Edward Popiel - TMZB w Bogatyni

Edward Popiel
Młodość.
Urodziłem się w 1917 roku na Podolu, woj. Tarnopolskie nad graniczną rzeką
Zbrucz, obecnie ·Ukraina. Rodzice moi posiadali duŜe gospodarstwo rolne we wsi Suchodół.
Wieś połoŜona była o 2 km od granicy ze Związkiem Radzieckim. Ziemia była urodzajna
i dawała wysokie polny bez uŜywania nawozów sztucznych. Byłem jedynakiem. Do szkoły
podstawowej czteroklasowej, chodziłem w rodzinne wsi. W szkole wiejskiej przewaŜały
dzieci Rusinów. Klasę piątą i szóstą kończyłem w Husiatyniu. Tu przewaŜały zdecydowanie
dzieci polskie i Ŝydowskie. W szkole językiem wykładowym był język polski. Były równieŜ
lekcje języka ruskiego (ukraińskiego). W praktyce dzieci swobodnie posługiwały się
obydwoma językami. Po ukończeniu szkoły podstawowej (szóstej klasy) nie podjąłem dalszej
nauki, gdyŜ rodzice uwaŜali, Ŝe odziedziczę po nich gospodarstwo i zostanę rolnikiem. Babcia
moja uwaŜała jednak, Ŝe powinienem podjąć dalszą naukę. Wobec tego po dwóch latach
przerwy rodzice zdecydowali się wysłać mnie na dalszą naukę w gimnazjum w Czorstkowie.
W gimnazjum oprócz języka ruskiego uczyłem się równieŜ języka niemieckiego. NaleŜałem
do harcerstwa.
Stosunki narodowościowe w naszych okolicach mimo znacznej przewagi ludności
rusińskiej układały się poprawnie. O mieszkańcach Związku Radzieckiego, których potocznie
nazywano moskalami, Ŝyjących za pobliską granicą wiedzieliśmy, Ŝe Ŝyje się im trudno.
Jeden z moich krewnych, na przemycie nici, igieł i kamieni do zapalniczek dorobił się
majątku. O głodzie panującym na sowieckiej Ukrainie dowiadywaliśmy się od uciekinierów,
którzy masowo przekraczali granicę i eskortowani przez straŜ graniczną udawali się w głąb
kraju. Rodzący się nacjonalizm ukraiński dawał o sobie znać przez podpalanie stogów
z niewymłóconym ziaren w niektórych folwarkach naleŜących do bogatych polskich
właścicieli. Stosunki z biedniejszymi rolnikami polskimi układały się poprawnie. W 1939
roku ukończyłem gimnazjum uzyskując tzw. małą maturę i zamierzałem podjąć dalszą naukę
we Lwowie. Wybuch wojny - dzień rozpoczęcia nauki - pokrzyŜował te plany. Nasze tereny
zajęła wkrótce Armia Czerwona. śołnierze Korpusu Ochrony Pogranicza stoczyli z nią
jednodniową bitwę w obronie Husiatynia, poległo kilku Ŝołnierzy rosyjskich. Ludność
rusińska entuzjastycznie witała wkraczające oddziały sowieckie. Nasz dom był najokazalszy
we wsi, toteŜ został zajęty przez Radę Wsi (radziecki urząd gminy). Naszej rodzinie
2

pozostawiono do zamieszkania jedno pomieszczenie. Wkrótce urządzono fikcyjne referendum
na podstawie, którego zostaliśmy przyłączeni do Ukraińskiej Republiki Radzieckiej. Tak,
więc staliśmy się obywatelami Związku Radzieckiego. Wkrótce ogłoszono pobór młodzieŜy
do Armii Czerwonej. Nie zamierzałem słuŜyć w armii zaborców. Opuściłem dom
i ukrywałem się u krewnych w Czorstkowie .
W miejscowym wiezieniu nowa władza więziła około dwóch tysięcy więźniów
politycznych. MłodzieŜ harcerska postanowiła ich uwolnić. Plan akcji odbicia więźniów był
następujący: pierwsza grupa miała zaatakować koszary, zdobyć broń i dostarczyć ją grupie
atakującej więzienie i grupie mającej zdobyć pociąg na dworcu kolejowym. Grupa atakująca
dworzec kolejowy miała zdobyć pociąg i uwolnionych więźniów wywieźć przez Zaleszczyki
do Rumunii. Ja, byłem w grupie zaatakować więzienie. Atak na koszary nie powiódł Się
i wkrótce wszyscy uczestnicy akcji zostali pojmani przez policję. Uchwyconych uczestników
akcji zgromadzono na odludnej ulicy i ustawiono ich pod ścianą. Naprzeciwko nas stali
uzbrojeni policjanci. Myśleliśmy, Ŝe zostaniemy natychmiast rozstrzelani. Panowała
całkowita cisza. Z ciemności wyłoniła się tajemnicza postać i rozkazała policjantom połoŜyć
nas na śniegu do przyjścia NKWD, które miało nas przesłuchać. Na śniegu leŜeliśmy kilka
godzin poczym popędzono nas do wiezienia. W czasie marszu do więzienia zdołałem
uzgodnić z kolegą, ze będziemy zgodnie zeznawać, ze na miejscu akcji znaleźliśmy się
przypadkowo, gdyŜ byliśmy umówieni z dziewczynami. Przepytywane przez funkcjonariuszy
policji dziewczyny domyśliły się, o co chodzi i potwierdziły naszą wersję wydarzeń. Ku
naszemu zdziwieniu zostaliśmy z kolegą zwolnieni. Jako człowiek głęboko wierzący do dziś
uwaŜam, Ŝe nasze uwolnienie było cudem a tajemnicza postać była duchem. Pozostali
uczestnicy akcji, nasi koledzy zostali zesłani na Syberię do obozów pracy. Myślę, Ŝe była to
pierwsza spontaniczna akcja młodzieŜy harcerskiej na okupowanych terenach.
W styczniu 1940 roku znajoma Ukrainka ostrzegła rodziców, Ŝe w okolicznych
wioskach gromadzą się Ŝołnierze wojsk wewnętrznych (NKWD), co moŜe to oznaczać
przygotowania do wysiedlania na Syberię. Krewny przemytnik, jako znający realia panujące
w Rosji Sowieckiej potwierdził moŜliwość takiego przebiegu wydarzeń. Rodzice obawiali się
wysiedlenia, gdyŜ sowieci kaŜdego bogatego rolnika uznawali za wroga ludu i nazywali go
kułakiem. I jako taki w pierwszej kolejności podlegał przesiedleniu. Rodzice postanowili
opuścić dom i ukryć się u krewnych. Dziadkowie natomiast postanowili pozostać w domu,
gdyŜ jako ludzie starzy nie nadający się do pracy zostaną pozostawieni. Wkrótce okazało się,
Ŝe nasze obawy były uzasadnione. Rozpoczęła się pierwsza akcja masowej deportacji na
Syberię. Nie oszczędzono dziadków - zostali wywiezieni. Na Syberii dziadek mój, jako
3

człowiek przeszło siedemdziesięcioletni został zatrudniony przy pracach pomocniczych.
Początkowo ostrzył piły dla zesłańców zatrudnionych przy wyrębie tajgi a później strugał
z drewna łyŜki, którymi jedli zesłańcy. Jako starszy człowiek nie mógł jednak wyrobić
narzuconej normy w związku, z czym miał prawo do stugramowej porcji chleba na dobę.
Umarł śmiercią głodową. Babcia wróciła z Syberii, mieszkała w Bogatyni. My natomiast
ukrywaliśmy się u krewnych, często zmieniając miejsca pobytu. W miejscu ukrywania się nie
mogło być dzieci, gdyŜ mogły one zdradzić zamieszkiwanie obcych, wobec czego oddawano
je do krewnych. Tak ukrywaliśmy się do roku 1941, to jest do wybuchu wojny i wkroczenia
Niemców. Sowieci przed wycofaniem się wymordowali wszystkich więźniów w więzieniu
w Czorstkowie rzucając granaty do cel. Niemcy po wkroczeniu do miasta ogłosili, Ŝe moŜna
identyfikować ciała zamordowanych krewnych i ich pochować. Wśród pomordowanych byli
nasi krewni. Poszedłem i ja w pobliŜe więzienia, lecz nie miałem odwagi przyglądać się
pomordowanym pytałem, więc wychodzących znajomych, czy nie rozpoznali zwłok moich
krewnych. Nikt ich nie widział - pochowani byli w masowym grobie. Mogliśmy wyjść z
ukrycia i zamieszkaliśmy w domu. W czasach okupacji niemieckiej Ŝyliśmy spokojnie.
Administracja niemiecka wymagała tylko odstawienia kontyngentów Ŝywnościowych.
W roku 1943 rozpoczęły się napady nacjonalistów ukraińskich na polskie wioski.
Mordowali w sposób okrutny wszystkich mieszkańców nie oszczędzając nawet małŜeństw
mieszanych. W celu uniknięcia spotkania się z banderowcami w dzień pracowaliśmy
w gospodarstwie a na noc jechaliśmy do miasta. Niemcy w miastach utrzymywali niewielki
garnizon wojskowy, co zniechęcało napastników. Pewnego dnia pracując z ojcem w polu
zauwaŜyliśmy tuman kurzu wzniecony kopytami końskimi. Domyśliliśmy się, Ŝe mimo dnia
zbliŜają się napastnicy. Pospiesznie opuściliśmy gospodarstwo. Teraz na stałe zamieszkaliśmy
u krewnych w mieście. W marcu 1944 roku na nasze tereny powrócili sowieci. Mogliśmy
powrócić do gospodarstwa. śyczliwi sąsiedzi ukraińscy oddali nam inwentarz i narzędzia
rolnicze - mogliśmy, więc rozpocząć gospodarowanie. Wkrótce ogłoszono pobór do wojska,
dotyczył on męŜczyzn od lat 18-nastu do 50-ciu. Tym razem to młodzieŜ ukraińska unikała
jak mogła wcielenia do armii, chowając się po lasach. Musiałem zgłosić się do komendy
uzupełnień i zostałem wcielony do armii. Moje przeŜycia jako Ŝołnierza udostępniam
Towarzystwu do upowszechnienia w formie maszynopisu.
4

