PokaÅ¼ caÅy numer - FPN - Farmaceutyczny PrzeglÄd Naukowy

copyright © 2010 Grupa dr. A. R. Kwiecińskiego ISSN 1425-5073 

Farmaceutyczny 

www.fpn.sum.edu.pl 

Cena 24,50 zł 

Miesięcznik 

Przegląd Naukowy 

IC Value - Current 4,55 

MNiSW 6 

ROK VII (XI) 

Nr 12/2010 (71) 

Scientific Review in Pharmacy 

Białka inhibitorowe apoptozy (IAP) 

nowe możliwości leczenia nowotworów 

Zmiana poziomu ekspresji syncytyny I 

w komórkach linii HEK293 po infekcji 

endogennymi retrowirusami świni (PERV)0 

Ślina – wartościowy materiał biologiczny 

do oznaczania kortyzolu 

Zalety i ograniczenia technik przesiewowych SSCP 

i DGGE w diagnostyce molekularnej0 

ISSN 1425-5073 

21 

lat 

Zastosowanie analizy QSAR w badaniach leków 0 

o działaniu serotoninergicznym. I 

Interakcje leków z dymem tytoniowym 

w praktyce farmaceuty 

Farmakoterapia reumatoidalnego zapalenia stawów 

1

Redaktor Naczelny / Editor-in-Chief: 

Prof. dr hab. Krystyna Olczyk 

Adres redakcji / Editorial Adress: 

ul. Jedności 8 , 41-200 Sosnowiec, Polska / Poland 

Tel. +48 32 364 11 50, +48 514 342 345 

Fax. + 48 32 364 11 58 

E-mail: kolegium.redakcyjne@kwiecinski.pl 

6 

Czasopismo jest indeksowane w bazie Scopus i Embase. 

Journal is Scopus and Embase indexed. 

Konsultacyjna Rada Naukowa / Scientific Board 

Przewodniczący / Head: 

Prof. dr hab. Krystyna Olczyk - Sosnowiec 

Członkowie / Members: 

Prof. dr hab. Edward Bańkowski - Białystok 

Prof. dr Karmela Barišić - Zagreb, Chorwacja 

Prof. dr hab. Jerzy Brandys - Kraków 

Prof. dr Vitalis Briedis - Kaunas, Litwa 

Prof. dr hab. Elżbieta Brzezińska - Łódź 

Prof. dr Benito Del Castillo Garcia - Madrid, Hiszpania 

Prof. dr. Lionel Buéno - Toulouse, Francja 

Prof. dr hab. Kazimierz Głowniak - Lublin 

Prof. dr hab. Edmund Grześkowiak - Poznań 

Prof. dr Filiz Hincal - Ankara, Turcja 

Prof. dr. Michael Horowitz - Adelaide, Australia 

Prof. dr med. Kinga Howorka - AKH, UW, Wien, Austria 

Sekretarz Naukowy / Scientific Board Secretary: 

Dr n. med. Robert D. Wojtyczka 

E-mail: fpn@kwiecinski.pl 

Prof. dr hab. Renata Jachowicz - Kraków 

Prof. dr hab. Ewa Jagiełło-Wójtowicz - Lublin 

Prof. dr hab. Krzysztof Jonderko - Sosnowiec 

Prof. dr hab. Marcin Kamiński - Katowice 

Prof. dr Vesna Kuntić - Belgrade, Serbia 

Prof. dr hab. Jan Pachecka - Warszawa 

Prof. dr hab. Jerzy Pałka - Białystok 

Prof. dr hab. Janusz Pluta - Wrocław 

Prof. dr hab. Janusz Solski - Lublin 

Prof. dr Hiroshi Suzuki - Tokyo, Japonia 

Prof. dr hab. Yanusz Wegrowski - Reims, Francja 

Prof. dr hab. Marek Wesołowski - Gdańsk 

Prof. dr Mira Zečević - Belgrade, Serbia 

Członkowie Kolegium Redakcyjnego / Members of Editorial Board: 

Dr n. farm. Paweł Olczyk 

Dr n. biol. Małgorzata Kępa 

Mgr Anna Szeremeta 

Dr n. med. Agnieszka Jura – Półtorak 

Dr n. hum. Anna Kierczak 

Mgr inż. Marcin Chabior 

Przemysław Jędrusik 

Wydawca / Publisher: 

Grupa dr. A. R. Kwiecińskiego 

Adres Wydawcy / Publisher Adress: 

Grupa dr. A. R. Kwiecińskiego 

ul. Wiśniowa 25/2, 43-300 Bielsko-Biała, Polska / Poland 

fax +48 33 817 36 31 

Prezes / President: dr n. med. Adam Kwieciński (Ph.D. M.D.) 

Skład / Technical Editor: 

Jerzy Partyka 

21 

lat 

Nakład: do 7 000 egz. / Print run: up to 7000 copies 

Farmaceutyczny Przegląd Naukowy jest współfinansowany przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego. 

Scientific Review in Pharmacy is financially supported by Ministry of Science and Higher Education. 

Wszystkie materiały opublikowane w piśmie objęte są ochroną Prawa autorskiego. 

Projekty chronione są Ustawą o Prawie autorskim i pokrewnych prawach 

z 1994 r. (Dz. U. Nr 24, poz. 83). Redakcja zastrzega sobie prawo dostosowania 

nadesłanych materiałów do potrzeb pisma. Przedruki możliwe jedynie za zgodą 

wydawcy. Za treść materiałów reklamowych oraz listów od czytelników redakcja 

nie odpowiada. 

All published papers in Scientific Review in Pharmacy are protected by copyright 

laws (according to Law Gazette NO 24, item. 83). Board of Editors reserves the 

rights to harmonize the papers obtained to journal rules and requirements. Reprints 

are allowed only after Publisher agreement. Board of Editors are not responsible for 

advertisements and reader letters.

Szanowni Państwo, 

Koleżanki i Koledzy, 

Drodzy Czytelnicy 

Zapraszam serdecznie na łamy ostatniego – w mijającym 

roku, zeszytu Farmaceutycznego Przeglądu Naukowego. 

Patrząc z perspektywy 12 miesięcy, nie był to rok łatwy dla 

naszego czasopisma, bowiem borykaliśmy się z pewnymi 

trudnościami finansowymi. Sami – jako Redakcja i Wydawnictwo 

musieliśmy zabiegać o środki finansowe, niezbędne 

dla wydawania FPN. Szczęśliwie, wsparło nas w tych działaniach 

Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Mam nadzieję, 

iż wsparcia tego nie zabraknie i w nadchodzącym roku. 

Wystąpiliśmy do Ministerstwa ze stosownym wnioskiem 

i oczekujemy na decyzję – oby była ona dla nas wszystkich 

pozytywna. Ważnym argumentem w staraniach o przyznanie 

środków finansowych jest merytoryczna jakość artykułów, 

a w ślad za tym – ocena punktowa czasopisma. Z pewnością do 

jej podniesienia przyczynić się może cytowanie przez Państwa 

w innych czasopismach prac, opublikowanych w Farmaceutycznym 

Przeglądzie Naukowym, o co ponownie do Państwa 

apeluję. 

W ocenie punktowej niemałą rolę odgrywa też regularność 

ukazywania się czasopisma, a nasz FPN ukazuje się 

niemal na bieżąco. W dużej znowu mierze ta regularność 

uzależniona jest od samych autorów, bowiem od szybkości, 

z jaką odsyłają poddane korekcie autorskiej swoje publikacje 

(sprawdzając tzw. szczotkę), zależy terminowe wydanie 

danego numeru. Nie zawsze jednak odsyłanie „szczotek” 

odbywa się tzw. zwrotną pocztą. 

Szanowni Państwo, zapraszam do lektury prac zamieszczonych 

w ostatnim tegorocznym zeszycie Farmaceutycznego 

Przeglądu Naukowego. 

Jednocześnie, informuję o zaplanowanej na jesień 2011 

roku, konferencji naukowej, zatytułowanej New Trends in 

Drug Discovery, Delivery Systems and Laboratory Diagnostics, 

która odbędzie się w Bled, w Słowenii, w dniach 29 

września – 1 października 2011. Organizatorami Konferencji 

są Słoweńskie Towarzystwo Farmaceutyczne oraz Wydział 

Farmaceutyczny Uniwersytetu w Lubljanie. 

U progu Nowego Roku życzę Państwu wszelkiej pomyślności, 

bezmiaru dobra i radości, miłości bliskich, i co 

nie mniej ważne – satysfakcji z pracy, która jest tak ważną 

częścią naszego życia, 

Z noworocznymi pozdrowieniami, 

Redaktor Naczelny 

Prof. dr hab. Krystyna Olczyk

6 

Nr 12 / 2010 

Spis treści 

Białka inhibitorowe apoptozy (IAP) nowe możliwości leczenia nowotworów 0 10 

Proteins inhibitors of apoptosis (IAP) new target cancer therapy 

Zmiana poziomu ekspresji syncytyny I w komórkach linii HEK293 

po infekcji endogennymi retrowirusami świni (PERV)0 14 

Changes of synctytin I expression level in HEK293 cells line 

after infection by porcine endogenous retroviruses (PERV) 

Ślina – wartościowy materiał biologiczny 0do oznaczania kortyzolu0 21 

Saliva – the valuable biological material for cortisol determination 

Zalety i ograniczenia technik przesiewowych SSCP i DGGE 

w diagnostyce molekularnej0 27 

Advantages and limitations of screening techniques SSCP and DGGE 

in molecular diagnostics 

Zastosowanie analizy QSAR w badaniach leków 0o działaniu serotoninergicznym. I0 34 

Application of QSAR analysis in the studies of serotoninergic drugs. I 

Interakcje leków z dymem tytoniowym w praktyce farmaceuty0 43 

Drug interactions with tobacco smoke in community pharmacy practice0 

Farmakoterapia reumatoidalnego zapalenia stawów0 60 

Pharmacotherapy of rheumatoid arthritis

6-10 

Slovenian Pharmaceutical Society and 

University of Ljubljana, Faculty of Pharmacy 

are organizing the 

th 

4 BBBB - Bled International 

Conference on Pharmaceutical 

Sciences 

New Trends in Drug Discovery, Delivery Systems 

and Laboratory Diagnostics 

th 

st 

Bled, Slovenia, 29 September – 1 October 2011 

The Conference will be accompanied by Satellite symposium 

Oral Modified Release – From Polymer to Drug Delivery System

Dear colleagues, 

As local hosts and Chairpersons of 4th BBBB Conference, it is our great pleasure, to invite you to participate in 4th BBBB Conference entitled NEW 

TRENDS IN DRUG DISCOVERY, DELIVERY SYSTEMS AND LABORATORY DIAGNOSTICS that will be held in Bled in autumn 2011. 

The Scientific Committee has not only made a special effort to compile a program which incorporates the interests and orientations expressed by participants 

of preceding BBBB Conference, but also to include new topics at the cutting edge in the pharmaceutical sciences. This year it is the first time that three 

different scientific fields are joining - Medicinal Chemistry, Pharmaceutical Technology, and Laboratory Diagnostics. The program will include actual aspects 

of complex designing of effective and safe drugs, multifactorial approach to delivery system development and diagnostic opportunities in laboratory medicine. 

The program was conceived to be particularly attractive for pharmaceutical scientists and other to biomedicine oriented researchers and professionals. 

In putting together the Conference Programme, we were especially sensitive to the need of pharmaceutical and biomedical scientists in academia, industry 

and laboratory to work hand in hand towards better understanding of the diseases etiology, towards the development of new drugs and diagnostic markers, 

and towards the creation of new therapeutic strategies. A major goal of the Conference is therefore to facilitate and reinforce contacts and networking between 

academia and profession, basic and clinical researchers and patients as well. To guarantee the quality of future research and new practical applications 

in our field, exchange and discussion between experienced colleagues, young scientists and professionals must be enthusiastically promoted. For this reason 

during 4th BBBB Conference the young scientist competition will be organized. 

Finally and importantly, the Organizing Committee of the 4th BBBB has decided to substantially reduce the registration fee for Young Scientists. Therefore 

we hope that in spite of not easy economic situation, this will motivate you to participate in the Conference. 

We are cordially welcoming you in Bled! 

Prof. Dr. Julijana Kristl 

Prof. Dr. Janja Marc 

Prof. Dr. Danijel Kikelj 

Brief history of the event 

The BBBB International Conferences have been initiated under the auspices of EUFEPS by the joint proposal of four 

founder countries’ associations: the Estonian Academical Society of Pharmacy and the Finnish Pharmaceutical Society 

(Baltic), the Hungarian Society for Pharmaceutical Sciences (Balaton), the Slovenian Pharmaceutical Society (Bled), and 

the Turkish Pharmaceutical Technology Scientists’ Association (Bosphorus) and have been decided to organize conferences 

biennially on the shore of a lake or on the seacoast of founder organization countries. The main purposes were to 

support young, bright and future promising scientists from these regions, to create close scientific contacts between 

founding and participant countries’ scientists and to share the state-of-the art level information during scientific program 

covering all important aspects of the pharmaceutical sciences. These goals were successfully implemented in the organization 

of three past conferences: 1st BBBB Balaton International Conference in Siofok jointly organized by Hungary and Slovenia 

in 2005; 2nd BBBB Baltic International Conference in Tartu jointly organized by Estonia and Finland in 2007 and 3rd 

BBBB Bosphorus International Conference on Pharmaceutical Sciences in Antalya organized by Turkish Pharmaceutical 

Technology Scientists’ Association in 2009. Abstracts were published as a Supplement of European Journal of Pharmaceutical 

Sciences. 

Aims and scopes 

The meeting will focus on important new achievements in laboratory diagnostic, medicinal chemistry and pharmaceutical technology, what is reflected 

through the main themes of the conference. This 4th BBBB, like its predecessors, once again will offer opportunities to exchange scientific ideas and create 

networks between people from academia, industry and biomedicine profession as well as between young and already established scientists and professionals. 

Main topics of the conference are: 

• Recent strategies in drug delivery formulation: from materials to medicine 

• Nanotechnology and nanotoxicity 

• Translational medicine: from basic research to new diagnostic and treatment approaches 

• All aspects of medicinal chemistry including drug design, discovery and development 

• Methods, instrumentation and technologies in pharmacy and laboratory medicine 

• Genomics and proteomics in diagnosis and treatment 

For more information visit our website 

www.bbbb-eufeps.org

Invited speakers 

Dr. Scott Boyer 

AstraZeneca, Mölndal, Sweden 

Designing safer drugs: Past lessons and future challenges 

Prof. Dr. David Gurwitz 

Tel Aviv University, Tel Aviv, Israel 

Treating depression: Lessons from human lymphoblastoid cells 

Prof. Dr. Filiz Hincal 

Hacettepe University, Ankara, Turkey 

Phthalates as endocrine disrupting chemicals and pharmaceutical excipients 

Prof. Dr. Péter Mátyus 

Semmelweis University, Budapest, Hungary 

New glycine transporter inhibitors: Design, synthesis and biological evaluation 

Prof. Dr. Andres Metspalu 

University of Tartu, Tartu, Estonia 

Biobanking: Challenges and opportunities 

Prof. Dr. Aleš Mrhar 

University of Ljubljana, Ljubljana Slovenia 

Translational medicine: How to explain variability of in vivo drug effects by 

in vitro experiments, a raloxifen case 

Prof. Dr. Hans-Uwe Simon 

University of Bern, Bern, Switzerland 

Old and new allergic diseases: From diagnosis to drug therapy 

Prof. Dr. Clive G. Wilson 

University of Strathclyde, Glasgow, United Kingdom 

Revolution: The applications of new imaging and delivery technologies in formulation prototyping 

Prof. Dr. Gerhard Winter 

Ludwig Maximilians Universität München, München, Germany 

Formulation of protein pharmaceuticals: Trends, truths and surprises from the last 20 years 

Abstracts 

Participants are invited to submit abstract on-line for oral or poster presentations before April 30, 2011. All accepted extended abstracts will be published 

in a special issue of European Journal of Pharmaceutical Sciences. Abstracts written only in English will be accepted. The Scientific Committee will 

inform you about acceptance of the abstract until June 30, 2011. 

