku izgledala je ovako: 

1993/94 -72,93% 

1994/95 - 73,74% 

1996/97 - 72,37% 

1997/98 - 73,5o% 

1999/00 -76,53% 

2000/01 - 76,35% 

Nastava na rumunskom jeziku izvodi se u devet opština, u 18 osnovnih škola i 9 

izdvojenih odeljenja. U školskoj 2000/2001. nastavu na rumunskom jeziku pohađalo je 1.530 

učenika (39 manje nego prethodne školske godine), šestoro se nisu izjasnili kao Rumuni. 

Obuhvat učenika rumunske nacionalnosti nastavom na maternjem jeziku školske 2000/01. bio 

je 63,21%, a i ranijih godina bio je oko 60%. 

1993/94-60,33% 

1994/95-59,48% 

1996/97-56,91% 

1997/98-63,91% 

1999/00-62,34% 

2000/01-63,21% 

Apsolutni broj učenika u nastavi na rumunskom smanjuje se kao i kod drugih 

nacionalnosti. U školskoj 1988/89 bilo ih je 2.100. 

Nastava na rusinskom jeziku organizovana je u tri opštine, u tri osnovne škole. Broj 

učenika u nastavi na rusinskom je 729 (35 manje nego prethodne školske godine), 99 se nisu 

izjasnili kao Rusini. Od ukupnog broja učenika rusinske nacionalnosti u redovnim osnovnim 

školama u AP Vojvodini 50,88% pohađa nastavu na rusinskom. Obuhvat učenika rusinske 

nacionalnosti nastavom na maternjem jeziku proteklih godina uglavnom je u blagom porastu. 

1993/94-45,68% 

1995/96-48,42% 

1996/97-50,30% 

1997/98-49,06% 

1999/00-47,01% 

2000/01-50,88% 

Učenici koji nisu obuhvaćeni nastavom na maternjem jeziku imaju pravo da uče 

maternji jezik sa elementima nacionalne kulture. U školskoj 2000/2001. taj predmet učilo je 

2.360 učenika mađarske nacionalnosti (456 više nego prethodne školske godine), tj. 52,31% 

učenika mađarske nacionalnosti koji nastavu pohađaju na srpskom jeziku; slovački jezik sa 

elementima nacionalne kulture učilo je 608 učenika slovačke nacionalnosti ili 56,61% učenika 

Slovaka koji pohađaju nastavu na srpskom jeziku; od ukupno 887 učenika Rumuna koji nastavu 

pohađaju na srpskom jeziku njih 218 (24,57%) uči i rumunski jezik sa elementima nacionalne 

kulture; od 608 učenika rusinske nacionalnosti koji nastavu pohađaju na srpskom njih 292 

(48,03%) uče rusinski jezik. Najzad, u četiri osnovne škole za 105 učenika ukrajinske 

nacionalnosti organizovana je nastava iz predmeta ukrajinski jezik sa elementima nacionalne 

kulture, dok u četiri škole učenici romske nacionalnosti, njih 138, uče romski jezik. Zanimljivo je 

da nastavu manjinskih jezika pohađaju i učenici koji pripadaju drugim nacionalnostima. 

Mađarski jezik sa elementima nacionalne kulture uči 381 učenik koji se nije izjasnio kao Mađar; 

69 učenika koji nisu Slovaci uče slovački, 40 učenika koji se nisu izjasnili kao Rumuni uče 

rimunski; sedam koji nisu Rusini uče rusinski. Učenici hrvatske nacionalnosti nemaju 

mogućnosti da izučavaju predmete sa nacionalnom sadržinom. Od školske 2001/2002. 

organizuje se u opštini Subotica i nastava na hrvatskom jeziku. 

7.2. Srednje škole 

U Vojvodini postoji 114 redovnih srednjih škola sa 83.760 učenika (od toga 4.528 

izbeglica). U 35 škola postoje odeljenja sa nastavom na nekom od četiri manjinska jezika. 

34

Nastava na nekom od ovih jezika organizovana je u dvanaest gimanzija, 22 stručne škole i 

jednoj umetničkoj školi. 

Nastava na mađarskom jeziku u školskoj 2000/2001. organizovana je u trideset 

srednjih škola. Od ukupno 9.113 srednjoškolaca mađarske nacionalnosti njih 6.185 ili 67,88% 

obrazuje se na maternjem jeziku, dok ostali uče na srpskom. Nastavu na mađarskom pohađaju i 

464 učenika koji se nisu izjasnili kao Mađari. Oko 80% učenika koji završe osnovnu školu na 

mađarskom jeziku opredeli se da nastavi školovanje na tom jeziku. Nastava na mađarskom 

organizuje se u osam gimnazija u kojima se školuje 19,68% učenika koji srednjoškolsko 

obrazovanje stiču na mađarskom jeziku i u 21 stručnoj i umetničkoj školi. 

U srednjim školama sa nastavom na mađarskom jeziku znatno je veći udeo predmeta 

koji se izvode na srpskom jeziku nego kada se radi o osnovnim školama. Samo deset učenika 

(u opštini Temerin) mađarske nacionalnosti koji se obrazuju na srpskom uče mađarski jezik sa 

elementima nacionalne kulture. Obuhvat srednjoškolaca mađarske nacionalnosti nastavom na 

svom jeziku u blagom je padu. 

1993/94-73,31% 

1994/95-70,03% 

1996/97-67,21% 

1997/98-69,20% 

1999/00-68,32% 

2000/01-67,88% 

Nastava na slovačkom izvođena je u školskoj 2000/2001. u dve gimnazije, a njom su 

obuhvaćena 392 učenika od toga su 368 Slovaci (22,53% ukupnog broja srednjoškolaca 

slovačke nacionalnosti). Neki predmeti u ovim gimnazijama predaju se na srpskom jeziku. 

Obuhvaćenost srednjoškolaca nastavom na maternjem jeziku poslednjih godina kreće se od 

18-23% 

1993/94 - 22,99% 

1994/95 - 22,19% 

1996/97 - 17,87% 

1997/98 - 20,96 % 

1999/00 - 21,79% 

2000/01 - 22,53% 

U pet srednjih škola 177 učenika koji pohađaju nastavu na srpskom izučavaju predmet 

slovački jezik sa elementima nacionalne kulture. 

Nastava na rumunskom izvođena je u školskoj 2000/2001. u dve srednje škole 

(gimnazija u Vršcu i jedna stručna škola u Alibunaru), sa 190 učenika (35,31%) ukupnog broja 

učenika rumunske nacionalnosti u srednjim školama u AP Vojvodini. Svi ovi učenici su 

rumunske nacionalnosti. U Vršcu i Kovačici 42 učenika koji pohađaju nastavu na srpskom jeziku 

izučavaju rumunski jezik sa elementima nacionalne kulture. Obuhvat učenika rumunske 

nacionalnosti nastavom na maternjem jeziku prethodnih godina bio je: 

1993/94-34,28% 

1994/95-33,45% 

1996/97-27,54% 

1997/98-30,63% 

1999/00-26,88% 

2000/01-35,31% 

Srednjoškolska nastava na rusinskom jeziku izvodi se u jednoj školi, u gimnaziji u 

Ruskom Krsturu, a njom su obuhvaćena 62 učenika (11,77%) od ukupnog broja učenika 

rusinske nacionalnosti. Obuhvaćenost učenika rusinske nacionalnosti nastavom na maternjem 

jeziku varira: 

1993/94 - 16,60 % 

1994/95 - 10,58% 

1996/97 - 14,92% 

1997/98 - 11,52 % 

1999/00 - 10,36% 

2000/01 - 11,77% 

35

Postojeća obrazovna mreža na manjinskim jezicima u Vojvodini razvijana je kroz više 

decenija. Tokom Miloševićevog vremena pogoršani su uslovi za školovanje na manjinskim 

jezicima u poređenju s prethodnim periodom kada je obrazovanje bilo u nadležnosti AP 

Vojvodine. Izneti podaci o obuhvaćenosti učenika nastavom na maternjem jeziku ukazuju da 

osnovni problemi nisu bili u razvijenosti mreže već u hipercentralizovanom upravljanju školama i 

etnocentričnim sadržajima školskih programa. Svakako da bi se širenjem školske mreže 

obuhvaćenost učenika nastavom na svom jeziku dodatno popravila. Međutim, kada je na 

početku školske 2001/2002. u Zrenjaninskoj gimnaziji otvoreno odeljenje na slovačkom, 

ispostavilo se da nema zainteresovanih učenika. U istom gradu otvorena su i odeljnja sa 

nastavom na mađarskom u nekim stručnim školama, pa je naglo opao broj upisanih učenika u 

nastavu na mađarskom jeziku u gimanziji. 

Zakonskim izmenama donetim 2002. uklonjeni su neki od pomenutih nedostataka: 

promenjen je način upravljanja školama tako da sada lokalne zajednice imaju više ingerencija. 

Ipak, temeljna reforma školskog sistema najavljuje se za 2003. godinu. Na osnovu nekih 

postupaka vlasti, čini se da će obrazovanje i ubuduće biti podređeno političkim potrebama. 

