Piotr Palm - TMZB w Bogatyni

Piotr Palm 

„ZałoŜenia co do budowlano-historycznego rozwoju górnołuŜyckiej 

zabudowy ludowej“ 

Karol Bernert 

„Domy przysłupowe“ (Jako streszczenie z dzieła głównego 

z roku 1988) 

Henryk Rentsch 

„Zadania malarza i restauratora przy utrzymaniu budowli 

przysłupowo-zrębowej 

w trójkącie państw“ 

Saksońskie Towarzystwo Zabudowy Ludowej / Towarzystwo 

Miłośników Ziemi Bogatyńskiej / Towarzystwo Kultury w Hainewalde 

Wydanie 2 

Maj 2009 r.

Redakcja i przekład na język polski: Piotr Palm 

Redakcja techniczna: BoŜena Ziobro 

Rysunki artystyczne w artykułach: Horst Pinkau 

Druk: Drukarnia Witold Florczak, 59-920 Bogatynia, ul. Daszyńskiego 31 

tel.: +48 75 7732710, e-mail: drukarnia@drukflor.eu 

© Copyright by Piotr Palm 

2

Piotr Palm 

„ZałoŜenia co do budowlano-historycznego rozwoju 

górnołuŜyckiej zabudowy ludowej“ 

1. Germańscy i słowiańscy przodkowie niemieckich 

Górnołużyczan w wędrówce ludów 

Germanowie i Słowianie przed około 2000 lat wyłonili się z historycznej mgły: 

Germanowie najpierw, poniewaŜ rzymski władca Cezar przy swoim imperialnym 

dąŜeniu na wschód i północ musiał jakoś zadeklarować swoich przeciwników. 

Czy on im nadał nazwę w odniesieniu do ich głównej broni w postaci cięŜkiego 

i krótkiego oszczepu „GER”, którego około dwumetrowy, w przekroju ponad 6 

centymetrowy trzon jesionowy na przedzie posiadał Ŝelazne ostrze, prawie 

w formie miecza, nadające się do kłucia i bicia? GER-Mann (Mann = mąŜ), który 

rzymskiego legionistę w ten sposób chciał zwalczyć w moŜliwie bezpiecznym 

odstępie, w razie niepowodzenia potrzebował tylko krótkiego miecza, tzw. 

„SAKSNOT”; od której to broni uŜywającym jej szczepom została nadana nazwa 

i ta nazwa z północy przechodząc równieŜ do byłej „Misni” do dziś dnia od nas nie 

odeszła chociaŜ my, jako Saksończycy, jeŜeli w ogóle, to jednak tak się juŜ nie 

uzbrajamy. 

Odkrywany świat germański w następujących stuleciach poszedł w ruch, poniewaŜ 

ludy skandynawskie na skutek przeludnienia i pogorszenia klimatu opuściły swoje 

siedziby i zdąŜały do słonecznego południa. Przy czym zaczynająca się tzw. 

„Wędrówka ludów” zasadniczo nie była rychłym przemieszczeniem, lecz odbywała 

się w ruchach z pokolenia na pokolenie, pozostawiając zawsze około połowy 

ludności na starym miejscu. 

Od dzisiejszej wyspy Bornholm (niegdyś Burgundara-Holm) Burgundowie przeprawili 

się do Pomorza i pozostawili w późniejszych pokoleniach wędrujących na 

Czarnym Wzgórzu (Schwarzer Berg) na południu od Görlitz / Zgorzelec cmentarz. 

Wędrówka tego szczepu skończyła się przed Alpami załoŜeniem królestwa, o którym 

dziś jeszcze świadczy hrabstwo Burgund we Francji. Z walk Burgundów 

z Hunami powstał główny niemiecki epos narodowy o Nibelungach. (Staroniemiecki 

Nibelung = Skandynawia). 

RównieŜ ze Skandynawii, lecz więcej z dzisiejszej południowej i środkowej 

Szwecji, doszli Goci na Pomorze i przypuszczalnie przez kilka pokoleń tam 

pozostali, poniewaŜ w późniejszej biblii ich biskupa Wulfila (V wiek) znajdą się 

słowa lenne z mowy bałtyckich Prusów. (Prusowie, Litwini i Łotysze nie są 

Słowianami, lecz Bałtami, którzy europejskiej mowie pierwotnej sanskryt pozostali 

najbliŜej. Prusowie weszli do społeczeństwa niemieckiego. Nazwiska niemieckie 

3

z końcówką „...weit“ świadczą jeszcze o nich). 

W późniejszych pokoleniach słoneczny półwysep Krym był celem Gotów. Przy 

przejściu przez Dniestr powódź zabierała most budowany ze statków, kiedy 

właśnie około połowa szczepu osiągała wschodni brzeg, przez co ten naród na 

zawsze został podzielony na Gotów wschodnich (Ostrogoci) i zachodnich 

(Wizygoci). 

Czy Gotowie świadomie szli drogą powrotną, na której około 2000 lat temu jako 

indoeuropejscy Skytowie i Sarmatowie wychodząc ze stepów Kazachstanu powędrowali 

koczowniczo do Europy północnej? Ich najwyŜszy Bóg im. „Wotan / Odyn 

/ Thiu” (porównaj Thiu; Zeus; Zebaoth) jeszcze dziś w wyobraźni z tego czasu 

siedzi na białym koniu (Sleipnir). Dawne ludy bardzo długo trzymały się wspomnień. 

Jeszcze w naszych czasach miejscowa ludność często dokładnie mogła 

opisać bogactwa, w które wyposaŜano kurhany, dokładnie tak, jak to archeolodzy 

odkryli. 

Ostrogoci na Krymie załoŜyli królestwo istniejące bardzo krótko, bo przegrali 

walkę (375 r. n.e.) z ogromną armią koczowniczych Hunów, jeźdźców z niekończących 

się stepów azjatyckich i musieli jako przymusowi sprzymierzeńcy z nimi 

podąŜyć na zachód, gnając przed sobą Wizygotów w kierunku granicy rzymskiej. 

Dopiero w roku 451 Hunowie w dzisiejszej północnej Francji na polach katalońskich 

zostali doszczętnie pobici. 

Przez około 100 lat Ostrogoci sprawowali pokojową władzę nad Włochami, potem 

zostali wyniszczeni w walce z Rzymem Wschodnim. Ale jak juŜ podano, część 

ludów zawsze pozostawała na pierwotnym miejscu i przez to aŜ do XVI wieku 

w mieście Odessa istniał gotycki biskup, a do XIX wieku w niektórych dolinach 

Półwyspu Krymskiego jeszcze mówiono po gotycku. 

Wizygoci stali się władcami Hiszpanii. W tym sensie nazwa istniejącej tam znanej 

prowincji Katalonia powinna być wymawiana jako „Gotalonia”; hiszpański region 

Andaluzja nad Morzem Śródziemnym powinno się wymawiać Wandaluzja, bo 

stamtąd Wandalowie przeprawili się do Afryki. Wandalowie pierwotnie wyruszyli 

ze Śląska (ich podplemie = Silesianie); a więc patrząc z Górnych ŁuŜyc wyruszyli 

z sąsiedztwa. 

Z tego Germańskiego praczasu niemieccy GórnołuŜyczanie (jak i całe Niemcy) do 

dziś dnia posługują się dniami tygodnia według germańskich bogów: 

poniedziałek = Montag = od bogini księŜyca. 

Wtorek = Dienstag od głównego boga Thiu. 

Środa = odpowiednio Mitwoch (lecz w Anglii „Wednesday” od głównego boga 

Wotan). 

Czwartek = Donnerstag od boga Donnar (u Słowian odpowiednio „Piorun”). 

Piątek = Freitag od Ŝony głównego boga „Freya”. 

AŜ do początku XX wieku prości ludzie bali się tzw. 12 nocy (24 grudnia do 6 

stycznia), w których to nocach Wotan jako dziki łowca ze swoją świtą goni po 

niebie i odpowiednio przed wejściem do domów i stajni kładziono odpierające 

4

półokręgi z darni. 

5

Słowiańscy przodkowie niemieckich GórnołuŜyczan zdefiniowali się między sobą 

jako władcy zrozumiałego „słowa” (porównaj Słowakia; Słowenia). Słowianie 

w kronikach rzymskich o wiele mniej zajmują miejsca niŜ bezpośrednio z nimi 

sąsiadujący Germanowie. Do państwa rzymskiego wtenczas naleŜały dziś niemieckie 

miasta jak Kolonia (Köln); Trier; Augsburg; Wiedeń (Vienna).Ciąg wschodnich 

gór rzymscy legioniści nazywali górami dzików (świnia = Suda = Sudety). 

Słowianie przychodząc ze wschodu mogli wchodzić w regiony, z których się 

Germanowie podczas Wędrówki ludów w większości wycofali. Słowianie południowi 

po roku 375 n.e. przez parcie Hunów jako Sorbowie pouciekali z Bałkanów 

i do dziś dnia ze swoją mową Ŝyją na ŁuŜycach aŜ pod Berlin. Inna niemiecka 

nazwa Sorbów „Wendowie“ została przyjęta od rzymskich kronikarzy, którzy Słowian 

Południowych nazywali „Veneti”. 

Domostwa zbudowane podczas Wędrówki ludów w większości chyba moŜemy 

sobie przedstawić jako tak ubogie, jak to pokazuje następujący rysunek. 

Wiemy więc o wędrówce ludów, trwającej kilka stuleci i która nie miała końca 

jeszcze w VI w. n.e. RównieŜ wiemy z historii, Ŝe przed tym czasem i po nim nie 

było duŜo inaczej. Dzisiejszy Europejczyk moŜe być więc świadomy, Ŝe jego 

przodkowie byli zawsze i wszędzie i z tego powodu nie powinien się w pięknej 

Europie nigdzie czuć obcym, bo on zawsze w jakiś sposób natrafi i na swoją 

przeszłość. 

Koniec „wędrówki ludów” równieŜ zaznaczył się w mowie, juŜ się nie chodzi, 

lecz się osiądzie. 

Po niemiecku powstanie: 

Po polsku powstanie: 

– „Nachbar” (= blisko budujący) – „Sąsiad” (= ten, który ze mną 

osiadł). 

– „Ansiedlung”, chyba jako słowo 

lenne ze słowiańskiego 

– „Osiedlenie” (= osiadanie). 

Za „Własność” istnieje u obydwu narodów: 

„Besitz” 

„Posiadłość” 

a więc majątek, na którym się siedzi. 

Obydwa narody słowo „sitzen” / „siedzieć” chyba kontynuowały ze wspólnej 

mowy pierwotnej – SANSKRYT (tak jak i wiele innych określeń). 

6

1. KROK: 

ZA POMOCĄ SIEKIERY / MIECZA / NOśA 

ŚCINA SIĘ SILNE SZTANGI I ZESTAWIA SIĘ JE 

JAKO KROKWIE DACHU. 

DŁUGOŚĆ KROKWI OK. 6.- m 

WIERZBA, 

WIKLINA 

KARBY, 

NACIĘCIA 

DETAL 

W SKALI 

OK. 1:10 

2. KROK: 

ZA POMOCĄ SZUFLI I MOTYKI Z DREWNA WYKOPUJE SIĘ GRUNT 

I NARZUCA SIĘ WAŁY. 

KROKWIE PRZEZ TO U STÓP ZOSTANĄ UMOCNIONE PRZECIW 

DZIAŁANIU WIATRU. 

PRZEKRÓJ SKALA 

OK. 1:100 

3. KROK: 

NA RUSZTOWANIE DACHU NAKŁADA SIĘ 

SIANO, TRZCINĘ ALBO GAŁĘZIE 

STROMOŚĆ DACHU 

SPOWODUJE SZYBKI 

ODPŁYW WODY. 

7

2. Wiejskie zabudowania rolne przed i po wędrówce ludów 

Gdy germańskie i słowiańskie szczepy pod koniec wędrówki ludów osiedlały się, 

to budowanie w jedynie wtenczas istniejącej przestrzeni sielskiej, chyba przez 

dłuŜy czas było silnie uzaleŜnione od umiejętności gospodarzy i od ich wyposaŜenia. 

WyposaŜenie rodzin chłopskich w narzędzia ze stali wtenczas z reguły składało się 

z kilku noŜy, sierpów i siekiery / topora. 

Z tym ostatnim narzędziem w ręku chłop chyba nie patrzył z chęcią na duŜe proste 

drzewa w lesie, lecz raczej wybierał niŜsze drzewa na sztangi do budowy mniejszych 

budynków gospodarczych, jak pokazuje następujący szkic: 

8

PRZYKŁAD ŚREDNIEGO CHŁPSKIEGO BUDYNKU; 

PRZED I PO WĘDRÓWCE LUDÓW 

KONSTRUKCJA ZASADNICZA: 

- WPUSZCZENIE SLUPÓW DO ZIEMI USZTYWNIA 

BUDYNEK WE WSZYSTKICH KIERUNKACH. 