Conference chair 

Prof. Dr. Julijana Kristl, Ljubljana, Slovenia 

Conference co-chairs 

Prof. Dr. Danijel Kikelj, Ljubljana, Slovenia 

Prof. Dr. Janja Marc, Ljubljana, Slovenia 

Founders of BBBB Conferences 

Prof. Dr. Dominique Duchene, Paris, France 

Prof. Dr. Istvan Hermecz, Budapest, Hungary 

Prof. Dr. Hincal Atilla, Ankara, Turkey 

Hans Linden (EUFEPS) 

Prof. Dr. Aleš Mrhar, Ljubljana, Slovenia 

Prof. Dr. Christian R. Noe, Vienna, Austria 

Prof. Dr. Peep Veski, Tartu, Estonia 

Scientific Committee 

Prof. Dr. Karmela Barišić, Zagreb, Croatia 

Prof. Dr. Ruggero Bettini, Parma, Italy 

Prof. Dr. Sema Çalis, Ankara, Turkey 

Prof. Dr. Gerhard Ecker, Vienna, Austria 

Prof. Dr. Stanko Gobec, Ljubljana, Slovenia 

Prof. Dr. Gabor L. Kovacs, Pecs, Hungary 

Prof. Dr. Albin Kristl, Ljubljana, Slovenia 

Dr. Gašper Marc, Ljubljana, Slovenia 

Dr. Aleš Rotar, Novo mesto, Slovenia 

Dr. Vojmir Urlep, Ljubljana, Slovenia 

Prof. Dr. Arto Urtti, Helsinki, Finland 

Prof. Dr. Clive G. Wilson, Glasgow, United Kingdom 

Prof. Dr. Jari Yli-Kauhaluoma, Helsinki, Finland 

Exhibition 

Conference will be accompanied by the table top exhibition of products and technologies. We invite you to join the industrial 

exhibition in order to present your company and development achievements. For further information, please 

contact: jelka.dolinar@sfd.si 

Organizing Committee 

Saša Baumgartner (president) 

Lucija Peterlin Mašič (president) 

Marko Anderluh 

Mateja Cegnar 

Bojan Doljak 

Mirjana Gašperlin 

Iztok Grabnar 

Janez Kerč 

Nataša Karas Kuželički 

Aleš Mlinarič 

Irena Mlinarič Raščan 

Barbara Možina 

Aleš Obreza 

Tomaž Vovk 

Franc Vrečer 

Jernej Zadnik

Satellite Symposium 

Oral Modified Release – From Polymer to Drug Delivery System 

President of the Satellite Symposium 

Prof. Dr. Franc Vrečer, Ljubljana, Slovenia 

Conference venue 

The Conference will take place in Bled Festival Hall. 

Registration 

Registration will be available on-line. 

Important dates 

Conference dates: 29. 9. - 1. 10. 2011 

Satellite Symposium: 29. 9. 2011 

Abstract submission: 30.4.2011 

Abstract acceptance notification: 30.6.2011 

Important addresses 

Conference Chair 

Prof. Dr. Julijana Kristl 

University of Ljubljana, Faculty of Pharmacy 

Aškerčeva 7, 1000 Ljubljana, Slovenia 

Phone: +386 1 476 95 21 

Fax: +386 1 425 80 31 

E-mail: julijana.kristl@ffa.uni-lj.si 

Organizing Committee 

Prof. Dr. Saša Baumgartner 

E-mail: sasa.baumgartner@ffa.uni-lj.si 

Prof. Dr. Lucija Peterlin Mašič 

E-mail: lucija.peterlin@ffa.uni-lj.si 

Secretary of the Conference: 

Jelka Dolinar, MPharm 

Slovenian Pharmaceutical Society 

Dunajska 184A, 1000 Ljubljana, Slovenia 

Phone: +386 1 569 26 01 

Fax: +386 1 569 26 02 

E-mail: jelka.dolinar@sfd.si 

Conference Registration and Accommodation Handling 

Kongresni Servis Albatros d.o.o. , Ribenska 2, 4260 Bled, Slovenia 

Phone: 0386 (0)4 5780 350, Fax: +386 (0)4 5780 355, E-mail: info@albatros-bled.com, http://www.albatros-bled.com 

Organizing Societies: 

SFD, Slovenian Pharmaceutical Society, Slovenia 

University of Ljubljana, Faculty of Pharmacy, Slovenia 

We are very pleased that the conference is organised in partnership under the auspices of European Federation for Pharmaceutical Sciences, 

European Federation of Medicinal Chemistry and International Federation of Clinical Chemistry and Laboratory Medicine: 

European Federation for 

Pharmaceutical Sciences 

International Federation of Clinical 

Chemistry and Laboratory Medicine 

EFMC European Federation for Medicinal 

Chemistry 

th 

As co-organizers the following associations are supporting 4 BBBB Conference: 

HSPS, Hungarian Society for 

Pharmaceutical Sciences, Hungary 

Finnish Pharmaceutical Society 

Controlled Relese Society 

Slovenia Local Chapter 

Turkish Pharmacetical Technology 

Scientists' Association 

For more information visit our website 

www.bbbb-eufeps.org

Farm Przegl Nauk, 2010,12, 10-13 

Białka inhibitorowe apoptozy (IAP) 

nowe możliwości leczenia nowotworów 

Proteins inhibitors of apoptosis (IAP) new target cancer therapy 

Marcin T. Nowak 2 , Sławomir Dudek 1 , Katarzyna Lorenc 2 , 

Magdalena Kwiecień 1 , Zbigniew Lorenc 2 , Sabina Jara-Nowak 1 

1 

Katedra i Zakład Biologii Molekularnej Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach 

2 

Oddział Chirurgii Ogólnej Wojewódzkiego Szpitala Specjalistycznego nr 5 im. św. Barbary 

w Sosnowcu 

Streszczenie 

Białka inhibitorowe apoptozy (IAP) – niedawno opisane 

białka, odgrywające znaczącą rolę w życiu komórki, 

wpływające poprzez regulacje apoptozy, na podział 

i śmierć komórki. Białka IAP obecne są zarówno w schorzeniach 

degeneracyjnych (np. w chorobie Parkinsona) 

jak i w chorobach z niekontrolowaną proliferacją komórek 

(choroba nowotworowa). Stanowić mogą nowy marker 

diagnostyczny nowotworów oraz cel terapeutyczny. Ich 

obecność może być odpowiedzialna za oporność guzów 

na chemioterapię. W pracy przedstawiono aktualny stan 

wiedzy na temat białek IAP podkreślając ich obecność 

w różnych schorzeniach, w tym w chorobach nowotrworowych 

i możliwości wykorzystania ich w terapii przeciwnowotworowej. 

Słowa kluczowe: IAP, apoptoza, terapia przeciwnowotworowa 

Abstract 

The proteins inhibitors of apoptosis (IAP) – the recently 

described proteins, playing the significant role cell life, 

the influencing on division and the death of cell across 

the apoptosis. The IAP proteins are found both in degeneration 

illnesses (the disease the Parkinsona) and in 

diseases based on uncontrolled proliferation of cells (the 

neoplasmic disease). IAP could be new diagnostic marker 

of tumours as well as therapeutic aim. Their presence can 

be responsible for resistance of chemiotherapy. In this 

work was described the current state of knowledge of IAP 

proteins underlining their presence in different illnesses, 

mainly in cancer and possibility to used them in cancer 

therapy. 

Key words: IAP, apoptosis, cancer therapy 

Wstęp 

Białka inhibitorowe apoptozy – IAP (ang. Inhibitors of 

Apoptosis Protein) to opisane w ostatnim dziesięcioleciu 

proteiny mające wpływ na apoptozę, czyli zaprogramowaną 

śmierć komórki. Pełnią one różne funkcje, zarówno w czasie 

podziału, wzrostu i różnicowania komórek. Poznano 

osiem białek IAP: XIAP (ang. Human X Chromosome-Encoded 

IAP), IAP-1, IAP-2, ML-IAP/Liwin (ang. Melanoma 

IAP), ILP-2 (ang. IAP-like Protein 2), NAIP (ang. Neuronal 

Apoptosis-Inhibitory Protein), BRUCE/Apollon i surwiwina. 

Cała grupa charakteryzuje się obecnością co najmniej 

jednej domeny BIR (ang. Baculoviral IAP Repeat) - BIR1, 

BIR2 lub BIR3 i dodatkowo domen typowych dla danego 

białka [1, 8]. 

Białka IAP wykryto w kilku schorzeniach, zarówno ze 

zmianami degeneracyjnymi komórek oraz ze zmianami 

proliferacyjnymi, czyli nadmiernym rozrostem komórek. 

Pierwsza grupa obejmuje choroby ze spadkiem odbudowy 

i regeneracji komórek takie jak choroby neurodegeneracyjne, 

z uszkodzeniem komórek nerwowych rdzenia i mózgu. 

Ograniczając zasięg apoptozy, wykorzystując m.in. białka 

IAP, można przyczynić się do zmniejszenia postępu choroby, 

a tym samym lepszego leczenia. Prowadzone są próby z wykorzystaniem 

adenowirusowych wektorów z NAIP, IAP-1 

i IAP-2. Przy pomocy wektorów można wprowadzić geny 

kodujące IAP powodując nadekspresje białek i przyblokowanie 

apoptozy, co w rezultacie może opóźnić niszczenie 

komórek. Początkowo zablokowano w ten sposób apoptozę 

in vitro w modelu z uszkodzeniem nerwu kulszowego [2] 

i wzrokowego [3]. Później wykazano, że nadekspresja NAIP 

ma działanie protekcyjne w hydroksydopaminowym modelu 

choroby Parkinsona [4]. Wszystkie te doniesienia pozwalają 

mieć nadzieje na leczenie chorób degeneracyjnych z udziałem 

wektorów genowych kodujących IAP. 

Kolejna grupa schorzeń to choroby z nadmierną proliferacją 

i namnażaniem komórek. Należą do nich choroby 

nowotworowe. Nowotwory to różna i heterogenna grupa 

chorób, rozwijająca się na bazie różnorodnych komórek, 

które namnażają się w niekontrolowany sposób. Z jednej 

strony nadmierny, niekontrolowany rozrost, z drugiej przyblokowana 

apoptoza i brak niszczenia zmutowanych komó- 

10



Ryc. 1. Model terapii przeciwnowotworowej skierowanej przeciwko białkom IAP. 

rek prowadzą do wzrostu guza. Jedną z możliwości regulacji 

jest chemioterapia i radioterapia, które między innymi mogą 

modulować apoptozę i poprzez nią doprowadzać do niszczenia 

guzów nowotworowych. 

Białka IAP w nowotworach 

IAP stanowią główny czynnik w regulacji apoptozy, 

co potwierdzone jest nadekspresją tych białek w różnych 

liniach nowotworowych. Zaburzenie apoptozy z jednoczesnym 

wzrostem ekspresji białek IAP najszerzej opisano dla 

surwiwiny. Surwiwina obecna jest w komórkach embrionalnych 

i w różnych typach nowotworów. Jej obecność koreluje 

z gorszą prognozą. 

Proteina XIAP koreluje z ciężkością przebiegu i prognozą 

w ostrej białaczce szpikowej – AML (ang. acute myeloid 

leucemia) i nowotworze nerki. Zahamowanie działania 

XIAP można uzyskać dzięki zastosowaniu adenowiralnych 

wektorów, transportujących antysensowne XIAP cDNA. 

Zmniejszają one chemiooprność raka jajnika [5] oraz zwiększają 

radioczułość w niedrobnokomorkowym raku płuc [6]. 

Amplifikacja w obrębię genów kodujących IAP-1 i IAP-2 

w regionie 11q21-q23, jest obecna w różnych nowotworach 

między innymi meduloblastomie, raku nerki, glioblastomie, 

raku żołądka, niedrobnokomorkowym raku płuc [6]. W raku 

przełyku jest także obecna amplifikacja IAP-1. Dodatkowo 

wykazano genetyczne IAP w onkogenezie MALT B (ang. 

mucosa-associated lymphoid tissue) - komórkowego chłoniaka. 

Translokacja t (11;18) dla białka IAP -2 pojawia 

się u 50% pozawęzłowego MALT. Lokalizacja żołądkowa 

chłoniaka MALT, która nie odpowiada na antybiotykoterapię 

posiada translokacje w zakresie IAP-2. Ponadto IAP-1 

i IAP-2 pełnią supresyjną rolę w szpiczaku mnogim - MM 

(ang. Multiple Myeloma), blokując receptorowy szlak niszczenia 

komórki, a w następstwie proliferację limfocytów. 

Delecja w zakresie tych białek powoduje przedłużenie życia 

komórki. Podobne działanie zaobserwowano w chłoniakach 

nieziarniczych NHL (ang. non-Hodgkin lymphoma) w odniesieniu 

do IAP-1 i IAP-2 [7, 8]. Zahamowanie ekspresji, 

a tym samym przyblokowanie 

działania IAP nasila apoptozę, 

nasila rozpad komórki ma 

więc potencjalne możliwości 

terapeutyczne nowotworów. 

Możliwości 

terapeutyczne 

Oporność komórek na 

apoptozę to jedna z przyczyn 

rozwoju nowotworów. Namnażanie 

się uszkodzonych 

komórek, bez możliwości ich 

niszczenia leży u podłoża rozwoju 

chorób nowotworowych. 

Poznanie mechanizmów regulacji 

apoptozy ukierunkuje terapię. 

Występowanie zmiennej 

chemiooporności w niektórych 

guzach wskazuje na występowanie 

czynników regulacyjnych, których eliminacja pozwoli 

na skuteczniejsze leczenie. Badania in vitro pokazały, że 

nadekspresja IAP łączy się ze wzrostem chemiooporności. 

Przyhamowanie działania IAP może stanowić krok terapii 

chorób nowotworowych i innych chorób proliferacyjnych. 

Antysensowne oligonukleotydy (ASO) skierowane przeciwko 

IAP 

Od niedawna podjęto próbę zastosowania selektywnych 

inhibitorów ekspresji genów w leczeniu genetycznych 

uszkodzeń. Antysensowne oligonukleotydy są krótkimi odcinkami 

DNA składającymi się z 12-30 nukleotydów komplementarnych 

do mRNA. Połączenie tych odcinków z odpowiednimi 

mRNA powoduje blokowanie działania genów 

[9]. Zablokowanie białek regulujących apoptozę jest jedną 

z możliwych terapii przyszłości. Wykorzystując ASO uzyskano 

85% redukcje poziomu XIAP w linii komórek raka 

piersi [10]. Zmniejszona ekspresja XIAP znacznie uwrażliwia 

komórki raka na działanie leków cytotoksycznych - 

udowodniono to dla taxolu, etopozydu i doxorubicyny [11]. 

Podobne wyniki uzyskano w leczeniu raka trzustki i w raku 

prostaty [11, 12]. Obiecujące badania są prowadzone nad 

terapią chorób mielo- i limfoproliferacyjnych [13]. 

Surwiwina jest nieobecna w zdrowych i zróżnicowanych 

komórkach. Poziom surwiwiny wzrasta w komórkach 

nowotworowych – neuroblastomie, raku trzustki, prostaty, 

żołądka, jelita grubego, pęcherza moczowego, przełyku 

i czerniaka. Zwiększona ekspresja łączy się z gorszą prognozą, 

obniżeniem przeżycia i zwiększoną opornością na 

chemio- i radioterapię [14]. Wykorzystanie antysensownego 

oligonukleotydu (ASO) w leczeniu raka płuc powoduje 

zmniejszenie wpływu surwiwiny, indukuje apoptozę, 

stymuluje wyższe poziomy kaspazy -3 i podwyższa czułość 

chemioterapii. 

Małe antysensowne molekuły (SMC) 

SMC zostały opisane w 2007 roku jako elementy łączące 

IAP i powodujące osłabienie ich działania. Opisano 

małe antysensowne molekuły (SMC) skierowane przeciwko 

11

Farm Przegl Nauk, 2010, 12 

XIAP, Liwina, IAP-1 i IAP-2 [15]. Molekuły działają poprzez 

ubikwitynyzacje i degradacje białek IAP, co zwalnia 

przytrzymywane przez IAP reakcje wzbudzenia apoptozy. 

Niektóre z SMC poprzez przyhamowanie IAP aktywują 

dodatkowo produkcję TNFα (ang. tumor necrosis factor, 

czynnik martwicy nowotworu), a w konsekwencji aktywacje 

kaspazy-8, enzymu biorącego udział w wzbudzeniu apoptozy 

[16]. Działanie SMC jest wynikiem łączenia domen 

BIR2 i BIR3 pomiędzy sobą w obrębie jednego lub kilku 

podobnych molekuł IAP. Połączone ze sobą białka IAP ulegają 

autoubikwitynacji i dalszej degradacji [8]. Kolejne doniesienia 

podają, że w niektórych nowotworach SMC nie są 

aktywatorami apoptozy, ale jedynie elementami pośrednimi, 

niezbędnymi do lepszego wykorzystania chemioterapii. Dla 

przykładu, w chłoniakach nieziarniczych (NHL) i szpiczaku 

mnogim leczenie samymi SMC jest niewystarczające, więc 

dodatkowo podaje się chemioterapeutyki. 

Duże nadzieje łączy się z próbami przedklinicznymi 

SMC – molekuł skierowanych przeciwko XIAP. Jedną z nich 

jest Xantag – złożona z polifenylowych elementów oddziałujących 

na kaspazy -3 i -7, w szlaku wzbudzenia apoptozy. 

Kaspazy -3, -7 to kaspazy efektorowe nasilające apoptozę 

i rozpad komórki. W stworzonym modelu opisano dysocjacje 

połączeń XIAP z kaspazą –3, dzięki czemu uzyskuje 

ona działanie antynowotworowe [17]. Podobne właściwości 

ma TWX006 będący w próbach przedklinicznych. Japończycy 

opisali embeline, z glonów japońskich, która ma 

właściwości hamowania połączeń XIAP z domeną BIR3. 

Wpływa to na aktywacje w komórkach nowotworowych 

kaspazy -9, czyli kaspazy inicjującej, aktywowanej czynnikami 

uwalnianymi z mitochondriów, która aktywuje 

kolejne kaspazy prowadząc do apoptozy [18]. Badanie 

rezonansem magnetycznym potwierdziło, że embelina 

oddziaływuje na domenę BIR3 w XIAP, przez którą łączy 

się ona z kaspazą -9. Embelina wydaje się mieć podobne 

działanie jak SMC w swojej zdolności do aktywacji 

TNFα lub w uwrażliwieniu tkanki nowotworowej na chemioterapeutyki 

[19]. 