Krajem jula 2001. republička vlada donela je Uredbu o organizovanju i ostvarivanju verske 

nastave i nastave alternativnog predmeta u osnovnoj i srednjoj školi kojom se uvodi veronauka 

kao fakultativan predmet. 63 Potom je izmenama i dopunama zakona o osnovnoj i srednjoj školi 

verska nastava ozakonjena s tim da je ona po zakonima izborni predmet, što znači da se 

učenici moraju opredeliti ili za veronauku ili građansko vaspitanje. 64 Verska nastava uvodi se za 

tradicionalne crkve i verske zajednice, a to su i prema Uredbi i po zakonima: Srpska 

pravoslavna crkva, Islamska zajednica, Katolička crkva, Slovačka evangelistička crkva a.v. , 

Jevrejska zajednica, Reformatska hrišćanska crkva i Evangelistička hrišćanska crkva a.v. 

Iz navedenog se vidi da učenici, recimo, rumunske nacionalnosti koji pohađaju nastavu 

na svom jeziku, a vernici su Rumunske pravoslavne crkve, nemaju pravo na versku nastavu. U 

nekim vojvođanskim školama sa nastavom na rumnskom bio je prijavljen dovoljan broj učenika, 

ali njima nije bila dozvoljena verska nastava. U istom položaju su ″male″protestantske crkve. 

Postavlja se pitanje po kojim to kriterijumima vlast klasifikuje crkve i verske zajednice na 

tradicionalne i ostale. Na taj način ona se grubo meša u pitanja vere, za šta nije nadležna. 

(Prema ustavima SRJ i Republike Srbije crkva je odvojena od države). 

Uveđenje veronauke u škole treba posmatrati u kontekstu političkih borbi u Srbiji. 

Aktuelna vlast postupila je tako u nastojanju da postigne političke poene, što pak znači da se 

radi o još jednom primeru manipulacije obrazovanjem. Ova odluka posebno je problematična 

zbog tesne povezanosti crkava na Balkanu sa nacionalnim pokretima. Odgovornost najvećih 

verskih zajednica za širenje nacionalne mržnje u bivšoj Jugoslaviji nije mala, što ih diskvalifikuje 

kao institucije koje mogu biti prisutne u javnom obrazovnom sistemu. Posebno štetne posledice 

ovakva odluka može imati u Vojvodini, koja je i u verskom pogledu najheterogenija u Srbiji. S 

obzirom na iskustvo sa obeležavanjem Sv. Save u školama devedesetih, lako je pretpostaviti da 

će verska nastava u školama dobijati i obrednu dimenziju. 

Teško da bi prililkom predstojećih reformi obrazovnog sistema savremeni 

međunarodni standardi u ovoj oblasti mogli da budu od velike koristi budući da aktuelni propisi u 

Srbiji, a i praksa u Vojvodini, ne zaostaju za međunarodnim normama, osim kad su u pitanju 

Romi, što se konstatuje i u studijama koje su sačinile neke specijalizovane međunarodne 

organizacije. 65 Višejezično obrazovanje u Vojvodini ima dugu tradiciju, a iskustvo stečeno na 

vlastitom području najbolji je vodič u reformama. Postoje, međutim, snažni pritisci, pretežno 

političke a ne pedagoške prirode, da se integrisani višejezični obrazovni sistem razbije u više 

zasebnih, etničkih. 

7.3. Više i visoko obrazovanje 

Na višim školama u AP Vojvodini u školskoj 2000/01. obrazovala su se ukupno 10.083 

studenta (80,05% Srbi , 8,31% Mađari, 1,36% Slovaci, 0,82% Rumuni, 0,64% Rusini...). Od 


64 Službeni glasnik Republike Srbije, 22/2002,23/2002 

65 V: Primary Education in the Federal Republic of Yugoslavia, Analisis and Reconmendation, UNICEF, 

Issued by Belgrade Office, 2001 

36

ukupno 239 nastavnika i saradnika 74,29% su Srbi, 7,86% Mađari, 5,71% Crnogorci, 5% 

Rumuni, 2,14% Slovaci, Hrvati i Jugosloveni po 1,43%... 

Nastava se izvodi na srpskom jeziku, ali i na nekim manjinskim jezicima, tako da je 

50,12% studenata mađarske nacionalnosti obuhvaćeno nastavom koja se delom ili u celini 

izvodi na njihovom jeziku; 25,30%. Rumuna prati nastavu delom na rumunskom jeziku. 

Pretežno se radi o studentima koji se obrazuju za zvanje vaspitača na višim školama u Vršcu, 

Novom Sadu i Subotici. U Vojvodini se ne obrazuju vaspitači za rad u predškolskim ustanovama 

na rusinskom i slovačkom jeziku. 

Na Univerzitetu u Novom Sadu radi 2.107 nastavnika i saradnika u stalnom radnom 

odnosu: 71,05% su Srbi, 8,72% Jugosloveni, 7,02% Mađari, 2,57% Hrvati, 2,35% Crnogorci, 

1,29% Slovaci, 1,01% Rusini, 0,34% Rumuni itd. 

Od ukupno 34.338 studenata 70,8% su Srbi, 5,72% Mađari, 1,13% Slovaci, 0,3% 

Rumuni, 0,71% Rusini itd. 

Od 952 postdiplomca 69,54% su Srbi, 8% Mađari, 1,35% Slovaci, 0,21% Rumuni, 

0,42% Rusini itd. 

Nastava na Novosadskom univerzitetu ostvaruje se na srpskom jeziku, a na nekim 

fakultetima delom i na mađarskom jeziku (Građevinski i Ekonomski fakultet u Subotici, 

Akademija umetnosti u Novom Sadu- odsek glume na mađarskom jeziku). Na odeljenjima 

Učiteljslog fakulteta iz Sombora u Subotici i Bačkom Petrovcu nastava se izvodi na mađarskom 

i srpskom, odnosno slovačkom i srpskom. Na odeljenju beogradskog Učiteljskog fakulteta u 

Vršcu nastava se delimično izvodi i na rumunskom jeziku. Na učiteljskim fakultetima ne postoje 

grupe za obrazovanje učitelja razredne nastave za rad na rusinskom jeziku. Najzad, na 

Filozofskom fakultetu u Novom Sadu, na grupama za mađarski, slovački, rumunski i rusinski 

jezik nastava se u potpunosti izvodi na ovim jezicima. 

Prema važećem zakonu, nastava na manjinskom jeziku na višoj školi i univerzitetu 

izvodi se uz saglasnost Vlade, kao kad se radi o stranim jezicima. Pokrajinski sekretarijat za 

obrazovanje predlaže da se promene propisi u ovoj oblasti i unese odredba po kojoj bi se 

nastava na manjnskom jeziku organizovala za sve predmete ili deo predmeta ako se za to 

izjasni najmanje dvadeset studenata iste godine istog usmerenja, te ukoliko na dotičnoj višoj 

školi - fakultetu postoje kadrovski uslovi za organizovanje ovakve nastave. 

7.4. Nacrt zakona o školovanju nacionalnih manjina u Vojvodini 

Centra za multikulturalnost 

Centar za multikulturalnost, nevladina organizacija iz Novog Sada, izradio je 2001. 

godine Nacrt zakona o školovanju nacionalnih manjina u Vojvodini. Iz teksta nije jasno na kom 

bi nivou taj zakon trebalo da se donese, ali je već sam naslov prilično neuobičajen, sa snažno 

naglašenom kolektivnom dimenzijom, što nagovaeštava da obrazovni proces treba da bude 

orijentisan prema etnokulturnim grupama a ne pojedincima. Prema zamisli CMK, obrazovanje 

na jezicima nacionalnih manjina ostvaruje se u okviru jedinstvenog obrazovnog sistema: u 

predškolskim i osnovnim školama pod jednakim uslovima kao i na srpskom jeziku, a u 

srednjim i višim školama i na univerzitetu pod uslovima propisanim zakonom. Osnovno 

obrazovanje na jezicima manjina izvodi se u posebnim školama, koje se mogu osnovati ukoliko 

ima najmanje po jedno odeljenje od I doVIII razreda sa najmanje deset učenika upisanih u prvi 

razred. Ukoliko ne postoji propisan broj učenika, obrazuje se odeljenje s nastavom na 

manjinskom jeziku u školama u kojima se nastava izvodi na srpskom, pod istim uslovima kao i 

kad se nastava izvodi na srpskom. 

U sredinama u kojima živi veći broj pripadnika nacionalnih manjina osnivaju se 

gimnazije i stručne škole s nastavom na manjinskim jezicima ili srednjoškolski centar sa više 

srodnih struka i programom gimnazije. Ovakve srednje škole u svom sastavu imaju dom 

učenika. Gimnazija sa nastavom na nekom manjinskom jeziku može se osnovati ako postoje 

najmanje dva odeljenja istog razreda sa najmanje deset učenika u odeljenju, a stručna škola 

ukoliko ima najmanje tri odeljenja istog razreda za srodna zanimanja sa najmanje deset učenika 

u odeljenju. Srednjoškolski centar osniva se s najmanje četiri odeljenja istog razreda sa po 

najmanje deset učenika. Za manjine sa malim brojem pripadnika osniva se centar za osnovno i 

srednje obrazovanje ukoliko postoji najmanje jedno odeljenje sa deset učenika, a može i sa 

manjim brojem ukoliko pokrajinski sekretar, nadležan za obrazovanje, tako odluči. U 

dvojezičnim srednjim školama nastava se izvodi na manjinskom jeziku ako se za to izjasni 

najmanje deset učenika istog razreda istog usmerenja ili zanimanja, s tim što se, uz dozvolu 

pokrajinskog sekretara, može izvoditi i za manji broj učenika. 

37

Organi škole u kojoj se nastava izvodi samo na manjinskom jeziku rade na tom jeziku. 