śołnieŜ - oficer
Wojenko, wojenko,
cóŜeś Ty za pani,
Ŝe na Ciebie idą, Ŝe ma Ciebie idą,
chłopcy malowani,
sami wybierani ...
22 marca 1944 r. po raz drugi - nasi "wyzwoliciele" przekroczyli Zbrucz,
wyzwalając nas od równie znienawidzonego wroga - Niemca. Przebywałem od wielu tygodni
z rodzicami, jak tysiące Polaków z okolicznych wsi - Husiatynie, chroniąc się tam przed
mordercami UP A. JuŜ od dnia wkroczenia Moskali wszyscy, przebywający na "uciekinierce"
w Husiatynie Polacy - wracali do swych domów, organizując tam na nowo, po raz kolejny,
Ŝycie ogniska domowego. W kwietniu 1944 r. ogłoszono mobilizację Ukraińców i Polaków.
Przebieg mobilizacji był następujący: w przeddzień "bębnista" wiejski, bębniąc na "tarabanie"
- ogłaszał: wszyscy męŜczyźni, urodzeni w latach (od - do) zbiorą się jutro rano o godz ....
Przed budynkiem "Silrady" z zapasem Ŝywności na dwa tygodnie. Pojadą do Husiatyna do
Rajwojenkomatu (RKU) celem stawienia się przed Komisją Poborową. Zdolni do słuŜby -
będą wcieleni do wojska: Ukraińcy do ruskiego, Polacy do polskiego. Ze mną pojechał mój
ojciec. Oczywiście, Komisja uznała kaŜdego poborowego za całkowicie zdrowego. Ukraińcy
zbojkotowali, bo poszli w lasy do UPA. Wszyscy, ale juŜ pieszo pomaszerowali do wsi
01chowczyk, leŜącej 2- 3 km od Husiatyna, nad samym Zbruczem. W tej wsi był tzw. punkt
zborny, przebywali tam poborowi po stodołach i stajniach, oczekując na organizowane
transporty kolejowe. Dowódcą tego punktu zbornego był niejaki ST. Lejtnant (odpowiednik
naszego porucznika) niejaki: Kuklew. W jakiś sposób podszedł do niego mój ojciec, dając mu
złotą pięciorublówkę - prosił, aby wziął mię na swojego pisarczyka. Oczywiście złota piątka
zrobiła swoje, spytał ojca czy umiem po rusku pisać. Ojciec odpowiedział, Ŝe przecieŜ chodził
tyle lat do szkoły, to się nauczył. I tak zostałem pisarczykiem Peresylnoho Punkta.
Sporządzałem temu dowódcy codziennie meldunki obecnych, jak równieŜ wykazy
przenoszonych do transportu w głąb Rosji. Transporty polskie odchodziły 1- 2 razy
w tygodniu i były kierowane do Sum (pierwsza Armia Polska). Któregoś dnia poprosiłem
st. lejtnanta o przepustkę na niedzielę do domu. Chętnie się zgodził i kazał mi napisać
przepustkę dyktując jej treść (załączona kserokopia), nie wiem, w jaki sposób zachowała się
ona przez okres wojny. Do domu miałem niedaleko: omijając Husiatyn - przez pola- przez las
Grabnik - znów przez pola i byłem w domu. Tak idąc na przełaj, miałem około 6km.
5

Wychodziłem w sobotę wieczorem a w poniedziałek przed wschodem słońca musiałem
powrócić - chodziło bowiem o sporządzenie porannego meldunku.
Po powrocie spytał mię o zdrowie rodziców, czy byli zadowoleni i czy ojciec coś dla
niego przekazał. Nie wiedząc, o co mu chodzi, coś tam odpowiedziałem a on na to: {idi
obratno damoj i w dwa czasa masz być z powrotem}.
Wróciłem do domu - rodzice zadziwieni - pytają, co się stało? Opowiedziałem.
Ojciec od razu zrozumiał, o co chodzi, dał mi złotą piątkę i poleciałem z nią do
Olchowczyka - sto lejtnant był zadowolony. W następną sobotę znowu jestem w domu -
zastałem tylko płaczącą kochaną mamcię - tatka aresztowali za to, Ŝe nie zdał nałoŜonego
kontyngentu w zboŜu a przecieŜ była to wiosna. Niemcy teŜ nakładali i zabierali duŜe
kontyngenty i to jeszcze jakie: stodoła i spichlerz były puste.
Zostawiając płaczącą mamę wróciłem do Olchowczyka. St. lejtnant nie dostał juŜ
piątki, oraz widział moją płaczącą minę. Powiedziałem mu o wszystkim. Mówił abym się tym
nie martwił, ale po kilku godzinach powiedział mi, kiedy odchodzi kolejny transport, abym
się do niego przygotował.
W przeddzień wyjazdu transportu poszedłem do Husiatyna, aby w więzieniu
poŜegnać mojego ojca, byłem pewny, Ŝe mi pozwolą, byliśmy przecieŜ "sojuszniki".
Prokurator nieokrzesana baba prowadząca sprawę ojca przegoniła mię: {kakoj ty sojusznik,
jak twój ojciec jest naszym wrogiem, bo kontyngentu dla krasnej armii nie zdaje}.
Ciekawa była podróŜ z Olchowczyka przez Kijów do Sum, w kaŜdym bydlęcym
wagonie było nas po czterdziestu: połowa ta podłodze a druga połowa na pryczy. Przystanki.
były częste a nawet w lesie przy torach były przygotowane "polana" ściętych drzew dla
uzupełnienia paliwa w lokomotywie.
W nocach mieliśmy dwa naloty - oczywiście jazda szybka i w najbliŜszym lesie
wysiadka z wagonów i bieg jak najdalej od torów. Pamiętam, Ŝe po nalocie kwaterowaliśmy
w lecie noc i dzień i następną noc. Lasy były szpilkowe, więc cieplejsze od lasów liściastych,
kipiatok dostawaliśmy z parowozu a jedzenie kaŜdy miał przecieŜ swoje, z domu. Pamiętam,
ze mama dała mi dwa lub trzy bochenki chleba (piekła sama) oraz duŜą ilość słoniny z beczki
i cukier. Jedzenia mi starczyło na cała podróŜ. W Kijowie, na postoju przed miastem,
oznajmiono nam, Ŝe stoimy tutaj kilkanaście godzin, Ŝe kto chce moŜe nawet iść na dziesięć
godzin do zwiedzania miasta. Poszedłem sam. Podziwiałem bardzo szeroki chyba na dwa km
Dniepr, zniszczony nad nim most. Szedłem przez zniszczone działaniami wojennymi miasto,
widziałem zniszczony, ale nie rozburzony duŜy kościół z architektury podobny do
Mariackiego w Krakowie. Po ulicach chodziło wielu mieszkańców tego miasta.
6

Utrwaliłem sobie w pamięci następującą scenę: przede mną chodnikiem szło dwoje
ludzi, ubranych dość przyzwoicie. Starszy pan i trzymające go pod ramię dziewczę. On szedł
powaŜnie a ona podskakującym krokiem, prowadzili dość wesołą rozmowę. W pewnej chwili
doszły do mnie takie słowa: " ... tatku, prawda, Ŝe jak się skończy wojna to tutaj będzie
Polska?". Zdębiałem, Ŝe Kijów był Polski to wiedziałem. Wiedziałem teŜ, Ŝe dawniej był
wielki, równieŜ kulturalnym ośrodkiem polskim, ale nie przypuszczałem, Ŝe pozostałe po
okresie stalinizmu resztki Polaków zatrzymają tak mocno polskość w swym sercu.
Wiedziałem, Ŝe marzenie tego dziewczęcia jest złudne, ale teŜ jej ojciec to potwierdzał.
Zastanawiałem się jak ta rodzina mogła przez tyle lat zachować swoją toŜsamość,
przecieŜ Stalin w 1934 r. rozkazał wywieść do Kazachstanu wszystkich, którzy nie ukrywali
swojej polskości. Na podobną lekcję polskości natrafiłem w kilka tygodni później
w śytomierzy na przedmieściu Bohunija, ale nie wyprzedzajmy faktów.
Po powrocie do transportu oznajmiono nam, ze do Sum nie pojedziemy, lecz to
Zytomierza, do organizującej się tam II Armii.
Z dworca kolejowego w śytomierzu pomaszerowaliśmy na swoje miejsce postoju
do wsi Lewkowo znajdującej się od miasta, około 12km. Kwaterowaliśmy tam w stodołach i
stajniach jakiegoś sowchozu, pozostałość olbrzymiego folwarku polskiego szlachcica z przed
rewolucji październikowej. Od razu teŜ przystąpiono do rozdziału męŜczyzn do
poszczególnych jednostek wojskowych. Odbywało się to w sposób następujący: przyjeŜdŜali
w tym celu delegaci z róŜnych rodzajów broni, przewaŜnie w stopniu porucznika,
podporucznika lut nawet oficera bez stopnia, ale zawsze byli to ze zrozumiałych względów
Polacy a nie oficerowie ruscy oddelegowani do Polskiej Armii. Robiono zbiórkę chłopaków,
przed frontem stawał taki "kupiec", zachwalał swój rodzaj broni a następnie wywoływał
najpierw ochotników, a gdy zabrakło kandydatów do wyznaczonej mu liczby - wyznaczał
takich, którzy mu się z wyglądu podobali. W wyniku zgłoszenia się na ochotnika, było wiele
przypadków, Ŝe w jednym pułku słuŜyli np.: ojciec z synem, bracia lub kuzyni czy inni
krewni.
W którymś dniu rozbito na placu namiot i zacząl się tam nabór do Szkoły Oficerów
Pol.-Wych. Oznajmiono, Ŝe do szkół oficerów do Rizania czy do Czkałowska (lotnictwo)
nabór jest juŜ zamknięty, pozostaje tylko szkoła Pol - wych. W zasadzie tu wyboru nie było,
kaŜdy kto podawał swoje wykształcenie, Ŝe ma więcej niŜ pięć klas szkoły powszechnej, był
wcielany do szkoły pol - wych. Spotkałem się tam z dwoma czortkowiakami: Zbyszkiem
Michalcem i Adasiem Majorem, których równieŜ tam wcielono. W rozmowie nie dawało nam
spokoju to, Ŝe oficer z tej szkoły będzie kimś w rodzaju politurka ale Adaś mówił, ze kaŜdy
7