Modulatory IAP 

To struktury łączące się poprzez domeny BIR z białkami 

IAP powodując ich przyblokowanie. Opisano ich działanie 

dla IAP-1 oraz IAP-2. IAP-1 może być destabilizowany 

przez analogi bestatiny (Ubenimex), aminopeptydazy 

stosowanej w leczeniu białaczek w Japonii [20]. Bestatina 

degraduje IAP-1 powodując jego zablokowanie poprzez połączenie 

z BIR3 [21]. Miejsce połączenia jest wciąż opracowywane 

prawdopodobnie jest wspólne z proteiną Smac/ 

DIABLO, czyli proteiną uwalnianą z mitochondriów bezpośrednio 

hamującą białka IAP. Podobnie opisano powiązanie 

proteiny IAP-2 z molekułą Ro106-9920. Prawdopodobnie 

istnieje wspólne miejsce połączenia, a połączenie obu jest 

wymagane do blokowania szlaku receptorowego wzbudzania 

apoptozy. 

Antagoniści białka IAP 

Trwają badania nad molekularnymi antagonistami surwiwiny 

wykazującymi hamujący wpływ na jej ekspresję. 

Zaliczmy do nich molekułę YM155 będącą w II fazie badań 

oraz Terameprokol będącą półsyntetyczną molekułą [22, 

23]. Obok antagonistów surwiwiny, opisano antynowotworowy 

czynnik Shepherdine, który niszczy połączenia surwiwiny 

z białkiem stabilizującym – hsp90 (24). Zablokowanie 

kompleksu surwiwiny-hsp90 powoduje wzbudzenie 

apoptozy szlakiem mitochondrialnym. W 2006 roku opisano 

kilka niebiałkowych molekuł podobnych do Shepherdiny 

określanych jako AICAR (ang. aminoimidazol carboxamid 

ribonucleotide). Oddziaływują one na procesy translacji 

protein oraz metabolizm glukozy [25]. Po raz pierwszy 

AICAR zostały opisane w leczeniu cukrzycy typu II [26]. 

Zarówno AICAR i Shepherdina wydają się wykazywać 

przeciwnowotworowe działanie w mechanizmie pobudzania 

apoptozy. 

Adenowiralne wektory blokujące IAP 

Adenowiralne wektory to jedna z kolejnych metod w leczeniu 

z wykorzystaniem IAP. Wprowadzenie do komórek 

wektorów adenowiralnych ma wpływ na regulację cyklu komórkowego 

i apoptozy. Najwięcej prac opartych o tą metodę 

opisano dla IAP – surwiwiny. Dezaktywując surwiwinę, 

można oczekiwać poprawy skuteczności leczenia przeciwnowotworowego. 

Wytworzenie mutacji surwiwiny w zakresie 

Cyst84-Ala lub Thr34-Ala w domenie BIR, powoduje 

w czerniaku wzrost liczby apoptoz. Mutacja Thr34-Ala 

powoduje przyblokowanie oddziaływania surwiwiny 

z kaspazą –9 [27]. Adenowirus wykorzystany do nadekspresji 

zmutowanej surwiwiny, wywołuje spontaniczną 

apoptozę w raku piersi, szyjki macicy, prostaty, jelita grubego, 

ale nie obserwowano tego efektu w prawidłowych 

komórkach [28]. Badania z linią komórkową raka piersi 

wykazały, że zastosowanie wektora adenowiralnego 

zmniejsza masę guza, zdolność przerzutowania i indukuje 

apoptozę [8]. 

Immunoterapia 

Jedną z najnowszych metod w leczeniu nowotworów 

jest wykorzystanie szczepionek do stymulacji własnego 

układu odpornościowego. Metoda ta opisana z wykorzystaniem 

białka IAP – surwiwiny, obecnej w nowotworach, 

może stanowić potencjalny cel leczenia immunomodulującego. 

Wytworzenie przeciwciał przeciwko surwiwinie pomoże 

w eliminacji tego IAP z surowicy, a tym samym nasili 

apoptozę, co pośrednio może przyśpieszyć niszczenie nowotworowych 

komórek [22]. 

Podsumowanie 

Białka inhibitorowe apoptozy nie tylko kontrolują 

śmierć komórki, ale także wpływają na sygnały szlaków komunikacyjnych. 

Równowaga pomiędzy śmiercią komórki 

indukowaną przez aktywację kaspaz, i hamowaniem procesu 

zależnego od IAP stanowi fundamentalny element życia 

komórek. Dokładne poznanie mechanizmów regulacji apoptozy 

pomoże w przyszłości w wyjaśnieniu i leczeniu wielu 

schorzeń, w tym chorób nowotworowych. Odkrycie podłoża 

genetycznego i patomechanizmu apoptozy, poznanie 

mechanizmów jej blokowania daje nadzieje na pojawienie 

się możliwości zastosowania w klinice nowych, celowanych 

leków (ang. target therapy), które mogą zmienić naturalny 

przebieg choroby i wpłynąć na ostateczne rokowanie. 

12


Piśmiennictwo 

1. Nowak M i wsp. Regulacyjna rola białek inhibitorowych 

apoptozy (IAP). Farm Przegl Nauk 2010; 8: 32-37. 

2. Perrelet D i wsp. IAP family proteins delay motoneuron 

cell death in vivo. Eur J Neurosci 2000; 12: 2059– 

2067. 

3. Kugler S i wsp. The X-linked inhibitor of apoptosis 

(XIAP) prevents cell death in axotomized CNS neurons 

in vivo. Cell Death Differ 2000; 7: 815–824. 

4. Crocker SJ i wsp. NAIP protects nigrostriatal dopamine 

pathway in an intrastriatal 6-OHDA rat model of Parkinson’s 

disease. Eur J Neurosci 2001; 14: 391– 400. 

5. Sasaki H i wsp. Down-regulation of X-linked inhibitor 

of apoptosis protein induces apoptosis in chemoresistant 

human ovarian cancer cells. Cancer Res 2000; 60: 

5659–5666. 

6. Holcik M i wsp. Translational upregulation of X-linked 

inhibitor of apoptosis (XIAP) increases resistance to radiation 

induced cell. Heath Oncogene 2000; 19: 4174-4177. 

7. Dai Z i wsp. A comprehensive search for DNA amplification 

in lung cancer identifies inhibitors of apoptosis 

cIAP1 and cIAP2 as candidate oncogenes. Hum Mol 

Genet 2003; 12: 791–801. 

8. LaCasse EC, Mahoney DJ, Cheung HH. IAP-thargeted 

therapies for cancer. Oncogene 2008; 27: 6252-6275. 

9. Jansen B, Zangemeister-Wittke U. Antisense therapy 

forcancer––the time of truth. The Lancet 2002; 3: 

672–683. 

10. Lima RT i wsp. Special downregulation of bcl-2 and 

xIAP by RNAi enhances the effects of chemotherapeutic 

agents in MCF-7 humanbreast cancer cells. Cancer 

Gene Ther 2004; 11: 309–316. 

11. McManus DC i wsp. Loss of XIAP protein expression 

by RNAi and antisense approaches sensitizes cancer 

cells to functionally diverse chemotherapeutics. Oncogene 

2004; 23: 8105–8117. 

12. Amantana A i wsp. X-linked inhibitor of apoptosis protein 

inhibition induces apoptosis and enhances chemotherapy 

sensitivity in human prostate cancer cells. Mol 

Cancer Ther 2004; 3: 699–707. 

13. Danson S i wsp. IAPs as a target for anticancer therapy. 

Curr Cancer Drug Targets 2007; 7: 785–794. 

14. Brennan DJ i wsp. Altered cytoplasmic-to-nuclear ratio 

of survivin is a prognostic indicator in breast cancer. 

Clin Cancer Res 2008; 14: 2681–2689. 

15. Varfolomeev E i wsp. IAP antagonists induce autoubiquitination 

of c-IAPs, NF-kappaB activation, and TNFalpha- 

dependent apoptosis. Cell 2007; 131: 669–681. 

16. Mahoney DJ i wsp. Both cIAP1 and cIAP2 regulate 

TNF alpha-mediated NF-kB activation. Proc Natl Acad 

Sci USA 2008;105: 11778–11783. 

17. Cillessen SA i wsp. Small-molecule XIAP antagonist 

restores caspase-9 mediated apoptosis in XIAP-positive 

diffuse large B-cell lymphoma cells. Blood 2008; 111: 

369–375. 

18. Chen J i wsp. Design, synthesis, and characterization 

of new embelin derivatives as potent inhibitors of X- 

linked inhibitor of apoptosis protein. Bioorg Med Chem 

Lett 2006; 16: 5805–5808. 

19. Obiol-Pardo C, Granadino-Roldan JM, Rubio-Martinez 

J. Protein–protein recognition as a first step towards the 

inhibition of XIAP and Survivin anti-apoptotic proteins. 

J Mol Recognit 2008; 21: 190–204. 

20. Bauvois B, Dauzonne D. Aminopeptidase-N/CD13 

(EC 3.4.11.2) inhibitors: chemistry, biological evaluations, 

and therapeutic prospects. Med Res Rev 2006; 

26: 88–130. 

21. Sato S i wsp. Demonstration of direct binding of cIAP1 

degradation-promoting bestatin analogs to BIR3 domain: 

synthesis and application of fluorescent bestatin ester 

analogs. Bioorg Med Chem Lett 2008; 18: 3354–3358. 

22. Altieri DC. Survivin, cancer networks and pathway-directed 

drug discovery. Nat Rev Cancer 2008; 8: 61–70. 

23. Huang RC, Chang CC, Mold D. Survivin-dependent 

and independent pathways and the induction of cancer 

cell death by tetra-O-methyl nordihydroguaiaretic acid. 

Semin Oncol 2006; 33: 479–485. 

24. Plescia J i wsp. Rational design of shepherdin, a novel 

anticancer agent. Cancer Cell 2005; 7: 457–468. 

25. Meli M i wsp. Small-molecule targeting of heat shock 

protein 90 chaperone function: rational identification 

of a new anticancer lead. J Med Chem 2006; 49: 

7721–7730. 

26. Towler MC, Hardie DG. AMP-activated protein kinase 

in metabolic control and insulin signaling. Circ Res 

2007; 100: 328–341. 

27. O’Connor DS i wsp. Regulation of apoptosis at cell 

division by p34cdc2 phosphorylation of survivin. Proc 

Natl Acad Sci USA 2000; 24: 13103–13107. 

28. Mesri M i wsp. Cancer gene therapy using a survivin 

mutant adenovirus. J Clin Invest 2001; 108: 981–990. 

data otrzymania pracy: 27.09.2010 r. 

data akceptacji do druku: 28.10.2010 r. 

Adres do korespondencji: 

Marcin T. Nowak 

ul. Wyspiańskiego 21 

43-300 Bielsko-Biała 

Tel. +48 602 558-301 

e-mail: info@proktomed.pl 

13


Zmiana poziomu ekspresji syncytyny I w komórkach linii HEK293 

po infekcji endogennymi retrowirusami świni (PERV) 

Changes of synctytin I expression level in HEK293 cells line 

after infection by porcine endogenous retroviruses (PERV) 

Grzegorz Machnik, Daniel Sypniewski, Sabina Gałka, 

Tomasz Loch, Dagna Sołtysik, Daria Błaszczyk, Ilona Bednarek 

Zakład Biotechnologii i Inżynierii Genetycznej, Wydział Farmaceutyczny z Oddziałem Medycyny Laboratoryjnej 

Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach 

Streszczenie 

Endogenne retrowirusy (ang. ERVs) są ruchomymi elementami 

genetycznymi obecnymi w genomie, których 

obecność wykazano u wszystkich kręgowców. ERVs innych 

gatunków mogą stanowić szczególne zagrożenie 

infekcyjne dla człowieka, jeżeli wprowadzone zostaną 

zabiegi ksenotransplantacji, czyli przeszczepów odzwierzęcych. 

W przypadku świni domowej, gatunku który jest 

brany pod uwagę jako źródło narządów do przeszczepów, 

ryzyko stanowią endogenne retrowirusy świni (PERVs). 

Endogenne retrowirusy różnych gatunków mogą ulegać 

rekombinacjom a także podlegać zmianom ekspresji na 

skutek różnych elementów regulatorowych, zarówno 

endo- jak i egzogennego pochodzenia. Genom człowieka 

również zawiera wiele kopii endogennych retrowirusów 

(HERVs) należących do różnych rodzin, w tym do rodziny 

HERV-W, której ekspresja ma duże znaczenie w warunkach 

fizjologicznych oraz w niektórych stanach chorobowych. 

Przeprowadzone badania miały na celu ocenę, 

czy ilość białka syncytyny I –produktu ekspresji genu env 

HERV-W w jednym z loci zmienia się w komórkach linii 

HEK293 zakażonej PERV w odniesieniu do niezakażonej 

linii HEK293. Wykazano statystycznie istotne różnice 

w ilości syncytyny I w analizowanych próbkach. 

Abstract 

Endogenous retroviruses (ERVs) are the mobile genetic 

elements, which are integrated in genome of all vertebrates 

.As the xenotransplantation is thought to be a solution 

of permanent organ deficiency, ERVs pose a serious 

infection risk and should be taken into particular consideration. 

It has been shown, that ERVs of several species 

are capable to recombine and may also undergo expression 

modulation by cellular and exogenous regulatory 

elements. Porcine endogenous retroviruses (PERVs) may 

be dangerous if swine would serve as organ donor source 

for human recipients. Because several families of endogenous 

retroviruses are also present in human genome 

(HERVs), we checked, if the presence of PERVs in human 

cell line HEK293 modulate human endogenous retrovirus 

(HERV-W family) expression at the protein level. 

Our findings showed, that an amount of syncytin-I, - the 

expression product of one of the HERV-W locus, changes 

in HEK293 cells infected by PERV in comparison with 

non-infected HEK293 cell line. 

Key-words: Transplantation, Heterologous; Endogenous 

retroviruses; Recombination, Genetic, Gene Expression 

Słowa kluczowe: transplantacje heterologiczne; endogenne 

retrowirusy; rekombinacja genetyczna, ekspresja genu 

Wstęp 

Endogenne retrowirusy (ang. endogenous retroviruses 

ERVs) występują u wszystkich, jak dotąd przebadanych, 

kręgowców. Są to sekwencje, które, obok pseudogenów, retrogenów, 

retropozonów i retrotranspozonów, należą do tzw. 

elementów ruchomych w genomie [1]. W przeciwieństwie 

do wyżej wymienionych, endogenne retrowirusy jako jedyne 

posiadają najistotniejsze elementy niezbędne do infekowania 

komórek, czyli sekwencję kodującą enzym retrowirusowy- 

odwrotną transkryptazę (RT) oraz sekwencję kodującą 

białko otoczki wirusa (env). Geny te, wraz z genem kodującym 

białko strukturalne (gag), oflankowane są sekwencjami 

o charakterze regulatorowym, tzw. długimi powtórzeniami 

końcowymi (ang. long terminal repeats, LTRs). Budowę 

licznych retroelementów znajdujących się w genomie 

człowieka opisano szczegółowo w pracach przeglądowych, 

np. w pracy Zwolińskiej [1]. Jak się przypuszcza, obecność 

w genomie endogennych retrowirusów jest skutkiem 

zakażeń retrowirusami, które miały miejsce w przeszłości 

w toku ewolucji. Wskazuje na to podobieństwo w strukturze 

genetycznej do współcześnie istniejących retrowirusów eg- 

14


zogennych (w przypadku człowieka są to np. wirus nabytego 

niedoboru odporności (HIV), czy wirus T-limfotropowy 

(HTLV)). Ze względu na brak presji selekcyjnej, zdecydowana 

większość endogennych elementów retrowirusowych 

posiada liczne mutacje, które powodują, że z otwartych ramek 

odczytu (ORFs) rzadko powstają funkcjonalne białka, 

zaś w pełni infekcyjne cząstki wirusowe- tylko w wyjątkowych 

przypadkach. Niektóre retrowirusy endogenne, jak np. 

endogenny retrowirus wirus owiec jest niemal identyczny 

pod względem budowy jak jego egzogenny odpowiednikwirus 

Jaagsiekte, co świadczy o pochodzeniu ERVs ze środowiska 

zewnętrznego oraz wskazuje, że proces integracji 

z genomem gatunku- gospodarza zaszedł stosunkowo niedawno 

[2]. Człowiek jest również nosicielem dużej liczby 

swoistych endogennych retrowirusów (ang. human endogenous 

retroviruses, HERVs). Przypuszczalnie aż 5-8% 

wszystkich sekwencji genomowych stanowią cząstki o pochodzeniu 

retrowirusowym [3]. HERVs występują w wielu 

kopiach, których liczba waha się w zależności od rodziny od 

kilkunastu (HERV-T) do kilkuset (HERV-H) [4]. Dla rodziny 

HERV-W liczba loci dla poszczególnych genów gag, pol 

i env wynosi odpowiednio: 70, 100 i 30 rozproszonych na 

różnych chromosomach [5]. Endogenne retrowirusy człowieka 

mają zróżnicowaną budowę genetyczną; analizowane 

pod kątem filogenetycznym wykazują podobieństwa do 

różnych grup retrowirusów, takich jak alfa beta i gamma [4]. 