^lan školskog odbora, nadzornog odbora i sekretar u ovakvoj školi može biti samo lice koje zna 

dotični jezik. Direktor, pedagog i psiholog moraju ispunjavati uslove koji važe za nastavnike u 

ovakvim školama, a taj uslov mora ispunjavati i prosvetni savetnik koji vrši pedagoški nadzor. I 

u dvojezičnim školama direktor i sekretar mogu biti samo lica koja poznaju jezik nacionalne 

manjine, a u školama sa izdvojenim odeljenjima sa nastavom na manjinskom jeziku postavlja se 

pomoćnik sa ovlašćenjima direktora za odeljenja van sedišta. U dvojezičnim školama organizuje 

se posebno nastavničko veće za nastavu na manjinskom jeziku, a školski pedagog i psiholog 

moraju poznavati oba nastavna jezika. Ako takve ne može da obezbedi, škola angažuje 

psihologa i pedagoga za svaki nastavni jezik posebno. 

Za brojnije vojvođanske manjine osnivaju se više škole i fakulteti za obrazovanje 

vaspitača, nastavnika razredne nastave i nastavnika predmetne nastave na manjinskom jeziku. 

U sastavu ovakvih ustanova je i studentski dom. Za pripadnike malobrojnijih manjina ovakvo 

obrazovanje vrši se na postojećim višim školama i fakultetima, na manjinskim jezicima ili 

dvojezično. Viša škola i fakultet mogu za izvođenje nastave na manjinskom jeziku da angažuju i 

profesore iz inostranstva za jednu školsku godinu, a troškove u tom slučaju snosi pokrajinski 

budžet. 

Na drugim višim školama i fakultetima nastava se na manjinskim jezicima obezbeđuje 

ako se za to izjasni najmanje dvadeset studenata iste godine istog usmerenja, a i za manje 

ukoliko takvu potrebu utvrdi pokrajinski sekretar. 

Prijemni ispit, na zahtev kandidata, može se polagati na manjinskom jeziku. 

Skupština Vojvodine obrazuje Prosvetni savet Vojvodine koji radi i donosi odluke u 

komisijama obrazovanim za svaku nacionalnu manjinu. ^lanove ovih komisija predlažu stručna i 

naučna udruženja nacionalnih manjina. Savet donosi osnove programa za rad sa decom 

predškolskog uzrasta, nastavne planove i programe za predmete maternji jezik i jezik 

nacionalne manjine sa elementima nacionalne kulture, kao i program za nastavu nacionalne 

istorije i muzičke i likovne umetnosti. Nacionalna istorija kao i nacionalne umetnosti obuhvataju 

najmanje polovinu godišnjeg fonda časova ovih predmeta. Savet propisuje obavezan spisak 

knjiga za školske biblioteke i obrazovno-nastavna sredstva za rad na jezicima nacionalnih 

manjina, odobrava udžbenike i priručnike. 

Nastavu na manjinskom jeziku može izvoditi nastavnik koji je stekao osnovno 

obrazovanje ili neki od viših stepena obrazovanja na jeziku nacionalne manjine ili čije je znanje 

jezika provereno od strane odgovarajućih ustanova. Nastavu od I do IV razreda osnovne škole 

može izvoditi nastavnik koji je stekao više ili visoko obrazovanje na jeziku nacionalne manjine ili 

koji na učiteljskom fakultetu položi ispit iz jezika nacionalne manjine sa metodikom. Nastavnik 

ima pravo da stručni ispit polaže na manjinskom jeziku, a stručna usavršavanja se, po pravilu, 

ostvaruju na tom jeziku. Skupština AP Vojvodine donosi plan za školovanje nastavnika i 

saradnika za rad na jezicima nacionalnih manjina, a u budžetu pokrajine obezbeđuju se 

sredstva za njegovo ostvarivanje, kao i za obezbeđivanje stipendija i kredita. Zbog dugotrajne 

diskriminacije Roma Nacrt CMK predviđa posebne afirmativne uslove za ostvarivanje njihovog 

prava na obrazovanje. U predškolskim ustanovama i osnovnim školama u kojima se školuju 

Romi obezbeđuje se saradnik za romski jezik koji sarađuje sa vaspitačem ili nastavnikom radi 

uspešnog savladavanja nastavnog programa. Vaspitači i nastavnici su dužni da izlažu sadržaje 

koji podstiču toleranciju prema Romima. Predviđene su takođe posebne mere čiji je cilj 

poboljšavanje socijalnog položaja učenika i studenata romske nacionalnosti, a predviđaju se i 

upisne kvote za Rome u srednjim i višim školama i na fakultetima. 

U Nacrtu CMK zadržava se nominalno jedinstveni obrazovni sistem, ali se po gotovo 

svim njegovim odredbama vidi da bi on bio gotovo u celosti fragmentiran. Radi se o tipično 

etnocentričnoj koncepciji obrazovnog sistema po kojoj je njegova svrha razvoj nacionalne svesti 

i očuvanje etničke samosvojnosti, koja se pak smatra odlučujućom i nepromenljivom 

karakteristikom pojedinca i grupe. Stvaranje patuljastih škola za svaku etničku grupu posebno 

nije praktično ni izvodljivo. Izvesno je da bi kvalitet nastave u njima bio niži nego što je danas. 

Verovatna namera je da se postigne što je moguće doslednije etničko izdvajanje tako da bi 

učenici, pogotovu u osnovnim školama, bili potpuno zatvoreni u svoju etničku grupu sa 

nastavnicima iste nacionalnosti i etnocentričnim programima. Pola ukupnog fonda časova 

istorije i muzičke i likovne umetnosti bili bi posvećeni nacionalnim sadržajima. Vojvođanske 

etničke grupe imaju u svojoj prošlosti i dugu tradiciju sukobljavanja koja je šira od sadašnjih 

većinsko-manjinskih odnosa. Postojali su istorijski sukobi i među narodima koji su danas u 

Vojvodini u manjinkom položaju (hrvatsko-mađarski istorijski sukob, rumunsko mađarski spor 

38

oko Transilvanije itd.). Usmerenost nastave istorije na nacionalne sadržaje u našim uslovima 

pre će voditi ka pretvaranju istorijskih sukoba u aktuelne nego ka usvajanju kritičkog znanja o 

prošlosti. Uostalom, kako primećuje Imanuel Volerstin, istorija nije produkt prošlosti, nego 

odgovara na zahteve sadašnjosti, a tako nešto kao "objektivni" udžbenik istorije ne postoji. 66 U 

ovakvim zamislima obično se radi o nastojanjima političke i intelektualne manjinske elite da 

ovlada obrazovnim sistemom kao jednom od ključnih podloga moći preko koje bi kontrolisala 

svoje sunarodnike. Ovako organizovan obrazovni sistem u Vojvodini pojačavao bi etničku 

različitost, učvršćivao etničke granice, udaljavao jednu zajednicu od ostalih, destimulisao 

interkulturalnu komunikaciju, stvorio bi pogodno tle za etničke sukobe. Po ovoj koncepciji, za 

pojedinca je bitnije očuvanje kulturnog identiteta nego popravljanje socijalnog statusa. Kad 

seljački sin završi školu i postane profesor ili lekar, on menja identitet. Kulturni identitet nije 

jednom za svagda fiksiran, već stečen i promenljiv. ″Moramo početi da primećujemo″, piše 

Volerstin, ″da etnički identitet nije nešto što važi zauvek. To je identitet koji je afirmisan u okviru 

državne strukture, strukture savremene države. To je identitet koji se stalno nanovo formira, 

kako u očima grupe koja tvrdi da mu pripada, tako i kroz priznavanje takvog identiteta od strane 

drugih. Sama imena imaju istorijske živote. Ona dele, spajaju, a često i jednostavno nestaju... 

Pokušaji da se rekonstruišu nekadašnji sukobi kao objašnjenje za one sadašnje je potpuno 

irelevantan. Takve rekonstrukcije su mnogo češće elementi u procesu etničke mobilizacije i 

stvaranja mitova, nego što su oblik akademske ili političke analize. Etnički identiteti, u njihovom 

akutnom borbenom obliku, najpre i prevashodno su vidovi političke akcije, i postaju akutni i 

borbeni upravo kada postojeće državne strukture postanu nelegitimne zato što su nesposobne 

da garantuju minimalni nivo fer-pleja, i kada druge linije-pretpostavimo ideološki mnogo 

prihvatljivije političke lnije razdvajanja - počinju da bivaju politički irelevantne.″ 