człowiek nie tylko w polskim społeczeństwie jest albo uczciwym, albo nieuczciwym, złym
lub dobrym i tak samo wśród nas pełniących funkcje oficerów politycznych będą tacy - i tacy,
będą róŜni. A prócz tego spotkałem się jeszcze przed Komisją z moim dalekim krewnym
Kaziem Chudzikowskim z Kolorówki pow. Barszczów, który namawiał mię w imieniu AK
bym nie wykręcała się z tej szkoły, bo naleŜę do ludzi spokojnych, bogatych, nie jestem
komunistą i będę teŜ w ten sposób wpływał na swoich Ŝołnierzy. AK takich ludzi w wojsku
potrzebuje. Przed wspomnianym namiotem i przed budynkami wisiały transparenty: "nie
matura, lecz chęć szczera - robi z ciebie oficera".
W Lewkowie spotkałem się z byłym husiatyńskim policjantem o nazwisku
Siedlecki, który na dwa- trzy lata przed wojną uciekł przez Zbrucz do Rosji, poniewaŜ był na
jej korzyść szpiegiem.
W szkole rozpoczęto zajęcia. Po kilku dniach oznajmiono nam, Ŝe naszą szkole
przeprowadzają do śytomierza, do prawdziwych koszar. Kolumnę naszą prowadziło dwóch
oficerów: jakiś porucznik i podporucznik. Po wkroczeniu do miasta wprowadzili nas na stary
polski historyczny cmentarz. Jeden z nich przeprowadził polską, patriotyczną lekcje historii,
a na końcu zarządził salwę honorową dla spoczywających. Pozwolił na samodzielne
zwiedzanie. Na tym cmentarzu spoczywają polscy bohaterowie, wodzowie, uczeni zmarli lub
polegli w obronie polskich stanic na przestrzeni kilku stuleci. Są tam na czarnych marmurach,
złotych napisach nazwiska z historii dawnych polskich kresów. Wydawało mi się, ze czytam
Trylogię Sienkiewicza.
Weszliśmy do koszar na przedmieściu Bohunja, okazało się, Ŝe obaj oficerowie
znikli - zostali na pewno w nocy aresztowani, jak to zwykle po cichu robiło NKWD.
Dowódcą szkoły był bardzo juŜ stary pułkownik Szaniawski. Pamiętam, gdy na inspekcję
szkoły przyjechał z głównego zarządu Pol.-Wych. Młody kapitan Grosz, a pułkownik
Szaniawski przed frontem elewów - zdawał mu raport, to ręka mu się trzęsła - nie ze złości
a po prostu ze starości. Grosz bardzo szybko awansował, pamiętam zaraz po wojnie w stopniu
generała był ambasadorem w Austrii.
Chciałbym opisać zdarzenie, jakie mię spotkało właśnie w śytomierzu.
Przedmieście Bohunja: na którym były nasze koszary było bardzo rozległe, na którym
mieszkali prawie sami Polacy, zresztą do dziś wiadomo, Ŝe w śytomierzu i okolicy, Ŝyje
jeszcze ok. 30 tys. Polaków. Wielu z nas, Ŝołnierzy zawiązywało z tymi rodzinami
znajomości, np. ja chciałem mieć w nich rodzinę "zastępczą", (co powtórzyło się w mym
Ŝyciu jeszcze raz w pół roku później). Takich jak ja było nas wielu. Dowództwo szkoły o tym
wiedziało i zezwalał, co pewien czas przez noc przebywać u "swojej" rodziny (adresy były
8

podane, aby w razie alarmu słuŜbowi zwoływali), która dosłownie łaknęła wiadomości
o naszej Polsce, oŜyciu, o swobodzie itp., oraz abyśmy dostali coś do jedzenia, chociaŜ oni
sami cierpieli z głodu. Nam, bowiem codziennie zupa z soi była juŜ nie moŜliwa do jedzenia.
Zajęcia w szkole mieliśmy jak wszędzie: od poniedziałku do soboty a niedziela
przeznaczona była na pójście do kościoła, który był jako-tako odremontowany, ale wewnątrz
pusty, pobielony tylko wapnem, którego zapach pamiętam jeszcze do dziś. Następnie po
obiedzie było pranie w pobliskiej rzece bielizny i drelichowego ubrania, onuc i owijaczy
(wszystko mieliśmy tylko w jednym egzemplarzu), przepocone i brudne, ale słonko grzało
(czerwiec) i wszystko szybko schło. Prawie wszyscy byliśmy w wodzie nago. Prałem i ja.
W pewnym momencie dochodzi do minie jakiś niewieści głos. Najpierw daleki,
potem coraz bliŜszy. Jakoś odczuwałem, Ŝe ten głos jest mi znany, ale był mi jakby obojętny.
Nawet myślałem - dlaczego kobieta przechodzi w pobliŜu nagich męŜczyzn. Ale gdy głos był
coraz bliŜej, gdy juŜ rozróŜniałem pojedyncze słowa - zdębiałem: przecieŜ to moja mamcia.
Nie wiem jak wyskoczyłem z wody. Ubrałem się w jeszcze niedopraną odzieŜ i poszedłem
z moją matulą do rodziny "zastępczej" na Bohunji. Była tam przez kilka dni, a ja przez ten
czas dostawałem przepustki. Wtedy dowiedziałem się, Ŝe tatko juŜ z więzienia wypuszczony.
Jak mama dostała się do śytomierza? Miała ze sobą dwa worki, napełnione jeden
samogonem, a drugi marynowaną słoniną (taka w naszych stronach się nie psuje), moŜliwe do
udźwignięcia. W tym czasie front był zatrzymany na linii Tarnopol- Buchacz i potrzebował
duŜej dostawy róŜnego zaopatrzenia wojennego. A, więc jeździło duŜo samochodów. Mama
stała na skrzyŜowaniu dróg, trzymając w wyciągniętej ręce butelkę. Kierowca samochodu
zatrzymywał się i pytał: {Kuda? No to sadiś}. Trzeba było przyznać, ze byli uczciwi, tarasy
nie skłamali i za jedna taką butelkę mama czasem jechała 20-30km, ale czasem tyko 5km.
Przyjazd mamy do syna rozbiegł się po śytomierzu lotem błyskawicy - bowiem
w mieście było kilka polskich jednostek, a wszystko z naszych stron. Nawet nieznajomi
przychodzili mamę powitać, przekazać pozdrowienia swoim rodzinom, wielu z nich dawało
listy, ale wszyscy łaknęli wiadomości o losach swych rodzin, bowiem w tym czasie znów
bandy rizunów ukraińskich odŜyły. Po powrocie mamy do domu było wiele rodzin
w śytomierzu: Ŝony do męŜów, siostry do braci, córki do ojców.
Zaraz po 22 lipca 1944 r. załadowano nas na platformy kolejowe (nawet nie na
wagony) i nocą przejechaliśmy obecną granicę - do Lublina. Szkołę ukończyliśmy 23
września 1944 r. i trzech nas czortkowiaków: Adaś Major, Zbyszek Michalec i ja - dostaliśmy
się na kilka dni przed 12. 10 1944 r. do 31 pułku piechoty na Białce k/Krasnego Stawu
(Krasnystaw).
9

Ostatnią niedzielę przed 12 października na placu dawniej "stajennym"
zorganizowano mszę świętą polową. Udział w niej musiał brać kaŜdy Ŝołnierz, bez względu
na swoje przekonania. Na placu ustawiono ołtarz, a w "podkowę" ustawiono oddziały.
Ja przyprowadziłem swój batalion. I tu nastąpiło. bardzo ciekawe spotkanie. Do odprawiania
mszy przyszedł ks. Kapelan VII Dywizji, a poniewaŜ byłem bardzo blisko ołtarza, jakoś
bardzo mi się przypatrywał. Rozpoznał mię. Był to ostatni w 1944 r. ks. Proboszcz mojej
parafii ze Sidorowi o nazwisku: Lemparti, który często bywał u nas w domu, nawet
wstępował jadąc czasem do Husiatyna. Ja, jego nie rozpoznałem, ale spotkanie było bardzo
miłe i przyjacielskie. Po raz drugi spotkałem się z nim przed Wielkanocą, gdzie
kwaterowaliśmy w jakiejś miejscowości przed Wrocławiem. Tam w kościele ewangelickim,
juŜ częściowo zdemolowanym, ale przez działania wojenne niezniszczonym - odprawił nam
spowiedź generalną, udzielił rozgrzeszenia i rozdawał Komunię Świętą.
W nocy z 12 na 13 października, akurat w wigilię moich imienin pułk nasz tzn. 31
pp w większości zdezerterował. Przy naszym pułku był równieŜ batalion szkolny liczący
ponad tysiąc Ŝołnierzy, poszedł prawie w całości. M. Juchniewicz w "Śladami walk" podaje,
Ŝe wyszło bolasu tylko z naszego pułku - 1.227 Ŝołnierzy, wszyscy przewaŜnie z bronią.
Podobna dezercja, ale w mniejszych liczbach, była we wszystkich jednostkach II AWP.
31 pp skreślono z ewidencji Wojska Polskiego (Ludowego) a na bazie pozostałych
kilkuset Ŝołnierzy i oficerów powołano 37-my pułk piechoty i zakwaterowano w lesie,
w pobliŜy wsi Adamki k/Radzynia Podlaskiego.
Podczas przemarszu na Podlasie wprowadzono nas w jakieś, chyba
wyeksploatowane kamieniołomy, w których juŜ stały ustawione w rzędzie kilka stołów
zakrytych czerwonym suknem. Po chwili znalazło się kilku wysokich rangą oficerów z gen.
Popławskim na czele (stąd wnioskuję, ze dowódcą n Armii był jeszcze Popławski, a nie juŜ
Świerczewski). Był to polowy sąd na oficerów w wyniku dezercji, jaka zaistniała przed
kilkoma dniami.
Popławski kazał aby oficerowie ustawili się w dwóch grupach: - dotyczyło to tylko
oficerów Polaków - w jednej mają ustawić się ci , którzy w 31 pp są mniej niŜ siedem dni,
a w drugiej ci, co są siedem dni i dłuŜej. Ja na szczęście byłem w tej pierwszej. Adasia Majora
i Zbyszka Michalca nie był, gdyŜ uszli do lasu ze swoimi Ŝołnierzami z tym, Ŝe Adaś po kilku
dniach wrócił, a Zbyszek zginął bez śladu systemem rosyjskim.
Popławski najpierw sprawdzał oficerów z grupy pierwszej na podstawie
dokumentacji prowadzonej przez oficera personalnego pułku porucznika Malcowa (Rosjanin).
Na szczęście odetchnąłem z ulgą. Z kolei sądzenie drugiej grupy rozpoczął od dowódcy
10

pułku, Rosjanina, majora (nazwiska nie pamiętam), któremu zerwał naramienniki,
pozbawiając go oficerskiego stopnia i przydzielił do kompanii karnej ( w okresie wojny
¨aresztu, czy więzienia we wojsku nie ma). Pozostałych przydzielił równieŜ do karniaków,
choć nie pamiętam czy wszystkich. Przy kaŜdej dywizji na froncie taka kompania istniała.
Wszyscy byli w niej bez stopnia, ich dowódca równieŜ. KaŜdy z nich miał tylko karabin, ale
tylko przy wejściu na linię frontu - dostawał pięć naboi.
Pamiętam, w czasie bojów, idąc lasem ponad dość szeroką rzeką w pewnym miejscu
była metalowa kładka, po której powinniśmy byli przejść na drugą stronę - ale jak tu
sprawdzić, czy nie jest zaminowana? Zgłosiło się dwóch ochotników z karnej. Przeszli,
zaŜądali ode mnie poświadczenia, bo za taki czyn powracał im stopień i przydział do zwykłej
jednostki bojowej. Przy okazji przypomnieli, Ŝe byliśmy razem w tych kamieniołomach
sądzeni.
W lesie pod wsią Adamki k/Radzynia Podlaskiego, wszyscy mieszkaliśmy
w ziemiankach, kopaliśmy je sobie sami. ŁóŜkiem była prycza z piachu, na piasku układano
drągi drzew, najpierw grubsze a potem drobniejsze, z kolei drobne gałęzie, a potem na to
mech. Spało się w ubraniu, prześcieradłem była jedna połowa płaszcza, a drugą się
nakrywało.
Zima 194411945 r. była mroźna. Bywało po zawiei śnieŜnej - budziłem się rano
często ze skorupką zlodowaciałego śniegu nad twarzą. Jeśli w którejś ziemiance znajdował się
jakiś sprytny chłopak, to nocą ukradł we wsi jakieś deski na drzwi, blaszaną beczułkę lub
wiadro i z tego był piecyk. W tych lasach było duŜe zgrupowanie wojska, we wsiach
brakowało wody w studniach dla mieszkańców i ich domowych zwierząt, dlatego i u nas był
brak wody do mycia się. Myliśmy się śniegiem, oczywiście kaŜdy przed cudzą ziemianką, po
kryjomu, aby koło swojej śniegu nie brudzić. Ale w tym czasie podchodzili inni i brudno było
wokół kaŜdej.
Na skraju tegoŜ lasu była jakaś mała kolonia - kilka małych gospodarstw. W jednym
z nich wprosiłem się, jak w śytomierzu do rodziny. Ludzie byli bardzo gościnni, jeszcze
młodzi, zdaje się, Ŝe mieli dwoje małych dzieci. Wprosiłem się do nich, jak w śytomierzu do
rodziny.
Pamiętam w Wigilijny wieczór chodziłem w swoim batalionie od ziemianki do
ziemianki z kilkoma kromkami chleba i dzieliłem się z Ŝołnierzami zamiast opłatkiem.
Z uwagi na to, Ŝe prawie wszyscy Ŝołnierze byli mieszkańcami z województw nam
zabranych, rozmowy dotyczyły przewaŜnie bezpieczeństwa naszych rodzin - przed
banderowcami. Śpiewaliśmy teŜ kolędy.
11