W nomenklaturze przyjęto, że nazwy poszczególnych typów 

(zwanych rodzinami) endogennych retrowirusów człowieka 

ustala się na podstawie symbolu aminokwasu, odpowiadającemu 

tRNA, który jest wykorzystywany przez wirusa do 

inicjacji procesu transkrypcji. Przykładowo, HERV-R wykorzystuje 

tRNA dla argininy (tRNA.R) [4]. Biorąc pod uwagę 

doniesienia naukowe wskazujące, iż poszczególne rodziny 

HERV lub nawet określone loci mają duży wpływ na organizm 

człowieka, manifestujący się zarówno w warunkach 

fizjologicznych jak i w niektórych stanach patologicznych, 

ludzkie endogenne retrowirusy są obecnie przedmiotem 

licznych badań. Wykazano, iż zwiększona ekspresja sekwencji 

HERV-K spotykana jest w licznych nowotworach, 

szczególnie wywodzących się z komórek zarodkowych, 

jak np. potworniak oraz nasieniak ale też powiązana jest 

z czerniakiem [5] i rakiem piersi [6]. Zmienioną ekspresję 

HERV-W wykryto w przypadku niektórych chorób psychicznych, 

np. w płynie mózgowym chorych na schizofrenię. 

Ta sama rodzina endogennych retrowirusów (HERV 

-W) wykazuje zwiększoną ekspresję u osób cierpiących na 

stwardnienie rozsiane (sclerosis multiplex, SM) [7], łuszczycę 

i toczeń układowy [8]. Stąd istnieją przypuszczenia, 

że endogenne retrowirusy mają duże znaczenie w chorobach 

o podłożu (auto-) immunologicznym. Produkt ekspresji 

genu HERV-W env posiada cechy superantygenu i ma zdolność 

do aktywacji wrodzonego układu immunologicznego. 

Podejrzewa się, że nadekspresja genu env HERV-W ma 

szczególny wpływ na rozwój schizofrenii [9]. Jak wskazują 

liczne badania, HERVs mają równocześnie istotne znaczenie 

w niektórych procesach fizjologicznych człowieka. Szczególnym 

przypadkiem jest np. endogenny retrowirus rodziny 

HERV-W, którego jeden z genów- env, kodujący białko 

otoczki wirusowej, ulega silnej ekspresji w prawidłowym 

łożysku. W łożysku, a szczególnie w obrębie cytotrofoblastu, 

stwierdza się obecność licznych glikoprotein- produktów 

ekspresji genu env HERV-W. Glikoproteiny te umożliwiają 

tworzenie syncytiotrofoblastu- warstwy wielojądrzastych 

komórek umożliwiających połączenie w łożysku 

organizmu matki i rozwijającego się płodu [10]. Ze względu 

na zdolność do tworzenia syncytiów, produkt genu env 

HERV-W nazywany jest syncytyną I (ang. syncytin-I). Jest 

też prawdopodobne, że produkty ekspresji genu env HERV 

-W w łożysku mają dla zarodka znaczenie immunoprotekcyjne, 

które chroni go przed możliwym odrzuceniem przez 

układ immunologiczny matki. W łożysku wykryto również 

wysoką ekspresję genu env retrowirusów z rodziny HERV 

-R. Sugeruje się, że wraz z analogicznymi produktami ekspresji 

env HERV-W glikoproteiny te zapobiegają zakażeniu 

zarodka przez egzogenne retrowirusy poprzez konkurencyjne 

blokowanie receptorów [11]. 

Endogenne retrowirusy mają duże znaczenie w przypadku 

ksenotransplantacji, czyli przeszczepów organów pochodzących 

od zwierząt do organizmu człowieka. Temat ten jest 

aktualny od kilku dziesięcioleci, ponieważ stale obserwuje 

się niedostatek pacjentów do przeszczepów allogenicznych 

(przyp. od autora: szczegółowe dane liczbowe można odnaleźć 

na stronie internetowej www.poltransplant.org.pl). 

Możliwość ksenotransplantacji rozwiązałaby radykalnie 

problem braku dawców, jednak wdrożenie tej dziedziny 

napotyka na liczne przeszkody. Jedną z nich jest obecność 

ERVs w organizmach zwierząt wszystkich możliwych gatunków 

donorowych. Ponieważ obecnie za optymalne źródło 

narządów do przeszczepów uważa się świnię domową 

(Sus scrofa), endogenne retrowirusy tego gatunku są przedmiotem 

licznych badań. Niestety, endogenne retrowirusy 

świni (ang. porcine endogenous retroviruses, PERVs) jako 

jedne z nielicznych przedstawicieli ERVs ulegają ekspresji 

tworząc aktywne cząstki wirusowe. Ponadto wykazano, że 

PERV są zdolne do infekowania komórek człowieka in vitro 

[12]. Jak dotąd nie potwierdzono jednak, aby endogenne retrowirusy 

świni były zdolne do zakażania człowieka w warunkach 

in vivo, prawdopodobnie ze względu na skuteczną 

barierę immunologiczną. Niemniej w przypadku niektórych 

linii komórkowych, jak linia embrionalnej nerki człowieka 

HEK293, infekcje PERV mają charakter produktywny, skutkujący 

wytworzeniem zakaźnych cząstek potomnych [13]. 

Oprócz ryzyka zakażenia organizmu biorcy przez 

PERV, istnieje też możliwość zajścia rekombinacji pomiędzy 

wirusami o podobnej budowie genetycznej. Zjawisko 

to wykryto np. pomiędzy retrowirusami HIV-1 i HIV-2. 

Rekombinacje genetyczne pomiędzy wirusami o podobnej 

budowie genetycznej mogą skutkować pojawieniem się cząstek 

o zmienionym (zwiększonym) potencjale infekcyjnym 

i mogą być faworyzowane w drodze pozytywnej selekcji. 

Wykazano, że w przypadku endogennych retrowirusów 

świni zachodzi rekombinacja pomiędzy dwoma subtypami 

(PERV-A i PERV-C), powstająca cząsteczka PERV-A/C ma 

zwiększony potencjał infekcyjny a kolejne pasaże w hodowlach 

komórek ludzkich HEK293 powodują dalsze zmiany 

w budowie genomu wirusów [14]. W przypadku ksenotransplantacji 

są też teoretycznie możliwe rekombinacje między 

PERV a endogennymi retrowirusami człowieka. Dotyczy to 

zwłaszcza tych rodzin, które, podobnie jak PERVs, należą 

do gamma- retrowirusów, czyli np. HERV-E, HERV-T lub 

15


rodzin, które blisko korelują filogenetycznie z gamma- retrowirusami. 

Są to np. HERV-R, HERV-W, HERV-H i kilka 

innych. Uważa się, że oprócz rekombinacji na poziomie wirusowego 

RNA możliwe jest upakowanie cząstek RNA jednego 

wirusa w kapsydzie białkowym pochodzącym od innego 

wirusa. Taki proces miał miejsce podczas prób terapii 

genowej u ssaków naczelnych. Zaobserwowano wówczas 

przypadkowe, endogenne sekwencje (w tym należące do 

endogennych retrowirusów) w wektorach retrowirusowych, 

a następnie wykazano ich ekspresję w organizmie biorcy 

[15]. Z kolei dotychczasowe poszukiwania rekombinantów 

pomiędzy PERV a HERV nie potwierdziły ich obecności 

[16], lecz badania w tej tematyce nie są liczne. Retrowirusy 

posiadają w swym genomie wiele sekwencji o charakterze 

regulatorowym, które po zakażeniu i integracji z genomowym 

DNA w niektórych przypadkach mogą modulować 

ekspresję genów leżących w pobliżu [17]. Ze względu na 

rolę, jaką spełniają HERV w organizmie człowieka, istotne 

jest aby ocenić, czy obecność PERV nie wpływa na ekspresję 

tych retrowirusów. 

Celem przedstawionej pracy było wykazanie, czy zakażenie 

komórek człowieka linii HEK293 wirusami PERV 

ma wpływ na poziom ekspresji endogennych retrowirusów 

człowieka z rodziny HERV-W. Ocenę procesu ekspresji prowadzono 

na poziomie białka. 

Materiał i metody 

Materiał badany 

Próbkami badanymi były komórki linii HEK293 (Human 

Embryo Kidney, nr ECACC 85120602), komórki linii 

HEK293 infekowanej wirusami PERV (293/CIRCE, nr 

ECACC: 97051411), oraz komórki linii nerki świni PK-15 

(otrzymane od dr A. Lipowskiego z Państwowego Instytutu 

Weterynaryjnego- Państwowego Instytutu Badawczego 

w Puławach). Hodowle komórkowe prowadzono w pożywce 

DMEM z dodatkiem 10% płodowej surowicy bydlęcej 

oraz antybiotyku (PAA, Austria). Wszystkie linie były 

utrzymywane w hodowli do uzyskania stanu subkonfluencji 

(70-80%) a następnie pasażowane w stosunku 1:6. Komórki 

linii 293/CIRCE stanowiły kontrolę dodatnią zakażenia wirusami 

PERV. Procedura zakażania komórek HEK293 wirusami 

PERV pochodzącymi z nadsączu komórkowego linii 

nerki świni PK-15 była przeprowadzona wg metody opisanej 

przez Kuddus i wsp. [18] oraz na podstawie informacji 

własnych tego autora. Komórki HEK293 były posiewane 

1 dobę przed zakażeniem w naczyniu hodowlanym (butelce) 

o pojemności 75ml w standardowych warunkach, bez dodatku 

antybiotyków. W celu przygotowania zawiesiny wirusów 

PERV do infekcji komórek HEK293 zebrano pożywkę 

hodowlaną z komórek PK- 15 pobraną po 48 godzinach prowadzenia 

hodowli komórkowej a następnie filtrowano przez 

filtr o średnicy porów 0,45µm w celu pozbycia się komórek. 

Infekcję prowadzono w obecności polibrenu (Hexadimethrine 

bromide, Sigma) przez 4 godziny, po czym pożywkę 

zlewano i zastępowano świeżą, wolną od wirusów. Hodowlę 

kontynuowano do uzyskania 22 pasażu. Próbki komórek 

do badań (ok. 5x10 6 ) pobierano w trzech powtórzeniach 

po każdym pasażu komórkowym, przemywano roztworem 

PBS i zamrażano w -80°C. 

Ekstrakcja DNA i reakcja łańcuchowa polimerazy 

(PCR) 

Kwas deoksyrybonukleinowy ekstrahowano z komórek 

(ok. 5x10 6 ) pobranych po każdym pasażu. Do izolacji DNA 

zastosowano proteinazę K (Fermentas, Litwa), a po 1 godzinie 

inkubacji w 55°C przeprowadzono precypitację białek 

przez dodanie 5M roztworu NaCl. DNA wytrącano z roztworu 

za pomocą 2-propanolu, osad przemywano 70% roztworem 

alkoholu etylowego. DNA rozpuszczano w buforze 

TE (10 mM Tris-HCl, pH=8,0; 1mM EDTA) w końcowej 

objętości 100µl. Jakość i stężenie ekstraktów DNA oceniano 

spektrofotometrycznie przy długościach fali 260 i 280nm. 

Stężenia kwasów nukleinowych w ekstraktach wynosiły 

średnio od 100-250ng/µl, stosunek A 260/280 

wahał się od 1,70 

do 1,85. Reakcję łańcuchową polimerazy przeprowadzono 

z użyciem aparatu Mastercycler ep PCR (Eppendorf, Niemcy). 

Do detekcji materiału genetycznego PERV zastosowano 

warunki opisane przez Paradis i wsp [19], przy użyciu 

starterów: PERV_F: TGA TCT AGT GAG AGA GGC AGA 

G oraz PERV_R: CGC ACA CTG GTC CTT GTC G. Jako 

kontrolę reakcji zastosowano fragment genu konstytutywnego- 

dehydrogenazy 3-fosforanu gliceraldehydu świni 

(pGAPDH). Startery do reakcji PCR dla tego genu zaprojektowano 

za pomocą programu eprimer3 (pakiet EMBOSS). 

Sekwencje starterów były następujące: pGAPDH_F: TGT 

CGC CAT CAA TGA CCC C; pGAPDH_R: TGA CAA 

GCT TCC CAT TCT C. Skład mieszaniny reakcyjnej stanowił 

1x bufor reakcyjny, 200nM każdego z dNTP, 300nM 

każdego ze starterów, 2,5mM MgCl 2 

, 1U polimerazy Taq 

(Fermentas, Litwa). Do mieszaniny dodawano 1µl ekstraktów 

DNA (100-250ng). Warunki termiczne: 95°C-5min., 40 

cykli: 95°C-30sek, 61°C-30sek, 72°C-40sek; 72°C-10min. 

Po reakcji produkty analizowano w 1,5% żelu agarozowym 

barwionym bromkiem etydyny w obecności wzorca wielkości 

DNA pUC Mix Marker 8 (Fermentas, Litwa). Oczekiwane 

długości produktów wynosiły dla PERV: 262 pz, dla 

pGAPDH: 216 pz. 

Analiza western-blot 

Lizę komórek (ok. 5x10 6 ) prowadzono w 250µl lodowatego 

buforu RIPA (50mM Tris HCl pH=8, 150 mM 

NaCl, 1% NP-40, 0.5% deoksycholan sodu, 0.1% SDS) 

z dodatkiem 1/100 objętości inhibitorów proteaz (Protease 

Inhibition Cocktail, Sigma, Niemcy). Lizat komórkowy 

wstrząsano na lodzie (1godz.) i wirowano przy 13000 x g 

przez 15 min. Uzyskany nadsącz przenoszono do nowych 

probówek i mierzono absorbancję (A 595 

) w obecności odczynnika 

Bradforda. Krzywą kalibracyjną do określenia 

stężenia całkowitego białka przygotowano na bazie próbek 

albuminy surowicy bydlęcej (BSA) o znanych stężeniach 

(Fermentas, Litwa). Próbki badane w ilości odpowiadającej 

30µg całkowitego białka nakładano na 10% żel poliakrylamidowy. 

Elektroforezę prowadzono w obecności markera 

wielkości białek PageRuler unstained protein ladder lub 

PageRuler Plus Prestained Protein Ladder (Fermentas, Litwa). 

Bezpośrednio po elektroforezie przeprowadzono elektrobloting 

celem przeniesienia próbek na membranę PVDF 

(Pall Technology, USA). Membrany suszono w temperaturze 

pokojowej i przechowywano do dalszej analizy. Detekcję 

białek endogennych retrowirusów człowieka rodziny 

16


Ryc. 1. Produkt reakcji łańcuchowej polimerazy dla genu gag wirusa 

PERV. Kolejność próbek: 1). marker wielkości pUC Mix Marker 

8 (Fermentas); 2). komórki HEK293; 3). komórki PK15; 4). komórki 

HEK293 po 5 pasażach od zakażenia PERV; 5). komórki HEK293 po 

10 pasażach od zakażenia PERV; 6). komórki HEK293 po 15 pasażach 

od zakażenia PERV; 7). komórki HEK293 po 22 pasażach od zakażenia 

PERV; 8). komórki HEK293/CIRCE. 

przeciwko beta- aktynie). Inkubację prowadzono 

przez 2 godziny w temperaturze pokojowej. 

Membrany przemywano dwukrotnie buforem 

TTBS i inkubowano w roztworze zawierającym 

przeciwciało wtórne skoniugowane z alkaliczną 

fosfatazą przez 1 godzinę (rozcieńczenie 

1:3000, Santa Cruz Biotechnology, USA). Następnie 

membrany przemywano (2 x TTBS, 

1 x TBS) i inkubowano w roztworze chromogennego 

substratu (TBT/BCIP) aż do uzyskania 

wyraźnego sygnału. Membrany suszono 

w temperaturze pokojowej i skanowano za 

pomocą skanera cyfrowego. Wszystkie próbki 

analizowano w trzech powtórzeniach. Analizę 

półilościową opartą na pomiarze gęstości 

optycznej prążków dla syncytyny I i beta-aktyny 

przeprowadzono z użyciem programu komputerowego 

ImageJ [20]. 

Wyniki badań 

Ryc. 2. Obraz membrany PVDF po analizie western blot. Widoczna 

ekspresja białka syncytyny I (A) oraz beta-aktyny (B) w próbkach komórek 

HEK293 zakażonych wirusami PERV. 0). komórki HEK293; 

1). komórki HEK293 po 2 pasażach od zakażenia PERV; 2). komórki 

HEK293 po 6 pasażach od zakażenia PERV; 3). komórki HEK293 po 

12 pasażach od zakażenia PERV; 4). komórki HEK293 po 16 pasażach 

od zakażenia PERV; 5). komórki HEK293/CIRCE; 6). lizat komórek 

łożyska (kontrola dodatnia); Masa cząsteczkowa białka sycytyny 

I = ok. 60 kDa (częściowo glikolizowana), masa cząsteczkowa białka 

beta- aktyny = 49 kDa. 

HERV-W (syncytyny I) oraz detekcję beta-aktyny prowadzono 

z użyciem specyficznych, króliczych przeciwciał 

poliklonalnych (Thermo Scientifics, USA, Abcam Corp. 

