Pokaż cały numer - FPN - Farmaceutyczny PrzeglÄ d Naukowy

Farm Przegl Nauk, 2010, 12
podczas reakcji uczuleniowej. Wpływa również na gospodarkę
wodno-elektrolitową, co jest spowodowane bezpośrednim
oddziaływaniem na receptor aldosteronowy, który
wykazuje podobne powinowactwo zarówno do aldosteronu,
jak i kortyzolu [1, 2].
Działanie kortyzolu nie ogranicza się tylko do tkanek
obwodowych. Stwierdzono ścisłą zależność między układem
hormonalnym a ośrodkowym układem nerwowym,
w którym zaobserwowano występowanie dwóch typów receptorów
dla kortykosteroidów – typ I (MR, mineralokortykosteroidów),
typ II (GR, glikokortykosteroidów). Oba
typy wywierają wpływ na aktywność neuronalną, syntezę
neuroprzekaźników oraz receptorów [3].
Przyjmuje się, iż u zdrowych osób dorosłych, w sytuacji
bezstresowej dzienne wydzielanie kortyzolu wynosi od około
10 do 20 mg. Poziom ten może jednak ulegać znacznym
wahaniom, wynikającym zarówno z naturalnego rytmu dobowego
hormonu, jak również stresu na jaki narażony jest
współczesny człowiek. Zmiany stężenia kortyzolu mogą
być również spowodowane schorzeniami, których efektem
jest zwiększenie lub obniżenie jego wydzielania.
Chroniczne zmniejszenie wydzielania kortyzolu może
być spowodowane uszkodzeniem podwzgórza, przysadki
lub nadnerczy. W przypadku niedoboru wydzielania kortyzolu
(choroba Addison’a), najczęstszą przyczyną jest uszkodzenie
nadnerczy spowodowane chorobami autoimmunologicznymi
lub niektórymi infekcjami, jak gruźlica czy wirus
cytomegalii. W wyjątkowych przypadkach zmniejszenie
wydzielania omawianego hormonu może być spowodowane
zaburzeniami genetycznymi w szlaku biosyntezy steroidów.
Najczęściej dotyczy ono enzymu 21-hydroksylazy steroidowej.
Przy jego niedoborze następuje m.in. obniżenie wytwarzania
kortyzolu, co prowadzi do nadmiernej produkcji
ACTH wskutek braku ujemnego sprzężenia zwrotnego.
Podwyższony poziom kortyzolu, określany mianem
syndromu Cushinga, może być spowodowany schorzeniami
podwzgórza, przysadki lub kory nadnerczy, jednakże najczęstszą
przyczyną jego wystąpienia jest nadmierne stosowanie
egzogennych glikokortykosteroidów.
Metody oznaczania kortyzolu
Na ogół poziom kortyzolu oznaczany jest we krwi, zarówno
w osoczu jak i w surowicy, co prowadzi do oszacowania
całkowitego stężenia. Możliwe jest również określenie
poziomu kortyzolu w innym materiale biologicznym,
jak mocz, ślina czy włosy. W takim przypadku wynik analizy
zostaje ograniczony tylko do frakcji wolnej kortyzolu,
niezwiązanej z białkami.
Zwykle oznaczenie poziomu kortyzolu poprzedzone
jest testem z użyciem egzogennych kortykosteroidów.
Najczęściej podawany jest doustnie deksametazon (DEX),
który silnie hamuje wydzielanie endogennej kortykotropiny
(CRH). Wykorzystywany jest w celu wykrycia nadczynności
tarczycy lub kory nadnerczy. Zahamowanie
wydzielania CRH prowadzi do obniżenia poziomu ACTH,
a w efekcie również kortyzolu. Test DEX znalazł zastosowanie
podczas diagnozowania zespołu Cushinga oraz
depresji.
Możliwe jest również zastosowanie modyfikowanego
testu DEX/CRH, podczas którego po kilku godzinach od
doustnego podania dexametazonu i pobraniu próbek do analizy,
aplikuje się podskórnie ludzką kortykoliberynę w celu
stymulacji wydzielania ACTH, a w konsekwencji kortyzolu.
Test ten jest stosowany podczas diagnozowania depresji
[1]. Prawidłowa praca kory nadnerczy może być również
potwierdzona na podstawie testu z użyciem egzogennego
ACTH, podawanego dożylnie lub domięśniowo. Wykorzystywany
jest on w celu stwierdzenia występowania hypoadrenalizmu.
U osób zdrowych, po podaniu hormonu następuje
szybki wzrost poziomu kortyzolu, natomiast u chorych
z uszkodzoną korą nadnerczy podwyższenie nie jest obserwowane
[2].
Najczęściej stosowanymi metodami analitycznymi pozwalającymi
na ilościowe oznaczenie poziomu kortyzolu
w organizmie są metody immunochemiczne, m.in. immunoenzymatyczne
(EIA, Enzyme-Immuno Assay), z wykorzystaniem
przeciwciał zwierzęcych oraz radioimmunologiczne
(RIA, Radio-Immuno Assay) z użyciem przeciwciał znakowanych
radioaktywnie. W metodach immunologicznych do
związanego z podłożem antygenu dodawany jest materiał
biologiczny. Podczas inkubacji oznaczany hormon (przeciwciało)
tworzy kompleks antygen – przeciwciało, następnie
do układu dodawany jest kolejny antygen. W przypadku
metody EIA może być on związany z biotyną lub znakowany
fluorescencyjnie. Po zakończeniu reakcji kompleks
ponownie poddawany jest inkubacji w roztworze streptowidyny
związanej z enzymem, co umożliwia ilościowe oznaczenie
hormonu poprzez określenie produktów rozpadu
reakcji enzymatycznych. W przypadku metody RIA drugi
z dodawanych antygenów jest znakowany radioaktywnym
pierwiastkiem, najczęściej jodem 125 I. Po zakończonej reakcji
następuje wytrącenie kompleksu i określenie jego radioaktywności.
Powyższe metody są czułe i pozwalają na ilościowe
oznaczenie hormonu na poziomie nano, a nawet pikogramów
w 1 ml materiału biologicznego. Jednakże podczas ich
stosowania może dochodzić do tak zwanej reakcji krzyżowej,
która polega na niespecyficznym wiązaniu hormonów
steroidowych o podobnej budowie z antygenami, w wyniku
czego następuje zawyżenie wyników [4].
W praktyce klinicznej do oznaczania poziomu kortyzolu
wykorzystuje się również metody separacyjne. Najważniejszą
rolę odgrywa wysokosprawna chromatografia cieczowa
(HPLC, High Pressure Liquid Chromatography) w połączeniu
z różnymi typami detektorów, wśród nich najczęściej
stosowany jest detektor UV, a coraz większe znaczenie zdobywa
spektrometria mas.
Zależność między poziomem kortyzolu
we krwi i ślinie
Oznaczenie poziomu kortyzolu we krwi pozwala na
określenie jego całkowitego stężenia w organizmie. Jednakże
badanie to wiąże się z wieloma niedogodnościami,
przede wszystkim dla pacjenta. Pobór krwi związany jest
zawsze z ryzykiem zakażenia. Dodatkowo jest to sytuacja
stresogenna, a badając kortyzol, który nazywany jest hormonem
stresu możemy otrzymać wyniki zawyżone. Dlatego
też prowadzone są liczne badania mające na celu oznaczenie
22