Po kolacji - uprosiłem dowódcę o zgodę pójścia na noc do mojej przybranej rodziny.
Dostałem zgodę. Po Wigilijnej kolacji i kolędach posłano mi w nieopalonym pokoju łóŜko -
pierwsze od kilku miesięcy. Usnąłem. Obudził mię silny blask światła i krzyk: {Ruki
w wierch!}. Nagany wymierzone we mnie. Było ich dwóch. Musiałem odpowiadać na liczne
ich pytania, ale w końcu uznali mię za swego. Zostawili i poszli. Zaraz przyszli gospodarze
trzęsący się ze strachu i płaczu - myśleli, Ŝe będę rozstrzelany. Do rana juŜ nie spaliśmy.
Jeszcze przed rozpoczęciem zimy a na pewno w listopadzie 1944 r. widzieliśmy my
- Polacy sceny mroŜące krew w Ŝyłach. Na jakiejś wielkiej polanie, czy to moŜe łąka pod
lasem, spędzono cały nasz pułk, ustawiono w "podkowę', w otwartym boku stał krótki rząd
stołów zaścielonych czerwonym suknem, wkracza kilku oficerów w polskich mundurach, na
koniec zajeŜdŜają cięŜarowe samochody z plutonem egzekucyjnym, z innego samochodu
wprowadzają dwóch polskich Ŝołnierzy, oczywiście ze związanymi rękoma. To byli tzw.
dezerterzy z masowych ucieczek z II AWP. Odczytano im wyrok śmierci, zawiązano oczy
i rozstrzelano. Bardzo płakali i krzyczeli do póki nie padły strzały. I co my Polacy mieliśmy
zrobić? Takich publicznych rozstrzeliwań było u nas kilka. Dwa inne bardzo utrwaliły mi się
w pamięci.
Przywieziono dwóch oficerów: jeden porucznik - Ŝołnierze mówili, Ŝe był on
dowódcą batalionu szkolnego naszego pułku - ale on nie kazał zawiązywać sobie oczu, a stał
frontem do rozstrzeliwujących i z chwilą, gdy juŜ zaczęła padać komenda, zaczął krzyczeć:
"Niech Ŝyje wolna Pols. .. ". Nie dali mu dokończyć - strzały go uciszyły. Innym znowu
razem - rozstrzeliwano jednego Ŝołnierza. Oczywiście scenariusz był ten sam,
a rozstrzeliwano przed uprzednio wykopaną jamą- wrzucono ciało do jamy w pobliŜu, której
przechodziliśmy. My, to znaczy grupa oficerów drugiego baonu. Pierwszy zaczął strzelać
z pistoletu do nieŜyjącego juŜ Ŝołnierza porucznik Drozdow oficer "informacyjny" naszego
baonu, nie szczędząc mu obraźliwych słów, oddawali teŜ po kilka strzałów: dowódca 2-go
baonu - porucznik Jepiszkin, dowódca l-go - baonu kapitan Gawrylczuk, dowódca 3-go -
porucznik Smolak, oraz dowódca plutonu art. naszego baonu - porucznik Strygin. Ale to
ohydne i niepotrzebne juŜ dobijanie przerwał porucznik Kabanow - dowódca 2-giej kompani
moździerzy. Był on w cywilu nauczycielem, człowiek o bardzo spokojnym i łagodnym
charakterze. A czy przerwanie dobijania mogłem zrobić ja, czy inny oficer - Polak?
W dniu 28 stycznia 1945 r. wyruszyliśmy na front. W dniu wymarszu: -25°C, śnieg
powyŜej kolan. Do Kutna maszerowaliśmy w dzień, nocowaliśmy po załatwianych nam
kwaterach, szliśmy drogą następującą: Łuków - Stoczek - Gawrolin - Góra Kalwaria Łowicz
i w Kutnie byliśmy w dniu 5 lutego 1945 r.
12

Mieszkańcy Kutna bardzo serdecznie nas witali, bowiem przed wojną w mieście tym
stacjonował 37-my pułk piechoty, czyli nasz odpowiednik. JuŜ przy wkraczaniu naszych
kolumn do miasta z resztą, z wesołym polskim, Ŝołnierskim śpiewem witano nas bardzo
serdecznie. MoŜe nie tyle kwiatami, co okrzykami, sercem!. Okrzykom, wiwatom,
posyłaniem całusów dla dziewcząt i odwrotnie nie było końca. Okazało się, Ŝe dowództwo
przeznaczyło naszemu pułkowi tutaj kilkudniowy odpoczynek. Mieszkaliśmy na kwaterach
prywatnych, doprowadzaliśmy do porządku odzieŜ i reperowaliśmy obuwie.
Z Kutna zapamiętałem dwa wydarzenia: 1 - na jakimś duŜym placu moŜe to był
park, zgromadzono i ustawiono w szeregi cały nasz pułk, na środku placu ołtarz, msza święta
polowa (chyba ks. kapelan Lemparti) i po mszy, pokazano nam z daleka przyszłego
prezydenta Bolesława Bieruta ze świtą. Pierwszy raz widziałem zorganizowanie obrony: na
dachach kamienic widać było nawet nie zamaskowane stanowiska karabinów maszynowych,
a oficerom kazano nawet sprawdzać w oddziałach broń - czy w lufach i komorach nie ma
naboi. JuŜ nie pamiętam czy było jego przemówienie i defilada.
I drugie zdarzenie: któregoś dnia, przed wieczorem w sali kinowej, czy teatralnej,
urządzono odprawę kilkuset oficerów. Odprawę prowadził generał Świerczewski. Utrwalił mi
się w pamieci jeden punkt narady: nakazywał oficerom radzieckim odkomenderowanym do
Armii Polskiej, aby nosili mundury tylko polskie, uczyli się rozmawiać tylko po polsku i co
najwaŜniejsze, aby tak nagminnie, głośno i brzydko nie klęli. Powiedział dosłownie, ale po
rusku: "Jeśli mi doniosą, ze ktoś z was powiedział – job twoju matj - to job twoju matj".
Pamiętam teŜ, Ŝe po postoju w Kutnie, nadal jeszcze przez jakiś czas
maszerowaliśmy dniami a nocą na kwatery we wsi. W którejś wiosce nikogo, nawet nas
oficerów nie wpuścili do mieszkania na kwaterę - spaliśmy po stajniach i stodołach. Mówili,
Ŝe dla komunistów w mieszkaniu miejsca nie mają.
Z Kutna nadal maszerowaliśmy jeszcze w dzień, szliśmy przez Gniezno, gdzie była
defilada, przez KrzyŜ i od KrzyŜa juŜ maszerowaliśmy nocami. Mówiona nam, Ŝe idziemy na
Kołobrzeg, na pomoc Pierwszej Armii w jego zdobyciu. Zaczęła się juŜ wiosna, śniegi
stopniały, krajobraz był juŜ całkowicie wojenny: duŜo zniszczeń, ludność niemiecka uszła za
linię frontu, gdzie niegdzie tylko spotykało się staruszków.
Doszliśmy do miejscowości Dobiegniewo - Woldenberg w okolicy Strzelców
Krajeńskich, tam zatrzymano nas przez 2 lub 3 dni, gdyŜ Kołobrzeg akurat został zdobyty -
i powrót - ponownie przemarsz przez KrzyŜ w okolice Wrocławia, który wówczas bardzo
mocno jeszcze się bronił. Widziało się w dzień dymy, spoza których świata widać nie było,
ale za to noc widna od ciągłego poŜaru.
13

Byliśmy w drugim rzucie moŜe dwa - trzy km od pierwszej linii. Stamtąd
przerzucono nas w okolice Trzebnicy i Tam spędziliśmy święta wielkanocne, skąd znowu po
kilku dniach - wymarsz nad Nysę. Szliśmy juŜ dniami, bez zachowania środków ostroŜności,
przez Legnicę, Bolesławiec do Ruszowa (Rausza).
Dziewiątego kwietnia wieczorem zebrano wszystkich oficerów, dowódców
plutonów, kompanii i batalionów i wymarsz nad Nysę - na rekonesans. Tam teŜ kaŜdy
otrzymał swój odcinek działania. Po ich powrocie zebrano Ŝołnierzy i kaŜdy dowódca
prowadził swój oddział na przydzielony mu odcinek.
Weszliśmy do okopów i ziemianek, gdyŜ zluzowaliśmy jakąś radziecką silenie
zdziesiątkowaną dywizję. Było to na wysokim, prawym brzegu Nysy (zakole), po przeciwnej
stronie Nysy - miasteczko Londenau. Tu juŜ pachniało prochem, wybuchały pociski,
gwizdały kule. Prawie kaŜdego dnia było piekło. Tu był nasz chrzest bojowy.
I tu nauczyliśmy się, jak w okopach naleŜy się zachowywać.
Przez cały okres walk byłem z Ŝołnierzami zawsze w pierwszej linii. Wiele razy
byłem w niebezpieczeństwie, ale teŜ i byłem pewny modlitewnej opieki mojej kochanej
mamy. Wiedziałem, Ŝe ona się za mnie modli - ja to czułem.
Czternastego kwietnia w nocy, 6-ta kompania dowodzona przez porucznika
Chudzika, nie młody juŜ człowiek, z zawodu nauczyciel, porucznik rezerwy, otrzymała
rozkaz, aby w nocy 14/15 kwietnia po wzmocnieniu tej kompanii bronią przydzieloną
plutonami: ckm, moździerzy 81mm, rpp, saperów a zatem wzmocnioną do przeszło 200 ludzi
- dokonać rozpoznania walką i uchwycenia przyczółka. Przed wymarszem Ŝegnaliśmy się,
biedak przeczuwał śmierć.
JuŜ w czasie forsowania rzeki zostali ostrzeliwani, powstało piekło, gdy się
rozwidniło widzieliśmy 6-tą kompanie w głębi ok. 300 - 400m okopaną, ale niemiłosiernie
atakowaną przez Niemców. Wiedzieliśmy juŜ, Ŝe kończy się im amunicja i chyba brak
oficerów. Z naszej strony nie otrzymywali Ŝadnej ogniowej pomocy. Nasi Ŝołnierze zaczęli
szumieć. A jednak Juchniewicz w "Śladami walk" pisze, Ŝe mieli wsparcie naszej artylerii, ale
to nieprawda. Nam wtedy mówiono, Ŝe za kilka dni ma być ofensywa i pociski muszą być na
nią magazynowane. Jestem święcie przekonany, Ŝe aby uniknąć sporu z Ŝołnierzami,
zarządzono w biały dzień, co w czasie walk nie jest nigdzie praktykowane, przegrupowanie
drugiego i pierwszego baonu 37 pp, bo trzeci był w odwodzie. Znaleźliśmy się w całkowicie
zburzonej wsi Toporów na skraju lasu, przed nami Nysa w odległości moŜe 300 - 400m,
a między nami golusieńka łąka.
14