NARZĘDZIA: 

TOPÓR / SIEKIERA; NÓś; DŁUTO; SZPADEL. 

SZCZYT W DUśEJ 

MIERZE OTWARTY 

DLA PRZYJMOWANIA 

ZBIORÓW 

GŁÓWNY 

KIERUNEK 

WIATRU 

PRZYKŁADANY 

MÓR Z DARNI 

OCIEPLA 

I STABILIZUJE 

PRZEKRÓJ A – B; 

SKALA OK. 1:100 

A – B 

PRZEKRÓJ PODŁUśNY 

C – D; SKALA OK. 1:100 

KRYCIE SŁOMĄ / 

TRZCINĄ / GAŁĘZIAMI 

KALENICA 

GWÓŹDŹ 

DREWNIANY 

GWÓŹDŹ 

DREWNIANY 

KROKIEW 

WCIĘCIA 

WIKLINA 

ALBO KORA 

LIPY 

BELKA 

A 

B 

SPLECIONE 

DRĄGI 

ZAUWAś 

RYSOWANE 

WPUSZCZENIA 

WE WRĘBY 

C 

RZUT PRZYZIEMIA 


DETALE 


W ZIEMI 

STREFA OK. 1 cm 

GRUBOŚCIZWĘGLONA 

NAD OGNIEM, Z OK. 

POTRÓJNĄ TRWAŁOŚCIĄ 

9

PoniewaŜ słupy wkopywane w ziemię przedtem na tym odcinku hartowano 

w ogniu (ten sposób stosowany jest do dziś), Ŝeby zmniejszyć próchnienie drewna 

i zŜeranie przez robaki, to archeolodzy jeszcze dziś i z tego powodu znajdą 

w ziemi ślady takich domów. 

Trzeba zaznaczyć, Ŝe ten wielowiekowy sposób budowy u wodzów plemion swego 

czasu juŜ doprowadził do reprezentatywnych, długich halowych domów, krytych 

słomą albo trzciną. 

Gospodarstwa wiejskie składały się z reguły ze skupiska małych chatek; mieszkania, 

pomieszczenia dla zwierząt i spichrza. Ściany tych chatek zrobiono równieŜ ze 

splecionych giętkich gałęzi, dwustronnie obrzuconych gliną. 

10

Ogrodzenie gospodarstw składało się z płotów, jak pokazano na poniŜszym rysunku. 

Trzeba zaznaczyć, Ŝe we wszystkich epokach sytuacja prawna przed płotem 

zawsze była inna niŜ za płotem. 

SPLECIONY PŁOT 


PRZEKRÓJ A - B 

NARZĘDZIE: 

SIEKIERA / NÓś 

STREFA 

HARTO- 

WANA NAD 

OGNIEM 

WIĄZANIE 

Z GAŁĘZI 

ALBO 

WIKLINY 

WCIĄś AKTUALNY 

PŁOT SKANDYNAWSKI 


KAśDY DRĄG LEśY 

NA 3 WIĄZANIACH 

STREFA 

HARTO- 

WANA NAD 

OGNIEM 

11

3. Założenia co do zasięgu budowy zrębowej na Górnych 

Łużycach w średniowieczu 

Następnie rozpatrujemy czas wielkiego rozkwitu, który miał swój początek w 12 

w. przy rozbudowie załoŜonych miast i równieŜ w ich otoczeniu sielskim, gdzie się 

spotkali miejscowi Słowianie z niemieckimi dochodzącymi osadnikami. 

Niemcy (= „Deutschen“ = zrozumiało = „deutlich“ między sobą mówiący obywatele 

germańskiego pochodzenia we wschodniej części rzeszy Karola Wielkiego) 

załoŜyli w roku 843 pod rządami Ludwiga – wnuka Karola Wielkiego państwo; 

w umowach w Werdunie powstaje równocześnie pod rządami drugiego jego wnuka, 

Karola Łysego – Francja i pod wnukiem Lotharem między nimi Lotharingia, 

sięgająca pierwotnie od Morza Północnego do Adriatyku. 

Po trwających kilkadziesiąt lat cięŜkich walkach przeciw najazdom wtenczas 

jeszcze koczowniczych i pogańskich wojowników-jeźdźców madziarskich („Gdzie 

postąpią kopyta naszych koni, tam przez 7 lat trawa nie rośnie”), udaje się niemieckiemu 

królowi Ottonowi I w roku 955 decydujące zwycięstwo na Lechowym 

Polu pod Augsburgiem nad Madziarami. W roku 962 koronowano go na Cesarza 

odnowionej Chrześcijańskiej Świętej Rzeszy Rzymskiej, która przetrwała aŜ do 

roku 1806. (porównaj Cezar = Cesarz = Car). 

Sąsiadujący słowiańscy Polanie (mieszkańcy pól) ze swoim księciem Mieszkiem I 

w roku 966 przyjęli chrześcijaństwo i utworzyli uznane pierwsze polskie państwo. 

Czesi juŜ w IX wieku przyjęli chrześcijaństwo i utworzyli pod rodem Przemyślidów 

państwo, jednak równieŜ bardzo cierpieli przez najazdy Madziarów. Wszystkie trzy 

narody nowo utworzoną rzeszę rzymską w gruncie rzeczy uwaŜają za chrześcijański 

związek obronny, do którego naleŜą. Chrześcijaństwo było ówczesną wiodącą 

ideologią a chrześcijanin miał rozprawić się z pogańskimi sąsiadami. Polska 

do XIII wieku miała pogańskich Prusów za sąsiadów (aŜ do ich podboju przez 

chrześcijańskich rycerzy papieŜa = „krzyŜaków”). Na wschodzie do Polski przylegający 

Litwini dopiero w XIV wieku przyjęli chrześcijaństwo. 

Niemieccy osadnicy w otoczeniu miast w XII w. znaleźli się w sytuacji nędznych 

nowoosiedleńców w lasach. Z tego czasu znane jest jeszcze powiedzenie „Ojcu 

śmierć, synowi nędza, wnukowi (dopiero) chleb”. 

(W roku 1241 wspólnie – Polacy i Niemcy pod Legnicą odparli najazd mongolski). 

Jednak moŜna załoŜyć, Ŝe drewna nie brakowało. 

RównieŜ moŜna przyjąć, Ŝe cieśla w tym czasie juŜ zaczął wychodzić z miast, 

aŜeby swoje usługi (dla chłopów jeszcze bardzo drogie) zaproponować na wsi. Dla 

oceny sytuacji trzeba widzieć, Ŝe opisana relacja miała miejsce ok. pół tysiąca lat 

przed powstaniem pierwszych tartaków, tzn. Ŝe obróbka pni musiała być przeprowadzona 

ręcznie (cieśla = cios) i przez to była Ŝmudna i droga. 

Przy takim stanie rzeczy rolnicy w większości chyba ponownie z siekierą w ręku 

zrezygnowali z wykorzystywania wysokich prostych drzew w lesie i te raczej 

12

sprzedawali do miast albo w ręce flisaków (którzy je dalej rozprowadzali), bo 

istniała dogodna moŜliwość zyskania drewna drugiej i trzeciej jakości i wzniesienia 

uproszczonych budowli zrębowych, albo samemu, albo przez pomocników 

przy uŜyciu tego materiału. 

Uproszczenie polegało na następujących krokach: 

− Wykorzystywano okrąglaki nie idealnie proste, z których tylko zdejmowano 

korę. 

− Na złączu rogowym na obłap z resztą, wzajemny wrąb dokonano tylko do tej 

miary, Ŝe ok. 1/3 grubości pozostała specjalnie jako szpara między okrąglakami. 

− W tej szparze mogła poruszać się nierówność liniowa uŜytych okrąglaków 

w kierunku pionowym i poziomym. 

− Szparę wypychano np. gałązkami albo słomą; (materiał cięto na pręty długości 

ok. 2/3 przekroju okrąglaków i mieszano z zaprawą glinianą, wbudowano 

prostokątnie do długości ściany, jako wykończenie nanoszono z obydwu stron 

zaprawę glinianą, którą często tynkowano wapnem na biało). Patrz szkic poniŜej 

i na stronie następnej: 

PNIE ROZŁUPANE 

I WGŁĘBIONE / 

(= WKLĘŚLE); 

EWENTUALNIE 

Z NANIESIONĄ 

SMOŁĄ NA 

WIERZCHU 

WEWNĄTRZ 

JASTRYCH Z GLINY 

NARZĘDZIA: 

SIEKIERA / NÓś / DŁUTO 

13 

PERSPEKTYWICZNY OBRAZ 

1: 1: 1; 

SKALA OK. 1:50; 

BUDYNEK W UPROSZCZONEJ 

BUDOWIE ZRĘBOWEJ

WIDOK NA CZĘŚĆ SZCZYTU 


BUDYNEK W UPROSZCZONEJ 

BUDOWIE ZRĘBOWEJ; 

W PÓŹNIEJSZYM ŚREDNIOWIECZU 

DREWNIANE 

GWOŹDZIE 

SZPARY DLA 

DYMU 

GAŁĄZKI KROJONE 

NA DŁUGOŚĆ 

I WYRÓWNANE DO 

WBUDOWY 

GAŁĄZKI 

PRZEMIESZANE 

Z GLINĄ 

KORA ZDJĘTA 

Z OKRĄGLAKÓW 

GLINA NANOSZONA 

NA WBUDOWANE 

GAŁĄZKI 

3-4 WARSTWY 

KORY 

BRZOZOWEJ 

W północnych Czechach taka uproszczona zabudowa zrębowa przetrwała od XVI 

wieku do dziś, ale to znaczy, z czasów po średniowieczu; na Śląsku zaś rozpatrujemy 

wcześniejsze lata średniowiecza i nie moŜemy liczyć na to, Ŝe opisany 

sposób tymczasowej budowy ludowej gdzieś przetrwał. 

Cieśle na wsi składali równieŜ inne oferty do polepszenia budowli: 

− Ciągłym takim punktem słabości budowli było szybkie zgnicie pali / słupów 

wkopanych do ziemi. Gospodarze często musieli te odcinki wymieniać i według 

kronik z braku doświadczenia zuŜywali więcej drewna niŜ to było potrzebne. 

Propozycją cieśli było zastosowanie tzw. rygla dolnego, w polskiej silnej mowie 

fachowej nazywany „podwaliną”. Podwalina leŜała na kamieniach aŜeby nie zgniła 

(początek późniejszego cokołu), często była z drewna twardego, słupy wchodziły 

do niej czopami. Tak samo wprowadzono górne końce słupów czopami do rygla 

górnego (trafnie nazwanego „oczepem”). Rygle na rogach połączono na wzajemny 

wrąb w tzw. „obłap” w wyrazistej mowie ciesielskiej. Pozostałe usztywnienie we 

wszystkich kierunkach dawały tzw. skośne „zastrzały”. 

14

WYPEŁNIENIE ŚCIANY 

WIKLINĄ + SŁOMOGLINĄ; 

ALBO KAMIENIAMI 

NATURALNYMI; ALBO 

CEGŁAMI 

RYGIEL 

PODOKIENNY 

GOTOWA WSÓWKA 

SŁOMOWO- 

GLINOWA (SŁOMA 

PRĘśNIE NAWIJANA 

I NAPOJONA 

MLEKIEM GLINY 

CZOP SŁUPA 

NAROśNEGO JEST 

TROCHĘ 

PRZESUNIĘTY DO 

TYŁU I PRZECHODZI 

Aś DO COKOŁU 

GOTOWE 

NANOSZENIE 

SŁOMOGLINY + 

TYNKU 

WAPIENNEGO 

„PODWALINA” (MOśLIWIE 

Z DREWNA TWARDEGO) 

ZŁĄCZE NA ROGU 

Z PODWÓJNIE SKOŚNYM 

OBŁAPEM; ZŁĄCZE 

Z GÓRNYM OCZEPEM 

WYGLĄDA TAK SAMO 

COKÓŁ + FUNDAMENT 

Z KAMIENI NATURALNYCH 

RÓG W KONSTRUKCJI 

RYGLOWEJ 


(TAK OSZCZĘDNIE I EKOLOGICZNIE 

BUDOWANO OD ŚREDNIOWIECZA 

DO XIX-XX WIEKU; OD WSCHODU 

DO ATLANTYKU NA ZACHODZIE) 

Być moŜe, Ŝe opisane statyczno-konstrukcyjne ulepszenie cieśle pierwotnie wprowadzili 

przy ratowniczych remontach istniejących budynków, kładąc jednak tym 

na wsi grunt do przejścia do wyŜszego stopnia tzn. do wykonania większych 

i lepszych budynków przy mniejszym zuŜyciu materiałów. 