Fragmentiranim i etniciziranim obrazovanjem razaraju se temelji političke zajednice, a društvo 

deli po etničkim linijama tako da se stvara neka vrsta etnofederacije sa pojedincima u 

potpunosti zatvorenim u svoju kulurnu grupu. Rezultat je, kako piše Dž. [eflin ″...odsustvo 

zajedničkih kodova neformalne komunikacije...″ 68 ″Proizvod je savršeno logičan... postojanje 

paralelnih društava koja imaju minimum međusobnog preklapanja i angažovana su na produkciji 

i reprodukciji njihovih vlastitih svetonazora i načina mišljenja bez poklanjanja mnogo pažnje na 

ostale zajednice.″ 69 

Bivša Jugoslavija primer je kako obrazovni sistem može doprineti izbijanju nacionalnih 

sukoba. Obrazovanje je bilo pod potpunom kontrolom republika, preko školskih programa, 

naročito u nastavi istorije, književnosti i društvenih nauka, više je razvijana lojalnost prema 

naciji/republici nego prema široj političkoj zajednici-Jugoslaviji. Ne treba takođe gubiti iz vida 

koliko je obrazovni sistem na Kosovu doprineo izbijanju najtežeg etničkog konflikta u Evropi 

danas. Da bi jedna višenacionalna zajednica opstala, nužno je da njeni pripadnici u društvenoj 

komunikaciji i delatnosti prelaze etničke granice te da ne razvijaju lojalnost samo prema svojoj 

kulturnoj grupi nego i prema zajednici kao celini. "Multikulturni ili ne, ljudi moraju imati nešto 

zajedničko ukoliko žele da čine društvo", piše T. Eriksen. 70 

8. Zastupljenost pripadnika manjina u organima vlasti 

Neravnopravna zastupljenost u organima vlasti obično onemogućava pripadnike 

manjinskih zajednica da utiču na donošenje odluka , što ih lišava mogućnosti da ostvare svoje 

interese. Prema čl. 15 Okvirne konvencije za zaštitu nacionalnih manjina, države su obavezne 

da stvore neophodne uslove za ″... efikasno učešće pripadnika nacionalnih manjina u kuturnom, 

socijalnom i ekonomskom životu i javnim poslovima, naročito onim koji se njih tiču...″ Prema 

Komentarima pridodatim Konvenciji, države bi mogle da preduzimaju sledeće mere: konsultacije 

66 Wallerstein Immanuel, Unthinking Social Science, Cambrigde: Polity, 1991, navedeno po: Thomas 

Hylland Eriksen, Modernity and Ethnic Identity, http://folk:uio.no/geirthe/Fragmentation.html 

67 Imanuel Volerstin, Utopistika ili Istorijski izbori dvadeset prvog veka, Republika, Beograd, 2000, str. 50 

68 Džordž Šeflin, Liberalni pluralizam i postkomunizam, Vil Kimlika, Magda Opalski (ur), Može li se izvoziti 

liberalni pluralizam, Beografski centar za ljudska prava, Beograd 2002, str.122 

69 Isto, str.122 

70 Thomas Hylland Eriksen, Multiculturalism, Enlightenment and Lessons from Mauritius, In: Richard 

Wilson, ed. , Human Rights Culture and Context, London, Pluto 1997, elektrosnka verzija: 

http://fok.uio.no/geirthe/multiculturalisam.html 

67 

39

sa pripadnicima manjina putem odgovarajućih postupaka a posebno u institucijama koje ih 

predstavljaju kada se razmatraju zakonodavne ili administrativne mere koje će verovatno 

direktno uticati na manjine; uključivanje pripadnika manjina u izradu planova razvoja i drugih 

planova od značaja za manjine i izrade studija; efikasno učešće pripadnika manjina u izbornim 

telima na nacionalnom i lokalnom nivou; decentralizacija ili lokalni oblici vlade. 71 Formulacija u 

Konvenciji data je na uobičajeno uopšten način. Kada su u pitanju politički i vladavinski procesi, 

ostvarivanje pomenutog prava na ″efikasno učešće″ moralo bi podrazumevati ravnopravnu 

zastupljenost u organima vlasti kao i postojanje posebnih mehanizama koji obezbeđuju politički 

uticaj licima koja pripadaju manjinskim zajednicama. Kako je već navedeno, Zakon o zaštiti 

prava i sloboda nacionalnih manjina sadrži neke mehanizme koji bi terbalo da omoguće njihovo 

ravnopravno učešće u javnom životu. Međutim, izborni zakoni na osnovu kojih su održani izbori 

za saveznu, pokrajinsku i opštinske skupštine septembra 2000, kao i izbori za Narodnu 

skupštinu decembra 2000, nisu predviđali nikakve posebne mere koje bi obezbeđivale 

ravnopravnu zastupljenost manjina u predstavničkim telima. Naprotiv, izborni cenzusi su bili 

veoma visoki tako da su manjinske stranke na saveznim i republičkim izborima uglavnom 

nastupale u DOS-u ili nisu uopšte izlazile. U delu teksta koji sledi iznosim podatke o 

zastupljenosti pripadnika manjina u organima vlasti na osnovu raspoloživih podataka koji su 

uglavnom nepotpuni. 

Prema zvaničnom izveštaju sa lokalnih izbora održanih septembra 2000, u Vojvodini je 

bilo ukupno 1745 odbornika. 72 Prema Informaciji o zastupljenosti pripadnika nacionalnih manjina 

u javnim službama koju je 2002. godine sačinio Pokrajinski sekretarijat za upravu i propise, 270 

odbornika su mađarske nacionalnosti (nedostaju podaci za Skupštinu opštine Subotica koja ih, 

navodno, ne poseduje i opštinu Titel), što iznosi 16,6%. Po popisu iz 1991, Mađari su činili 

16,86% ukupnog stanovništva. Na ranije održanim lokalnim izborima tokom devedesetih 

Mađari su činili 15,69% (1996) odn. 17,89% odbornika u Vojvodini (izbori decembra 1992). Kod 

ranijih izbora uključeni su i Subotica i Titel. S obzirom da je udeo mađarskog stanovništva u 

ukupnom stanovništvu Vojvodine danas izvesno manji nego 1991, jasno je da su Mađari na 

odgovarajući način zastupljeni u lokalnim skupštinama. Od ukupno 270 odbornika mađarske 

nacionalnosti 101 izabran je u opštinama u kojima Mađari ne čine većinu stanovništva ili 37,4%, 

što odgovara teritorijalnom rasporedu mađarskog stanovništva u Vojvodini. 

U Informaciji su podaci za Hrvate i Bunjevce navedeni zbirno pa time kao da Pokrajinski 

sekretarijat naglašava da se radi o jednoj nacionalnoj skupini. Na poslednjim izborima izabrano 

je 29 odbornika ove/ovih nacionalnosti, 1,8%. S obzirom da je najveća koncentracija hrvatsko- 

bunjevačkog stanovništva upravo u Subotici, izvesno je da je njihov udeo u ukupnom broju 

odbornika veći. Hrvati, Bunjevci i [okci činili su 1991. zajedno 4,86% stanovništva. S obzirom na 

nepouzdanost popisa iz 1991. kada je broj Hrvata u Vojvodini u pitanju, te njihovo veliko 

iseljavanje tokom devedesetih, nemoguće je oceniti, na osnovu raspoloživih podataka, da li su 

pripadnici ovih etničkih grupa zastupljeni u lokalnim skupštinama proporcionalno svom udelu u 

stanovništvu. Najviše odbornika hrvatske i bunjevačke nacionalnosti ima u opštini Sombor 7 

(11,5%). Na izborima održanim 1992. izabrano je u Vojvodini 2,06% odbornika ove /ovih 

nacionalnosti, a 1996. 1,4%. 

U opštinskim skupštinama u Vojvodini ima 41 odbornik rumunske nacionalnosti- 2,5% 

(1992:2,01%; 1996:2,4%). Zanimljivo je da je 1996. izabran identičan broj odbornika kao i 2000 

- 41. Rumuni su 1991. činili 1,93% ukupnog stanovništva Vojvodine. Očigledno je da udeo 

odbornika rumunske nacionalnosti premaša njihov udeo u stnovništvu. Najviše odbornika 

Rumuna ima u opštini Alibunar- 8 ili 25,8% ukupnog broja odbornika u toj opštini. 

Na poslednjim lokalnim izborima izabrano je 70 odbornika slovačke nacionalnosti 

(4,3%), najviše ih je u opštinama Bački Petrovac - 25 (80,6%) i Kovačica- 17 (43,6%). Na ranije 

održanim izborima devedesetih u Vojvodini je izabran 71 Slovak 1992 (4,19%) odnosno 71 

1996 (4,14%). Udeo Slovaka u ukupnom stanovništvu iznosio je 1991. 3,16%. 

U lokalnim skupštinama ima 18 odbornika rusinske nacionalnosti - 1,1%. Najviše ih je u 

opštini Kula - 5 (11,11%) i Vrbas - 5 (14,3%). Na izborima održanim 1992. izabrano je 11 

odbornika Rusina (0,65%) a 1996 - 17 (0,99%). Udeo Rusina u stanovništvu Vojvodine iznosio 

je 1991- 0,88%, dakle, Rusini su više nego adekvatno zastupljeni u lokalnim skupštinama. 

U skupštinama vojvođanskih opština devet je odbornika romske nacionalnosti (0,5%). 

Najviše ih je u opštinama Apatin - 3 (6,98%) i Beočin - 3 (8,57%). Na izborima održanim 

71 Navedeno prema tekstu Konvencije koji je objavio Beogradski centar za ljudska prava 1996. 

72 Izbori 2000 za odbornike skupština opština i gradova za odbornike Skupštine grada Beograda i grada 

Niša, RZIS Beograd, februar 2001 

40

decembra 1992. izabrana su u Vojvodini 3 Roma (0,18%) a 1996. samo jedan (0,06%) i to u 

Beočinu. Prema popisu iz 1991, u Vojvodini je bilo 24.366 Roma (1,21%). Njihov faktički broj je, 

svakako, nekoliko puta veći, što znači da su neadekvatno zastupljeni u lokalnim skupštinama. 