USA). Przed inkubacją w roztworze przeciwciał membrany 

nawilżano w 100% metanolu przez 2 min. i zanurzano w roztworze 

blokującym (3% roztwór żelatyny w TBS) na okres 

1 godziny z jednoczesnym wytrząsaniem. Następnie membrany 

przemywano buforem TTBS (TBS + 0,05% Tween 

20) i inkubowano w 1% roztworze żelatyny z odpowiednim 

przeciwciałem (rozcieńczenie 1:500 dla przeciwciała przeciwko 

syncytynie I, rozcieńczenie 1:2000 dla przeciwciała 

Dyskusja 

Reakcja PCR gag PERV i pGAPDH 

Specyficzny produkt PCR dla genu gag 

PERV otrzymano w próbce DNA komórek 

HEK293 pobranych w piątym pasażu od zakażenia 

wirusami PERV. Właściwe produkty dla gag 

PERV otrzymano także w próbkach po każdym 

kolejnym pasażu (6-22), natomiast nie uzyskano 

ich w próbce komórek HEK293 niezakażonych 

PERV ani w próbkach komórek pobranych z pasaży 

1-4 po zakażeniu PERV. W żadnej z badanych 

próbek nie uzyskano produktu PCR dla 

pGAPDH (Ryc. 1). 

Ekspresja produktu białkowego genu env 

HERV-W (syncytyny I) w komórkach HEK293 zakażonych 

PERV 

Prążek właściwy dla sycytyny I otrzymano 

we wszystkich badanych próbkach. Relatywną 

ekspresję syncytyny I w próbce obliczano 

w odniesieniu do ekspresji beta- aktyny, białka 

o charakterze konstytutywnym. Uzyskane wyniki 

przedstawiono na Ryc. 2 oraz Ryc. 3. Analiza 

wariancji wykazała, że pomiędzy badanymi 

próbkami występuje bardzo istotna statystycznie 

różnica (p


Ryc. 3. Relatywna ilość białka syncytyny I w odniesieniu do ilości 

białka beta-aktyny w próbkach linii HEK293 zakażonej wirusami 

PERV po określonej liczbie pasaży komórkowych. Wartości dla poszczególnych 

próbek oznaczają stosunek pola powierzchni pod pikiem 

wykresu gęstości optycznej dla syncytyny I do pola powierzchni pod 

analogicznym pikiem dla beta-aktyny. 

rek linii nerki świni PK-15 jest opisywana wielokrotnie w literaturze 

[18]. Prace te nie podają jednak wprost, po jakim 

czasie od momentu zakażenia sekwencje PERV były wykrywane 

w zakażanych komórkach techniką detekcji materiału 

genetycznego (PCR lub RT-PCR w przypadku detekcji 

wirusowego RNA). Kuddus i wsp. w swoich badaniach za 

zakażone i przeznaczone do dalszych analiz uznaje komórki 

HEK293 po 17 pasażu od zakażenia PERV [18]. W naszym 

eksperymencie istotne było ustalenie, kiedy zintegrowane 

z genomem komórek HEK293 wirusy PERV są możliwe do 

wykrycia techniką PCR, ponieważ obecność prowirusowego 

DNA świadczy jednoznacznie o zajściu zakażenia. W przypadku, 

gdy przedmiotem detekcji jest wirusowe RNA (materiał 

genetyczny wirusa) nie ma pewności, czy wykrywa 

się wirusy potomne czy są to PERV pozostałe w hodowli 

po procedurze zakażania. Nasze badania wskazują, że prowirusy 

PERV pojawiają się w komórkach HEK293 w ilości 

pozwalającej na ich detekcję po 5 pasażu komórkowym 

licząc od momentu zakażenia. Jednak ilość uzyskanego 

DNA gag PERV (intensywność prążka na żelu) wskazuje, 

że wyjściowa liczba cząsteczek prowirusów jest niższa 

w porównaniu z próbkami kontrolnymi- linii PK15 oraz 

trwale zakażonej linii HEK293/CIRCE (na rycinie 1. por. 

nr 4-7 z nr 3 i 8). 

Dane literaturowe wskazują, że ekspresja endogennych 

retrowirusów człowieka z rodziny HERV-W ma miejsce 

18 

w licznych tkankach i liniach komórkowych. Niestety, 

szczegółowe badania opisane przez Yi i wsp. 

(2004) wskazujące, że gen env HERV-W ulega 

ekspresji w kilku badanych liniach komórkowych, 

nie obejmują linii HEK293 [21]. Ekspresja env 

HERV-W została natomiast potwierdzona w linii 

U-31, która podobnie jak HEK293, została wyprowadzona 

z komórek nerki człowieka [21]. Z kolei 

badania Nellaker i wsp. [22] wykazały obecność 

transkryptów HERV-W również w linii HEK293. 

Dowodzi to, że linia HEK293 jest obiektywnym 

wyborem do analizy ekspresji genu env HERV-W. 

W przedstawionym przez nas eksperymencie, 

we wszystkich badanych próbkach komórek linii 

HEK293 wykazano ekspresję białka syncytyny I. 

Wstępna analiza wariancji wykazała, że pomiędzy 

wszystkimi badanymi próbkami z linii HEK293 

istnieją istotne statystycznie różnice w ekspresji 

syncytyny I (p


wnątrz mogą ulegać integracji w obrębie jednego z licznych 

loci HERV-W i wpływać na jego ekspresję, co może tłumaczyć 

wyniki naszych badań. Należy jednak podkreślić, że 

syncytyna I, przeciwko której skierowane były specyficzne 

przeciwciała stosowane w badaniach jest prawdopodobnie 

produktem tylko jednego z loci HERV-W, mianowicie w locus 

ERVWE-1 na chromosomie 7 [5]. Dlatego mało prawdopodobne 

wydaje się, żeby zmiana w ilości białka w próbkach 

po zakażeniu HEK293 wirusami PERV w stosunku do 

próbek niezakażonych wynikała z aktywacji insercyjnej. 

Może wynikać raczej ze zmiany w regulacji komórkowej, 

tym bardziej, że i w warunkach fizjologicznych w łożysku 

ekspresja syncytyny I pozostaje pod kontrolą licznych 

elementów regulatorowych ulokowanych w promotorze 

5’LTR [26]. Uzyskane w naszych eksperymentach 

wyniki należałoby potwierdzić również analizą ekspresji 

na poziomie mRNA, ponieważ takie badanie obejmowałoby 

liczne loci HERV-W env a nie tylko locus ERVWE 

kodujący syncytynę I. Liczne prace dotyczące korelacji 

pomiędzy HERV-W a wybranymi jednostkami chorobowymi, 

bazują na ocenie ilości transkryptów w badanych 

próbkach a nie na ilości białka. 

Ze względu na istotną rolę syncytyny I (w procesach fizjologicznych 

oraz w określonych stanach patologicznych) 

należy przeanalizować, dlaczego ekspresja endogennych 

retrowirusów człowieka w komórkach zakażonych PERV 

ulega zmianie w stosunku do komórek niezakażonych. Analogiczne 

zjawisko może występować in vivo w przypadku 

ksenotransplantacji, kiedy organizm byłby bezpośrednio 

narażony na endogenne retrowirusy świni obecne w przeszczepianych 

narządach. 

Wnioski 

Wykazana różnica w ekspresji genu env HERV-W w komórkach 

HEK293 zakażonych PERV w stosunku do niezakażonych 

komórek HEK293 może sugerować, że: 

1. Obecność elementów regulatorowych wirusów PERV, 

zwłaszcza w rejonie długich powtórzeń końcowych 

wpływa in trans na poziom ekspresji syncytyny I. 

2. Infekcja PERV wpływa na procesy fizjologiczne komórki, 

co skutkuje zmianą ekspresji syncytyny I. 

Praca finansowana w ramach umów badawczych 

nr KNW-2-078/09 oraz KNW-6-372/09 


1. 

2. 

3. 

4. 

Zwolińska K. Sekwencje pochodzenia retrowirusowego 

w genomie człowieka. Ludzkie endogenne retrowirusy 

(HERV). Postepy Hig Med Dosw (online) 2006; 60: 

637-652. 

Mura M i wsp. Late viral interference induced by transdominant 

Gag of an endogenous retrovirus. PNAS, 

2004; 101: 11117-11122. 

Griffiths DJ. Endogenous retroviruses and the human 

genome sequence. Gen Biol 2001; 2: 1017.1-1017.5 

Gifford R, Tristem M. The evolution and diversity 

of endogenous retroviruses. Virus Genes 2003; 26: 

291-315. 

5. Voisset C i wsp. Chromosomal distribution and coding 

capacity of the human endogenous retrovirus HERV 

-W family. AIDS Res Hum Retrov 2000; 16: 731-740 

6. Wang-Johanning F i wsp. Quantitation of HERV-K env 

gene expression and splicing in human breast cancer. 

Oncogene 2003; 22: 1528-1535. 

7. Antony JM i wsp. Quantitative analysis of human endogenous 

retrovirus- W env in neuroinflammatory diseases. 

AIDS Res Hum Retrov 2006; 22: 1253-1259. 

8. Perl A i wsp. Endogenous retroviral pathogenesis in lupus. 

Curr Opin Rheumatol 2010; 22: 483-492. 

9. Perron H i wsp. Endogenous retrovirus type W GAG 

and envelope protein antigenemia in serum of schizophrenic 

patients. Biol Psychiat 2008; 64: 1019-1023. 

10. Frendo JL i wsp. Direct involvement of HERV-W Env 

glycoprotein in human trophoblast cell fusion and differentiation. 

Mol Cell Biol 2003; 23: 3566-3574. 

11. Ponferrada VG, Mauck BS, Wooley DP. The envelope 

glycoprotein of human endogenous retrovirus HERV 

-W induces cellular resistance to spleen necrosis virus. 

Arch Virol 2003; 148: 659-675. 

12. LeTissier P, Stoye JP. Two sets of human-tropic pig retrovirus. 

Nature 1997; 389: 681-682. 

13. Wilson CA i wsp. Extended analysis of the in vitro tropism 

of porcine endogenous retrovirus. J Virol 2000; 

74: 49–56. 

14. Harrison I i wsp. Determinants of high titer in recombinant 

porcine endogenous retroviruses. J Virol 2004; 78: 

13871-13879. 

15. Purcell DF i wsp. An array of murine leukemia virus related 

elements is transmitted and expressed in a primate 

recipient of a retroviral gene transfer. Virology 1996; 

70: 887-897. 

16. Suling K i wsp. Packaging of human endogenous retrovirus 

sequences is undetectable in porcine endogenous 

retrovirus particles produced from human cells. Virology 

2003; 312: 330-336. 

17. Bannert N, Kurth R. Retroelements and the human genome: 

new perspectives on an old relation. Proc Natl 

Acad Sci USA 2004; 101 (Supl. 2): 14572-14579. 

18. Kuddus R i wsp. Some morphological, growth and genomic 

properties of human cells chronically infected 

with porcine endogenous retrovirus (PERV). Genome 

2003; 46: 858-869. 

19. Paradis K i wsp. Search for cross-species transmission 

of porcine endogenous retrovirus in patients treated with 

living pig tissue. Science 1999; 285: 1236-1241. 

20. Abramoff MD, Magelhaes PJ, Ram SJ. Image Processing 

with ImageJ.Biophoto-nics Int 2004; 11: 36-42. 

21. Yi J-M, Kim H-M, Kim H-S. Expression of the human 

endogenous retrovirus HERV-W family in various 

human tissues and cancer cells. J Gen Virol 2004; 85: 

1203-1210. 

22. Nellaker C i wsp. Transactivation of elements in the human 

endogenous retrovirus W family by viral infection. 

Retrovirology 2006; 3: 44. 

23. Lee WJ i wsp. Activation of the human endogenous retrovirus 

W long terminal repeat by herpes simplex virus 

type 1 immediate early protein 1. Mol Cells 2003; 15: 

75–80. 

19


24. Belshaw R i wsp. High copy number in human endogenous 

retrovirus families is associated with copying 

mechanisms in addition to reinfection. Mol Biol Evol 

2005; 22: 814-817. 

25. Flockerzi A i wsp. Human endogenous retrovirus HE- 

RV-K14 families: status, variants, evolution and mobilization 

of other cellular sequences. J Virol 2005; 79: 

2941-2949. 

data otrzymania pracy: 28.09.2010r. 

data akceptacji do druku: 19.10.2010r. 

26. Cheng YH i wsp. Isolation and characterization of the 

human syncytin gene promoter. Biol Reprod 2004; 70: 

694-701. 


Grzegorz Machnik 

Zakład Biotechnologii i Inżynierii Genetycznej 


ul. Narcyzów 1 

41-200 Sosnowiec 

Tel: +48 32 364 10 25 

e-mail: gmachnik@sum.edu.pl 

20



Ślina – wartościowy materiał biologiczny 

do oznaczania kortyzolu 

Saliva – the valuable biological material for cortisol determination 

Ewelina Dziurkowska, Marek Wesołowski 

Katedra i Zakład Chemii Analitycznej, Gdański Uniwersytet Medyczny 

Streszczenie 

Oznaczanie poziomu kortyzolu w płynach ustrojowych 

jest jednym z najszybszych sposobów diagnozowania 

wielu schorzeń. Krew jest materiałem badawczym najczęściej 

stosowanym w tym celu, jednakże prowadzone 

są liczne prace mające na celu określenie zależności pomiędzy 

poziomem kortyzolu we krwi i w innych tkankach 

lub płynach ustrojowych. Aktualnie najdogodniejszym 

z nich wydaje się być ślina, a oznaczany w niej poziom 

wolnego hormonu jest całkowicie wystarczający dla celów 

diagnostycznych. W związku z tym, w niniejszej pracy 

przedstawiono ostatnio publikowane doniesienia, obejmujące 

sposoby oznaczania poziomu kortyzolu w ślinie 

oraz badania zależności pomiędzy jego stężeniem w tym 

materiale biologicznym oraz we krwi i moczu. W artykule 

przedstawiono również sposoby stymulacji wydzielania 

kortyzolu oraz przytoczono przykłady wykorzystania śliny 

jako materiału do badań diagnostycznych, z uwzględnieniem 

sposobu jej pobierania. 

Słowa kluczowe: kortyzol, ślina, krew, mocz 

Wstęp 

Kortyzol jest jednym z najważniejszych hormonów steroidowych, 

wydzielanych przez korę nadnerczy. Jego uwalnianie 

kontrolowane jest bezpośrednio przez produkowany 

w przysadce mózgowej hormon adrenokortykotropowy 

(ACTH), a pośrednio przez kortykoliberynę (CRH), hormon 

podwzgórza. Wydzielanie kortyzolu podlega rytmowi 

dobowemu, podobnie jak kontrolującego jego uwalnianie 

ACTH. Najwyższe stężenie hormonu obserwowane jest 

w godzinach porannych, około godziny 8. Natomiast późnym 

wieczorem jego stężenie może ulec obniżeniu nawet 

o połowę [1, 2]. 

W organizmie kortyzol syntetyzowany jest z cholesterolu, 

a we krwi występuje głównie w postaci związanej (około 

90%) z α 2 

globuliną, zwaną transkortyną (CBG). Możliwość 

wiązania z białkiem jest ograniczona, dlatego też w przypadku 

zwiększonego wydzielania kortyzolu przez korę nadnerczy, 

transkortyna zostaje wysycona i stężenie formy wolnej 

hormonu szybko podwyższa się. Okres półtrwania kortyzolu 

wynosi około 100 min. Metabolizowany jest w wątrobie 

i usuwany z moczem w postaci licznych nieaktywnych metabolitów. 

Kortyzol działa poprzez własny receptor jądrowy. 

Abstract 

The determination of cortisol level in body fluids is one of 

the fastest ways in diagnosing of many diseases. Blood is 

a studied material used the most frequently for this purpose, 

however there are numerous investigations conducted, 

which are aimed at determination of the relation between 

cortisol concentration in blood and in other tissues or body 

fluids. Nowadays the most convenient material seems to 

be saliva, and the level of free hormone determined in it 

is sufficient enough for diagnostic purposes. Due to this, 

in the work the articles recently published were presented, 

which concern the means of determining of cortisol level 

in saliva, as well as the studies of a relation between its 

concentration in this biological material and in blood and 

urine. In the article, the ways of stimulating of cortisol 

release were given, and the examples of using of saliva as 

a material for diagnostic investigations with regarding of 

the means of its collection were presented, too. 

Key words: cortisol, saliva, blood, urine 

Przyjmuje się, iż około 10 – 20% wszystkich genów w komórce 

jest kontrolowanych przez glikokortykosteroidy. 

Kortyzol, jako główny hormon steroidowy, wraz z insuliną 

i glukagonem kontroluje przede wszystkim homeostazę 

glukozy. Podwyższa jej stężenie we krwi, co stymuluje 

uwalnianie insuliny. Równocześnie hamuje wychwyt oraz 

zużycie glukozy przez mięśnie. Poprzez wrażliwą na jego 

działanie lipazę powoduje lipolizę komórek tłuszczowych. 

Jednakże uwalniana równocześnie insulina stymuluje lipogenezę 

i w niewielkim stopniu hamuje lipolizę. 

Kortyzol wykazuje również wpływ na gospodarkę białkową. 