15

4. Wzmagająca się potrzeba oszczędzania drewna pod koniec 

średniowiecza 

Pod koniec średniowiecza na Górnych ŁuŜycach grupy ludowe słowiańskie i niemieckie 

juŜ się pomieszały i posługiwały w większości mową niemiecką. 

O słowiańskich korzeniach mówiły nazwy osiedli i duŜo nazwisk rodzinnych. 

Po słowiańskich przodkach niemieckim GórnołuŜyczanom nadal jest zrozumiałe: 

− UŜywać starą „NuŜe“ (nóŜ). 

− Nie wstąpić wejść do „LuŜy“ (do kałuŜy). 

− Usiąść na „Szemel“ (na stołeczek). 

Pojęcia jak „Grenze“ (= granica) przyjęto w całych Niemczech i zaniechano własnego 

słowa „Mark” („Markgraf” = margrabia = hrabia przygraniczny). 

RównieŜ w mowie (w gwarze) niemieckich GórnołuŜyczan znajdują się słowa, które 

poza regionem są nieznane i dopiero mają odpowiednik w mowach skandynawskich, 

to jako dziedzictwo starogermańskie. 

Z historii trzeba przytoczyć, Ŝe od połowy XIV w. muzułmańscy Turkowie przeprawili 

się na Bałkany. Serbowie w bitwie na Kosowym Polu w roku 1389 utracili 

swoją wolność. W 1526 r. w bitwie pod Mohacz poległ w obronie swego kraju 

i Świętej Rzeszy Rzymskiej młody król czeski. W roku 1683 Turkowie ogromną 

armią stali przed miastem stołecznym Wiedeń i niby wszystko było stracone. W tej 

beznadziejnej sytuacji jednak zjawił się na odsiecz w ostatniej chwili polski król 

Jan Sobieski z silna armią jako ratownik Chrześcijańskiej Rzeszy, chociaŜ Polacy 

od około roku 1300 juŜ nie naleŜeli do niej. 

Na Górnych ŁuŜycach w tych wiekach grozy tureckiej do ciągłego upamiętniania 

i modlitwy, bito tzw. „Turkodzwon”. 

Do braku drewna doszło, poniewaŜ pod koniec średniowiecza ówczesna gospodarka 

opierała się na drewnie jako jedynym środku energetycznym, jak równieŜ 

ten materiał musiał słuŜyć w wielu innych dziedzinach gospodarczych, co przedstawiają 

następujące szkice: 

16

DREWNO JAKO JEDYNE ŹRÓDŁO ENERGII W ŚREDNIOWIECZU 

OGRZEWANIE 

I GOTOWANIE 

PIECZENIE CHLEBA 

WYPALANIE WĘGLA DWNEGO JAKO 

PODSTAWOWY SUROWIEC CHEMICZNY 

I DO WYTAPIANIA I PRZERÓWBKI śELAZA 

WYPIEKANIE 

CEGIEŁ 

W OGROMNYCH 

ILOŚCIACH 

WYPALANIE 

WAPNA 

W OGROMNYCH 

ILOŚCIACH 

WYPALANIE 

CERAMIKI 

DO UśYTKU 

DOMOWEGO 

DREWNO JAKO UNIWERSALNY MATERIAŁ BUDOWLANY W ŚREDNIOWIECZU 

BUDOWANIE DOMÓW 

MIESZKALNYCH, STODÓŁ I STAJEN 

STEMPLOWANIE SZYBÓW 

W GÓRNICTWIE 

ŚRODKI TRANSPORTU 

BECZKI 

NARZĘDZIA 

MEBLE 

BUDOWA OKRĘTÓW BUDOWA MŁYNÓW ELEMENTY MASZYN 

17

5. Konstruktywna odpowiedź budowlanych w sielskiej 

zabudowie ludowej na Górnych Łużycach (i niegdyś 

również w innych regionach) na podrożenie wzrost cen 

drewna w postaci „domu przysłupowego“ 

Praca i dzieło tych zuch rzemieślników patrz Karol Bernert „Domy przysłupowe“. 

18

Karol Bernert 

„Domy przysłupowe“ 

Przedmowa 

Autor Karol Bernert, urodził się w roku 1927 wtenczas w polskiej Galicji, gdzie 

jego ojciec jako specjalista prowadził browar na majątku ziemskim polskiej 

szlachty. Krótko przed wybuchem II wojny światowej Bernertowie wrócili do 

rodzinnej północnej krainy Czechosłowacji, przylegającej do saksońskich Górnych 

ŁuŜyc. 

Jako inŜynier budowlany Karol Bernert z zamiłowania juŜ wcześniej prowadził 

badania nad właściwością domów przysłupowych i zakresem ich występowania, 

tak Ŝe w roku 1988 mógł w czynie społecznym wydać obszerną ksiąŜkę (ok. 200 

stron A4), która się szeroko rozpowszechniła i do dziś jest miarodajną. 

Z tej ksiąŜki Towarzystwo Miłośników Ziemi Bogatyńskiej za jego zgodą przedstawia 

polskim właścicielom w Bogatyni i okolicy oraz zainteresowanej ludności 

poszczególne artykuły. 

(Redakcyjne dodatki pisane kursywą). 

1. Założenia co do powstania domów przysłupowych 

MoŜna przyjmować, Ŝe juŜ tysiąc lat temu, w rejonach na wschód od rzeki Saale 

i Łaby, słabo zasiedlonych przez Słowian, z powodu obfitości materiału budowlanego 

– drewna, panowała budowa zrębowa. MoŜna teŜ przyjąć, Ŝe osiedleńcy 

niemieccy, którzy w ciągu stuleci doszli z krainy o innej technice budowlanej, 

tzw. ryglowej, najpierw przyjmowali ten prosty i dogodny sposób budowania. 

RównieŜ jest logiczne, Ŝe wraz z zagęszczeniem zasiedlania, drewno stało się 

środkiem rzadkim, to nie tylko z powodu wyrębu lasów przez nowych osiedleńców, 

lecz drewno wówczas było teŜ jedynym środkiem energetycznym do 

ogrzewania mieszkań, do gotowania pokarmu, w kuźni, do wypalania cegieł, do 

wypalania wapna, do topienia szkła i do wytwarzania smoły, do stemplowania 

szybów w górnictwie, do uzyskania węgla drzewnego, jako ówczesny gruntowny 

surowiec chemiczny; ponadto las intensywnie uŜytkowano do wypasania kóz 

i tuczenia świń. Dowodem nastania braku drewna są zarządzenia ksiąŜąt z 16 

wieku, które ograniczały ilość zuŜycia drewna przy budowie domu na około 1/3 

potrzebnych materiałów. W tym sensie, z dawnej 100% budowy zrębowej, jako 

zrębowa pozostała tylko izba. Jednak trzeba teŜ widzieć, Ŝe zadania stawiane przez 

władców, były do pokonania przez budowniczych. Na parterze zjawiły się, przylegające 

do izby zrębowej, odpowiednio ściany murowane, na pierwszym piętrze 

drewna tylko uŜyto w odstępach niezbędnych do przenoszenia poszczególnych 

cięŜarów z dachu; wszystko przez „ciesielskie wiązania” usztywnione i związane 

we wszystkie kierunki. Wolne przestrzenie na górnym piętrze między konstrukcją 

19

yglowo-słupową zostały wypełnione patykami (wstawione do środka ścian) i ciętą 

słomą zmieszaną z gliną. 

Dach nadal pozostał słomiany. Pierwsza urzędowa wzmianka o takim nowym 

domu datuje się na rok 1580 we Frydlancie, na rok 1599 w Turyngii. 

Występowanie przysłupów stawianych przed izbą zrębową ma uzasadnienie 

w tym, Ŝe wszystko, co jest oparte o drewno nowo wybudowanej izby zrębowej, 

przy wysychaniu tej ściany z belek, obniŜyłoby się o ok. 7-12 cm, przy zgniciu 

dolnej belki „podwalinowej” w późniejszym okresie to obniŜenie postępowało by 

dalej, tak Ŝe dach oparty na takim obniŜającym się odcinku dostałby garb. To 

wszystko jednak nie następuje przy domu przysłupowym, poniewaŜ dach opiera 

się przy izbie zrębowej na przysłupach, które przy wyschnięciu utrzymują prawie 

swoją długość i jeŜeli kiedyś ich stopa zgnije, to na czas naprawy łatwo moŜna je 

zastąpić podporą i spodnimi klinami do podnoszenia konstrukcji w celu odnowienia 

spróchniałej stopy. 

Przez zróŜnicowanie elewacji w elementy na przedzie i takie, co występują 

bardziej w tyle, dom górnołuŜycki zyskuje równieŜ piękny i swoisty wygląd 

architektoniczny. 

2. Historyczne rozpowszechnianie domów przysłupowych 

Rozpowszechnianie kiedyś sięgało jako zagęszczona zabudowa w Niemczech, jak 

juŜ na poprzedniej stronie wspomniano, aŜ do rzeki Saale w Turyngii, takŜe pod 

Lipsk i pod Berlin. Budowa przysłupowa w rzadkim występowaniu była obecna 

równieŜ w Danii i na Litwie, w Siedmiogrodzie, na Bukowinie, w Galicji, na 

Węgrzech, w Czechach i Słowacji oraz na Bałkanach. Domy przysłupowe blisko 

Łodzi zostały wzniesione krótko po roku 1800 przez tu osiedlonych tkaczy 

z Górnych ŁuŜyc. Po polskiej stronie Pani prof. Rdzawska naliczyła aktualnie aŜ 

do Sudetów ok. 700 domów przysłupowych, przy tym jedyna zagęszczona zabudowa 

z ok. 100 domami w pierwotnym stanie znajduje się w Bogatyni i jej okolicach. 

Po niemieckiej i czeskiej stronie, taki stan zagęszczenia, który krajobrazowi 

nałoŜy swój znak, moŜna określić patrząc z bogatyńskiej strony, z południa linią 

Ceska Lipa – Jablonec – Frydlant (to miasto juŜ na wschodzie), na zachodzie 

miasto Bischofswerda i na północy linia Bautzen (Budziszyn) – Görlitz – 

Zgorzelec – Zawidów (po polskiej stronie). 

Ogólnie moŜna powiedzieć, Ŝe bieg wieków silnie zredukował występowanie tego 

domu. Lecz sytuacja nie jest beznadziejna. Ludzie coraz bardziej uznają, Ŝe 

drewno i glina są materiałami budowlanymi najdogodniejszymi dla człowieka, 

stwarzające najlepszy klimat mieszkaniowy. 

W Skandynawii, całe zamoŜne narody, z własnej woli, Ŝyją w domach drewnianych. 

Przy pojedynczo wybudowanych nowych domach przysłupowych okazało się (patrz 

rysunek poprzedniego artykułu), Ŝe cieślaaktualnie Ŝąda za swoja pracę w odniesieniu 

na metr kwadratowy powierzchni mieszkalnej przy prostym wykonaniu domu 

ok. 50% kosztów budowy. Trzeba teŜ wiedzieć, Ŝe górnołuŜycki dom w stanie po 

20

cieśli, świetnie się nadaje do samodzielnego wykonania przez gospodarza. 

Pod „Zadeskowaniem ŁuŜyckim” górnego piętra i pod dachem moŜna znakomicie 

kryć grubą warstwą zatrzymującą ciepło; przy ścianach drewnianych izby zrębowej 

liczyło się tradycyjnie, Ŝe przynoszą czterokrotnie większe zatrzymanie ciepła 

jak tradycyjny mur ceglany tej samej grubości, tzn. jeŜeli belki izby są grubości 20 

cm, to odpowiadają murowi 80 cm grubości. 

Przy eksploatacji starannie wykonany dom zalicza się do tzw. domów niskoenergetycznych. 

3. Historyczne zmiany w konstrukcji domów przysłupowych 

3.1. Pierwotna konstrukcja wielopiętrowa – szkieletowa 

Odznaczyła się prostym i wytrzymałym wiązaniem. Na zachodzie ten sposób 

budowania zanikał juŜ ok. 17. wieku; do dziś utrzymał się przede wszystkim 

w okręgu bogatyńskim. 

3.2. Konstrukcja ryglowa z nie przechodzącymi przysłupami 

U góry pokazane są dwa stopnie przejścia do tego nowszego sposobu budowania. 

21

4. Udział rzemiosła w budowie 

PO STARANNYM WYBORZE DRZEWA W LESIE ŚCINANO JE W OKREŚLONYCH PORACH ROKU 

I EWENTUALNIE UWZGLEDNIAJĄC FAZY KSIĘśYCA 

... I TRANSPORTOWANO NA PLAC MOśLIWEJ PIERWSZEJ OBRÓBKI LUB DO ODWOZU 

ZE ŚWIEśEGO DREWNA Z NAJMNIEJSZYM 

WYSIŁKIEM MOśNA ZYSKAĆ PÓŁPNIE 

KORĘ ZAWSZE TRZEBA ZDJĄĆ, ALE NA ŚWIEśYM 

PNIU EWENTUALNIE TYLKO CZĘŚCIOWO śEBY 

POWOLI WYSECHŁ BEZ PĘKANIA 

22

PODŁUśNE CIĘCIE PNI WYMAGA OGROMNEGO WYSIŁKU. RYSUNEK UWIDACZNIA, DLACZEGO 

CIEŚLE NOSZĄ DUśE KAPELUSZE I ICH SPODNIE MAJĄ ROZSZERZONE NOGAWKI. 