Najpierw zacząłbym od wydarzenia z humorem. Zaraz po przyjściu w okopy (tzn.
po W-tym kwietnia) rozbolał mię bardzo ząb w dolnej szczęce. I to nocą bolał nie do
wytrzymania. Jeszcze nie przyzwyczailiśmy się do spania w okopach przy huku artylerii, a tu
doszedł jeszcze ból zęba. Kombat Jepszkin (dowódca naszego baonu) powiada: ,,Edward weź
kilku Ŝołnierzy dla bezpieczeństwa i idź do Ruszy (Ruszów) do medsanbatu ( batalion
sanitarny) niech ci coś z tym zębem zrobią. Zrób to natychmiast, bo w niedługim czasie, a nie
wiadomo kiedy, zacznie się potęŜna ofensywa, będzie tak wielkie ogólne zamieszanie, Ŝe
medsanbatu nie znajdziesz". Wziąłem kilku Ŝołnierzy i ja - jojkoczący - idziemy. Chłopaki
coś wesołego opowiadali i ja w którymś momencie mówię: "Chłopcy - wracamy." "A to,
czemu panie poruczniku?". ,,Bo mię juŜ ząb nie boli" - a on chyba ze strachu przestał boleć.
śołnierze trochę się ze mnie pośmiali i wróciliśmy do okopów. Wszyscy się ze mnie śmiali,
Ŝe zawróciłem ze strachu przed dentystą. Z nastaniem nocy, dosłownie wyłem z bólu tak, Ŝe
moŜe i Niemcy słyszeli. Rano o świcie biorę tych samych Ŝołnierzy i idziemy. Z trudem
odszukaliśmy felczerski punkt dentystyczny. Obsługiwała mię Rosjanka. Po oglądnięciu
powiedziała, Ŝe mam w zębie dziurę, Ŝe wyrywać nie będzie, da mi tylko bardzo mocne
"stalińskoje" krople i całkiem przestanie boleć. Nasączył na wacik płynu, postawiła na ząb ...
i ... myślałem, Ŝe rozsadziło mi głowę conajmniej na dwie połowy! A szczęka - byłem pewny,
Ŝe popękała na kawałeczki, ale po chwili ból rzeczywiście ustał. Ona mi powiedziała: "
A wiesz, co to były za krople?" - to był kwas solny, spalił nerw i po bólu.
W dniu 16-go kwietnia zaczęło się. To było naprawdę piekło. O godzinie szóstej
rano (o czwartej, gdyŜ w wojsku obowiązywał czas rosyjski) zaczęła "ryczeć" nasza artyleria,
a było jej naprawdę sporo. Niemcy nie zostawali nam dłuŜni, wydawanie rozkazów
Ŝołnierzom spowodowało u dowódców kilkudniową chrypkę, gdyŜ trzeba był artylerię
przekrzyczeć.
Pierwsze przygotowanie artyleryjskie skutku me odniosło. Dopiero chyba po
godzinie sprowadzono "katiusze" - to był dopiero ryk: ruszyliśmy do ataku. Po tej odkrytej,
szerokiej łące. Mało kto z nas miał łopatki, bo w marszu powyrzucaliśmy je z powodu
cięŜaru. Czy ktoś zliczył ile wśród nas było na tej łące zabitych i rannych? Dopiero frontalny
atak zrobił swoje. Wszyscy przez Nysę przechodziliśmy w pław, nikt z nas nie wyczuwał czy
woda jest naprawdę zimna, czy mokra. Niektóre nasze kompanie sforsowały rzekę juŜ
o godzinie ósmej (czasu polskiego), a pozostali w ciągu dwóch - trzech godzin później.
W międzyczasie dowódca baonu posłał mię z powrotem za rzekę, abym
przeprowadził we wskazane miejsce n/kompanię moździerzy (oni to zawsze są z tyłu). JuŜ po
raz drugi przepływałem Nysę jakimś podziurawionym czółnem, juŜ we trzech. W pobliŜu
15

naszego czółna - dookoła- "pluskały" pociski z broni maszynowej. Wiosłowaliśmy rękoma,
bez wioseł, a pociski dalej "pluskały". Wyszliśmy na brzeg. Wówczas zrozumieliśmy, Ŝe
"Ŝołnierz strzela, ale Pan Bóg kule nosi".
Po wyjściu na brzeg szliśmy do naszych oddziałów ścieŜką "gęsiego"" mój kolega
teŜ Edek Harbuz, za nim szedłem ja, a za mną Ŝołnierz Edka w odległości ok. 1,5m pomiędzy
kaŜdym. W pewnym momencie Edek następuje na minę p-piechotną, która ma zawsze
zapalnik natychmiastowy, lecz ta wybuchła z opóźnieniem, pomiędzy nami, gdy obaj daliśmy
krok do przodu. Zwykle taka mina urywa nogi, dość często zabija, lecz nas ani drasnęła,
pozostał tylko znak wybuchu na ziemi. Edek odwrócił się, chwycił mię w pół i mówi: ,,Edku,
będziemy Ŝyli, przeszliśmy chrzest bojowy. Niestety w dniu 18 kwietnia zabity pociskiem
dum-dum.
Chciałbym przedstawić, choć kilka zapamiętanych, tak bardzo niebezpiecznych
moich zdarzeń. Któregoś dnia zdobyliśmy okopy na skraju leśnej polany, po przeciwnej
stronie polany są Niemcy. Jesteśmy w zdobytych okopach. Ja stoję i obserwuję przez lornetkę
przedpole, łokcie oparte na ziemi. Przede mną po prawej ręce Ŝołnierz instaluje linię
telefoniczną do tyłu, będąc w pozycji leŜącej, a po mojej lewej ręce, na dnie okopu siedzi mój
przyjaciel kapitan (przedwojenny) Michalczyk i dosłownie śpi. Jest taka prawda, ze słyszy się
gwizdy lecących pocisków, one lecą w róŜnej odległości od człowieka, ale pocisk, który
w człowieka uderza jest przez niego nie słyszalny. A ja go słyszałem. Nie mogę tego
dokładnie określić, był to jakiś przerywany szum. Nagle coś się stało. Po odzyskaniu
świadomości poczułem, ze jestem wpół zgięty i coś mię przyciska. Zaczynam się prostować
i słyszę głos: "Panie poruczniku, pan Ŝyje? A gdzie kapitan?" Po mojej lewej stronie okop go
przysypał (w lasach szpilkowych są piachy) i Ŝaden z nas nie był nawet draśnięty, a pocisk
upadł ode mnie moŜe w odległości niecałe 2m i pęd powietrza z wybuchu zdmuchnął
chłopaka na mnie. Kiedy ja się ugiąłem, tego nie wiem, moŜe to był odruch, moŜe intuicja,
a moŜe zrozumienie odgłosu spadającego pocisku? A moŜe opieka Anioła, której doznałem
juŜ w czasie powstania czortkowskiego? W kaŜdym bądź razie pociski moździerzowe mają
zapalniki natychmiastowe, powodują wybuch nawet przez dotknięcie o cienką gałązkę,
a rozrywają się promiennie wokół siebie. Lecz Ŝaden z nas nie był nawet draśnięty.
Tak się złoŜyło, ze walki toczyliśmy przewaŜnie w lesie. Było to w pobliŜu wsi
Neudorf, gdzie zginął porucznik Edward Harbuz (nauczyciel, w Borszczowie zdawał maturę).
Spotkał mię ppor. Tadzio Czuba, zastępca dowódcy 4-tej kompani, dla omówienia
słuŜbowych spraw- odeszliśmy trochę od pierwszej linii na jakąś polankę. W pewnej chwili
16

obok nas rozrywa się artyleryjski pocisk (po leju moŜna było poznać, Ŝe to pocisk nieduŜego
kalibru), zaś potem Tadzio się odzywa: "Wiesz, Edek dostałem w prawy bok". Pomagam mu
się rozebrać, oglądam bok, Ŝadnej rany nie ma, jest tylko prawie czarny siniak wielkości
dłoni. Zagląda do kabury - pistolet prawie zgięty, ze śladem uderzenia. A więc dostał
odłamkiem w pistolet i to go uratowało od rany, lub teŜ od śmierci.
Gdy nastawał świt, zdobywaliśmy jakąś wioskę, Niemcy pozwolili nam podejść
prawie pod samą wieś, a znajdowaliśmy się na łące - teren całkowicie odkryty, równy jak stół
i dopiero zaczęło się piekło. Broń maszynowa i moździerze. A tu nigdzie nie moŜna się skryć
moŜe, co dziesiąty z nas miał łopatkę - w czasie marszu na front, jako cięŜar wyrzucaliśmy.
Dosłownie darłem palcami darnie, aby zrobić dołek przynajmniej na głowę. JuŜ po wojnie
Bolek Świło opowiadał mi: "A pamiętasz jak dorzuciłem Ci łopatkę byś się okopał tam na
łące?". Zginęło na niej i było rannych wielu Ŝołnierzy.
W innym dniu zdobywaliśmy jakąś wioskę, w pewnym momencie łączność
telefoniczna (przewodowa - radiowej nie było) pomiędzy zdobywającą kompanią a naszym
baonem została przerwana akurat w momencie, kiedy zgłaszali brak amunicji. Dowódca
baonu wysłał Ŝołnierza, aby naprawił przerwany gdzieś przewód. Chłopak Ne powrócił.
Posłał dwóch - skutek był ten sam. Istnieje zwyczaj, Ŝe po raz trzeci w tak niebezpieczne
miejsce z rozkazu juŜ się nie posyła, ale szuka chętnych. Nikt się nie zgłaszał. Akurat do
naszej grupy doszedł Tadzio Czuba i po zapoznaniu się z sytuacją, zgłosił się na ochotnika.
Poszedł sam. Po dłuŜszej chwili odezwał się telefon. Tadzio przewód związał i oddzwonił,
podając miejsce, z którego hitlerowski snajper zabił między innymi tych trzech Ŝołnierzy,
gdyŜ do niego teŜ strzelał. Po chwili snajpera z moździerzy uciszono. To był naprawdę jego
wyczyn bohaterski.
PrzewaŜnie prowadziliśmy walki leśne. Nie wiem, dlaczego, ale wybrałem się sam
w kierunku okopów nieprzyjaciela idąc skrajem lasu. Z uwagi na gęste poszycie cofnąłem się
na zaorane pole. Widzę, jak dookoła mnie w odległości 1 - 2 m na suchej roli, ukazują się
grupki suchego kurzu. Nawet nie zorientowałem się, co to za przyczyna. A dopiero, gdy
strzały ckm zgrałem z powstającymi ogniskami kurzu, uskoczyłem szybko do lasu.
Nieprzyjaciel strzelał dobrze, seriami bardzo krótkimi, a takie są skuteczne. W lesie, wracając
do swoich, zastanawiałem się, co by było, gdyby, został ranny w nogi? To bym upadł
stanowił doskonałą tarczę!
Miałem teŜ i inne zdarzenie. JuŜ ponad dobę szliśmy do przodu bez łączności
z nieprzyjacielem. Szliśmy bez strzałów - tyralierą, w kaŜdej następnej godzinie czuliśmy się
coraz bezpieczniejsi. To był las, ale nie młodnik tak, Ŝe widoczność była moŜe nawet ponad
17