Wywołuje zwiększoną produkcję RNA oraz białek 

w wątrobie, równocześnie wywiera działanie kataboliczne 

na tkankę mięśniową. Proteoliza w mięśniach zapewnia produkcję 

substratów dla procesu glukoneogenezy zachodzącego 

w wątrobie. Hormon wykazuje supresję na układ immunologiczny 

poprzez wpływ na stężenie, migrację i działanie 

leukocytów, zwiększając ich apoptozę. Hamuje on również 

wydzielanie mediatorów stanu prozapalnego, takich 

jak cytokiny i hemokiny, co jest szeroko wykorzystywane 

w farmakoterapii. Kortyzol ogranicza również rozpad mastocytów 

i bazofili, co zapobiega uwalnianiu histaminy oraz 

znacznie zmniejsza przepuszczalność naczyń włosowatych 

21


podczas reakcji uczuleniowej. Wpływa również na gospodarkę 

wodno-elektrolitową, co jest spowodowane bezpośrednim 

oddziaływaniem na receptor aldosteronowy, który 

wykazuje podobne powinowactwo zarówno do aldosteronu, 

jak i kortyzolu [1, 2]. 

Działanie kortyzolu nie ogranicza się tylko do tkanek 

obwodowych. Stwierdzono ścisłą zależność między układem 

hormonalnym a ośrodkowym układem nerwowym, 

w którym zaobserwowano występowanie dwóch typów receptorów 

dla kortykosteroidów – typ I (MR, mineralokortykosteroidów), 

typ II (GR, glikokortykosteroidów). Oba 

typy wywierają wpływ na aktywność neuronalną, syntezę 

neuroprzekaźników oraz receptorów [3]. 

Przyjmuje się, iż u zdrowych osób dorosłych, w sytuacji 

bezstresowej dzienne wydzielanie kortyzolu wynosi od około 

10 do 20 mg. Poziom ten może jednak ulegać znacznym 

wahaniom, wynikającym zarówno z naturalnego rytmu dobowego 

hormonu, jak również stresu na jaki narażony jest 

współczesny człowiek. Zmiany stężenia kortyzolu mogą 

być również spowodowane schorzeniami, których efektem 

jest zwiększenie lub obniżenie jego wydzielania. 

Chroniczne zmniejszenie wydzielania kortyzolu może 

być spowodowane uszkodzeniem podwzgórza, przysadki 

lub nadnerczy. W przypadku niedoboru wydzielania kortyzolu 

(choroba Addison’a), najczęstszą przyczyną jest uszkodzenie 

nadnerczy spowodowane chorobami autoimmunologicznymi 

lub niektórymi infekcjami, jak gruźlica czy wirus 

cytomegalii. W wyjątkowych przypadkach zmniejszenie 

wydzielania omawianego hormonu może być spowodowane 

zaburzeniami genetycznymi w szlaku biosyntezy steroidów. 

Najczęściej dotyczy ono enzymu 21-hydroksylazy steroidowej. 

Przy jego niedoborze następuje m.in. obniżenie wytwarzania 

kortyzolu, co prowadzi do nadmiernej produkcji 

ACTH wskutek braku ujemnego sprzężenia zwrotnego. 

Podwyższony poziom kortyzolu, określany mianem 

syndromu Cushinga, może być spowodowany schorzeniami 

podwzgórza, przysadki lub kory nadnerczy, jednakże najczęstszą 

przyczyną jego wystąpienia jest nadmierne stosowanie 

egzogennych glikokortykosteroidów. 

Metody oznaczania kortyzolu 

Na ogół poziom kortyzolu oznaczany jest we krwi, zarówno 

w osoczu jak i w surowicy, co prowadzi do oszacowania 

całkowitego stężenia. Możliwe jest również określenie 

poziomu kortyzolu w innym materiale biologicznym, 

jak mocz, ślina czy włosy. W takim przypadku wynik analizy 

zostaje ograniczony tylko do frakcji wolnej kortyzolu, 

niezwiązanej z białkami. 

Zwykle oznaczenie poziomu kortyzolu poprzedzone 

jest testem z użyciem egzogennych kortykosteroidów. 

Najczęściej podawany jest doustnie deksametazon (DEX), 

który silnie hamuje wydzielanie endogennej kortykotropiny 

(CRH). Wykorzystywany jest w celu wykrycia nadczynności 

tarczycy lub kory nadnerczy. Zahamowanie 

wydzielania CRH prowadzi do obniżenia poziomu ACTH, 

a w efekcie również kortyzolu. Test DEX znalazł zastosowanie 

podczas diagnozowania zespołu Cushinga oraz 

depresji. 

Możliwe jest również zastosowanie modyfikowanego 

testu DEX/CRH, podczas którego po kilku godzinach od 

doustnego podania dexametazonu i pobraniu próbek do analizy, 

aplikuje się podskórnie ludzką kortykoliberynę w celu 

stymulacji wydzielania ACTH, a w konsekwencji kortyzolu. 

Test ten jest stosowany podczas diagnozowania depresji 

[1]. Prawidłowa praca kory nadnerczy może być również 

potwierdzona na podstawie testu z użyciem egzogennego 

ACTH, podawanego dożylnie lub domięśniowo. Wykorzystywany 

jest on w celu stwierdzenia występowania hypoadrenalizmu. 

U osób zdrowych, po podaniu hormonu następuje 

szybki wzrost poziomu kortyzolu, natomiast u chorych 

z uszkodzoną korą nadnerczy podwyższenie nie jest obserwowane 

[2]. 

Najczęściej stosowanymi metodami analitycznymi pozwalającymi 

na ilościowe oznaczenie poziomu kortyzolu 

w organizmie są metody immunochemiczne, m.in. immunoenzymatyczne 

(EIA, Enzyme-Immuno Assay), z wykorzystaniem 

przeciwciał zwierzęcych oraz radioimmunologiczne 

(RIA, Radio-Immuno Assay) z użyciem przeciwciał znakowanych 

radioaktywnie. W metodach immunologicznych do 

związanego z podłożem antygenu dodawany jest materiał 

biologiczny. Podczas inkubacji oznaczany hormon (przeciwciało) 

tworzy kompleks antygen – przeciwciało, następnie 

do układu dodawany jest kolejny antygen. W przypadku 

metody EIA może być on związany z biotyną lub znakowany 

fluorescencyjnie. Po zakończeniu reakcji kompleks 

ponownie poddawany jest inkubacji w roztworze streptowidyny 

związanej z enzymem, co umożliwia ilościowe oznaczenie 

hormonu poprzez określenie produktów rozpadu 

reakcji enzymatycznych. W przypadku metody RIA drugi 

z dodawanych antygenów jest znakowany radioaktywnym 

pierwiastkiem, najczęściej jodem 125 I. Po zakończonej reakcji 

następuje wytrącenie kompleksu i określenie jego radioaktywności. 

Powyższe metody są czułe i pozwalają na ilościowe 

oznaczenie hormonu na poziomie nano, a nawet pikogramów 

w 1 ml materiału biologicznego. Jednakże podczas ich 

stosowania może dochodzić do tak zwanej reakcji krzyżowej, 

która polega na niespecyficznym wiązaniu hormonów 

steroidowych o podobnej budowie z antygenami, w wyniku 

czego następuje zawyżenie wyników [4]. 

W praktyce klinicznej do oznaczania poziomu kortyzolu 

wykorzystuje się również metody separacyjne. Najważniejszą 

rolę odgrywa wysokosprawna chromatografia cieczowa 

(HPLC, High Pressure Liquid Chromatography) w połączeniu 

z różnymi typami detektorów, wśród nich najczęściej 

stosowany jest detektor UV, a coraz większe znaczenie zdobywa 

spektrometria mas. 

Zależność między poziomem kortyzolu 

we krwi i ślinie 

Oznaczenie poziomu kortyzolu we krwi pozwala na 

określenie jego całkowitego stężenia w organizmie. Jednakże 

badanie to wiąże się z wieloma niedogodnościami, 

przede wszystkim dla pacjenta. Pobór krwi związany jest 

zawsze z ryzykiem zakażenia. Dodatkowo jest to sytuacja 

stresogenna, a badając kortyzol, który nazywany jest hormonem 

stresu możemy otrzymać wyniki zawyżone. Dlatego 

też prowadzone są liczne badania mające na celu oznaczenie 

22

Tab. I. Zależność pomiędzy poziomem kortyzolu we krwi, ślinie i moczu 

Ochotnicy (liczba, płeć) 

Chorzy na anoreksję (77 K) oraz osoby 

otyłe (150 K) i o prawidłowej masie (63 K) 

Po przebytej depresji (43 K, 30 M) 

Zdrowi, wpływ leków na poziom kortyzolu 

(7 K, 5 M) 

Zdrowi (19 K, 8 M), z syndromem 

Cushinga (34 K, 7 M), pseudo-Cushinga 

(24 K, 9 M), osoby otyłe (173 K, 26 M) 

Zdrowi, porównanie wpływu leków 

(11 K, 4 M) 

Z podejrzeniem syndromu Cushinga (55 

K, 8 M) 

Zdrowi przed i po wysiłku fizycznym 

(10 K, 2 M) 

Stymulacja 

DEX 

DEX/CRH 

citalopram (10 

mg/30 min) w 

formie infuzji 

ciągłej lub 

placebo 

poziomu kortyzolu w innym materiale biologicznym oraz 

wyznaczenie zależności pomiędzy jego stężeniem we krwi 

i w innych materiałach biologicznych, zarówno u osób 

zdrowych, jak i cierpiących na różnego rodzaju schorzenia. 

Najczęściej poziom kortyzolu oznacza się w ślinie 

lub moczu, gdzie możliwe jest oznaczenie tylko frakcji 

wolnej. Stwierdzono jednak, że istnieje ścisła korelacja 

– 

citalopram 

(20 mg), 

escitalopram 

(10 mg) podanie 

doustne 

– 

DEX 

Z zaburzeniami endokrynologicznymi (5) – 

Zdrowi (44 K, 56 M) i osoby z chorobą 

Ménièr’a (23 K, 77 M) 

Zdrowi (10 K, 10 M), z syndromem 

Cushinga (9 K, 3 M), pseudo-Cushinga (9 

K, 5 M), osoby otyłe (10 K, 6 M), ciężarne 

(20 K) 

Zdrowi (9 K, 5 M) osoby z 

hiperestrogenemią (10 K) oraz hypoadrenią 

(4 K, 6 M) 

Zdrowi (192 K, 167 M), zmiany poziomu 

kortyzolu i DHEA związanych z wiekiem 

Zdrowi, wpływ sposobu pobierania śliny (5 

K, 5 M) 

Zdrowi (55 K, 34 M), osoby z syndromem 

Cushinga (13 K, 9 M), pseudo-Cushinga 

(31 K, 36 M) i chorobą Addisona 

(5 K, 6 M) 

– 

DEX 

ACTH 

– 

– 

– 


Materiał do 

badań 

Metoda 

analizy 

Współczynnik 

korelacji 

(poziom 

istotności) 

Literatura 

osocze 

ślina a RIA 0,636 (0,05) 5 

surowica 

ślina a 

RIA 

(surowica) 

EIA (ślina) 

0,582 – 0,964 

(0,003) 

osocze 

ślina a RIA 0,91 (0,001) 7 

surowica 

ślina a 

mocz 

RIA 0,67 (0,0001) 18 

osocze 

ślina a RIA 0,64 (0,01) 8 

ślina a 

mocz 

surowica 

ślina b 

surowica 

mocz 

surowica 

ślina a 

mocz 

surowica 

ślina a 

mocz 

surowica 

ślina a 

RIA 0,9 (0,0001) 15 

RIA 

(surowica) 

EIA (ślina) 

elektroforeza 

micelarna z 

detekcją UV 

między zmianami poziomu kortyzolu we krwi oraz w ślinie 

i moczu. Jednym z ważniejszych aspektów tych prac 

jest sprawdzenie w jakim stopniu możliwe jest zastąpienie 

krwi, jako podstawowego materiału biologicznego służącego 

do diagnozowania różnego typu schorzeń, innymi łatwiej 

dostępnymi płynami ustrojowymi, takimi jak mocz, 

czy ślina. 

6 

0,6 (0,001) 9 

0,95 14 

RIA – 16 

RIA 0,529 (0,05) 17 

EIA 

(surowica) 

RIA (ślina) 

0,74 (0,05) 10 

surowica 

ślina b RIA 0,59 (0,0001) 11 

surowica 

ślina a,b EIA 0,836 (0,0001) 13 

surowica 

ślina a EIA 0,618 (0,000) 12 

K – kobiety, M – mężczyźni, 

a – żucie bawełnianych lub poliestrowych wacików (Salivette), b – bezpośredni pobór śliny do plastikowych probówek 

23


Wyniki badań, których celem było określenie zależności 

pomiędzy poziomem kortyzolu w ślinie, krwi oraz moczu 

zestawiono w Tabeli 1. Przedstawiono sposób analizy ilościowej 

hormonu oraz stymulację jego wydzielania. Podano 

również wartości współczynników korelacji, uwzględniając 

poziom istotności oraz liczbę uczestników biorących udział 

w badaniach. W tabeli zwrócono również uwagę na sposób 

pobierania próbek śliny. 

Porównania poziomu hormonu w osoczu i ślinie u osób 

zdrowych z prawidłową masą ciała, u otyłych oraz chorych 

na anoreksję, dokonali Putignano i wsp. [5]. Kortyzol oznaczano 

przy pomocy metody RIA. Wykazano ścisłą korelację 

pomiędzy zmianami stężenia kortyzolu we krwi i ślinie. 

Jednakże w przypadku, gdy stężenie kortyzolu przekroczyło 

wartości 500 nmol/l, współczynnik korelacji przyjmował 

mniejsze wartości. Stężenie 500 nmol/l odpowiada punktowi 

wysycenia białka CBG. Wyniki te potwierdzają teorię, iż 

w przypadku dużego wzrostu poziomu kortyzolu we krwi 

i związanego z nim wysyceniem białka transportującego, 

następuje znaczące podwyższenie poziomu wolnego kortyzolu 

we krwi, co skutkuje lawinowym zwiększeniem się 

jego poziomu w ślinie. 

Zależność pomiędzy stężeniem kortyzolu w surowicy 

i ślinie oznaczali również Baghai i wsp. [6]. Badaniami 

objęto pacjentów obu płci, hospitalizowanych z powodu 

depresji lub ze stwierdzoną chorobą afektywną dwubiegunową. 

Analizę kortyzolu poprzedzono zastosowaniem kombinowanego 

testu DEX/CRH, a do ilościowego oznaczania 

hormonu w ślinie użyto metody EIA z wykorzystaniem mysich 

przeciwciał monoklonalnych znakowanych europem. 

W surowicy natomiast oznaczono jego poziom przy pomocy 

metody RIA. Badania potwierdziły wysoką korelację pomiędzy 

stężeniem kortyzolu we krwi oraz ślinie, zarówno 

w przypadku osób, u których zastosowano deksametazon, 

jak również tych, którym nie był on podawany. Stwierdzono 

także, iż farmakoterapia osób z depresją prowadzi do obniżenia 

wydzielania kortyzolu. 

Bhagwagar i wsp. [7] wyznaczali relację pomiędzy zmianami 

stężenia kortyzolu w osoczu i ślinie stosując do oznaczeń 

metodę RIA. Określili poziom hormonu u zdrowych 

ochotników po podaniu dożylnym citalopramu i stwierdzili, 

iż podany lek powoduje podwyższenie stężenia kortyzolu 

zarówno we krwi jak i ślinie, a stopień jego wzrostu w obu 

materiałach biologicznych jest ze sobą ściśle powiązany. 

Badania wykazały również znaczącą, dodatnią korelację pomiędzy 

poziomem kortyzolu w osoczu i ślinie, co potwierdza 

wysoka wartość współczynnika korelacji. 

Metodę RIA wykorzystał również Nadeem i wsp. [8] do 

oznaczania stężenia kortyzolu w ślinie i osoczu zdrowych 

ochotników. Badali oni wpływ doustnego podania citalopramu 

oraz escitalopramu na wydzielanie kortyzolu oraz 

wydzielanie innego z hormonów, prolaktyny. Badania potwierdziły 

występowanie ścisłej zależności pomiędzy poziomem 

kortyzolu we krwi oraz ślinie. W obu przypadkach 

pod wpływem zastosowanych leków następował wzrost wydzielania 

hormonu, czego odzwierciedleniem był podwyższony 

poziom kortyzolu w obu analizowanych materiałach 

biologicznych. 

Odpowiedź osi HPA (podwzgórze – przysadka – nadnercza) 

na testy z użyciem deksametazonu oraz kortykotropiny 

określili Gozansky i wsp. [9]. Celem tych badań było 

stwierdzenie, czy ślina może służyć jako wygodny materiał 

biologiczny do oznaczania kortyzolu oraz w jakim stopniu 

zmiany poziomu tego hormonu w ślinie odzwierciedlają 

wahania jego stężenia we krwi. W tym celu zdrowym 

ochotnikom podawano doustnie deksametazon lub dożylnie 

hormon kortykotropowy. W obu przypadkach poziom kortyzolu 

mierzono przed i po wysiłku fizycznym. Oznaczenie 

ilościowe hormonu we krwi wykonano metodą RIA, natomiast 

w ślinie techniką EIA. Stwierdzono występowanie 

ścisłej zależności pomiędzy zmianami stężenia kortyzolu we 

krwi i ślinie w każdym z przeprowadzonych testów. Badania 

potwierdziły tezę, iż oznaczenie kortyzolu w ślinie stanowi 

dogodny sposób monitorowania zmian poziomu hormonu 

w organizmie. 