NA WYROBIONEJ PŁASZCZYŹNIE PNIA ZA POMOCĄ OSMALONEGO SZNURKA NANOSI SIĘ LINIE 

DALSZEJ OBRÓBKI 

23

CIEŚLA W ODSTĘPIE OK. METROWYM DO ZAZNACZONYCH SZNURKIEM LINII NACINA KARBY 

POTEM OD KARBY DO KARBY Z GRUBSZA USUWA DREWNO 

24

DALSZE PRZYGOTOWUJĄCE KROKI OBRÓBKI 

TAK CZERNIONO SZNUR W WĘGLU DRZEWNYM 

26

NA KAśDEJ NOWEJ BUDOWIE 

JAKO PIERWSZĄ BUDOWANO Z DOSTARCZONYCH MATERIAŁÓW BUDOWLANYCH PLATFORMĘ ROBOCZĄ DO 

WYMIERZENIA I PRZYGOTOWANIA DREWNIANEJ KONSTRUKCJI ODWIĄZANEJ 

27

PRZED WPROWADZENIEM POZIOMICY I NIWELATORÓW (W XIX W. 

PRZY POMOCY TEGO PROSTEGO GEOMETRYCZNEGO 

PRZYRZĄDU MOśNA JUś BYŁO DOKŁADNIE PRACOWAĆ 

POZA ZADANIAMI KOWALA PRZY BUDOWIE CIĄGLE POTRZEBOWANO GO DO OSTRZENIA NARZĘDZI 

28

Ostateczny udział rzemiosł w budowie 

Murarzy 

Cieśli 

Dekarzy 

Stolarzy 

Kowalik 

(=gliniarz) 

Zdunów 

Kowali 

29

5. Specjalne sposoby wykonania domów przysłupowych 

5.1. Poza róŜnorodnością w występowaniu pod względem wielkości i zdobienia 

domów, istnieje równieŜ szereg przypadków szczególnych: 

– Domy przysłupowe budowało się na stromych zboczach. Zdarzało się przy 

tym, Ŝe w górnej części zbocza dom posiadał jedno piętro, a w dolnej dwa 

piętra. 

– Zdarzył się przypadek, co jeszcze dziś jest widoczne przy muzeum „Dom 

Jeźdźca” („Reiterhaus”) w Neusalza-Spremberg, Ŝe przysłupy stoją w górnej 

kondygnacji; w innych domach stoją nad sobą. 

„Dom Jeźdźca” (= niem. Reiterhaus) 

według obrazu Karola Voigta 

– Wyjątki równieŜ istnieją, są to domy posiadające nie prostokątny, lecz 

skośny rzut poziomy, co było spowodowane skromnością działki budowlanej, 

na której usytuowano te domki. (W Bogatyni takie przypadki zniknęły; 

po niemieckiej stronie w niektórych miejscowościach jeszcze istnieją, 

nazywane przez ludność „chwiejnymi domkami”). 

– Przy domach przysłupowych równieŜ spotyka się rzuty poziome w kształcie 

litery „T”, albo takie, które tworzą kąt. Przez dobudowanie mogą 

równieŜ powstać rzuty poziome w formie litery „L”, albo w kształcie 

krzyŜa „”. 

– PodłoŜem do dalszego zróŜnicowania są domy z górnym półpiętrem. 

– Wzbogacenie form widoczne w rzucie bocznym nastąpiło przez zastosowanie 

dachu ciągnącego się do tyłu (Końska Głowa), lub teŜ przez 

budowanie dwóch kondygnacji od strony ulicy i dach wydłuŜony do tyłu 

tylko do jednego piętra (Frak dach). 

30

Próba rysunkowego wyjaśnienia pojęć 

„Końska głowa” i „Frak dach” 

– Dalsze warianty domów przysłupowych były efektem budowy domów 

z gankiem z przodu (równieŜ nazwa „podcień”), albo tzw. „izbą krzy- 

Ŝową”. Przy tym występują mniejsze lub większe wyskoki przed ścianą 

szczytową, lub teŜ przed okapami domu, moŜna teŜ zobaczyć mniej lub 

bardziej ozdobione konstrukcje podpierające. (Na przykład budynki przy 

rynku w Sulikowie). 

5.2. Od czasu, kiedy tkactwo ręczne było w pełni ukształtowane, powstał dalszy 

wariant budownictwa przysłupowego. PoniewaŜ wtenczas, ze względu na 

rozwój tkactwa istniały domostwa, do których nie naleŜał Ŝaden rolniczo 

uprawiany areał (więc i Ŝadna stajnia), powstały domy, które z obydwu stron 

korytarza posiadają izby zrębowe. (Tzw. „domy dwuizbowe”, na które się 

równieŜ trafia w Bogatyni): 

– Jako rzadkość trzeba wymienić na Górnych ŁuŜycach sposób budowania 

z izbą zrębową na górnym piętrze (np. w Waltersdorf, niedaleko od granicy 

czeskiej), ten rodzaj budowy częściej występuje w północnych Czechach. 

Te budowle wskazują na wysoko rozwiniętą technikę ciesielską. 

– PrzewaŜnie tkacze posiadali tylko mały areał do uprawy rolnej, tak Ŝe 

w małym przysłupowym domku strych wystarczył do przechowywania 

siana dla kozy. (Powinno się tu nadmienić, Ŝe w 19. i na początku 20. 

wieku, kiedy gruźlica była prawie nieuleczalna, codzienne świeŜe mleko 

tego poŜytecznego zwierzęcia, biedotę wiejską bardzo skutecznie chroniło 

od obszernej katastrofy). 

– W przysłupowym domu małorolnego rolnika moŜna odróŜnić przednią 

strefę mieszkalną z izbą zrębową, środkowy korytarz z wejściem do tej 

izby i nieraz do komórki dla starców („doŜywocie”, „wymiar”) i rów 

31

nieŜ z drzwiami do stajni, do której nieraz jako czwarta strefa jeszcze była 

dobudowana stodoła. 

– Mniejsze i większe domy przysłupowe rolnicze zasadniczo zawsze posiadały 

górne piętro i duŜy strych do przechowywania siana dla dobudowanej 

stajni. (Przy tym trzeba wskazać na to, Ŝe w celu hamowania 

rozwiniętego poŜaru, podłoga strychu rozmyślnie często składała się tylko 

z gęsto ułoŜonych drewnianych drągów, pokrytych około 5 cm warstwą 

gliny. Tak samo zbudowano przylegające ściany i nawet drzwi do strychu). 

5.3. Największymi domami przysłupowymi były jednak nie rolnicze, lecz domy 

kupców towarów tkackich (tzw. faktorowie), którzy z reguły stawali się zamoŜni, 

co ukazywali przy budowie swoich domów. (Taki okazały dom świetnie 

odremontowany stoi np. w Eibau; w Bogatyni takie duŜe domy stoją przy 

ulicy 1 Maja). 

Ogólnie moŜna powiedzieć, Ŝe prawie kaŜdy dom przysłupowy zbudowany przed 

dwoma, trzema wiekami, słuŜąc wielu pokoleniom róŜnego zawodu, według potrzeb 

kaŜdego pokolenia został mniej lub więcej przebudowany; jednak te konstrukcje 

dobrze to wytrzymały. 

Tak np. murowana stajnia pierwotnego domu rolniczego ze swoimi sklepieniami 

została przeobraŜona w skład albo w sklep i w naszym czasie moŜe tam być 

stołówka i świetlica pensjonatu, albo wyszynk piwa w gospodzie; (tak i z tej 

ostatniej racji niech Ŝyją nam nasze miłe budowle przysłupowe!). 

1 Cokół kamienny 6 Oczep między piętrami 10 Rygiel podokienny 

2 Ściana zrębowa 7 Podwalina górna 11 Rygiel nadokienny 

3 Przysłup 8 Słupek naroŜny 12 Oczep górny 

4 Knaga 9 KrzyŜ ukośny 13 Zastrzał 

5 Rozpora 

32

DuŜe 2-izbowe domy przysłupowe w Bogatyni przy ul. 1. Maja 

33

6. Ozdoba i upiększenie domów przysłupowych 

Detale przy konstrukcji domów przysłupowych wykazują zawsze funkcje konstruktywne 

jak i ozdobne. Przejścia są płynne: 

6.1. Gwoździe drewniane: 

– Gwoźdź drewniany jest stosowany przy złączach drewnianych w formie 

nakładek i czopów. Przy nakładkach gwóźdź ma zadanie dociskania i trzymania, 

przy czopach raczej występuje jako zabezpieczenie. 

– Gwóźdź zawsze był zrobiony z drewna twardego. W wypadku gwoździa 

wystruganego z kwadratowym przekrojem około 2 razy 2cm, to wywiercona 

dziura musiała być w przekroju trochę mniejsza. W regularnym 

wypadku gwóźdź był trochę stoŜkowaty i z krótkim szpicem. 

Długość gwoździ wynosiła trochę więcej jak grubość belek, tak Ŝe na stronie 

wbicia wystawał na 2-3cm. Regularnie zastosowano przy kaŜdym złączu jednego 

gwoździa, czasami dwa w odstępie około 5cm. Przy niektórych domach spotyka 

się równieŜ toczone gwoździe, które często posiadają głowę 

w postaci gałki. 

6.2. Miecze i knagi 

Miecze i knagi spotyka się w wielu wariacjach z róŜnym zdobieniem. 

34

6.3. Rozpory nad oknami parteru równieŜ wykazują mniej lub więcej wystrugane 

roŜnego rodzaju zdobienia. 

6.4. Przysłupy równieŜ ozdobiono zaczynając od prostego strugania krawędzi aŜ 

do znakomitych ozdobnych form barokowych. 

6.5. Formy zdobienia w „GórnołuŜyckim zadeskowaniu”: 

35

6.6. Pokrycia łupkiem 

Łupek moŜe występować w roŜnych dobranych barwach i tworzy roŜne symbole, 

jak np. „Słońce”. 

6.7. Drzwi i okna 

Ścianki przy drzwiach często występują jako ozdobne granitowe słupy. Drewniane 

drzwi wejściowe równieŜ są ozdobnie profilowane i wewnątrz posiadają drewnianą 

belkę jako zasuwę. Obicia są kunsztowne. 

Okna przydrzwiowe do korytarza zazwyczaj posiadają jako zakratowanie wartościową 

pracę kowalską i równieŜ często mają ścianki granitowe. 

Okna na górnym piętrze wykazują sześciokrotny podział i ozdobną, zewnętrzną 

przyłgę. Jedną z sześciu szyb moŜna z osobna otworzyć dla klimatyzacji wnętrza. 

6.8. Okna na dachu 

Występują jako podłuŜny „Szczupak” Albo jako „Wole Oko”, przy czym filigranowa 

stolarka okienna nieraz rozwija się w ozdobne kwiaty (np. Bogatynia ul. 

1. Maja 2). 

36

6.9. Wewnątrz domu: 

Sklepienie krzyŜowe ozdobnie wykonane, 

częściowo barwnie wykończone. 

Ozdobiony sufit z zadeskowaniem. 

Zwykłe sklepienie krzyŜowe z hakiem pomocniczym dla rzeźnika i kamienną 

ławką, którą czasem teŜ umieszczano przed domem dla spędzenia „fajrantu”. 

Wzory kamiennych ławek. 

Wzory krat okiennych. 

Z lewej do prawej strony coraz 

kunsztowniejsze. 

37

7. Konstrukcyjne detale przy domach przysłupowych, od 

fundamentu do kalenicy 

śaden z domów przysłupowych by nie powstał, gdyby wszyscy przyciągani rzemieślnicy, 

czeladnicy, uczniowie i pomocnicy, ze sobą nie współpracowali i swoje 

prace dobrze miedzy sobą uzgadniali. Trzeba zaznaczyć, Ŝe taka współpraca 

odbywała się z reguły bez dzisiaj znanej dokumentacji projektowej. Z grona dziś 

jeszcze znanych rzemieślników przy budowie domu przysłupowego brali udział: 

murarz, cieśla, dekarz, stolarz, kamieniarz, kowal, ślusarz i zdun. Do robot z gliną, 

słuŜyło dziś juŜ nie istniejące rzemiosło – gliniarz. Dla rzemieślników 19. wieku 

było sprawą honoru wykonać swoje dzieło w jak najwyŜszej jakości, tzn. Ŝe 

równieŜ starano się wykonać wszystko pięknie, na czym zyskiwał cały dom. 