30 m. Jakoś nieświadomie wyszedłem do przodu, moŜe nawet 50m przed naszą tyralierę
i przekraczając prostopadle drogę leśną zdębiałem. W odległości moŜe 10 - 15m przede mną
Niemiec okopywał rkm, ustawiony w naszym kierunku. Prawie równocześnie obaj
zauwaŜyliśmy się nawzajem. Stanąłem. Krótką chwilę patrzyliśmy na siebie. Niemiec
widział, Ŝe mam w ręku pistolet maszynowy. Po chwili, gdy dochodzili do mnie nasi,
Niemiec zabrał swój rkm i wolnym krokiem się oddalił, ja natomiast dałem ręką znać naszym,
aby w jego kierunku nie strzelali. Niemiec wyczuwał, ze ja mając broń w ręku, nie będę do
niego strzelał, ja natomiast zrozumiałem, Ŝe idąc do przodu mogłem w danej chwili patrzeć
nie w jego stronę, mógł przecieŜ nacisnąć spust swojego rkm-u. Zapamiętałem jego Ŝółtą,
brązową twarz, co świadczyło o wielkim zmęczeniu. śołnierz niemiecki powoli się obrócił
i poszedł w las, ja wolnym krokiem wróciłem do swoich. Przez długi czas rozmyślałem o tym
zdarzeniu.
W końcu nadszedł dzień radości! Wypadki, jakie się rozgrywały do mniej więcej do
końca maja, moŜna by z trudem zmieścić w grubej ksiąŜce.29 maja 1945 r. pułkownik nasz
został skierowany na styk granic trzech państw w bieŜącym powiecie o pierwotnej nazwie
Zgorzelce: od zachodu z Niemcami i od południa z Czechami.
Teren ten nie był objęty działaniami wojennymi, ale większość Niemców juŜ przed
naszym przyjazdem została wysiedlona. Bydło, więc ryczało, bo było głodne, niepojone,
kazaliśmy, Ŝołnierzom wypuszczać do ogrodów, by się najadły. Zajęliśmy się gospodarką
rolną i organizowaniem Ŝycia na naszym terenie. Tu teŜ w Bogatyni (kolejne nazwy:
Reichenau, Bogatyń, Rychwałd, Bogatynia) w połowie czerwca 1945 r. otrzymałem pocztą
polową list od moich kochanych rodziców, w którym prosili, jeśli jeszcze Ŝyję, abym ich
zabrał do jakiejś chaty, bo koczują z wieloma tysiącami Polaków na polach i rozjazdach
kolejowych pomiędzy Bytomiem a Gliwicami. Zaraz teŜ do nich pojechałem. MoŜna, wiec
sobie wyobrazić moment powitania i kilka dni pobytu razem z nimi. W kaŜdym bądź razie juŜ
w lipcu 1945 r. zamieszkali w Bogatyni.
Po zakończeniu działań wojennych usilnie się starałem o przekwalifikowanie mię
z oficera politycznego na liniowego. Kilkakrotnie stawałem do raportu aŜ do dowódcy
dywizji włącznie, w końcu cel został osiągnięty, przestałem się martwić, ze jestem oficerem
politycznym. Powierzono mi stanowisko starszego adiutanta dowódcy II baonu.
Wiosną 1946 r. pułk nasz skierowano do koszar w Chorzowie na tydzień przed
świętami wielkanocnymi, w kwietniu wydzielono grupę kilkudziesięciu Ŝołnierzy, trzech
oficerów i siedemdziesiąt koni, a mnie powierzono dowództwo i wysłano nas na akcję siewną
na powiat Niemodlin.
18

W Szurgoszczy na folwarku miałem miejsce postoju. Niemcy na tamtych terenach
byli juŜ prawie wszyscy wysiedleni, zamieszkali juŜ Polacy "expatriowani" z województw
nam zabranych, czyli z naszych stron. ZbliŜając się do Szurgoszczy, widzieliśmy jak Polacy
na polach orzą, bronują krowami - koni nie było. Ale teŜ widzieliśmy gdzieniegdzie sceny
wyciskające łzy z oczu: pługi było ciągnione przez kilku męŜczyzn i kobiety, tak samo było
z bronami. Po przybyciu na miejsce postoju przed wieczorem, zebrała się ludność, której
przewodniczył wójt, czy sołtys, przydzielał konie wraz z Ŝołnierzami w kilku wioskach
(pamiętam nazwę juŜ tylko jednej: Popielówek). Konie były karmione przez ludzi, a Ŝołnierze
równieŜ (pojeni) samogonem.
Po zakończeniu akcji siewnej - powrót do pułku a w przeddzień jeden z Ŝołnierzy
nazwiskiem Smalec, podkarmił swoje konie Ŝytem, które pęczniejące porozrywało im
Ŝołądki. Po drodze dwa konie padły w miejscowości Toszek koło Gliwic. Do dziś posiadam
ksiąŜeczkę płatniczą pułku, w której widnieją potrącenia mi równowartości tych koni, za
niedopilnowanie obowiązków.
W końcu lipca 1946 r. wydzielono z naszego pułku 2-go baonu grupę 200 Ŝołnierzy
z dowódcą baonu kapitanem Luzakiem (kilka miesięcy później zginął na bandach UPA
w Bieszczadach) i mną jako jego zastępcą do spraw liniowych i skierowano do Pszczyny
celem "oczyszczenia" tego powiatu z działań WIN-nu, czyli NSZ-tu.
Chyba było to we wrześniu 1946 r. w przeddzień wypłaty załodze browaru
w Tychach naleŜności za pracę. Do dyrekcji zgłosiła się grupa kilkunastu Ŝołnierzy celem
przeprowadzenia z załogą kilku "mityngów", wtedy było to w modzie. Nikt ich nie sprawdzał
i nie podejrzewał, Ŝe nie są to prawdziwi Ŝołnierze. Oczywiście grupa podejmowana była
przez dyrekcję browaru bardzo gościnnie, łącznie ze zwiedzaniem zakładu i jego biurami.
Gdy na drugi dzień rano kasjerka weszła do swych pomieszczeń zdębiała: kasa rozbita i pusta,
a grupy "Ŝołnierzy" ani śladu. Ogłoszono u nas alarm, rozdzielono na dwie grupy - jedna
dowodził kapitan Luzak, a drugą ja. Oczywiście do akcji zawsze przydzielano
funkcjonariuszy UB w mundurach, jako obserwatorów, a prócz nich i z naszych Ŝołnierzy byli
donosiciele. Wyznaczono mej grupie miejsce na "zasadzkę": szosa wąska, asfaltowa, wzdłuŜ
obok szosy tor kolejowy, a za mm głęboki rów i las o dość gęstym poszyciu. Ustawiłem
swoich Ŝołnierzy tyralierą pomiędzy szosą a torem (było wgłębienie) frontem do lasu. Lewa
strona tyraliery kończyła się przy polnej drodze wchodzącej przez tor do lasu. Drogą tą
posłałem dwóch ludzi celem przesyłania meldunków. Nasi "obserwatorzy" przewidywali
ewentualny przemarsz tej grupy skrajem lasu od prawej strony naszej tyraliery. I tak się stało.
19

Szpica nasza znienacka została wzięta do niewoli. Gdyśmy się o tym zorientowali,
zrozumiałem, ze muszę działać.
Nie wiem jak to się stało, ale przebiegłem wzdłuŜ naszej tyraliery i głośno mówiłem
"chłopcy będziemy strzelać, ale mierzcie w górę a nie w ludzi, bo to są teŜ Polacy jak my.
Wydałem rozkaz - Ŝołnierze posłuchali, a tamci teŜ strzelali jak my - w górę. Gdy strzały
ucichły, wrócili do nas Ci dwaj Ŝołnierze. Obaj biali, twarze bez krwi, trzęśli się jak w febrze,
a jeden z nich miał zwarte szczęki - byli w szoku.
Wieczorem na kwaterę, a przed północą mię zbudzono, bo wzywał mię jakiś generał
WP. Treści rozmowy juŜ nie pamiętam, wiem tylko, Ŝe byłem bardzo rugany i tłumaczyłem
się, Ŝe takim rozkazem chciałem ocalić Ŝycie tych dwóch Ŝołnierzy. Nad ranem zbudzono mię
ponownie , wręczono rozkaz wyjazdu do pułku. Szefem sztabu pułku był wtedy juŜ Polak,
wspaniały człowiek i wierny mój przyjaciel kapitan Józio Domaradzki. Mówił mi, Ŝe miałem
wielkie szczęście, Ŝe jestem w "czepku rodzony", bo uniknąłem wojskowego sądu. Traf
chciał, Ŝe w pułku była wytypowana juŜ grupa dwudziestu Ŝołnierzy plus oficer do Zgorzelca
na ekshumację poległych Ŝołnierzy na wojnie. Aby "zmyć" mię z pułku, wystawił mię na
dowódcę tej grupy a poprzednika skreślił. Chyba tym sposobem sprawa się "zatarła" (wstawić
ksero rozkazu wyjazdy na ekshumacje).
Rozkaz wyjazdu na ekshumację nosi datę 8.10.1946 L, a więc znowu byłem
z rodzicami. W pracę przy ekshumacji włoŜyłem całe moje serce i duszę. Wykopywałem
przecieŜ swoich najlepszych wówczas przyjaciół - towarzyszy broni, ludzi z którymi Ŝyłem
w okresie największych dla mnie niebezpieczeństw (po banderowcach), od których nigdy nie
usłyszałem złego słowa, nie zobaczyłem grymasu skrzywdzonych ust, płacili mi za moją
przyjaźń dla nich - swoim dobrym sercem.
Niektórych zwłok np. porucznika Edwarda Harbuza (o nim mowa wcześniej nastąpił
na minę) rozpoznałem o rysach twarzy - pogrzebany w miejscu zabicia w moczarach na łące,
brak dostępu tlenu - zwłoki się nie psują. Pochodził z okolic Barszczowa, gdyŜ tam zdawał
maturę. Posiadam jego dokumenty i zdjęcia, ale szukając jego rodziny, do tej pory nie
mogłem odnaleźć. Z całego okresu słuŜby mojej w wojsku - pracę przy ekshumacji cenię
sobie najbardziej, po prostu jestem nawet z niej dumny.
W BoŜe Narodzenie 1946 r. dostałem trzecią gwiazdkę - kapitana. Do cywila
zwolniono mię w pierwszej połowie marca 1946 r. Następnie juŜ w cywilu, w 1974 r. awans
na majora. A w 2001 r. awans na podpułkownika i zaliczono mię do: nie podlegający
obowiązkowi słuŜby wojskowej.
20