Jugoslovena odbornika ima 20 (1,2%), 1992-8 (0,47%), 1996-20 (1,17%). Udeo 

Jugoslovena iznosio je 1991. 8,65%, ali izvesno je da je njihov udeo u stanovništvu sada 

znatno manji. Najviše ih je u Skupštini Bele Crkve - 5 (15,2%), a po 2 u Bačkoj Palanci, Kikindi, 

Beočinu i Odžacima. S obzirom da je etnička netrpeljivost obično najizraženija prema onima koji 

se ne identifikuju po svojoj etničkoj pripadnosti, već aktuelnu političku zajednicu smatraju 

glavnom crtom svog kulturnog i socijanog identiteta, ovakvi podaci ne čude. 

Na lokalnim izborima 2000. izabran je 51 odbornik crnogorske nacionalnosti (3,1%). 

Najviše ih je u opštini Vrbas - 17 (48,6%), potom u Kuli - 15 (33,33%) i Malom Iđošu - 9 (36%). 

Na izborima održanim decembra 1992. izabrana su 73 odbornika (4,31%) crnogoske 

nacionalnosti a 1996 - 55 (3,21%). Udeo Crnogoraca u stanovništvu pokrajine bio je 1991. 

2,23% , dakle, ova nacionalna skupina je nešto prezastupljena. 

Srba odbornika u Vojvodini ( bez Subotice i Titela) ima 1.084 (66,8%). Jedino u 

Skupštini Malog Iđoša nema ni jednog Srbina. 1992. bilo ih je izabrano 1.146 (67,65%) a 1996. 

1.096 (63,94%). Udeo Srba u stanovništvuVojvodine iznosio je 1991. 56,79%, ali je sad sigurno 

znatno veći, pa se sa sigurnošću ne može tvrditi da li su Srbi prezastupljeni i u kojoj meri. (U 

1992. to je svakako bio slučaj.) 

Najzad 2000. su izabrana dva odbornika êha (u Beloj Crkvi), 1 Bugarin u Pančevu, 4 

Makedonca (po jedan u Novom Sadu, Pančevu, Plandištu i Rumi), 8 Vojvođana (0,5%) i to 4 u 

Somboru i po dva u Zrennjanu i Novom Sadu, 2 Rusa (po jedan u Beloj Crkvi i Novom Sadu), 1 

Slovenac (u Pančevu). Napominjemo da su podaci za 2000. nepotpuni, a za 1992. i 1996. su 

potpuni. 

Najviše odborničkih mesta u Vojvodini osvojila je na poslednjim opštinskim izborima 

koalicija DOS - 881 (50,49%). DOS je inače osvojio 37,60% glasova. Sledi SPS-JUL koji je sa 

dobijenih 28,99% glasova osvojio 538 odborničkih mesta(30,83%). Na izborima je primenjen 

jednokružni većinski sistem, otuda nesrazmera u broju dobijenih glasova i mandata kod 

pobedničke koalicije. U ovom izbornom sistemu prvi dobija sve ili gotovo sve. Manjinske stranke 

učestvovale su u DOS-u, ali su u nekim opštinama nastupale i odvojeno ili u različitim 

koalicijama koje su formirale stranke sa mađarskim nacionalnim predznakom. Savez 

vojvođanskih Mađara, samostalno nastupajući, dobio je 40 odborničkih mesta, Agoštonova 

Demokratska stranka vojvođanskih Mađara osvojila je 15 odborničkih mesta u samostalnim 

nastupima, a Pal [andorova Demokratska zajednica vojvođanskih Mađara 3. 

Izneti podaci za izbore 2000. i u nešto manjoj meri za ranije održane izbore ukazuju na 

približnu podudarnost između etničke strukture stanovništva Vojvodine i izabranih odbornika. 

Kada se analizira ovaj odnos po pojedinačnim opštinama, odstupanja su veća. Ipak, ne bi se 

moglo reći da je primena većinskog sistema hendikepirala manjine. U situacijama kada je 

manjinsko stanovništvo skoncentrisano u pojedinim delovima grada ili selima, birači, po pravilu, 

biraju svog sunarodnika. Takođe, dobitnička koalicija DOS među svojim kandidatima imala je i 

kandidate manjinske nacionalne pripadnosti. Ipak, činjenica da među odbornicima opštinskih 

skupština postoje i pripadnici manjina, ne znači nužno da će one prilikom odlučivanja voditi 

računa o manjinskim interesima. Potrebno je uvesti posebne mehanizme zaštite u 

predstavničkim telima da bi interesi manjina bili ostvareni. Najzad, klasični nedostatak 

većinskog sistema, princip da stranka s najvećim brojem glasova osvoji nesrazmerno veliki broj 

mandata, za Vojvodinu je bio u izvesnom smislu koristan. Naime, [ešeljeva ultranacionalistička 

Srpska radikalna stranka dobila je1996. ukupno 147.424 glasa (15,07%) i 127 odborničkih 

mesta (7,41%) , a 2000 sa 142.803 glasa (12,5%) svega 23 odbornička mesta (1,32%). Na 

ovim lokalnim izborima DOS je na 1.297 glasova dobijao jedan mandat a radikali na 6.209, 

dakle, većinski izborni sistem deklasirao je SRS, što je bilo od itekako velikog značaja za 

etničke odnose u Vojvodini i tolerantniju atmosferu u lokalnim skupštinama . Da su bili 

proporcionalno zastupljeni, radikali bi, izvesno, i u lokalnim skupštinama primenili sistem 

opstrukcije kojom se služe u Narodnoj skupštini. Dakle, načelne prednosti proporcionalnog 

izbornog sistema ne moraju se ispoljavati u svakom pojedinačnom slučaju. Zakonom o lokalnim 

izborima koji je donet 2002. uveo je proporcionalni izborni sistem, a poređenja posle narednih 

izbora pokazaće da li je on u Vojvodini povoljniji po manjine. 73 Dosada primenjivano pravilo po 

kome je svako naselje bilo izborna jedinica omogućilo je da relativno mala naselja, pa i ona sa 

pretežno manjinskim stanovništvom, imaju svog odbornika. Takve efekte proporcionalni sistem 

73 Službeni glasnik Republike Srbije, 33/2002, 37/2002, 42/2002 

41

na lokalnom nivou verovatno neće imati zbog činjenice da su partijske oligarhije obično 

skoncentrisane u opštinskim središtima pa se može očekivati da će seoska naselja biti 

nedovoljno zastupljena, tj. pravilo da svako selo ima svog odbornika, verovatno se neće očuvati. 

Faktička vlast u opštinama skoncentrisana je u izvršnim organima, a značajni centri 

finansijske moći su opštinska javna preduzeća. Informacija sadrži podatke za predsednike 

opština, predsednike i sastav izvršnih odbora, potpredsednike opština i sekretare. Od ukupno 

44 opštine za koje postoje podaci (nedostaje Titel) 31 predsednik je Srbin (70,5%), 1 je 

Crnogorac (u Kuli, 2,3%), 1 Jugosloven (u Odžacima, 2,3%), 7 su Mađari (15,9%), 1 Rumun (u 

Žitištu), 1Rusin (u Vrbasu), 1 Slovak (u Bačkom Petrovcu), 1 Vojvođanin (u Zrenjaninu). Srba je 

najviše i među predsednicima izvršnih odbora - 28 (63,63%), 1 je Crnogorac (u Vrbasu), 1 

Jugosloven (2,27%) (u Novoj Crnji), 9 Mađara (20,45%), 1 Rusin (u Kuli), 4 Slovaka (9,1%, u 

Bačkom Petrovcu, Alibunaru, Kovačici i Staroj Pazovi). 

U Informaciji su zbirno navedeni podaci o nacionalnoj pripadnosti potpredsednika i 

sekretara opština, što otežava analizu jer iz tabela nije moguće pratiti da li su i u kojoj meri u 

etnički mešovitim opštinama primenjivane konsocijacijske formule, tj. da je predsednik jedne 

nacionalnosti a potpredsednik druge. Stoga podatke navodimo zbirno, onako kako su dati u 

Informaciji. Najviše potpredsednika i sekretara su Srbi 63- (61,7%), 2 su Crnogorci (1,96%, po 

jedan u Odžacima i Malom Iđošu), 3 (2,94%) Jugosloveni ( po jedan u Opovu, Bačkoj Palanci, 

Kanjiži), 2 Hrvata (1,96%, u [idu i Subotici), 26 su Mađari (25,5%), 1 Rumun (0,98%, u 

Alibunaru) i 5 Slovaka (4,90%, u Staroj Pazovi, Kovačici i Bačkom Petrovcu). Dakle, na 

inokosnim fukcijama u opštinama nema nijednog Roma i svega po dva Hrvata i Rumuna. 

Zanimljivo je posmatrati raspodelu funkcija po opštinama. U opštinama sa mađarskom većinom 

svi predsednici opština (osim Bečeja) i svi predsednici IO su Mađari. Izvan područja sa 

mađarskom većinom samo jedan od dva najviša položaja u opštini zauzima Mađar (u 

Temerinu, u kome inače Mađari 1991. čine 38,68% stanovništva ). Od ukupno 26 

potpredsednika i sekretara mađarske nacionalnosti 12 su izvan područja sa mađarskom 

većinom. Kako smo već naveli, u osam opština sa mađarskom većinom svi predsednici (osim 

Bečeja) i svi predsednici IO su Mađari, a od ukupno 19 potpredsednika i sekretara 14 su 

Mađari (73,68%). Na teritoriji ovih osam opština Mađari su 1991. činili 57,37% stanovništva. U 

opštini ôka svi opštinski funkcioneri su Mađari, a smo jedan od 7 članova IO je Crnogorac. U 

ovoj opštini Srbi su 1991. činili 32,77%, a Mađari 56,47%. U Skupštini opštine izabranoj 2000. 

ima 12 Srba (38,7%), 1 Crnogorac (3,23%), 17 Mađara (58,84%). Nedostaju podaci za jednog 

odbornika. U susednoj opštini Novi Kneževac 1991. Srbi su činili 53,97% stanovništva, a Mađari 

33,84%. U opštinskoj skupštini 21 odbornik je Srbin (67,74%), a 8 su Mađari (25,8%). Svi 

opštinski fukcioneri i svi članovi IO su Srbi. Tako se može konstatovati da u ôki, gde su Mađari 

u većini, postoji izražena mađarska kadrovska dominacija, dok u Novom Kneževcu Srbi imaju 

kadrovski monopol u opštini. 