7.1. Prace murarskie przy piwnicy, przy cokole, przy ścianach, przy sklepieniach 

i przy kominach 

Sklepienie piwnicy: 

– wykop tak zrobiony, Ŝe ziemia 

słuŜy jako szalunek 

albo 

– ustawiony drewniany szalunek 

– gotowe sklepienie 

1 Ziemia; 7 Ściana zrębowa; 

2 Sklepienie; 8 Przysłup; 

3 Nasyp; 9 Kantówki; 

4 Mur; 10 Podpory na podwójnych klinach; 

5 Wejście do piwnicy; 11 Profil sklepienia z bali; 

6 Podłoga z dyli na kantówkach; 12 Deski szalunku jako podłoŜe sklepienia. 

38

Rodzaje sklepień: 

1 Sklepienie kolebowe sięgające aŜ do podłogi; 

2 Sklepienie krzyŜowe sięgające aŜ do podłogi; 

3 Sklepienie kolebowe podniesione; 

4 Sklepienie krzyŜowe podniesione; 

5 Sklepienie Ŝaglowe; 

6 Sklepienie odcinkowe pomiędzy stalowymi 

dźwigarami. 

(Przy domach przysłupowych formy 5 i 6 

są rzadko spotykane). 

Róg muru z kamieni łamanych, widać 

klinki, wiązacze, podłuŜniki i kamienie 

rogowe. 

Wzorowe wykonanie cokołu z wyrobioną 

bazą dla przysłupu i dla ściany 

zrębowej i ze skośną powierzchnią 

odpływową. 

Porównanie wielkości murowanych 

kominów (po prawej nowoczesny 

z dwoma ciągami). 

39

7.2. Prace ciesielskie przy izbie zrębowej, przy szkielecie domu i przy wiązaniu 

konstrukcji dachowej 

U dołu pokazane są historyczne narzędzia ciesielskie: 

– Dwuosobowa piła poprzeczna; 

– Topór ciesielski; 

– Jednostronnie spłaszczona podłuŜna siekiera do bocznego obrabiania okrąglaków. 

1 Pień, okrąglak; 

2 Okrąglak z dolnym wyŜłobieniem; 

3 Okrąglak dwustronnie obrabiany; 

4 Czterostronnie obrabiany okrąglak. 

Wiązania na rogu izby zrębowej 

1 Róg z okrąglaków na obłap z ostatkami; 

2 Jak wyŜej, ale z wyŜłobieniem 

w okrąglakach; 

3 Jak wyŜej, ale z czterostronnie obrabianego 

okrąglaka; 

4 Róg na jaskółczy ogon; 

5 Róg na zamek francuski. 

40

1 Miecz górny na nakład miedzy przysłupem i rozporą; 

2 Miecz górny na czop; 

3 Knaga z czopem na zacios. 

Złącze na rogu górnego piętra z podwójnie 

skośnym obłapem w ryglach dolnych przy 

nie przechodzącym przysłupem naroŜnym; 

słup naroŜny z czopem wstecznym. 

Złącze górne z oczepem wygląda tak samo. 

Rysunek zasadniczych konstrukcji dachowych: (wielkości przedstawiono we 

właściwych relacjach; x - płatwia, - kleszcze). 

1 Dach krokwiowy; 

2 Dach jętkowy; 

3 Dach płatwiowy – bez wewnętrznego 

wiązania; 

4 Dach płatwiowo-kleszczowy z dwoma 

ścianami stolcowymi; 

5 Dach płatwiowy z wiązarem pełnym 

i z podwójnie leŜącymi stolcami; 

6 Dach jętkowy z jedną ścianką, 

stolcową; 

7 Dach jętkowy z dwoma ścianami 

stolcowymi. 

41

Pokazane jest wykorzystanie pnia w tartaku w formie desek okorkowych, bali 

i normalnych desek 

1 Okorek 

2 Bala postronna 

3 Bala rdzeniowa (jeŜeli cieńsza to deska rdzeniowa) 

4 Deska postronna 

Szkic pokazuje typowe zachowanie przy wyschnięciu 

wykrojonych bal i desek: 

r – prawa strona (rdzeniowa) 

l – lewa strona (bielina) 

M – rurka rdzeniowa 

Kb – zakres rdzeniowy 

Sp – zakres bieliny 

Rodzaje zadeskowań: 

1 Zadeskowanie na styk 

2 Zadeskowanie z listwą 

3 Zadeskowanie w nakładkę 

4 Zadeskowanie nieobrzynane w nakładkę 

5 Zadeskowanie w nakład prosty 

6 Zadeskowanie na wpust i grzebień 

7 Jak 6 z wykazaniem fugi 

8 Zadeskowanie z obustronnym wpustem i piórem 

9 Zadeskowanie poziome w nakład (lewa strona jest zewnętrzną) 

10 Zadeskowanie na zaluzie (lewa strona jest zewnętrzną) 

Historycznie głównym rodzajem zadeskowania są przykłady 1 i 3, częściowo 9; 

nowsze rodzaje 5 do 8; 10 często przy szopach do suszenia. 

Przy odnowieniu zgniłej stopy przysłupu 

cieśla zawsze musi przestrzegać zabezpieczenia 

budynku w kierunku pionowym 

i poziomym za pomocą skośnych podpór. 

(Przy tym przy okrąglakach przynajmniej 

przekrój 12 cm, przy kantownikach przekrój 

przynajmniej 10/10 cm). 

Podpory pionowe u góry wykazują klocki drewniane (U) i stoją na podnośnikach 

budowlanych (B). Podpory skośne przy pomocy klinów u stóp ciągle muszą być 

przyciskane do budynku. 

42

7.3. Prace dekarskie 

Materiały do tradycyjnego pokrycia dachu: 

1 Dachówka płaska – „Karpiówka”. 

2 Łupek w formie normalnej dla pokrycia 

w systemie „staroniemieckim” (przy 

okapie, przy kalenicy, przy krawędzi 

szczytowej, przy koszu i przy naroŜu 

istnieją wariacje w formie) 

3 Łupek ostrokątny 

4 Łupek ośmiokątny 

5 Gont – dranica 

6 Gont deskowaty 

Ozdobne gąsiory na kalenicy 

Rodzaje pokryć karpiówkami: Pokrycie podwójne na łuskę i na koronkę 

43

Rodzaje pokryć łupkami 

7.4. Prace stolarskie: Przy ozdobnych pracach na ścianie szczytowej chyba stolarz 

spotkał się z cieślą. 

Drewniany parapet 

1 Cześć wpuszczona do ściany izby 

zrębowej; 

2 Powierzchnia pod nastojem okna; 

3 Powierzchnia pod przylgą. 

Pracą stolarza przy domu przysłupowym była równieŜ wewnętrzna stolarka budowlana, 

przy tym charakterystyczne zasuwy przy oknach. 

Ozdobne drzwi w stylu „młodzieŜowym” 

z przełomu 19/20 wieku w domu przy ulicy 

Waryńskiego 

44

7.5. Prace gliniarskie: 

Zadaniem gliniarza (= kowalik) było wypełnienie wnętrza 

ścian ryglowych szczapami (kijami) obwiniętymi słomą, 

nasyconą mlekiem glinianym i nanoszenie słomogliny 

z obydwóch stron, kończąc nanoszeniem górnej warstwy 

z gliny albo z zaprawy wapniowej jako tynk. Powierzchnia 

tynku została bielona mlekiem wapna. 

Podobne zadanie miał gliniarz przy budowie stropów przed nakładaniem dyl, albo 

na strychu z warstwą słomogliny jako ochrona przeciwpoŜarowa i dla tłumienia 

ciepła. 

7.6. Prace kamieniarskie: Główną pracą kamieniarza zwykle był ozdobny portal 

i schody do niego. 

7.7. Prace kowalskie i ślusarskie


„Zadania malarza i restauratora przy utrzymaniu 

budowli przysłupowo-zrębowej w trójkącie państw“ 

1. Badania nad istniejącą zabudową przysłupowo-zrębową i jej 

odnowienie jako podłoże do utrzymania historycznych 

wyglądów i struktur regionalnych 

Od ok. 150 lat wstecz, kiedy sie domy przysłupowe jeszcze budowało jako nowe, 

równieŜ juŜ prowadzono badania co do utrzymania domów przysłupowych i ryglowych, 

przybliŜając się w ten sposób do istoty tej budowy i zyskując lepsza wiedzę 

w kierunku utrzymania przy dobrym komforcie zamieszkania. Przy tym kolorystyka 

wewnętrzna i zewnętrzna tych domów miała duŜe znaczenie, chociaŜ ich 

wygląd przez ograniczony wybór materiałów malarskich prawie wszędzie był taki 

sam. Z biegiem czasu kolorystyka przy pracach renowacyjnych zróŜnicowała się 

i przybierała cechy regionalne. Chałupnicy, chłopi, kupcy i rozwijające się mieszczaństwo 

stawiali coraz to większe zadania co do jakości mieszkań i otoczenia 

Ŝyciowego. Dlatego nie moŜna przy badaniach tych starych domów z góry zakładać 

jaką kolorystyką sie napotka, lecz trzeba oczekiwać niespodzianek. 

O historii zabudowy ludowej juŜ była mowa w pracach Piotra Palma i Karola 

Bernerta. Dlatego rozdział o barwach powinien być rozdziałem o róŜnorodności 

prac malarskich. W tym rozdziale więc moŜna przytoczyć utrzymanie wartości rzeczowych, 

konserwację, dekorację i równieŜ artystyczne wykonanie. Przy tych 

działaniach trzeba wczuć się w potrzeby byłych pokoleń, trzeba uwzględnić historycznie 

ciągłe rosnące doświadczenia budowlane i uczucia artystyczne tamtych 

czasów, wszystko to tworzyło artystyczny charakter zabudowy. 

Wszystkie te zabiegi z czasem wpływały na wyniosłą swoistość i wygodę, które 

mógł osiągnąć dom przysłupowy, jeŜeli w dziedzinie pielęgnacji i utrzymania nie 

został zaniedbany. Dobrze utrzymany dom przysłupowy moŜe więc jeszcze dziś 

być domem o zdrowym klimacie zamieszkania. 

W ciągu dalszym tego rozdziału zostanie naświetlona rola, jaką w ratowaniu domów 

przysłupowych moŜe odegrać właściwy wybór materiałów malarskich i pielęgnacyjnych 

jak i materiałów pomocniczych do renowacji. Jednak trzeba przy 

tym wskazać, Ŝe uŜycie tych historycznych, do dziś aktualnych materiałów jest 

sprawą fachowego zatwierdzenia i Ŝe nie powinno się ich uŜywać bez poprzedniej 

fachowej diagnozy szkód. 

2. Mały historyczny przegląd stosowania farb i technik 

malarskich wewnątrz i na zewnątrz domów przysłupowych, 

46

z uwzględnieniem wkomponowania różnonarodowości ich 

form w krajobraz 

Przy powyŜszym temacie trzeba uwzględnić ogólny historyczny rozwój i czas powstania 

obiektu przeznaczonego do renowacji, aŜeby móc dopasować umiejętności 

technologiczne rzemieślników. Trzeba równieŜ wiedzieć, Ŝe nie tylko miejscowa 

ludność rozwijała nowe technologie, lecz takŜe uciekinierzy z wojen, obce wojska, 

emigranci, wędrujący czeladnicy i osiedlający się w regionie obcy rzemieślnicy 

sprowadzali ze sobą nowe sposoby wykonawstwa. RównieŜ dygnitarze kościelni, 

mnisi i mniszki dołoŜyli swoje doświadczenia i umiejętności do zabudowy ludowej, 

poznając jej gruntowne korzyści. 

W ten sposób zabudowa ludowa podlegała ciągłemu rozwojowi, tak w dziedzinie 

pozyskiania materiałów budowlanych, w sposobach budowy, oraz w wewnętrznej 

i zewnętrznej kolorystyce, jak teŜ w komponowaniu z krajobrazem. Przywiązanie 

ludzi do gruntu wymagało solidnych i trwałych domów przydatnych do mieszkania, 

jak równieŜ do rzemieślniczej i rolniczej pracy. Z biegiem czasu rozwijało się 

poczucie estetyki prowadzące do przystosowania wnętrza do wygodnego mieszkania, 

wprowadzania elementów ozdobnych oraz róŜnorodnej kolorystyki. Zdobywało 

się dalsze doświadczenia w zakresie pozyskiwania materiałów budowlanych, 

jak np. najkorzystniejszy czas na ścięcie drzew w lesie, albo wiedza o materiałach 

uszczelniających, lub umiejętności przy wytwarzaniu materiałów wiąŜących 

(spoiw) jak wapno budowlane, kleje, materiały konserwacyjne i farby. 