Marcus-Perlman i wsp. [10] określili natomiast relację 

pomiędzy poziomem kortyzolu w surowicy i ślinie trzech 

grup kobiet – zdrowych, ze stwierdzoną hiperestrogenemią, 

a także hypoadrenią. Badania miały na celu określenie wpływu 

niewielkich dawek egzogennego ACTH na wydzielanie 

kortyzolu u wyżej wymienionych grup chorych i porównanie 

otrzymanych wyników z tymi otrzymanymi od osób zdrowych. 

Analizowano ponadto, jak zmiany stężenia kortyzolu 

w ślinie będą odzwierciedlać te zachodzące we krwi. Oznaczanie 

stężenia hormonu w ślinie wykonano przy użyciu 

metody radioimmunologicznej, natomiast we krwi kortyzol 

oznaczono metodą enzymatyczną przy użyciu przeciwciał 

znakowanych kolorymetrycznie. Potwierdzono występowanie 

zależności pomiędzy stężeniem hormonu we krwi 

oraz w ślinie. Wykazano, iż oznaczenie poziomu kortyzolu 

w ślinie może być szczególnie użyteczne w przypadku, gdy 

dochodzi do zaburzeń związanych poziomem białka CBG, 

co ma miejsce w przypadku hiperestrogenizmu. Zauważono 

ponadto, iż podanie dożylne ACTH spowodowało podwyższenie 

poziomu kortyzolu u osób zdrowych, natomiast nie 

obserwowano tego zjawiska u chorych z hypoadrenią. 

Wiadomo, iż poziom kortyzolu w organizmie wykazuje 

rytm dobowy. Ahn i wsp. [11] badali zmiany stężenia tego 

hormonu w zależności od pory dnia, jak również próbowali 

ustalić, czy poziom jego wydzielania będzie zależał od wieku 

ochotników. Oznaczali ponadto stężenie innego hormonu, 

DHEA. Badania przeprowadzili na zdrowych ochotnikach, 

u których oznaczyli metodą RIA stężenie obu hormonów 

w ślinie oraz w surowicy. Następnie określili zależność 

pomiędzy zmianami stężenia hormonów w obu materiałach 

biologicznych. Stwierdzili, iż wydzielanie analizowanych 

hormonów ulega obniżeniu około 40. roku życia, a ponieważ 

poziom kortyzolu oraz DHEA w ślinie odzwierciedla 

zmiany ich wydzielania, dlatego też może stanowić dogodny 

sposób monitorowania stężenia obu związków w organizmie, 

jak również prawidłowej funkcji nadnerczy. 

Zależność pomiędzy stężeniem kortyzolu w ślinie i surowicy 

badali również Restituto i wsp. [12], oznaczając poziom 

hormonu w różnych porach dnia, u osób z syndromem 

Cushinga, pseudo-Cushinga oraz chorobą Addisona. Próbę 

kontrolną stanowili zdrowi ochotnicy. Oznaczania ilościowe 

hormonu wykonane metodą enzymatyczną EIA wykazały, 

iż zarówno kortyzol oznaczany we krwi, jak i w ślinie 

może być użyteczny do wykrywania nieprawidłowości 

pracy kory nadnerczy. Ponadto określili, iż pomiar hormonu 

24


w godzinach porannych pozwala jednoznacznie stwierdzić 

występowanie choroby Addisona, natomiast w godzinach 

wieczornych syndromu Cushinga. Przeprowadzone badania 

nie tylko potwierdziły występowanie ścisłej zależności pomiędzy 

wahaniami poziomu kortyzolu w obu materiałach 

biologicznych, ale również dostarczyły dowodu, iż oznaczanie 

hormonu w ślinie pozwala w dogodny sposób monitorować 

przebieg terapii obu schorzeń. Interesującym wydaje 

się fakt, iż w przypadku diagnozowania syndromu Cushinga 

metoda oznaczania kortyzolu w ślinie odznaczała się większą 

czułością, a tym samych zapewniła większą wykrywalność 

schorzenia. 

Poll i wsp. [13] badali wpływ sposobu pobierania śliny 

na wynik oznaczenia kortyzolu. Próbki materiału biologicznego 

pozyskiwano dwoma sposobami. Pierwszy z nich 

polegał na gromadzeniu śliny w wyniku żucia bawełnianych 

wacików (Salivette), co miało na celu zwiększenie 

jej produkcji. Drugi ze sposobów polegał na bezpośrednim 

przeniesieniu śliny z ust do probówki, bez wcześniejszej 

stymulacji jej wydzielania. Oba typy próbek pochodziły 

od zdrowych ochotników. Oznaczanie ilościowe kortyzolu 

w surowicy, jak również w ślinie wykonano przy pomocy 

metody enzymatycznej, a w efekcie przeprowadzonych 

badań wykazano, że nieznacznie wyższy współczynnik korelacji 

pomiędzy stężeniem kortyzolu w surowicy i ślinie 

osiągnięto w przypadku stymulacji produkcji śliny poprzez 

żucie bawełnianych wacików. 

Zależność między poziomem kortyzolu 

we krwi, moczu i ślinie 

Materiałem biologicznym, w którym oznaczano poziom 

kortyzolu, a następnie badano jego relację w stosunku do 

stężenia tego hormonu w osoczu, był również mocz. Kartsova 

i wsp. [14] oznaczyli poziom kortyzolu we krwi i moczu 

przy użyciu elektroforezy micelarnej z detekcją UV. W ten 

sposób określili przydatności tej metody do oznaczania kortykosteroidów 

u osób z różnymi zaburzeniami endokrynologicznymi. 

Oprócz kortyzolu oznaczano również kortyzon, 

kortykosteron i ich metabolity. W celu zwiększenia czułości 

metody do fazy ruchomej dodano surfaktantu oraz zastosowano 

zatężanie prób. Stwierdzono, iż dopiero w tych 

warunkach analiza wybranych kortykosteroidów pozwala 

na otrzymanie zadawalających wyników, porównywalnych 

z uzyskanymi metodą HPLC. 

Oznaczenie wolnego kortyzolu w moczu i ślinie posłużyło 

Yaneva i wsp. [15] do zdiagnozowania syndromu Cushinga 

oraz określenia relacji pomiędzy poziomem kortyzolu 

w ślinie i moczu u osób zdrowych oraz u chorych ze 

zdiagnozowanym syndromem Cushinga. Opierając się na 

wcześniejszych doniesieniach, określono poziom wolnego, 

czyli aktywnego hormonu w moczu i ślinie. Stężenie kortyzolu 

w obu materiałach oznaczono przy pomocy metody 

RIA. Stwierdzono występowanie zależności pomiędzy 

wyznaczonymi stężeniami kortyzolu w obu analizowanych 

płynach ustrojowych. Poziom kortyzolu w ślinie zmierzony 

około północy odzwierciedlał stężenie hormonu w dobowej 

zbiórce moczu i pozwala na jednoznaczne zdiagnozowanie 

syndromu Cushinga. Potwierdza to hipotezę, iż ślina stanowi 

najdogodniejszy sposób szybkiego i bezbolesnego wykrywania 

licznych schorzeń endokrynologicznych wynikających 

z zaburzeń wydzielania kortyzolu. 

Dla potwierdzenia zależności pomiędzy stężeniem kortyzolu 

w różnych materiałach biologicznych, często prowadzono 

również badania, podczas których oznaczano stężenie 

hormonu we krwi, a następnie w moczu oraz ślinie. 

Oznaczenie takie wykonali van Cruijsen i wsp. [16], określając 

poziom kortyzolu oraz katecholamin u osób z chorobą 

Ménière’a, a następnie porównując otrzymane wyniki 

z uzyskanymi od osób zdrowych. Hormon oznaczano przy 

pomocy metody RIA. Stwierdzono, iż u osób chorych stężenie 

kortyzolu zarówno w osoczu, jak i ślinie było wyższe niż 

u osób zdrowych. Świadczy to o podwyższonej aktywności 

osi HPA w przebiegu schorzenia, będącej prawdopodobnie 

jego skutkiem, a nie przyczyną. Wniosek taki wysunięto 

porównując poziom kortyzolu u pacjentów różniących się 

istotnie czasem trwania choroby. Stężenie hormonu u osób 

przewlekle chorych było wyższe, niż w przypadku tych, 

u których schorzenie zdiagnozowano niedawno. 

Porównanie poziomu kortyzolu w surowicy, ślinie oraz 

moczu wykonali Viardot i wsp. [17] w celu stwierdzenia 

występowania syndromu Cushinga. Do badań posłużyła 

ślina zbierana w godzinach wieczornych oraz krew pobierana 

rano, po supresji deksametazonem. Kortyzol oznaczono 

również w moczu pochodzącym z całodobowej zbiórki. 

Hormon w moczu oraz surowicy oznaczono przy użyciu 

metody enzymatycznej ELISA, natomiast w ślinie metodą 

RIA, stosując jako materiał odniesienia próbki otrzymane 

od osób zdrowych. Badania potwierdziły hipotezę, iż ślina 

może być dogodnym materiałem biologicznym służącym do 

oznaczania poziomu kortyzolu. Stanowi ona dobrą alternatywę 

dla krwi i moczu podczas diagnozowania syndromu 

Cushinga. Aktualnie, analiza moczu jest standardową procedurą 

stosowaną podczas badań przesiewowych przy wykrywaniu 

tego schorzenia. 

Podobnie Putignano i wsp. [18] zastosowali pomiar zawartości 

kortyzolu w ślinie podczas badań przesiewowych 

przy diagnozowaniu syndromu Cushinga. Następnie porównali 

otrzymane wyniki z poziomem tego hormonu w surowicy 

oraz moczu. W celu zmniejszenia wpływu stresu związanego 

z pobieraniem krwi na poziom kortyzolu, próbki 

śliny gromadzono przed pobraniem krwi. Mocz natomiast 

zbierano dobowo. Do ilościowego oznaczenia kortyzolu 

w zebranym materiale biologicznym użyto metody RIA. 

Stwierdzono, iż we wszystkich analizowanych przypadkach 

występuje zależność pomiędzy stężeniem hormonu we krwi 

oraz ślinie. Zaobserwowano również wysoki stopień korelacji 

kortyzolu w moczu oraz w surowicy. Potwierdzono tym 

sposobem przydatność śliny jako materiału biologicznego 

użytecznego w trakcie badań przesiewowych w teście podczas 

diagnozowania syndromu Cushinga. 

Podsumowanie 

Oznaczanie poziomu kortyzolu w organizmie jest niezwykle 

ważne z punktu widzenia diagnostyki medycznej. 

Jego analiza pomaga stwierdzić występowanie choroby lub 

ją wykluczyć. Przez wiele lat podstawowym materiałem do 

badań była krew. Jak już wspomniano pozwala ona oznaczyć 

poziom całkowitego kortyzolu, zarówno części związanej 

25


z białkami, jak i frakcji wolnej. Wiadomo jednak, iż tylko 

część niezwiązana jest formą aktywną i jako taka wywiera 

wpływ na funkcjonowanie organizmu. Stąd też tak liczne 

badania dotyczące oznaczania poziomu kortyzolu również 

w innych tkankach i płynach ustrojowych. 

Do niedawna największe znaczenie odgrywał mocz, 

który standardowo stosuje się w badaniach przesiewowych 

podczas diagnozowania syndromu Cushinga. Od kilku lat 

w diagnostyce medycznej, jako materiał badawczy stosuje 

się również ślinę. W przypadku moczu, jak również śliny 

możliwe jest oznaczenie wyłącznie stężenia frakcji wolnej 

hormonu, jednakże liczne badania dowiodły, iż ta forma 

kortyzolu wystarcza do postawienia prawidłowej diagnozy. 

Wielokrotnie w przytoczonych publikacjach podkreślano 

wysoki stopień korelacji pomiędzy zmianami stężeń 

kortyzolu we krwi oraz ślinie. Dowiedziono, iż ślina może 

stanowić dogodną alternatywę, jako materiał badawczy nie 

tylko dla moczu, ale również dla krwi, która jest najczęściej 

stosowana. O przewadze śliny jako alternatywnego materiału 

do badań diagnostycznych świadczyć może fakt, iż większość 

obecnie prowadzonych badań dotyczących stopnia 

korelacji poziomu kortyzolu we krwi i pozostałych płynach 

ustrojowych dotyczy właśnie śliny. 


1. Chrousos GP. Adrenocorticosteroids & adrenocortical 

antagonists. W: Basic and clinical pharmacology. 

Red. Katzung BG. Mc Graw Hill, Boston 2007; 

635-645. 

2. Semple RK, Bolander Jr FF. Biochemical endocrinology. 

W: Medical biochemistry, 3rd ed. Red. Baynes JW, 

Dominiczak MH, Mosby Elsevier, Filadelfia 2009; 

525-549. 

3. Budziszewska B, Lasoń W. Neuroendokrynne mechanizmy 

działania leków przeciwdepresyjnych. Triangulum 

M.B.P., Wrocław 2003. 

4. Lydyard PM, Whelan A, Fanger MW. Testy immunologiczne. 

W: Immunologia, krótkie wykłady. Red. Lydyard 

PM i wsp. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 

2001; 314-318. 

5. Putignano P i wsp. Salivary cortisol measurement in 

normal – weight, obese and anorexic women: comparison 

with plasma cortisol. Eur J Endocrinol 2001; 145: 

165-171. 

6. Baghai i wsp. Evaluation of a salivary based combined 

dexamethasone/CRH test in patients with major depression. 

Psychoneuroendocrinology 2002; 27: 385-399. 

7. Bhagwagar Z, Hafizi S, Cowen PJ. Acute citalopram 

administration produces correlated increases in plasma 

and salivary cortisol. Psychopharmacology 2002; 163: 

118-120. 

8. Nadeem HS, Attenburrow M-J, Cowen PJ. Comparison 

of the effects of citalopram and escitalopram on 5-HTmediated 

neuroendocrine responses. Neuropsychopharmacology 

2004: 29: 1699-1703. 

9. Gozansky WS i wsp. Salivary cortisol determined by enzyme 

immunoassay is preferable to serum total cortisol 

for assessment of dynamic hypothalamic-pituitary-adrenal 

axis activity. Clin Endocrinol 2005; 63: 336-341. 

10. Marcus-Perlman Y i wsp. Low-dose ACTH (1 µg) salivary 

test: a potential alternative to the classical blood 

test. Clin Endocrinol 2006; 64: 215-218. 

11. Ahn R-S i wsp. Salivary cortisol and DHEA levels in 

the Korean population: age-related differences, diurnal 

rhythm, and correlations with serum levels. Yonsei Med 

J 2007; 48: 379-388. 

12. Restituto P i wsp. Advantage of salivary cortisol measurements 

in the diagnosis of glucocorticoid related disorders. 

Clin Biochem 2008; 41: 688-692. 

13. Poll E-M i wsp. Saliva collection method affects predictability 

of serum cortisol. Clin Chim Acta 2007; 382: 15-19. 

14. Kartsova LA, Bessonova EA. Determination of steroids 

in biological samples by micellar electrokinetic chromatography. 

Anal Chem 2007; 62: 68-75. 

15. Yaneva M i wsp. Midnight salivary cortisol for the initial 

diagnosis of Cushing’s Syndrome of various causes. 

J Clin Endocrinol Metab 2004; 7: 3345-3351. 

16. van Cruijsen N i wsp. Analysis of cortisol and other 

stress-related hormones in patients with Ménière’s Disease. 

Otol Neurotol 2005; 26: 1214-1219. 

17. Viardot A i wsp. Reproducibility of nighttime salivary 

cortisol and its use in the diagnosis of hypercortisolism 

compared with urinary free cortisol and overnight dexamethasone 

suppression test. J Clin Endocrinol Metab 

2005; 90: 5730-5736. 

18. Putignano P i wsp. Midnight salivary cortisol versus urinary 

free and midnight serum cortisol as screening tests 

for Cushing’s syndrome. J Clin Endocrinol Metab 2003; 

88: 4153-4157. 




prof. dr hab. Marek Wesołowski 

Katedra i Zakład Chemii Analitycznej 

Gdański Uniwersytet Medyczny 

Al. Gen. J. Hallera 107, 

80-416 Gdańsk 

Tel. + 48 58 349 31 20, fax +48 58 349 31 24 

e-mail: marwes@gumed.edu.pl 

26



Zalety i ograniczenia technik przesiewowych SSCP i DGGE 

w diagnostyce molekularnej 

Advantages and limitations of screening techniques SSCP and DGGE 

in molecular diagnostics 

Ewa Moric-Janiszewska, Ludmiła Węglarz 

Katedra i Zakład Biochemii, Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach 

Streszczenie 

Analiza polimorfizmu konformacji jednoniciowych fragmentów 

DNA (ang. single stranded conformation polymorphism, 

SSCP) jest łatwą, szybką i jedną z najczęściej stosowanych 

technik elektroforetycznych umożliwiających wykrywanie 

polimorfizmu genetycznego oraz innych niewielkich zmian 

w materiale genetycznym, takich jak: mutacje punktowe, małe 

delecje i insercje, czy też mikroinwersje. Technika ta wykorzystuje 

fakt, że podczas elektroforezy w warunkach niedenaturujących 

każda jednoniciowa cząsteczka DNA przyjmuje 

właściwą sobie konformację zależną między innymi od jej 

sekwencji, w związku z czym zamiana nawet pojedynczego 

nukleotydu w kilkuset nukleotydowej nici spowoduje zmianę 

struktury przestrzennej, co w konsekwencji prowadzi do różnic 

w ruchliwości elektroforetycznej. Elektroforeza w gradiencie 

czynnika denaturującego (ang. denaturing gradient gel electrophoresis, 

DGGE) jest znaną od dawna metodą, powszechnie 

wykorzystywaną do przesiewowego wykrywania mutacji 

w materiale genetycznym. Pozwala ona na zidentyfikowanie, 

ale nie na dokładną charakterystykę mutacji punktowych oraz 

niewielkich insercji i delecji. Technika DGGE wykorzystuje 

fakt, że zmutowane cząsteczki DNA ulegają częściowej denaturacji 

w żelu w innym stężeniu czynnika denaturującego, 

niż cząsteczki niezmutowane. W przedstawionej pracy opisano 

odmiany wyżej wymienionych technik molekularnych, 

ich zalety i ograniczenia stosowania. Opisano również nową 

technikę HRM przydatną do analizy polimorfizmów. 