W Zgorzelcu jest jeden wielki cmentarz wojskowy, na którym spoczywają zwłoki
bohaterów II Armii Polskiej. Z ekshumacji prowadzonej w 1946 i 1947 r. było 3880 grobów,
na środku cmentarz znajduje się obelisk, wokół, którego był napis: Zginęli za Pokój, Wolność
i Socjalizm.
Wraz z powstaniem Solidarności "urzędowo" usunięto napis "socjalizm". PrzecieŜ
myśmy w czasie wojny naprawdę za socjalizm nie walczyli. Dopiero po wojnie nam to
wmawiano. Kilka lat po przebudowie cmentarza, jeszcze w czasie PRL-u, wykonano Hucie
Łabędy kilkunastotonowego orła, oczywiście bez korony i zorganizowano uroczyste
odsłonięcie. Byli obecni: ówczesny premier, Minister Obrony Narodowej - Jaruzelski, duŜo,
duŜo generalicji polskiej i radzieckiej. W połowie pierwszego rzędu od strony Orła -
wymieniono tabliczki nagrobne z blaszanych na mosięŜne. Oczywiście telewizja pokazała je
nie tylko na Polskę, to przecieŜ szło na cały świat! Ot, jakie zakłamanie! A nam wtedy
mówiono, Ŝe nie zdąŜono na tę uroczystość zrobić mosięŜnych tabliczek na wszystkie groby,
ale będą robione w późniejszym terminie. Tylko, Ŝe później zdjęto te załoŜone mosięŜne
a przymocowano poprzednie stare, blaszane. OT SOCJALIZM!
21

Powrót z wojny do nowej małej ojczyzny.
O podpisaniu kapitulacji przez Niemny dowiedzieliśmy się rankiem 9 maja.
Zapanowała ogólna radość z zakończenia wojny. W wkrótce jednak musieliśmy ruszyć
w pogoń za Niemcami, gdyŜ ich oddziały nie poddawały się i wycofywały na południe, a ich
straŜe tylnie organizowały zasadzki , obalały drzewa na drogę, wysadzały przepusty
drogowe, wszystko to aby opóźnić nasz marsz. Niemcy wycofywali się na południe, gdyŜ
chcieli się poddać wojskom amerykańskim stojącym na drugiej stronie Łaby. Granicę
z Czechosłowacja przekroczyliśmy koło miasta Rumburk, 15 km na zachód od Zittau. Tutaj
pułk nasz stoczył ostatnia potyczkę w tej wojnie z oddziałem osłonowym wroga, który
ostrzeliwał się w zabudowaniach miasta. Po południu kontynuowaliśmy marsz w kierunku
południowym nie napotykając oporu. Wkrótce nadszedł rozkaz zaprzestania marszu.
Odczuliśmy ogromną ulgę, jednocześnie uczucie zmęczenia.
Kwaterowaliśmy w czeskiej wiosce, niedaleko Mielnika, połoŜonej blisko brzegu
Łaby. śołnierze doprowadzili do porządku umundurowanie i broń. Zrobiono porządek
w ewidencji. Okazało się, Ŝe batalion mój poniósł największe straty wynoszące 400 Ŝołnierz,
zabitych, rannych, zaginionych bez wieści. Postój trwał tylko 2 dni. W dniu 13 maja
rozpoczęliśmy marsz powrotny do kraju.
W kolumnie marszowej panowało rozpręŜenie, Ŝołnierze jechali na zdobycznych
koniach, rowerach i samochodach. Maszerowaliśmy przez miasto Zittau, które nie nosiło
śladów wojny. Tętniło normalnym Ŝyciem. To zachęciło mnie do poszukiwania moŜliwości
zakupu rolki filmu do mojego aparatu fotograficznego. Nysę przekroczyliśmy
w Radomieryzcach. Ja, jako oficer polityczny nie wiedziałem, Ŝe w pobliskim Zgorzelcu
urzęduje juŜ pełnomocnik Polskiego Rządu Tymczasowego i ze tereny te zostały oddane pod
administrację Polsce. Marsz nasz trwał z przerwami do 20 maja, w dniu tym znaleźliśmy się
w miejscowości Strzegom.
Tutaj dostaliśmy rozkaz zawrócenia i obsadzenia brzegu Odry jako granicy
państwowej na odcinku Nowa Sól – Brzeg Dolny. Pobyt nasz nad Odrą trwał do 28 maja.
W tym dniu ruszyliśmy na zachód. Marsz zakończyliśmy wieczorem 31 maja we wsiach
połoŜonych wokół dzisiejszego Działoszyna, gdzie zakwaterował sztab pułku.
Mój batalion rozłoŜył się w Zatoniu. śołnierze kwaterowali w zabudowaniach
niemieckich rolników. Wieś robiła wraŜenie opustoszałej i wyludnionej. Szczególnie rzucał
się w oczy całkowity brak męŜczyzn. Ja kwaterowałem w gospodarstwie w którym mieszkała
Niemka z dwiema córkami. Obory i chlewnie pełne były trzody chlewnej i bydła. Moim
22

zadaniem było kierowanie gospodarką rolną w okolicy garnizonu. Moi Ŝołnierze pochodzący
w przewaŜającej części z kresów wschodnich po raz pierwszy spotkali się z gospodarstwami
zmechanizowanymi i zelektryfikowanymi. Trzeba wiec było nauczyć się obsługi sprzętu
i posługiwania się maszynami rolniczymi. W tym celu Ŝołnierze wyszukiwali niemieckich
rolników, przyprowadzał ich na gospodarstwa w celu nauczenia ich posługiwania się
sprzętem zmechanizowanym. Niemieccy rolnicy traktowali udzielenie instruktaŜu róŜnie.
Były przypadki chętnego udzielania wskazówek lub całkowitej niechęci. Pierwszą pomyślnie
przeprowadzoną przez moich Ŝołnierzy były sianokosy.
Zajęty swoimi sprawami prowadzenia gospodarstw rolnych nie zauwaŜyłem w ogóle
akcji wysiedlenia Niemców za Nysę, którą przeprowadziło wojsko. Moja niemiecka
gospodyni u której kwaterowałem nie została wysiedlona, być moŜe dlatego, ze u niej była
moja kwatera.
Do moich obowiązków naleŜało równieŜ uruchomienie przemysłu zastanego
w rejonie naszego zakwaterowania. Na terenie dzisiejszej Bogatyni zastaliśmy liczne zakładu
przemysłu włókienniczego. PobieŜne oględziny stanu maszyn i zapasy surowca (bawełny)
świadczyły, Ŝe produkcję wygaszono tuŜ przed nadejściem Rosjan. Trzeba wiec było wśród
Niemców znaleźć fachowców znających się na produkcji tkanin. W tym celu zaopatrzony
w mięso z uboju tucznika udawałem się z tłumaczem do Zittau, gdzie zagadywaliśmy
przechodniów, pytając o byłych pracowników Zakładów Bawełnianych w Bogatyni. Tutaj
okazała się przydatna moja znajomość języka niemieckiego wyniesiona z gimnazjum
w Czorstkowie. PoniewaŜ za Nysą panował głód obdarowani mięsem Niemcy chętnie
wyszukiwali fachowców przesiedlonych z Bogatyni. Umówiona i zorganizowana grupa
byłych pracowników zjawiła się na moście granicznym, gdzie nasi Ŝołnierze przeprowadzili
ich na naszą stronę, gdzie wystawiono im przepustki umoŜliwiające stały pobyt w Bogatyni
prawo sprowadzenia rodzin. W ten sposób po kilku dniach ruszyła produkcja drelichu,
z którego później uszyto mundury dla szeregowych Ŝołnierzy. Podobnie w Zawidowie ruszyła
produkcja sukna, z którego szyto mundury oficerów.
W Zatoniu zlataliśmy duŜy magazyn rowerów i motocykli. Był to magazyn
zarekwirowanego sprzętu przez administrację niemiecką dla potrzeb niemieckiego wojska.
Podobny magazyn lecz nart znaleźliśmy w Zawidowie. Z magazynu w rowery zaopatrzyli się
Ŝołnierze, ja natomiast potraktowałem jako zdobycz wojenną angielski motocykl z przyczepą.
Motocykl przystosowany był do ruchu lewostronnego i przyczepę miał po lewej stronie. Moi
sprytni Ŝołnierze wyszukali w Wigańcicach mechanika - ślusarza Niemca, który
23