O kolorystyce farb w początkowym okresie budowania domów przysłupowych 

wiemy względnie mało, poniewaŜ z tego czasu istnieje niewiele zabudowań, 

spośród istniejących domów przysłupowych, najstarsze chyba pochodzą z XVI 

wieku, a najmłodsze z początku XX wieku. Większość domów pochodzi z czasów 

po 1700 do 1890 r. W tym czasie przysłupowy sposób budowania osiągnął juŜ 

wysoki stopień rozwoju wraz z wiedzą o funkcjonalności materiałów budowlanych 

i o ich wzajemnym działaniu na siebie. 

Wspomnianej wiedzy zawdzięczamy aktualne istnienie duŜej liczby domów przysłupowych 

róŜnorodnych form w regionie Karkonoszy, w Górach Izerskich, 

w Czeskiej Szwajcarii, w Saskiej Szwajcarii i przede wszystkim na Górnych 

ŁuŜycach, na Zachodnich ŁuŜycach, jak równieŜ pozostałości budowy zrębowej na 

Dolnych ŁuŜycach aŜ do Spreewałdu pod Berlinem. 

Dopóki wiedza o historycznym współdziałaniu materiałów była przekazywana 

następnym pokoleniom, domy zabudowy ludowej pozostawały w dobrym stanie 

i nawet rozwijały się pod względem funkcjonalności. Nastający tzw. „Postęp 

Techniczny” jednak nie zawsze był przyjacielem domów przysłupowych. On się 

bardziej odnosił do masywnych domów z kamieni w budownictwie mieszkaniowym 

i do budowli przemysłowych. DąŜenie do szybszego sposobu budowania i do 

wyŜszego komfortu mieszkaniowego doprowadziło do wyparcia starych zestawów 

produkowanych z materiałów naturalnych. W tym momencie farby przemysłowe 

rozpoczęły swój zwycięski przemarsz przez stare domy przysłupowe. Stare farby 

47

i ich sposób zastosowania szybko przeszły w zapomnienie. Pierwszeństwo uzyskały 

szybkoschnące, gęściejsze i odporniejsze na ścieranie farby przemysłowe. 

PowaŜne szkody, stwierdzone wiele lat później pod nowymi farbami, wykazały, Ŝe 

ich nałoŜenie nie było poŜyteczne dla domów przysłupowych, a wręcz zgubne. Co 

prawda znaleźli się wytwórcy, którzy produkowali farby z dawnymi pozytywnymi 

właściwościami, jednak rzadko się je spotyka w czołówce uŜywanych farb. DuŜo 

domów przysłupowych nie przetrwało przez niewłaściwą pielęgnację. RównieŜ 

niekorzystne warunki w czasach kryzysów i wojen, jak teŜ wymieranie mieszkańców 

często prowadziło do upadku domów. Wielu mieszkańców odbierało stare 

domy jako za ciasne, za niskie, nieszczelne lub niekomfortowe i Ŝyczyło sobie 

nowych nowoczesnych domów innego rodzaju. W duŜej mierze takie rozumowanie 

właścicieli było błędne, gdyŜ nienaleŜycie oceniali oni wartość zamieszkania 

i zdrowy byt w tych domach przysłupowych. 

Piotr Dorn, bardzo energiczny zwolennik tych domów wyraził się: „Domy przysłupowe 

mają tylko dwóch prawdziwych nieprzyjaciół, mianowicie poŜar i głupotę 

ludzką”. Wypowiedź ta zawiera duŜą dozę prawdy dla tych, którzy się wgłębili 

w materię i równieŜ doszli do własnych takich samych wniosków. PowyŜsze słowa 

niech będą wstępem do opisu konserwacji domu przysłupowego, przy czym pierwszym 

waŜnym krokiem jest diagnoza stanu uŜytkowania budowli. 

3. Rozeznanie stanu rzeczy i sytuacji jako ważny instrument 

przy diagnozie szkód jak również jako instrument 

projektanta lub właściciela przy czynie własnym 

Z początkiem aktywnej ochrony zabytków w połowie XIX wieku rozpoczęto 

równieŜ dokładne badanie historycznej substancji budowlanej, których wyniki 

zestawiono i przekazano aŜ do naszego czasu. To było waŜne nie tylko przy naprawie, 

lecz równieŜ przy pielęgnacji, do której naleŜy konserwacja, jak teŜ przy 

nanoszeniu farb. Ze starych dokumentów badaczy, uczonych, architektów, rzemieślników 

i niefachowców, którzy się z poświęceniem zainteresowali historią 

domów przysłupowych, zyskujemy wiedzę o wartości tych domów i co moŜe się 

pozytywnie przyczynić do ich utrzymania. Do dziś jest aktualne, Ŝe wnikliwe 

badania substancji budowlanej przez fachowców ochrony zabytków z wieloletnim 

doświadczeniem zawodowym (rzemieślnik, restaurator, rzeczoznawca) przed rozpoczęciem 

prac remontowych, restauracyjnych albo przebudowy gwarantują najkorzystniejszy 

i bezpieczny przebieg przedsięwzięcia. Wszelką radę handlarza lub 

sprzedawcy materiałów budowlanych, jeŜeli nie posiada on fachowej wiedzy 

z ochrony zabytków i nie moŜe wykazać odpowiednich wieloletnich referencji, 

trzeba stawiać pod znakiem zapytania. RównieŜ przyjaciele i znajomi, którzy sami 

posiadają dom przysłupowy, nie zawsze są dobrymi doradcami. Natomiast urzędy 

ochrony zabytków z reguły mogą polecać odpowiednich fachowców. 

48

4. Przebieg życia w domu przysłupowym z historycznymi 

i z nowymi farbami 

Przy domu przysłupowym mogą mieć zastosowanie stare jak i nowoczesne farby, 

jeŜeli są one przystosowane do historycznej substancji budowlanej. Właściciel 

powinien stawiać na fachowca, który przy obiekcie prowadzi rozeznanie (to będzie 

malarz, fachowiec urzędu ochrony zabytków lub restaurator); moŜe on zaproponować 

zestaw historycznych jak równieŜ nowoczesnych materiałów malarskich, 

które mogą utrzymać jakość zamieszkania w domu przysłupowym na dobrym 

poziomie lub przywrócić dawny standard. UŜycie historycznie znanych materiałów 

budowlanych nie oznacza zdrady nowoczesnej jakości zamieszkania. Za ich 

pomocą moŜna zrealizować wszelkie nowoczesne wymogi przy izolacji ciepła, 

technikach ogrzewania, klimatu pomieszczenia, neutralności alergicznej aŜ do 

kolorystyki i techniki kształtowania. Stare techniki kształtowania juŜ dawno temu 

zostały przyjęte do naszego „Modern-styl” Ŝycia. Historyczne materiały budowlane 

i farby mogą połączyć ze sobą wszystkie zapotrzebowania mieszkańców jak 

przytulność, gust, błogość, zdrowy byt i nowoczesne prowadzenie Ŝycia. Do tych 

walorów mogą się w znacznej mierze przyczynić materiały do konserwacji budynków 

w postaci powłok takich jak farby mineralne i oleje naturalne. Przez taką 

opinię jednak nowoczesne materiały nie mają być wyeliminowane z naszej przestrzeni 

Ŝyciowej. Te nowoczesne materiały równieŜ mają swoje uzasadnienie przy 

właściwym zastosowaniu na nadających się materiałach spodnich i podłoŜach. 

Autor tego artykułu próbuje w oparciu o 50-letnie doświadczenie zawodowe jako 

malarz, rzemieślnik i powołany rzeczoznawca przedstawić czytelnikowi wnioski 

z badań, które poszerza swoim stanem wiedzy. Przy tym wiedzę będzie czerpać 

równieŜ z wcześniejszych publikacji. 

5. Historyczny rozwój nakładania farb od pierwotnego domu 

zrębowego aż do domu wykonanego z różnych materiałów, 

jak ryglowy i przysłupowy 

Zastosowanie środków chroniących drewno, kształtowanie kolorystyki i techniki 

nanoszenia farb przy budowie domów zrębowych i przysłupowych zawsze było 

zaleŜne od zapotrzebowania budującego i ich potomków, jak równieŜ od ich 

stopnia socjalnego rozwoju i moŜliwości technicznych przy wytwarzaniu farb, 

środków powłokowych i od narzędzi. 

5.1. Budowa zrębowa 

Badania w miejscach występowania domów zrębowych na Górnych i Dolnych 

ŁuŜycach aŜ do Spreewaldu wykazują, Ŝe początkowo budowla zrębowa nie była 

pokryta tynkiem, lecz została tylko uszczelniona sierścią zwierząt lub materiałem 

roślinnym, przy czym szczeliny końcowo zasmarowano gliną. Samo drewno za 

pomocą oleju lnianego i grzanej smoły drewnianej było chronione przed dzia- 

49

łaniem pogody. Historycznie postępowanie to doprowadziło do stosowania 

wewnętrznych i zewnętrznych tynków z gliny, których wytrzymałości w zastosowaniu 

zewnętrznym dzięki materiałom mineralnym, takim jak wapno kazeinowe, 

została ogromnie zwiększona, jak równieŜ w zastosowaniu wewnętrznym 

tynk gliniany przez wybielanie wapnem został w duŜej mierze rozjaśniony. Zastosowanie 

konserwujących pigmentowych olejów roślinnych, jak pokost lniany 

z pigmentami mineralnymi lub pigmentami z kości (jak czarny proszek z kości), 

poprawiło ochronę drewna. Wybór materiałów budowlanych i farb z biegiem czasu 

się rozszerzał, jednak ograniczył się przez dłuŜszy czas przede wszystkim na 

materiały do uszczelniania i farby, które moŜna było zdobywać w pobliŜu. rodzime 

drewno nie dostarczało tylko materiału budowlanego, lecz równieŜ Ŝywicę, smołę, 

rozpuszczalniki, wióry do uszczelniania jak równieŜ gonty do pokrycia dachu. 

Poza tym do dyspozycji jako materiały budowlane były kamienie i glina. Nawet 

murawiowa ruda Ŝelaza i torf, jak równieŜ młody węgiel brunatny blisko pod 

powierzchnią ziemi mogły być wydobywane i uszlachetniane. Jednak oszczędności 

zawsze były decydującym przykazaniem, poniewaŜ oleje roślinne, włókna 

roślin, sierść zwierzęca i tłuszcze równieŜ stosowano jako pokarm lub do wytwarzania 

odzieŜy. Z drugiej strony waŜnym było, Ŝeby substancja budowlana moŜliwie 

długo była odporna na działanie pogody, jak równieŜ łatwa w pielęgnacji. 

5.2. Budowa przysłupowa i budowa ryglowa 

Wraz z powstaniem budowy przysłupowej pielęgnacja powierzchni substancji 

budowlanej stopniowo się zmieniła. Zarówno zewnętrzne jak i czasem wewnętrzne 

części drewniane aŜ do XIX wieku w większości wypadków pokrywane były 

jedynie materiałami ochronnymi i konserwacyjnymi, które nie zasłaniały struktury 

drewna. Jednak w niektórych przypadkach juŜ od XVIII wieku, odpowiednio do 

zamoŜności właścicieli, z miast do wsi przeniósł się zwyczaj malowania budynków 

kolorowymi farbami. Rozwijano rodzaje farb olejnych i kazeinowych do 

poprawienia kolorystyki budynków. RównieŜ we wsiach przystąpiono do dekoracji 

i do wartościowszych prac malarskich. 

6. Prace restauracyjne i renowacyjne i przynależna technika 

przy domach górnołużyckiej zabudowy ludowej w XXI wieku 

Przy odnawianiu starej zabytkowej substancji budowlanej powinno się w pierwszym 

rzędzie zorientować w historycznych technikach i historycznych materiałach 

budowlanych. 

6.1. Substancja drewniana jako podłoŜe przy elewacji zrębowej, 

przysłupowej, ryglowej i przy zadeskowaniach 

Gruntownym wymogiem przed przystąpieniem do malarskiej konserwacji i kształtowania 

jednak jest zabytkowo ochronne rozeznanie co do stanu pierwotnego, co 

do ewentualnych późniejszych wartościowych przebudowań lub farbowych nanoszeń. 

RównieŜ podkład drewniany powinien zostać fachowo naprawiony bez 

50

uŜycia nowoczesnych środków uszczelniających. W tym celu statyczne połączenie 

drewna i szpary powinno być sprawdzone czy wymagają naprawy i czy na 

konstrukcji odpływ i wysychanie wody jest zagwarantowane Ŝeby nie doszło do 

gnicia drewna. Jest to ostatnia kontrola przed rozpoczęciem swoistych prac 

malarskich naleŜąca do malarza. 