U Senti (1991: Mađari - 80,9%, Srbi - 8,91%, Jugosloveni - 5,53% itd.) u skupštini ima 

26 odbornika Mađara (81,25%) i 3 Srbina (9,38%). Skupština ima 32 odbornika, nedostaju 

podaci o nacionalnoj pripadnosti za tri odbornika. Svi opštinski funkcioneri su Mađari. Potpuni ili 

skoro potpuni etnički kadrovski monopol postoji i u opštini Bačka Topola gde su svi funkcioneri 

Mađari (1991: Mađari - 64,7%, Srbi - 22,05%, Jugosloveni - 5,77%) mada su Skupština i Izvršni 

odbor, dakle kolektivni organi, etnički izbalansirani. 

U opštini Bački Petrovac u kojoj većinu čine Slovaci (1991: Slovaci - 70,34% , Srbi - 

20,95%, Jugosloveni - 4,80%) u Skupštini ima 25 Slovaka (80,65%), 5 Srba (16,13%), i 1 

Jugosloven (3,23), svi funkcioneri su Slovaci (predsednik, potpredsednik i sekretar i predsednik 

IO). U Izvršnom odboru ima jedan Srbin (11,11%) i osam Slovaka (88,88%). Znači, u ovoj 

opštini postoji slovački kadrovski monopol. U opštinama sa mađarskom većinom na nekom od 

funkcionerskih mesta ima po jedan Srbin u Adi (potpredsednik ili sekretar), Subotici 

(potpredsednik ili sekretar)i u Bečeju (predsednik). 

Prema Informaciji, u svim opštinama obuhvaćenim izveštajem u Vojvodini je 71 Mađar 

član opštinskih izvršnih odbora (20,03%), od toga u opštinama sa mađarskom većinom 45 

(63,37%), a izvan tog područja njih 26 (36,6%, u Apatinu 2, Beloj Crkvi, @itištu, Zrenjaninu, 

Plandištu, Kovačici, Kuli, Somboru, Vrbasu po jedan, u Temerinu 2, Novom Bečeju, Srbobranu 

po 3 i Novoj Crnji 4). Izvan područja s mađarskom većinom samo je jedan Mađar predsednik 

IO (Temerin) a nijedan nije predsednik opštine. Od ukupno 26 potpredsednika ili sekretara 

opština mađarske nacionalnosti 14 su na područjima sa mađarskom većinom (53,85%), a 12 u 

ostalim opštinama (46,15%). 

Četiri Slovaka su predsednici IO (Kovačica, Stara Pazova, Bački Petrovac i Alibunar) i 

jedan predsednik opštine. Od 21 člana izvršnih odbora slovačke nacionalnosti (6% ukupnog 

42

oja) 12 ih je u opštinama sa slovačkom većinom (57,14%), a 9 u ostalim opštinama (42,86%, 

Alibunar, Bač, Bačka Palanka, Zrenjanin, Kikinda, Šid po jedan i u Staroj Pazovi 3). Znatno je 

manje Rumuna na funkcijama: jedan predsednik opštine (u Žitištu), nijedan predsednik IO i 

jedan potpredsednik odnosno sekretar i 8 članova izvršnih odbora (3 u Alibunaru, po jedan u 

Žitištu, Kovinu i Sečnju i dva u Kovačici). Zanimljivo da ih nema među funkcionerima ili 

članovima IO u Plandištu gde čine 9,6% ili u Vršcu (13,83%) stanovništva. U Plandištu ima četiri 

odbornika Rumuna u Skupštini (12,9%), a u Vršcu 5 (8,77%). Najveća koncentracija Rumuna je 

opštini Alibunar gde čine 36,66% stanovništva. U Skupštini opštine ima 8 odbornika rumunske 

nacionalnosti (25%), a predsednik opštine je Srbin, predsednik IO Slovak, a jedan Rumun je 

funkcioner (potpredsednik ili skretar), 3 su članovi IO (50%). Iako malobrojni, Rusini su 

adekvatno zastupljeni. Predsednik opštine Vrbas je Rusin kao i predsednik IO Kula, ali samo 

dva člana IO su ove nacionalne pripadnosti (po jedan u [idu i Žablju). Nijedan potpredsednik ili 

sekretar nije rusinske nacionalnosti. Ova zajednica je inače veoma malobrojna, čini tek 0,88% 

stanovništva Vojvodine. Najzad, treba spomenuti da nema nijednog funkcionera i nijednog člana 

izvršnih odbora koji su romske nacionalnosti, a sporadično se pojavljuju Vojvođani: jedan 

predsednik opštine (u Zrenjaninu), 8 odbornika, 2 člana izvršnih odbora. 

Prilikom ocene navođenih podataka valja voditi računa da je udeo manjinskog 

stanovništva opao u odnosu na 1991, a udeo Srba znatno porastao. Udeo odbornika manjinske 

nacionalne pripadnosti uglavnom je približan njihovom udelu u stanovništvu. (Za sada, 

naravno, ne možemo da pretpostavimo koliki je aktuelni udeo Jugoslovena, Hrvata i Roma.) 

Slično je i kad su u pitanju izvršni odbori. Udeo Srba, 61,6%, verovatno je manji nego njihov 

sadašnji udeo u stanovništvu; udeo Slovaka je 6% (u stanovništvu 3,16%), Rumuna 2,3% ( u 

stanovništvu 1,93%), Mađara 20,3%:16,86%. 

Kad je reč o funkcionerima, zbirni podaci za Vojvodinu pokazuju da etnički balansi 

postoje na zadovoljavajućem nivou, ali stanje po opštinama pokazuje postojanje etničkih 

kadrovskih monopola . Postoje, srećom, i primeri uspešno primenjivanih kosocijacijskih 

aranžmana (Temerin, Kovačica). Ipak, pravilo je da su predsednik skupštine opštine i 

predsednik IO iz većinske nacionalne grupe, mada ima i izuzetaka. 

Prema novom zakonu o lokalnoj samoupravi donetom 2002, predsednik opštine će biti 

biran na direktnim izborima tako da tada izuzetaka verovatno neće biti. Opšti izbori za inokosne 

organe vlasti nisu dobro rešenje za etnički složene zajednice jer je gotovo izvesno da će biti 

izbaran kandidat većinske nacionalne pripadnosti. Ovakvi unapred poznati ishodi otuđuju 

manjinske zajednice od političkih institucija i navodi ih na vaninstitucionalno delovanje, što može 

voditi do izbijanja etničkih kriza. Jug Srbije, gde su etničke napetosti pojačane posle lokalnih 

izbora, jedan je primer. 

Raspoloživi podaci nepotpuni su jer ne sadrže obaveštenja o direktorima opštinskih 

javnih preduzeća, što bi bio veoma važan pokazatelj, kao i tome kakva je etnička struktura u 

drugim oblastima, pre svega u područnim organima državne admninistracije, posebno policije, 

te nosilaca drugih prestižnih položaja ili zanimanja koja donose velike prihode, moć ili ugled 

(direktorska mesta u preduzećima, privatni preduzetnici). Ovakvi podaci mogu se delimično naći 

u istraživanju koje su 2002. sproveli u 36 vojvođanskih opština Helsinški odbor za zaštitu 

ljudskih prava u Srbiji (HO) i Humanitarni centar za integraciju i toleranciju iz Novog Sada 

(HCIT). Istraživanjem su obuhvaćene one opštine u kojima je udeo manjinskog stanovništva 

1991. bio najmanje 15%. Prema ovom izvoru od ukupno 24 načelnika MUP-a, koliko su 

anketari registrovali u ovih 36 opština, samo je jedan (u ôki) pripadnik nacionalne manjine 

(Mađar), 18 ili 75% su Srbi, 3 ili 12,50% su Crnogorci, a za dvojicu nisu prikupljeni podaci. 