przemontował przyczepę na prawą stronę. Motocykl ten słuŜył mi jeszcze przez długie lata po
wojnie, budząc powszechną zazdrość.
Na początku sierpnia pocztą polową dostałem list od matki. Matka pisała, Ŝe
wyemigrowali ze stron rodzinnych (nazywano to wówczas repatrijacją). Ich pociąg
repatriacyjny rozładował się w okolicach Bytomia i koczują obok torów rozjazdów
kolejowych. Kazano im poszukać nowego miejsca osiedlenia się w okolicy. Zameldowałem
się u dowódcy pułku z prośbą o zgodę na osiedlenie rodziców w pobliskiej Bogatyni
(Reichenau) . Jednak dowódca odpowiedział, ze nie moŜe wydać takiej zgody, gdyŜ tereny te
być moŜe będą przyznane Czechosłowacji. Radził wystąpić o zgodę do dowództwa dywizji.
Od dowództwa dywizji zgodę taką uzyskałem. ZłoŜyłem raport o kilkudniowy urlop w celu
odnalezienia rodziców. Podwodą pułkową pojechałem do Legnicy i stamtąd pociągiem
przez Poznań dojechałem do Bytomia, gdzie odnalazłem rodziców. Po naradzie, wraz z grupą
znajomych z Husiatynia, rodzice postanowili obejrzeć miejsce nowego osiedlenia. Wynajętą
cięŜarówką przyjechała grupa zwiadowcza, której spodobały się okolice Bogatyni.
Wkrótce przyjechała grupa emigrantów z moich stron rodzinnych składającą się
oprócz moich rodziców z dziewięciu rodzin ich sąsiadów z okolic Husiatynia. Rodzice po
przyjeździe zamieszkali w zabudowaniach gospodarczych, które opuścił Budyń - emigrant
z przedwojennej Polski, które przejściowo je zajął. Zabudowania znajdowały się przy ulicy
Biskupiej numer 158 budynek ten juŜ dzisiaj nie istnieje.
PrzynaleŜne pola do tego gospodarstwa połoŜone były przy dzisiejszej ulicy
Pocztowej, w okolicy dzisiejszego Zalewu i ogródków działkowych. Z rodzicami w Bogatyni
osiedliła się grupa znajomych z Husiatynia.
Byli to:
Czajkowska - z synem i córką, mąŜ ze starszym synem walczył w I Armii, po
wojnie gdy wrócił mąŜ zamieszkali w gospodarstwie przy ulicy Turowskiej 56 , gdzie
młodszy syn i córka mieszkają do dziś, córka pod nazwiskiem po męŜu Łuczak
napisała oddzielne wspomnienia.
Czop – syn walczył w I Armii, został później pierwszym cywilnym
burmistrzem Bogatyni.
Strzemecki – z rodziną osiedlił się na gospodarstwie.
Zawadzki – prowadził zakład fryzjerski.
Małkiewicz Kazimierz – został głównym księgowym GS.
Zdebiak Edward – zamieszkał przy ulicy Nadrzecznej, został kolejarzem.
24

Kozimór Jan – zorganizował posterunek MO w Bogatyni.
Nastowski – pracował w GS.
Szajna – został kowalem i prowadził kuźnię.
Grupa ta z racji swojej wartości i pierwszeństwa w zamieszkaniu zdobyła dominującą
rolę w mieście. Sprawiało to, Ŝe Bogatynię nazywano Ŝartobliwie Husiatynią.
Ja w marcu 1947 roku zostałem zwolniony z wojska i zamieszkałem z rodzicami.
Podjąłem pracę w spółdzielczości. Zostałem kierownikiem spółdzielni Zorza a później
spółdzielni Społem. Po obrabowaniu jednego ze sklepów naleŜących do spółdzielni zostałem
oskarŜony o zaniedbanie obowiązków słuŜbowych zabezpieczenia mienia spółdzielni. Odbyła
się rozprawa sądowa - zasądzono wyrok w zawieszeniu oraz oddany pod nadzór UB.
Co tydzień musiałem się meldować u funkcjonariusza, który prowadził bezsensowne
przesłuchania i namawiał mnie do donosicielstwa. Zniechęcony tymi szykanami wyjechałem
z Bogatyni i podjąłem pracę na Śląsku. Po pięciu latach powróciłem do rodziców aby
pomagać w prowadzeniu gospodarstwa, jednocześnie podjąłem pracę w Kopalni, gdzie
pracowałem do emerytury. Jako emeryt – turysta dwukrotnie odwiedziłem moje rodzinne
strony nad Zdruczem.
Okruchy pamięci
Po ukończeniu szkoły oficerskiej w stopniu chorąŜego, odkomenderowano mnie do 7
DP piechoty formującej się na Lubelszczyźnie. Od dowódcy dywizji dostałem przydział do 31
pp, tak wówczas nazywał się późniejszy 37 pp. Miałem pełnić funkcję zastępcy dowódcy
kompanii do spraw politycznych. Zameldowałem się u dowódcy 2 batalionu, był on
Rosjaninem. Po krótkiej rozmowie dowódca batalionu poczęstował mnie zwyczajem Rosjan
kubkiem wódki, który odwaŜnie wychyliłem jednym haustem, po czym mianował mnie
swoim zastępcą do spraw politycznych. Tak, więc będąc w stopniu zaledwie chorąŜego
awansowałem na pierwszego zastępcę dowódcy batalionu. Moi koledzy zostali oficerami
politycznymi w kompaniach.
Pewnego dnia mroźnego stycznia przyszedł rozkaz wymarszu w kierunku frontu.
Batalionowi przydzielono dwa konie, które przysługiwały dowódcy i jego pierwszemu
zastępcy. Tak, więc marsz rozpocząłem na koniu, nie trwało to jednak długo, gdyŜ Ŝyczliwi
Ŝołnierze zauwaŜyli, Ŝe robią mi się białe uszy i nos, groziło to ich odmroŜeniem. Zsiadłem
25

więc z konia a Ŝołnierze rozpoczęli nacieranie śniegiem moich zimnych uszu i nosa.
Zrezygnowałem z konia i odesłałem go do taboru, odtąd maszerowałem w szeregach
Ŝołnierzy.
Maszerując wśród Ŝołnierzy doceniłem wartość dobrych butów dla piechura.
Reperacja butów na postojach była główną troską Ŝołnierzy, gdyŜ nie moŜna było liczyć na
pluton gospodarczy (szewców). Buty naprawiano (zelowano) gumą z opon samochodowych.
Prawdziwym dramatem dla Ŝołnierza było uszkodzenie butów, gdy wypadał krótki postój
nocny. Zbierałem więc uszkodzone buty Ŝołnierzy i niosłem je do taboru kwatermistrzostwa i
dokonywałem wymiany na nowe – mnie drugiemu oficerowi batalionu nie mogli odmówić.
Brak obuwia i umundurowanie był wielką bolączką maszerującej armii. Z tego powodu jedna
kompania nie wyruszyła w ogóle na front, gdyŜ Ŝołnierze dysponowali tylko ubraniami
cywilnymi. Po wojnie obliczono, Ŝe pułk przemaszerował 1500km.
Na koniec pierwszego etapu marszy, gdy znaleźliśmy się w rejonie Kutna zostałem
wyróŜniony pochwałą w raporcie dywizyjnym.
W gimnazjum nauczyłem się fotografowania, napomknąłem o tym Ŝołnierzom, którzy
natychmiast przynieśli mi zdobyczny aparat fotograficzny znaleziony w opuszczonym
domostwie. Stąd mogłem wykonać kilka fotografii w trakcie walk frontowych. Fotografie
wywołał dopiero po wojnie niemiecki fotograf w Bogatyni.
Sympatia Ŝołnierzy do oficerów nie była powszechna. To teŜ przed walką aby uniknąć
samosądów dano moŜliwość zamiany oficerów między batalionami i kompaniami. Część
oficerów skorzystała z tej moŜliwości.
Mimo, Ŝe byłem oficerem do spraw polityczno – wychowawczych walczyłem
w pierwszej linii.
W czasie akcji ekshumacji i zakładania cmentarza wojennego w Zgorzelcu
odczuwaliśmy dotkliwy brak drewna na trumny. Jeden z Ŝołnierzy przypomniał sobie, Ŝe
w Bogatyni w pomieszczeniach dzisiejszego GS-u znajduje się poniemiecki magazyn bomb
lotniczych gotowych do wysyłki i opakowanych w skrzynie z doskonałego drewna.
26

Rozbijaliśmy więc skrzynie, wyrzucaliśmy bomby przez okno a z drewna zbijaliśmy trumny
Ŝołnierskie.
Po wyborach do pierwszego sejmu, gdy mieszkałem z rodzicami w Bogatyni
zorganizowano spotkanie wybranych posłów z wyborcami. Gospodarstwo moich rodziców
zostało wytypowane do tzw. gospodarskiej wizyty. Przybyła grupa posłów zastała w domu
tylko babcię. ZauwaŜyli stojący motocykl przed domem i oświadczyli, Ŝe tak dobrze nie
powodziłoby mi się przed wojną, na co babcia odpowiedziała, Ŝe przed wojną stać byłoby
mnie na samochód. Tak, więc w jednej chwili stałem się bogaczem i wrogiem ustroju. Z tą
wizytą łączę późniejsze prześladowanie przez UB.
27

Fot. 1. Przepustka uzyskana przez autora w pierwszym tygodniu słuŜby wojskowej,
okoliczności jej uzyskania autor opisuje w tekście, schowana w kieszeni munduru
przeszła cały szlak bojowy.
28

Fot. 2. Autor nad Nysą ŁuŜycką.
29

W lesie nad Nysą ŁuŜycką
Fot. 3. Inspekcja zast. dow. Pułku ds. pol-wych (oficer z brodą).
30

Bogatynia 1945 r. - Dozynki
Fot. 4. Msza polowa na boisku sportowym – moment podniesienia.
Fot. 5. Wieniec doŜynkowy.
31

Fot. 6. Pierwsza fotografia wykonana po sforsowaniu Nysy,
dwaj Ŝołnierze z prawej Ŝyją do dziś w Zgorzelcu.
32

Zatonie – obiad wydany z okazji doŜynek
Fot. 7. Od lewej: oficer ds. informacji, dowódca drugiego batalionu, dowódca plutonu
gospodarczego, porucznik Edward Popiel (autor).
Fot. 8. Od lewej: st. Adiutant dow. batalionu, dowódca II Batalionu, oficer informacji, autor.
33

Fot. 9. Okazyjna fotografia z czerwonoarmistą
(Ŝołnierz z bronią na piersi, prawdopodobnie wykonana w Zatoniu).
34

Fot. 10. Zezwolenie d-cy dywizji na osiedlenie się w Bogatyni rodziców autora
wraz ze znajomymi pochodzącymi z okolic Husiatynia.
Okoliczności jego wydania opisuje autor w tekście.
Fot. 11. Pismo sformowanej w Bogatyni jednostki Wojska Ochrony Pogranicza z podpisem
pierwszego dowódcy (późniejszy batalion WOP).
35

Fot. 12. Skarga dowódcy pułku na nie przydzielanie naleŜnych gospodarstw rolnych w
ramach osadnictwa wojskowego, Ŝołnierzom frontowym zwalnianym do cywila.
36

Fot. 13. Rozkaz oddelegowania autora do akcji ekshumacji poległych Ŝołnierzy i załoŜenia
cmentarza wojennego w Zgorzelcu.
37

Fot. 14. Prawo jazdy autora z uŜyciem prowizorycznej nazwy Rychwałd
jako miejsce zamieszkania.
38

Fot. 15. Zaświadczenie wydawane Ŝołnierzom frontowym, upowaŜniało do objęcia 10
hektarowego gospodarstwa na prawach osadnictwa wojskowego.
Fot. 16. Pierwszy powojenny dokument toŜsamości, na stemplach uŜywano starych nazw
Rychwałd powiat Zgorzelce.
39

Fot. 17. Artykuł prasowy opisujący zasługi autora w uruchomieniu
przemysłu włókienniczego w mieście.
40

Fot. 18 A. Lista pierwszych osadników w Bogatyni odtworzona z pamięci przez autora.
41

Fot. 18 B.
42

Fot. 18 C.
43

Fot. 19. Autor współcześnie w mundurze kombatanta.
44