Do dziś stosowanie właściwych mineralnych pigmentów przy wytwarzaniu lazur 

olejowych lub farb przy pomocy pokostu jest dobrym rozwiązaniem. Przy ich 

zastosowaniu moŜna naśladować wszelkie warianty historycznej kolorystyki. Przy 

tym powinno się uwzględniać, Ŝe w historycznym rozwoju kolorystyki zastosowanie 

proszków i pigmentów do środków wiąŜących przy wytwarzaniu lazur i farb 

olejowych ciągle wzrastało. Stosowano duŜo pigmentów, które moŜna było zyskać 

z bliskiego otocznia. Były to przede wszystkim farby mineralne i pigmenty tlenku 

Ŝelaza jak ochra, czerwień tlenkowa, tlenek czarny oraz organiczny czarny proszek 

z kości. W dalszym rozwoju produkcji farb do tego zestawu dołączano barwniki 

z odleglejszych terenów jak zielony tlenek chromu, błękit kobaltowy, Ŝółty tytan 

niklowy i umbra (mieszanka z tlenku manganu, tlenku Ŝelaza i gliny). Jako środki 

wypełniające zastosowano kredę i wapno, szpat wapienny (kalcyt), dolomit, 

w późniejszym czasie biel ołowiu, biel cynku i biel tytanu. Wówczas stosowane 

jeszcze pigmenty gruboziarniste Dzięki temu w farbach tworzyła się gruba porowatość 

i przepuszczalność pary wodnej, równieŜ przy uŜyciu oleistych środków 

lepiących. Tym samym malało niebezpieczeństwo butwienia i gnicia drewna. 

Szczeliny powstałe podczas wysychania drewna pozostawały otwarte, powiększając 

wymaganą powierzchnię do odparowywania wilgoci. Decydujące znaczenie 

przy restauracji i naprawie tej zabudowy ludowej ma uŜycie historycznych 

receptur farb przy zastosowaniu pokostu i oleju trwałego (zagęszczony pokost), jak 

równieŜ lnu i pakuł (odpadków konopi) oraz sierści zwierzęcej jako materiałów 

uszczelniających, jak teŜ zastosowanie gliny i wapna jako środków lepiących przy 

tynkach i farbach. UŜycie wymienionych materiałów jest w pełni uzasadnione na 

starym i nieuszkodzonym podłoŜu z drewna, które przez działanie pogody został 

pozbawiony pokrycia. Takie podejście równieŜ odpowiada nowoczesnym przepisom, 

poniewaŜ te materiały mogą być uŜyte bez dodatku syntetycznych rozpuszczalników. 

Barwniki z fosylii i krew bydlęca do elewacji nie powinny być juŜ 

uŜywane, równieŜ wtedy, gdy podczas rozeznania zostały wykryte. W takich 

wypadkach powinno się z rezygnować z ponownego ich uŜycia Ŝeby uzyskać 

lepszą trwałość. Zbyt gęste farby są niebezpieczne ze względu na moŜliwość 

zbutwienie podłoŜa. Na podłoŜach, na których juŜ kiedyś nanoszono sztuczną 

Ŝywicę, farby akrylowo-Ŝywicowe lub jeszcze gęściejsze farby, fachowiec przy 

ochronie zabytków powinien sprawdzać zastosowanie dobrych farb ochronnych 

otwartych na przepuszczanie pary lub zadecydować o usunięciu starych warstw 

przez odpowiednie metody (zeskrobanie, usunięcie za pomocą gorącego powietrza, 

albo przez uŜycie zmywaczy), po czym powinien wybrać metody dalszego 

postępowania. 

51

6.2. Tynk gliniany jako ochrona drewna 

Jako ocieplenie i dalszą ochronę izb i domów zrębowych zastosowano przy poziomo 

wbudowanych belkach ścian przyziemia zatynkowanie gliną (region dwujęzyczny 

Górnych i Dolnych ŁuŜyc oraz ŁuŜyce Zachodnie). Przy tej metodzie 

surowe drewno nie było oliwione, lecz zbrojone w wystające gwoździe drewniane, 

owinięte słomą rozmiękczoną w wodzie, na tak przygotowane podłoŜe nakładano 

tynk gliniany o przeciętnej grubości 3-4 cm, który na powierzchni został uszlachetniony 

jak w polach ryglowych, które będą opisane później. Unikano styku tynku 

z ziemią. Ta metoda w dzisiejszych warunkach, przy odpowiednich umiejętnościach 

fachowych, lub przy fachowym nadzorze, równieŜ jest aktualna. 

W pierwszej połowie XX wieku zaczęto zaniedbane i przez to spróchniałe przysłupy 

zastępować murowanymi filarami z moŜliwie trwałych cegieł i zaprawy 

cementowo-wapniowej. Spowodowało to butwienie przylegających drewnianych 

ścian izby zrębowej i przesz to rozpowszechnienie zwierzęcych szkodników 

drewna. Zwiększająca się wilgotność w filarach w ciągu kilku lat spowodowała 

ponowny upadek i utratę drewnianego przyziemia, które potem zostało zastąpione 

masywnymi murami. 

6.3. Ochrona drzwi i okien 

Pierwotnie okna i drzwi były tylko naoliwione na gorąco. W późniejszym czasie 

spotykamy wewnątrz nich ślady białych farb okiennych z bardzo tłustej tempery 

oleju, która nie była zbyt trwała. Zastosowanie późniejszych tłustych farb olejnych 

okazało się jednak długotrwałe. Spotkamy równieŜ barwne malowidła i lazury, 

których zastosowanie i zestaw na drewnianym podłoŜu elewacji został juŜ opisany. 

Dla zastosowania ich do malowania drzwi i okien dzięki dodaniu środków suchych 

polepszono ich wytrzymałość blokową. Przy odnowieniu historycznych okien do 

dziś moŜna stosować starą technikę farb olejnych, jeŜeli się zrezygnuje z szybkiej 

wytrzymałości blokowej. Farby z wytrzymałością blokową, to farby, które się nie 

lepią. 

6.4. Ochrona części metalowych 

Części metalowe z reguły były ze stali kutej, lub później z mosiądzu. Części ze 

stali kowalskiej juŜ w kuźni impregnowano zanurzając gorące Ŝelazo krótko 

w oleju lnianym lub w pokoście. Resztki zdejmowano szmatą. Po wystyganiu 

części te kilkakrotnie były nakrapiane mieszanką z grafitu i oleju lnianego, przez 

co zyskały perfekcyjną ochronę przed rdzewieniem. 

6.5. Ochrona masywnych murów 

Masywne mury murowane zaprawą glinianą zawsze tynkowano Ŝeby chronić zaprawę 

przed wypłukaniem. Z reguły takie mury otrzymywały tynk wapniowy, 

którego zaprawa zawierała gruboziarniste (0-7 mm) dodatki. Mur granicy zewnętrznej 

działki chroniony był od góry płytami i często w szczelinach tych płyt 

52

zasiewano rośliny odporne na brak wody. Głowy kamieni przy budynkach 

widoczne były tylko przy murowaniu dobrą zaprawą wapniową. Wykonanie fug 

przy zaprawie wapiennej z mieszanki gruboziarnistego piasku polegało na tym, Ŝe 

przy przyciskaniu kielni do powierzchni fug podczas gładzenia przyciągało się do 

powierzchni drobnoziarnistą frakcję zaprawy i wapna, co na powierzchni fug 

dawało gładką, odporną na wpływy atmosfery warstwę, którą nieraz dodatkowo 

ulepszano przez nanoszenie mleka wapiennego na świeŜe podłoŜe, przez co wapno 

w głębi karbonowało (technika fresku). Przy murach usadzonych z pustymi 

szczelinami na zewnątrz nie nakładano tynku. 

6.6. Ochrona powierzchni tynku 

Pola ryglowe w górnej kondygnacji budynków, jak równieŜ masywne ściany 

domów, otrzymały od kowalika (po serbsku „Wolepjar”, po niemiecku „kleiber”) 

wykończenie z gliny a takŜe tynk gliniany. Patrz rozdział u Piotra Palma i Karola 

Bernerta. ŚwieŜe powierzchnie gliniane przez końce palców albo specjalny 

grzebień otrzymały rowki i po wyschnięciu powierzchni nanoszono cienki tynk 

z mieszanki białego wapna, drobnoziarnistego piasku z dodatkiem świeŜego twarogu 

i sierści cielęcej. Na ten jeszcze świeŜy tynk nanoszono farbę wapienną 

techniką freskową. Po pierwszym takim wapniowaniu następowało jeszcze aŜ do 5 

nanoszeń wodno-rozcieńczalnej farby wapiennej, do której dodawano równieŜ 

pigmenty i trochę pokostu. Dzięki temu wytworzyła się powierzchnia, która po 

reakcji z podłoŜem była nie do zmycia przez deszcz. Jednak w warunkach zanieczyszczonej 

atmosfery, powodujących opady kwaśnych deszczy, ten rodzaj wykończenia 

powierzchni nie jest długotrwały. Dla cieniowania farb wapiennych 

dodawano aŜ do 5% suchych pigmentów. Zwolennicy farb wapiennych do dziś 

stawiają na taką technikę. Nowoczesny środek zastępczy z podobnymi walorami 

jak farba wapienna istnieje jako farba silikatowo-dyspersyjna. 

6.7. Podsumowanie moŜliwości zastosowania farb na elewacjach domów 

przysłupowych 

Biorąc pod uwagę kolorystykę elewacji moŜna stwierdzić, Ŝe materiałowo-techniczne 

moŜliwości aŜ do XVII wieku pozwalały tylko na prostą kolorystykę. 

RóŜnorodność farb na podłoŜu drewnianym sięgała od kamienno-szarych (patyna 

drewna) aŜ do ciemnobrunatnych, czerwonobrunatnych i czarno-lazurujących tonów 

farb, pozostawiających widoczne drewno. 

Ornamentowa wymowa ścian ryglowych polegała na kontraście linii i powierzchni 

i równieŜ na róŜnorodności struktur powierzchniowych tynku i drewna. Przy tym 

równieŜ dachy z drewnianych gontów, które tak samo chroniono farbą jak drewno 

elewacji, dobrze komponowały się z ogólnym obrazem kolorystycznym, jak teŜ 

dachy nakryte słomą lub trzciną. W niektórych regionach ta kolorystyka utrzymała 

się do dziś. 

Wielobarwność juŜ istniała od końca XVI wieku przy domach przysłupowych 

zamoŜnej części ludności (domy mieszkalne przy folwarkach, domy handlarzy 

53

tkaniną = domy „faktorów”). Przy tym portale z kamieni naturalnych, ścianki przy 

oknach, napisy były juŜ wyróŜniane w otoczenia. Czasami nawet uŜywano złota 

listkowego. ZałoŜenie, Ŝe Hirschfelde i okolicy Ditelsdorf przede wszystkim 

pokazali się w biało-czarnym barwieniu, wsi przy Groβschönau w dolinie 

Mętnawy raczej w ciepłych brązowych kolorach, region z łupkami dookoła 

Obercunnersdorf w kolorach błękitnych i białych, krajobraz wiejski dookoła 

miasta Bautzen więcej ciemno-brązowo i biały, Saska Szwajcaria róŜnobarwnie 

i zabudowa przysłupowa jak i czysto zrębowa na północ od Budziszyna i na 

Dolnych ŁuŜycach niby w kolorze czarnym i białym, nie moŜna uogólniać. 

Współczesne badania prowadzą do coraz nowych odkryć i weryfikacji dawnych 

wyników. Dlatego kaŜdy dom wymaga nowych gruntownych badań. 

6.8. Kolorystyka pomieszczeń 

ZróŜnicowanie istniało równieŜ w kolorach uŜywanych do malowania pomieszczeń, 

a zaleŜne było od czasu budowy, od regionu i od zamoŜności właścicieli. Na 

drewnie w izbach zrębowych uŜywano technik malarskich łatwych do pielęgnacji, 

tzw. olejowania i woskowania. Konieczne było zapewnienie sobie moŜliwości 

czyszczenia tych elementów, poniewaŜ stopień zabrudzenia przez świece z pszczelego 

wosku, jak teŜ przez nieszczelne tzw. „czarne” kuchnie był wysoki. 

Z początkiem XVIII wieku aŜ do XX wieku znaczenie kształtowania kolorystyki 

szybko wzrosło. Przede wszystkim zamoŜni właściciele juŜ nie chcieli się cofnąć 

poza stopień mieszczański i rezygnować z osiągnięć szlachty. Dlatego równieŜ 

w domu przysłupowym poŜądani byli malarze, kształtownicy barwności jak 

i w ogóle wyspecjalizowani rzemieślnicy, równieŜ i oni czynnie uczestniczyli 

w pracach (uŜyty zestaw materiałów patrz w dalszej treści). Na wszystkich etapach 

budowy domów przysłupowych równieŜ zwaŜano na trendy mody. WyraŜało się to 

w technikach malowania, upiększania i równieŜ w tapetach. Taki rozwój moŜemy 

stwierdzić przede wszystkim w południowych regionach Górnych ŁuŜyc, w Czechach 

Północnych i na wschód od Nysy. W broszurze o Południowo-ŁuŜyckich 

domach przysłupowych juŜ prawidłowo pisano co następuje: „AŜ do roku 1850 

nasze domy przysłupowe otrzymały bukiet upiększających działań, uwidoczniono 

kierunki stylów końcowego baroku, równieŜ z rokoko, z klasycyzmu i z neostylów. 