Prema HO i HCIT-u, pripadnici srpske nacionalnosti su direktori u 54 (71,05% ) od ukupno 76 

javnih komunalnih preduzeća u opštinama obuhvaćenim istraživavnjem ( podaci za direktore 

komunalnih preduzeća su bez Subotice). Mađari su direktori u 16 (21,05%), Slovaci i Rusini u 

po 2 (2,63%), a Crnogorac u jednom (1,31%). Autori ukazuju na prezastupljenost Srba, malu 

podzastupljenost Slovaka, dok su Mađari i Rusini zastupljeni među direktorima javnih 

komunalnih preduzeća približno njihovom udelu u stanovništvu opština obuhvaćenih 

istraživanjem. Iz podataka HO i HCIT-a sledi da nema Jugoslovena ili Roma među ovim 

direktorima. Istim istraživanjem prikupljeni su i podaci o direktorima najvećih preduzeća u 

društvenoj svojini i bankama. Srbi su direktori u 160 (66,66% ) od ukupno 240 preduzeća za 

koja su prikupljeni podaci , što je, prema autorima istraživanja, za 15,33% više od njihovog 

udela u stanovništvu rečenih opština; Mađari su direktori u 27 preduzeća (11,25%), što je za 

9,86% manje od njihovog udela u stanovništvu; 15 direktora su Crnogorci (6,25%), što je 

duplo više od njihovog udela u stanovništvu; Slovaci su blago prezastupljeni .Rumuni i 

Makedonci su direktori u po dva preduzeća (0,83%), dok su Hravati i Jugosloveni 

43

podzastupljeni, a nije navedeno da u ovoj kategoriji direktora ima ijedan Rom. Iz istraživanja 

sledi da su Srbi prezastupljeni i kada se radi o direkorima banaka koje posluju u rečenih 36 

opština, Mađari su podzastupljeni, Slovaci su blago podzastupljeni, a Crnogorci zastupljeni 

proporcionalno svom udelu u stanovništvu. Ni u ovoj kategoriji nema Jugoslovena ni Roma. 

Prema Informaciji Pokrajinskog sekretarijata za ostvarivanje prava pripadnika 

nacionalnih manjina, od 120 poslanika pokrajinske skupštine 78 su Srbi (65%) 1 Crnogorac 

(1,6%), 3 Hrvati/Bunjevci, 20 Mađari (16,6%), po jedan (0,8%) Makedonac, Rusin i Rumun, 

2(1,6%) Slovaci, 7 Vojvođani (5,8%) a 3 poslanika su nacionalno neopredeljeni (2,5%). Nema 

podataka za Izvršno veće i pokrajinske sekretarijate. S obzirom da je SVM jedna od najjačih 

koalicionih partija na pokrajinskom nivou, uticaj funkcionera mađarske nacionalnosti je 

značajan. 

S obzirom da je devedesetih postojao većinski kadrovski monopol (direktori škola, 

predsednici sudova, tužioci ili nosioci drugih funkcija bili su Srbi) čak i na područjima gde Srbi 

ne čine većinu stanovništva, opštine u kojima su pripadnici nacionalnih manjina bili u većini bile 

su skoro jedine ustanove u kojima su oni mogli da zauzimaju važne funkcije. 

Etnička isključivost, inače, često je samo deo strategije za monopolisanje prestižnih 

položaja. Otuda su obično podstrekači nacionalizma profesionalni lovci na položaje, koji se, u 

nastojanju da se domognu nekog položja, pozivaju na nacionalne vrednosti kako bi suzili broj 

konkurenata. Ovakvoj strategiji pribegavaju političke oligarhije bez obzira na nacionalnost i na to 

da li pripadaju većini ili manjini. Otuda ne čudi što su proporcionalnosti izrazitije kada se radi o 

kolektivnim organima (skupštine, izvršni odbori) nego kada se radi o nosiocima inokosnih 

funkcija. Etničko monopolisanje prestižnih položaja obično je kratkovida strategija jer isključeni 

pretendenti na položaje pribegavaju nacionalnoj mobilizaciji s ciljem da lične ili užegrupne 

pozicije poprave. Čim se deo neke nacionalne elite uskrati, ona će, po pravilu, pokušavati da 

dokaže da je ugrožena cela grupa, što obično vodi do pogoršanja etničkih odnosa. Iza etničkih 

kadrovskih monopola kriju se, u stvari, partijski monopoli. Obično aktivisti dominantnih političkih 

partija dobijaju nameštenja pod izgovorom da to čine radi zaštite nacionalnih interesa. 74 

Od proporcionalne zastupljenosti u organima vlasti profitiraju elite a ne široki slojevi, ali 

taj mehanizam obično doprinosi stabilizaciji etničkih odnosa. Elite uključene u kadrovske 

kombinacije obično ublažavaju zahteve, a radikalniji programi obično služe kao polazna 

platforma od koje se odustaje kad se dobiju željeni položaji. Nandor Bardi ukazuje kako su 

mađarske partije u Rumuniji i Slovačkoj posle ulaska u vlade tih država 1996. odn. 1998. faktički 

odustale od zahteva za teritorijalnu autonomiju. Cena koju su vlasti platile bila je oko 300 

položaja u državnom aparatu u Rumuniji, a u Slovačkoj oko 100. 75 

U Vojvodini pripadnici manjina neravnopravnije su zastupljeni kad su u pitanju organi 

centrlane vlasti nego kad se radi o opštinama.. Samo 37 Mađara su sudije opštinskih sudova 

(9,7% ukupnog broja sudija). U 30 opštinskih sudova na teritoriji Vojvodine rade 383 sudije. U 

šest okružnih sudova od ukupno devedeset sudija samo četvoro su Mađari (4,4%), tri u 

Okružnom sudu u Subotici i jedan u Zrenjaninu. Među opštinskim javnim tužiocima i njihovim 

zamenicima od njih ukupno sto osam su Mađari i to šest na području s mađarskom većinom i 

svega dva u drugim tužilaštvima (u Somboru i Kovinu). Tri Mađara su okružni tužioci ili njihovi 

zamenici (9,4%, po jedan u Novom Sadu, Subotici i Zrenjaninu.) Pet sudija trgovinskih sudova 

su Mađari (10,2%). 

Jedanaest sudija opštinskih sudova su Slovaci (2,9%), najviše ih je u Kovačici tri, i 

Novom Sadu tri, jedan je sudija okružnog suda (1,1%, u Novom Sadu), tri opštinska tužioca 

(3%, jedan u Bačkoj Palanci, dva u Pančevu) i dva okružna tužioca ili pomoćnika (6,2%, po 

jedan u Pančevu i Novom Sadu). Među sudijama trgovinskih sudova nema Slovaka. 

[est sudija opštinskih sudova su Rumuni (1,6%), po dve sudije u Alibunaru i Kovačici, i 

po jedan u Vršcu i Novom Sadu. Dva opštinska tužioca ili zamenika su Rumuni (u Vršcu i 

Pančevu), nema ih u okružnim sudovima i tužilaštvima, a jedan je sudija trgovinskog suda (2%, 

u Pančevu). 

74 Ovakva praksa nije karakteristična samo za opštine. Skupština Vojvodine posle peruzimanja vlasti 

imenovala je nove direktore javnih peduzeća kojima je ona osnivač. Na čelna mesta u medijima i 

izdavačkim kućama na mađarskom jeziku postavljeni su partijski kadrovi SVM, što je izazvalo protest veće 

grupe mađarskih intelektualaca. Prema njihovom mišljenju, "... ovom odlukom je... jedna politička stranka 

vojvođanskog mađarstva stavljena u dominantnu ulogu″ (Deklaracija foruma vojvođanskih mađarskih 

intelektualaca, Vojvodina, 15.1.2001). 

75 Nandor Bardi, Cleavages in Cross-Border Magyar Politics, 1989-1998, Regio, 1/2000 

44

Sedam Hrvata i Bunjevaca su sudije opštinskih sudova (1,8%, pet u Subotici i po jedan 

u Somboru i Pančevu), dvoje sudija okružnih sudova su hrvatske nacionalnosti (2,2%, oboje u 

Subotici), tri opštinska tužioca (3,1%, dva u Subotici jedan u Vrbasu) i nijedan okružni, a jedan 

sudija trgovinskog suda (2%, u Subotici). 

Tri sudije opštinskih sudova su Rusini (0,8%, u Novom Sadu, Somboru i Temerinu), ali 

ih nema u Kuli i Vrbasu, gde se nalaze najveće zajednice Rusina. Jedan opštunski tužilac je 

Rusin (1%, u Novom Sadu), a nema ih među okružnim sudijama i tužiocima i sudijama 

trgovinskih sudova. 

Među opštinskim sudijama je 21 Crnogorac (5,5%), četiri su sudije okružnih sudova 

(4,4%), pet su opštinski (5%), dva okružni tužioci, a nijedan sudija trgovinskog suda nije 

Crnogorac. 

Najzad, 276 opštinskih sudija su Srbi (72,2%), 71 je sudija okružnih sudova (78,9%), 75 

(75,05%) su opštinski a 25 (78,1%) su okružni tužioci, 41 (83,7%) Srbin je sudija trgovinskih 

sudova. Očigledno je da su Srbi i Crnogorci prezastupljeni među nosiocima pravosudnih 

funkcija, što predstavlja problem ne samo zbog nacionalnih neravnoteža nego i zbog toga što je 

neophodno da sudovi u kojima su i manjinski jezici sudski jezici (a to su skoro svi sudovi u 

Vojvodini) imaju dovoljan broj sudija koji ove jezike znaju. 

Zanimljivo je da među nosiocima pravosudnih funkcija ima znatno više Jugoslovena 

nego što je to slučaj kada su u pitanju opštinske funkcije. Među opštinskim sudijama ima ih 18 

(4,7%), od toga 7 u Subotici, čak sedam okružnih sudija (6 u Novom Sadu, jedan u Somboru), 

tri opštinska tužioca (3%, Novi Sad, Zrenjanin i Bela Crkva), nijedan okružni tužilac i jedan 

sudija trgovinskog suda (2%, u Subotici). Nastojanje svih balkanskih nacionalista da iskorene 

Jugoslovene očigledno nije uspelo. Najzad, valja zabeležiti da je jedan Rom sudija opštinskog 

suda (0,3%, u Staroj Pazovi). Na drugim pravosudnim funkcijama nema Roma. 

Podaci o nacionalnoj pripadnosti sudija važan su pokazatelj, ali trebalo bi utvrditi da li 

pravosudni sistem diskriminatorski deluje (na primer, nejednake kazne za krivična dela iste 

težine u zavisnosti od etničke pripadnosti počinioca). 

Nedostaju podaci o nacionalnoj pripadnosti sudija porotnika. Oni su birani posle 

prevrata iz 2000, a utisak je, na osnovu pregleda spiskova porotnika, da etnička ravnoteža 

postoji. 

Nažalost, uglavnom nedostaju podaci o nacionalnoj pripadnosti funkcionera u državnoj 

administraciji kad su u pitanju i središnji organi i područne jedinice. Tokom dvedesetih postojala 

je apsolutna kadrovska dominacija Srba. Iz iznetog pregleda može se zaključiti da su pripadnici 

manjina adekvatno zastupljeni u predstavničkim telima (Skupština Vojvodine, skupštine opština) 

i kolektivnim izvršnim organima (izvršni odbori skupština opština). Etnička asimetrija nastaje kad 

su u pitanju inokosne funkcije. Na lokalnom nivou obično među funkcionerima dominiraju 

pripadnici lokalne većine. Kada su u pitanju sudovi i tužilaštva, stanje je drukčije, tu su većinski 

monopoli izrazitiji i to je verovatno slučaj i kada je u pitanju državna administracija. Iz 

istraživanja HO i HCIT-a sledi da su pripadanci manjina i dalje podzastupljeni kad je reč o 

prestižnim položajima. 

I ova analiza ukazuje na nezadovoljavajući društveni položaj Roma. U Vojvodini ima 

samo devet Roma odbornika i samo jedan sudija opštinskog suda. Ni jedan drugi Rom ne 

zauzima neki od položaja koji su obuhvaćeni informacijom, a sudeći prema podacima HO i 

HCIT-a, nema ih ni među direktorima komunalnih preduzeća, kao i onih u društvenoj svojini ili 

bankama. 

Da bi se ocenio položaj neke manjinske zajednice i njenih pripadnika, neophodno je 

uzeti u obzir i pokazatelje socijalno-ekonomske prirode. Vojvodina je najrazvijenije područje u 

Srbiji, a u nekim opštinama sa pretežno manjnskim stanovništvom ostvaruje se najveći prosečni 

prihod po stanovniku u Srbiji (Kanjiža). Utisak je da u Vojvodini ne postoje socijalne 

nejednakosti po etničkom osnovu (osim kad su u pitanju Romi), mada takva istraživanja 

poslednjih godina nisu vršena. 

9. Zaključak 

Miloševićevu vladavinu 1988-2000. karakterisala je izrazita nacionalna netrpeljivost, 

koja je bila naročito izražena do sredine devedesetih. Posle potpisivanja Dejtonskog ugovora 

isključivost prema manjinama ublažena je, agresivne medijske kampanje postale su ređe, a 

poslednji veći incidenti u Vojvodini dogodili su se posle pada Kninske Krajine, avgusta 1995. 

Početkom devedesetih doneti su najvažniji zakoni u oblasti zaštite manjina, koji su 

važili tokom poslednje decenije i još uvek nisu u potpunosti promenjeni. Po ovom sistemu 

45

znatno su redukovani standardi koji su važili u SAP Vojvodini do Miloševićevog dolaska na 

vlast, ali ni Miloševićevi pravni propisi nisu bitno zaostajali za važećim međunarodnim u ovoj 

oblasti. Nevolja je bila što zakonske odredbe veoma često nisu poštovane. Iako krajnje 

agresivan, Miloševićev režim nije u potpunosti razorio potencijale za etničku toleranciju u 

Vojvodini, u kojoj i dalje postoje procesi etničkog povezivanja. 

Prilikom donošenja novih propisa, pored zaštite nacionalnih zajednica i njihovih 

pripadnika, valja voditi računa i o potrebi transetničkih formi društvene integracije. Demografske, 

kulturne i političke prilike u Vojvodini ne zahtevaju drastična rešenja po kojima je etničko 

razdvajanje jedini način za etničku koegzistenciju. Nacionalne zajednice u Vojvodini pokazuju 

dovoljno otvorenosti i trpeljivosti, pa bi, po našem mišljenju, bilo prerano, pa i opasno, odbaciti 

zajedničke institucije kao navodno nepodesne za ostvarivanje manjinskih prava. Naravno, 

nužno je da one budu organizovane tako da svakoj zajednici i pojedincu omoguće u najvećoj 

mogućoj meri priznavanje posebnosti. Institucije bi trebalo organizovati polazeći od principa 

etničke pripadnosti kao ličnog izbora tako da svaki pojedinac može slobodno da bira da li će 

ispoljavati svoju etničku posebnost ili neće, da li će koristiti zajedničke ustanove ili zasebne, 

etničke. Ne smeju se građani prisiljavati putem institucionalnih aranžmana da preko svoje volje 

prihvataju neki etno-kulturni identitet. Pravo prisilnog nametanja identiteta nema ni većinska ni 

manjinska zajednica. Pored ravnopravnosti pripadnika manjina i ostvarivanja njihovih prava, 

neophodno je ohrabrivati i podsticati i interkulturalnu komunikaciju. 

Zaštita manjina ne sme ići nauštrb postizanja drugih društvenih ciljeva, a prilikom 

usvajanja novih rešenja valja voditi računa da institucionalni aranžmani odgovaraju stvarnim 

potrebama manjisnkih zajednica a ne interesima etničkih oligarhija, koje često užegrupne 

interese nameću kao opšte. Osim toga, mnoge delatnosti nemaju u Vojvodini etničku dimenzijuj 

pa se i ne mogu rešavati posebno, po etničkim grupama. 

Liberalnija atmosfera posle Miloševićevog pada dovela je i do slobodnijeg ispoljavanja 

manjinskih nacionalizama. Ovi nacionalizmi od dominantnog srpskog ne razlikuju se bitno u 

osnovnoj postavci da pojedinac treba da bude podređen zajednici kaja se reprodukuje 

nametanjem tradicionalnih vrednosti i narodne kulture. Ovakav konzervativni multikulturalizam 

veoma je uticajan u Vojvodini i u značajnoj meri odgovaran je za neka rešenja u oblasti zaštite 

manjina. 

Na etničke odnose u Vojvodini utiču i postupci tzv. matičnih država, a mađarski 

statusni zakon u tom pogledu najizrazitiji je primer. Posledica primene ovog zakona je jačanje 

mađarskg nacionalizma u Vojvodini. 76 Zaštita manjina efikasnije se ostvaruje u uslovima kada 

se stimuliše tolerancija i integracija nego kada se razvijaju nacionalni barjaci, dele nacionalne 

legitimacije i podstiče podela društva po etničkim linijama. 

U periodu od početka sedamdesetih do dolaska Miloševića na vlast u Vojvodini je 

nacionalna ravnopravnost bila na zavidnom nivou. Iako je u rečenom periodu autonomaški 

režim bio autoritaran, u ideološkom pogledu konzervativan i prilično netrpeljiv prema 

individualnim ljudskim pravima, u oblasti etničkih odnosa postignuti su značajni rezultati. 

Raspadom Jugoslavije posle pola veka etničkog mira nastupila je decenija krvavih obračuna. 

Iako je Vojvodina bila pošteđena najgorih etničkih sukoba, raspadom Jugoslavije definitivno je 

izmenjen društveni i politički kontekst u kome se uobličavaju etnički odnosi. Velika 

nadnacionalna država SFRJ bila je neuporedivo povoljniji prostor za praktikovanje etničke 

tolerancije od malih, siromašnih država bez značajnih privrednih potencijala i kapaciteta za šire 

evropske integracije. Postojanje nadnacionalne države omogućavalo je građanima da 

ispoljavaju svoj nacionalni identitet ili da se opredele kao Jugosloveni, tj. da stiču novi koji nije 

utemeljen u pripadnosti etničkoj grupi, već aktuelnoj političkoj zajednici. I za pripadnike manjina 

to je bio povoljniji kontekst jer optiranje za etničku manjinu ili većinu nije bila jedina mogućnost. 

Sekulić, Massey i Hodson ukazuju da su osobe manjinske nacionalne pripadnosti mogle da 

prihvate jugoslovenski identitet i tako se odbrane od pritisaka većine da se asimiluju u lokalni 

nacionalni identitet, ali i da izbegnu nametanje manjinske pozicije. 77 

Ovakvih mogućnosti ″trećeg puta″ više nema; vladavina radikalnijih ili umerenijih 

nacionalističkih režima izvesna je barem u bliskoj budućnosti u svim državama u okruženju. 

Otuda se ne treba nadati da će se etnička koegzistencija u Vojvodini vratiti na standarde koji su 

76 O sadržaju ovog zakona vidi u tekstu Tatijane Pavlović Križanić u ovoj knjizi. 

77 V: Dusko Sekulic, Gorth Massey, Randy Hodson, Who were the Yugoslavs? Faild Sorces of a Common 

Identity in the Former Yugoslavia, American Sociological Review, Vol.59,No1, February 1994 

46

važili do Miloševićevog dolaska na vlast, ali ne treba gubiti iz vida da su kapaciteti za etničku 

toleranciju u Vojvodini još uvek značajniji nego u drugim regionima u Srbiji ili drugim državama u 

regionu. 

Zrenjanin, oktobra 2002 

47

Miroslav Samardžić Tranzicija i manjine u Vojvodini Autonomna ...

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?