Wszystkie wymienione style przystosowano i przetworzono w swoiste osiągnięcia 

zabudowy ludowej”. Dzięki temu powstały małe arcydzieła sztuki rzemieślniczej. 

W tej sprawie coraz lepiej i wielostronnie wykształcone rzemiosło malarskie znalazło 

się w przodującej grupie. Badania nad historycznym rozwojem potwierdzają, 

Ŝe dla północnych regionów ten trend nie nastąpił. 

Od połowy XIX wieku aŜ do początku XX wieku, rozpowszechniono na szeroką 

skalę techniki szablonowe i techniki walcowego nanoszenia farb na kolorowo 

malowane ściany. 

54

6.9. Błędy przy przebudowach i szkody przy renowacjach 

Wraz z coraz szybszym rozwojem budownictwa i rzemiosła budowlanego oraz 

z dyspozycją nad nowymi materiałami przemysłu budowlanego i farbowego, 

równieŜ dla domu przysłupowego wytwarzał się nowy rozwój specyficznych 

szkód. Materiały zagęszczające i coraz gęściejsze lakiery oraz farby doprowadziły 

do tego, Ŝe powierzchnia drewna stawała się coraz bardziej wodoszczelna i wodoodporna. 

Lecz te powłoki równieŜ nie dopuszczały do wymiany powietrza i wilgoci. 

Drewno i masywny mur cierpiały przez te nowe warunki. Doszło do skurczeń 

i do wytwarzania pęknięć i szczelin. Te szkody były niebezpieczne dla trwałości 

substancji budowlanej. Wilgoć w przemokniętych tynkach i w częściach drewnianych 

doprowadziła do powstania szkodliwych soli. Rozpowszechniały się 

zwierzęce i roślinne szkodniki wytwarzając u właścicieli poczucie niezadowolenia 

i niedogodności. W takich wypadkach jest poŜądana rada rzeczoznawców, wyspecjalizowanych 

rzemieślników lub restauratorów, którzy w wraz z nadającymi się 

pracownikami mogą wykryć przyczyny szkód i fachowo je naprawiać lub doradzić 

właścicielom przy samodzielnej pracy. 

Powinno się więc unikać błędów własnych, wynikających z uŜycia niewłaściwych 

historycznych i nowoczesnych materiałów, błędów z rzemieślniczej niekompetencji 

i nieznajomości wymagań w ochronie zabytków. Niebezpieczne jest równieŜ 

świadome lub nieświadome dąŜenie handlarzy do sprzedaŜy niewłaściwych materiałów, 

jak równieŜ działania przedsiębiorców bez naleŜytych kwalifikacji przy 

ochronie zabytków. 

6.10. UŜycie nowych farb i nowoczesnych narzędzi 

Nowe farby, środki ochronne drewna oraz techniki pracy i narzędzia z pewnością 

mają swoje uzasadnienie gospodarcze, ale równieŜ mają na celu względy zdrowotne, 

a takŜe poszanowanie otoczenia. Według dzisiejszego stanu wiedzy mo- 

Ŝemy stwierdzić, Ŝe w produkcji farb równieŜ popełniono powaŜne błędy, co 

jednak było ówczesnym stanem techniki. DuŜa część aktualnie znajdujących się 

w sprzedaŜy nowo wytwarzanych wodorozcieńczalnych lakierów, farb, lazur i materiałów 

zagęszczających nadają się warunkowo, albo nie nadają się wcale przy 

domach przysłupowych lub na historycznej substancji budowlanej. To równieŜ 

dotyczy nowoczesnych narzędzi, przy których uŜyciu nie zawsze widać ślady 

historycznej pracy ręcznej. Trzeba stwierdzić, Ŝe dla właściciela samodzielnie 

wykonującego prace renowacyjne jak równieŜ dla niektórych rzemieślników bez 

porządnych kwalifikacji w ochronie zabytków lub bez kwalifikacji zawodowych, 

rynek materiałów jest nie do rozeznania przy wyborze właściwego materiału. 

6.11. UŜycie historycznych barw i narzędzi 

Historyczne receptury farb nie zawierają trucizn jeŜeli nie dojdzie do uŜycia metali 

cięŜkich, trujących środków konserwujących i pigmentów. Zastosowania trujących 

55

środków przy wytwarzaniu farb według historycznych receptur dziś moŜna z łatwością 

unikać. Rzemieślnicy z kwalifikacjami w ochronie zabytków jak równieŜ 

wytwórcy farb naturalnych takie produkty mogą sobie samodzielnie zestawiać. 

Narzędziami pracy powinny być pędzle i szczotki. Zasadniczo jeszcze raz trzeba 

stwierdzić, Ŝe jedynie dobra wola nie wystarcza do wykonania prac zabytkowoochronnych, 

lub do rzemieślniczych prac restauracyjnych. Inwestorzy przed wystawieniem 

zleceń powinni się upewnić o odpowiednich kwalifikacjach i referencjach 

wykonawców, równieŜ w dziedzinie materiałów, aŜeby wykonanie prac nie stało 

się wyłacznie sprawą ceny, lecz przede wszystkim sprawą dobrej jakości. 

HENRYK RENTSCH 

Wskazówki na uŜytą literaturę, 

(jako przetłumaczone tytuły z niemieckiego) 

− Zabudowa przysłupowa jako unikalny sposób budowy, wyd. 2006 r. 

− Wytyczne Instytutu za Ochroną Zabytków, 1961 r. 

− Księga dla napraw w domach przysłupowych, 2007 r. 

− Zbiór notatek przy dokonanych rozeznaniach domów przysłupowych, Henryk Rentzsch. 

56

Załącznik 1 

Historyczne receptury materiałów: 

1.1. Zmywacz (niem. „pasta cwingerowa”) 

Skład na 80 kg pasty cwingerowej: 

20 kg ługu sodowego, 

3,6 kg mydła szarego, 

0,7 kg pyłu wapiennego (wapno mamutowe albo wapno gaszone), 

6,3 wiadra pyłu zeszlifowanego z drewna. 

Składniki, oprócz ługu sodowego, intensywnie wymieszać z około 4 wiadrami wody i na koniec 

ostroŜnie dodać ług sodowy. Potrzebne jest uŜycie ubrania ochronnego, równieŜ ochronnych 

okularów i rękawic gumowych. Uwaga: Mieszanka jest trująca i silnie Ŝrąca. Neutralizacja 

następuje przy pomocy wody octowej. 

1.2. Farby wapniowe 

Farby wapniowe składają sie z silnie rozcieńczalnego, rozpuszczonego w dołach ziemnych 

białego wapna. MoŜliwy jest dodatek (ok. 3-5% całej ilości) pigmentów odpornych na działanie 

wapna (jako naturalne pigmenty mineralne i pigmenty tlenku Ŝelaza). Dodatek pokostu z lnu (ok. 

0,7 litrów na wiadro) umoŜliwia wytworzenie mydła wapniowego i uzyskanie odpornej na 

warunki atmosferyczne wierzchniej warstwy. 

1.3. Farba wapniowo-kazeinowa 

Dodatek kazeiny ma miejsce tylko wtedy, gdy wymagana jest intensywna barwa przy duŜym 

wkładzie pigmentów do ręcznie malowanych zdobień, gdzie poŜądane jest równieŜ silniejsze 

wiązanie ponad poziom wapna. W tych wypadkach zawsze powinno nastąpić zamydlenie z nierozpuszczalnym 

mydłem wapna. 

1.4. Barwy z dodatkiem kleju 

Takie barwy mają zastosowanie tylko przy renowacjach w pomieszczeniach wewnętrznych, 

jeŜeli znaleziono tam ślady wartościowego uŜycia farb wiązanych klejem. W innym wypadku 

powinno się przejść na farby wapniowe albo na technikę farb wapniowo-kazeinowych. 

Pigmentem przy farbie wiązanej klejem jest wapno, środkiem wiąŜącym jest klej z kości, lub 

klej roślinny z Ŝyta albo z mąki ziemniaczanej. Taka barwa jest bardzo wraŜliwa na działanie 

wilgoci i na działanie zgnilizny. 

1.5. Farby olejne 

Farby olejne składają się z pigmentów, pokostu, oleju stojącego (zagęszczony pokost) i z środków 

suchych (sykatywy). Części składowe we właściwych proporcjach trafiają do młyna 

walcowo-farbowego, gdzie zostaną na drobno zmielone. Przy tym powstaje wytrwała farba 

olejna, która jest stosunkowo otwarta na dyfuzję. 

1.6. Farby rdzochronne 

Farby rdzochronne są wytwarzane jak farby olejne. Minia ołowiowa, stosowana do ich produkcji 

jako pigment, juŜ nie jest dopuszczalna, lub tylko na wyjątkowe zezwolenie. Minia ołowiowa 

moŜe być częściowo zastąpiona pigmentami z tlenku Ŝelaza. Do końcowej warstwy jako pigment 

57

powinno się uŜyć grafitu albo miki (tłuszczyk Ŝelaza). Ostatnie nałoŜenie farby następuje metodą 

cętkowania. 

1.7. Środki ochronne drewna 

Takie środki mogą być stosowane jedynie przez przedsiębiorstwa fachowe lub pod ich nadzorem. 

1.8. Farby na elewacjach 

Pola w ścianach ryglowych domów przysłupowych, jak wyŜej juŜ opisano, powinno się malować 

przy pomocy farb wapniowych lub kazeinowo-wapniowych. Przy ekstremalnych obciąŜeniach 

przez otoczenie przy tynkach glinianych równieŜ uŜywa się farby dyspersyjno-silikatowej 

z wartością ochronną warstwy na powietrzu (wartość Sd < 0,01 m), przy grubości warstwy 

suchej (Sd < 0,14 m). Odstępy czasowe nakładania na świeŜy tynk wynoszą 1 dzień na 1mm 

grubości tynku, koniecznie trzeba przestrzegać. 

Przy tynku czysto wapniowym według historycznego zestawu równieŜ moŜna uŜywać 

system farb czysto silikatowych. Odstępy czasowe przy nakładaniu na świeŜy tynk wynoszą 

1 dzień na 1 mm grubości tynku, co równieŜ jest konieczne. 


58

Załączniki 2 

Wieś Ringenhain. Budynek z odnowiona konstrukcją przysłupowo-ryglową. Nanoszenie farby nie z lasurą, lecz 

z materiałem tworzącym warstwę. Przez to moŜna spodziewać się problemów 

Detalowe zdjęcie budynku. 

59

Wieś Steinigtwolmsdorf. Zastosowano farbę odporną na działania atmosferyczne, tworzącą warstwę. Trzeba to 

ciągle kontrolować by nie dopuścić do powstawania szkód. 

Wieś Steinigtwolmsdorf. Budynek z fachowo naniesioną porowatą lazurą olejną. 

60

Detalowe zdjęcie budynku. 

Wieś Steinigtwolmsdorf. Budynek, na który kilka lat temu naniesiono lazurę grubowarstwową, wykazuje pewne 

szkody 

61

Wieś Steinigtwolmsdorf. Stary dom przysłupowy, jeszcze w remoncie, zostanie w górnej kondygnacji ocieplony 

ścianami z gliny. 

Wieś Steinigtwolmsdorf. Dom przysłupowy, we wzorowy sposób nanoszona lazura olejna z otwartymi porami, którą 

chroniono murem granitowym przed odpryskami spowodowanymi ruchem ulicznym. 

63

Wieś Wehrsdorf. Przed 20 laty nanoszono lazurę olejną z otwartymi porami, która do dziś przedstawia się bez szkód. 

Wieś Wehrsdorf. Budynek wzorowo odnowiony z lazurami olejnymi z otwartymi porami. Widoczne szkody są 

związane z odpryskaniem tynku. 

64

Wieś Wehrsdorf. Przykład negatywny. Grubowarstwowe nanoszenie farby, widok po półtora roku. 

Wieś Wehrsdorf. Dom przysłupowy zamurowany. Tu moŜna spodziewać się powaŜnych szkód. 

65

Wieś Wehrsdorf. Dom przysłupowy odnowiony przed 30 laty. Od tego czasu bez dalszej pielęgnacji, powinny 

aktualnie być wykonane czynności chroniące drewno. 

Zegar słoneczny na tym samym budynku. 

66

Wieś Wehrsdorf. Dom przysłupowy pięć lat temu pielęgnowany farbą na bazie naturalnego oleju. 

Budynki w tym stanie utrzymania bardzo dobrze nadają się do pielęgnacji lazurami na bazie naturalnego oleju. 

KONIEC 

68

Piotr Palm - TMZB w Bogatyni

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?