Abstract 

Single-stranded conformation polymorphism analysis of 

DNA fragments (SSCP) is easy, fast and one of the most 

commonly used electrophoretic techniques to detect genetic 

polymorphisms and other minor changes in the genetic material, 

such as point mutations, small deletions, insertions 

and microinversions. This technique exploits the fact that 

during the electrophoresis under non-denaturing conditions 

each single-stranded DNA molecule adopts a proper conformation 

dependent on its sequence, and therefore even 

a single nucleotide substitution in several hundred nucleotide 

strands will change the spatial structure, which in turn 

leads to differences in electrophoretic mobility. Electrophoresis 

in a gradient of denaturing factor (DGGE) is a well 

known method commonly used for screening detection of 

mutations in the genetic material. It allows identification, 

but not an accurate characterization of point mutations, 

small insertions and deletions. DGGE technique exploits 

the fact that the mutant DNA molecules undergo partial denaturation 

in a gel at different concentration of denaturing 

factor than non-mutated ones. In the paper, these two molecular 

techniques have been described including their advantages 

and limitations of use. Also desribes a new HRM 

technique which useful for the analysis of polymorhisms. 

Key words: SSCP analysis, DGGE analysis, HRM analysis, 

molecular diagnostics 

Słowa kluczowe: analiza SSCP, analiza DGGE, analiza 

HRM, diagnostyka molekularna 

Technika SSCP 

Analiza polimorfizmu konformacji jednoniciowych 

fragmentów DNA (ang. single stranded conformation polymorphism, 

SSCP) jest łatwą, szybką i jedną z najczęściej 

stosowanych technik elektroforetycznych umożliwiających 

wykrywanie polimorfizmu genetycznego oraz innych niewielkich 

zmian w materiale genetycznym, takich jak: mutacje 

punktowe, małe delecje i insercje, czy też mikroinwersje [1, 

2]. Technika ta wykorzystuje fakt, że podczas elektroforezy 

w warunkach niedenaturujących każda jednoniciowa cząsteczka 

DNA przyjmuje właściwą sobie konformację zależną 

między innymi od jej sekwencji, w związku z czym zamiana 

nawet pojedynczego nukleotydu w kilkuset nukleotydowej nici 

spowoduje zmianę struktury przestrzennej, co w konsekwencji 

prowadzi do różnic w ruchliwości elektroforetycznej [1, 2]. 

Materiał do analizy SSCP stanowią próbki DNA genomowego, 

bądź będącego produktem reakcji odwrotnej transkrypcji, 

komplementarnego DNA (cDNA, complementary 

DNA). Docelowa sekwencja jest amplifikowana w reakcji 

łańcuchowej polimerazy (ang. polymerase chain reaction, 

PCR), której produkty są następnie wykorzystywane do właściwego 

badania polimorfizmu konformacji jednoniciowego 

DNA (single-strand DNA, ssDNA) [1, 2]. 

27


Pierwszy etap analizy SSCP obejmuje denaturację termiczną 

dwuniciowego DNA (double-strand DNA dsDNA,) 

w buforze obciążającym z dodatkiem czynnika denaturującego 

(najczęściej formamid, rzadziej – mocznik lub wodorotlenek 

sodu) i mieszaniny barwników oraz szybkie schłodzenie 

w celu zapobiegnięcia renaturacji rozdzielonych fragmentów 

DNA [1]. W drugim etapie badania uzyskane jednoniciowe 

cząsteczki poddawane są elektroforezie w niedenaturującym 

żelu poliakrylamidowym. Ruchliwość elektroforetyczna 

fragmentów ssDNA zależy od ich wielkości, ładunku oraz 

struktury przestrzennej. W warunkach niedenaturujących 

poszczególne jednoniciowe cząsteczki DNA przyjmują określoną 

konformację (strukturę drugo- i trzeciorzędową), uwarunkowaną 

wewnątrzcząsteczkowymi interakcjami. Przyjęta 

struktura zależna jest od długości nici, sekwencji nukleotydów 

oraz umiejscowienia i liczby regionów, w obrębie których 

doszło do wewnętrznego sparowania zasad [3]. 

Technika SSCP umożliwia wykrywanie zarówno znanych 

mutacji i polimorfizmów, jak również nie opisanych 

dotychczas zmian w materiale genetycznym. Nieznana mutacja 

może zostać dokładnie scharakteryzowana po zakończeniu 

analizy SSCP. W tym celu należy wypłukać z żelu 

zmutowany fragment DNA, a następnie poddać go reamplifikacji 

i sekwencjonowaniu [3]. 

Czynniki wpływające na czułość metody SSCP 

Na czułość opisanej metody wpływa wiele czynników, 

takich jak: wielkość badanego fragmentu DNA i zawartość 

w nim par GC, obecność specyficznych mutacji w analizowanym 

fragmencie, temperatura żelu podczas elektroforezy, 

rodzaj żelu i stopień jego usieciowania, obecność glicerolu 

w żelu, skład buforu (siła jonowa i pH) oraz stężenie DNA. 

Optymalna długość fragmentów ssDNA do analizy SSCP 

mieści się w zakresie 150-200 nukleotydów i zapewnia wykrywalność 

zmian w sekwencji na poziomie 80-90%. Dla 

fragmentów o długości >300 par zasad (pz) obserwuje się 

znaczny spadek czułości [2, 4, 5]. 

Uważa się, że za wyjątkiem transwersji G→T, typ mutacji 

w badanym fragmencie DNA nie wpływa znacząco 

na czułość techniki [4]. Odkryto natomiast, że duża zawartość 

par GC w matrycowym DNA poprawia czułość 

SSCP. Jest to prawdopodobnie spowodowane tworzeniem 

większej liczby wiązań wodorowych, a zatem, bardziej 

stabilnych konformerów [2, 5]. Z kolei stosunek cytozyny 

do adenozyny w analizowanym fragmencie dodatnio koreluje 

z optymalną temperaturą elektroforezy (T S 

), która 

może zostać oszacowana przy użyciu następującego wzoru: 

T S 

= [80×C/(A+1)]/{2.71 + [C/(A+1)]} [6]. 

Temperatura żelu jest jednym z najważniejszych czynników 

wpływających na szybkość z jaką migrują cząsteczki 

ssDNA podczas elektroforezy i nie powinna przekraczać 

20°C. W zbyt wysokiej temperaturze zmniejsza się wydajność 

tworzenia konformerów. Poza tym, często dochodzi 

do powstawania dwóch niestabilnych struktur, które w trakcie 

rozdziału elektroforetycznego przechodzą z jednej formy 

w drugą, czego efektem jest obecność smug i rozmytych prążków 

w elektroforegramie. Dane eksperymentalne wskazują, że 

niewystarczająca kontrola temperatury podczas elektroforezy 

może spowodować zmianę temperatury żelu nawet o 10°C. 

Stąd też, aby zapewnić powtarzalność wyników oraz zapobiec 

wynikom fałszywie ujemnym, bardzo ważne jest utrzymanie 

jednolitej temperatury w trakcie elektroforezy [1, 7]. 

Najpowszechniej wykorzystywanym żelem do rozdziału 

kwasów nukleinowych w przebiegu SSCP jest żel poliakrylamidowy 

o niskim stopniu usieciowania. W analizie SSCP 

najczęściej wykorzystuje się żele o całkowitym stężeniu 

akrylamidu w zakresie 4-12% oraz stopniu usieciowania 

pomiędzy 2% a 3,4% [8]. Stopień usieciowania żelu wyrażany 

jest przy pomocy parametru %C, czyli stosunku masy 

bisakrylamidu do sumy mas akrylamidu i bisakrylamidu 

w przeliczeniu na 100 ml (%C = (bisakrylamid [g]/akrylamid+bisakrylamid 

[g]) × 100) [2, 8]. Stopień usieciowania 

żelu można wyrażać też jako stosunek akrylamidu do bisakrylamidu 

(np. 19:1) [1]. 

Alternatywnymi podłożami używanymi w analizie SSCP 

fragmentów znakowanych radioaktywnie są żele takie jak 

Hydrolink, Hydrolink-D5000 oraz Hydrolink-MDE (MDE). 

Udowodniono, iż żel Hydrolink cechuje się, w stosunku do 

akrylamidu, większą jednolitością pod względem wielkości 

porów oraz daje wyraźniejsze prążki, co wiąże się z jego 

lepszą rozdzielczością [9]. 

Obecność w żelu dodatkowych składników może wpłynąć 

na poprawę jego zdolności rozdzielczej. Najczęściej dodawanym 

związkiem jest glicerol o stężeniu 5-10% [2, 3]. 

Przyjmuje się, że jego pozytywny wpływ na wykrywanie 

mutacji w trakcie rozdziału elektroforetycznego jest związany 

z obniżeniem pH buforu Tris-boranowego ze względu na 

reakcję glicerolu z jonami boranowymi bądź też wiąże się 

z osłabieniem sił elektrostatycznego odpychania pomiędzy 

ujemnie naładowanymi resztami fosforanowymi obecnymi 

w szkielecie cząsteczki DNA, co prowadzi do większej stabilności 

konformerów [2, 10]. Glicerol opóźnia także migrację 

cząsteczek w żelu, szczególnie w temperaturze 4°C, co 

prawdopodobnie ma związek z jego lepkością [2, 3]. 

Glavač i Dean [11] wykazali, że do żelu mogą zostać dodane 

inne związki o działaniu denaturującym, takie jak 5% 

mocznik lub formamid, bądź też obojętne (10% dimetylosulfotlenek 

lub 10-15% sacharoza). Niemniej jednak, spośród 

nich jedynie sacharoza wywiera podobny do glicerolu, wyraźnie 

korzystny wpływ na zdolność rozdzielczą badanego 

żelu. 

Dowiedziono również, że nałożenie do studzienki żelu 

próbki o zbyt dużym stężeniu DNA spowoduje renaturację 

jednoniciowych fragmentów kwasu nukleinowego, co z kolei 

przyczyni się do nieefektywnej analizy SSCP. Aby temu 

zapobiec wystarczy bardziej rozcieńczyć próbkę buforem 

obciążającym [1]. 

W niekorzystny sposób na skuteczność SSCP może również 

wpłynąć obecność w próbce starterów pozostałych po 

reakcji PCR. Będą one łączyć się z komplementarnymi regionami 

w ssDNA, zmieniając ich konformację, a w związku 

z tym profil SSCP [12]. 

Wybrane odmiany techniki SSCP 

Od momentu, gdy w 1989 roku opisano po raz pierwszy 

technikę SSCP, dokonano wielu modyfikacji mających na 

celu zwiększenie jej czułości, wydajności, a także bezpieczeństwa 

[1, 2]. 

Choć zasadniczo technika SSCP jest wykorzystywana do 

badania DNA, to analiza polimorfizmu konformacji ssRNA 

28


także jest możliwa. W porównaniu do metody DNA-SSCP, 

w technice RNA-SSCP (rSSCP) wymagany jest dodatkowy 

etap transkrypcji, w trakcie którego na bazie produktów PCR 

generowane są cząsteczki ssRNA. Niemniej jednak, rSSCP 

okazuje się być metodą skuteczniejszą w wykrywaniu mutacji, 

a ponadto umożliwia badanie fragmentów o długości 

większej niż zazwyczaj stosowane odcinki DNA. Przyjmuje 

się, że jest to wynikiem obecności w RNA dodatkowej grupy 

hydroksylowej, co sprzyja tworzeniu większego spektrum 

konformerów, które są dodatkowo bardziej stabilne 

niż w przypadku DNA. Poza tym, badanie RNA zmniejsza 

możliwość renaturacji jednoniciowych fragmentów kwasu 

nukleinowego [13]. 

Inną próbą adaptacji metody do badania fragmentów 

DNA dłuższych niż pozwala na to rutynowa analiza jest 

użycie podczas elektroforezy buforu o niskim pH. Umożliwia 

to wykrywanie mutacji we fragmentach o długości 

300-800 pz [10]. Kolejną możliwość niesie włączenie do 

analizy SSCP trawienia zbyt długich produktów PCR enzymami 

restrykcyjnymi. Dzięki takiej modyfikacji możliwe 

jest otrzymanie fragmentów DNA o optymalnej długości do 

dalszego badania [14]. 

Jednym z problemów techniki SSCP jest reasocjacja 

komplementarnych nici DNA. Metoda pozwalająca na eliminację 

tej przeszkody polega na użyciu biotynylowanych 

primerów do reakcji PCR oraz perełek magnetycznych 

opłaszczonych streptawidyną, co umożliwia izolację i wykorzystanie 

do dalszej analizy tylko jednej z dwóch komplementarnych 

nici [15]. 

Dowiedziono również, że jeśli badanego DNA nie podda 

się działaniu wysokiej temperatury, to w elektroforegramie 

ujawnią się, oprócz głównych, stabilnych konformerów, 

także przejściowe, wolno migrujące prążki, które mogą 

dostarczyć dodatkowych informacji o zmianach w badanej 

sekwencji [16]. 

Maruya i wsp. [17] poddali produkty PCR denaturacji 

termicznej w roztworze o niskiej sile jonowej (ang. low ionic 

strength, LIS), co okazało się być bardziej efektywnym 

sposobem generowania ssDNA niż powszechnie stosowana 

denaturacja termiczna w obecności formamidu. Co więcej, 

powstające cząsteczki ssDNA były w roztworze LIS stabilne 

nawet w temperaturze pokojowej, w związku z czym nie 

było konieczności chłodzenia próbek w lodzie po denaturacji 

termicznej. Odmiana ta została określona jako „low ionic 

strenght single-stranded conformation polymorphism” (LIS 

-SSCP), a jej dodatkową zaletą jest bardziej czytelny wzór 

prążków w porównaniu do konwencjonalnego SSCP. 

Dane eksperymentalne wskazują, że połączenie SSCP 

z analizą heterodupleksów, a więc dwóch metod zdolnych 

do wykrywania niewielkich zmian w sekwencji i wymagających 

podobnego wyposażenia, daje możliwość detekcji 

większego odsetka mutacji, niż przy użyciu każdej z tych 

metod oddzielnie [18, 19]. 

Kolejna odmiana SSCP, charakteryzująca się znacznie 

wyższą czułością w porównaniu do klasycznej analizy, to 

wielotemperaturowe SSCP (ang. multitemperature SSCP, 

mSSCP). Technika mSSCP opiera się na obserwacji, że 

wskutek kilkukrotnej zmiany temperatury żelu podczas natywnej 

elektroforezy SSCP zwiększa się wskaźnik wykrywalności 

punktowych zmian sekwencji, a także skraca czas 

i całkowity koszt analizy. Dane eksperymentalne wykazały 

ponadto, że wzór prążków powstały w wyniku zastosowania 

mSSCP charakteryzuje się lepszą zdolnością dyskryminacyjną 

niż profile uzyskane z badania tych samych próbek 

w różnych, ale stałych temperaturach [7, 20]. 

Poprawę wydajności analizy SSCP można osiągnąć 

przez połączenie jej z techniką multipleks-PCR, która polega 

na jednoczesnej amplifikacji kilku różnych fragmentów 

DNA dzięki wprowadzeniu do mieszaniny reakcyjnej wielu 

par starterów. Produkty reakcji multipleks-PCR nakłada 

się następnie do jednej studzienki w żelu, przez co możliwe 

jest rozdzielenie nawet dziesięciu eksonów badanego genu 

na jednej ścieżce żelu. Modyfikacja taka jest określana jako 

multiplex-SSCP (MSSCP) [21]. 

Kolejną odmianą pozwalającą na analizę wielu fragmentów 

ssDNA na jednej linii żelu jest technika DOVAM 

-S (ang. detection of virtually all mutations-SSCP), która 

dodatkowo charakteryzuje się praktycznie 100% czułością 

w wykrywaniu mutacji. W analizie DOVAM-S produkty 

PCR zostają poddane elektroforezie w pięciu odmiennych, 

niedenaturujących warunkach zgodnie z procedurą opisaną 

przez Liu i wsp. [22]. Różnice dotyczą rodzaju żelu, buforu, 

temperatury oraz dodatku glicerolu. 

W celu wyeliminowania używanych w technice DO- 

VAM-S znaczników radioizotopowych, a także zredukowania 

liczby żeli koniecznych do analizy, powstała kolejna 

odmiana – fluorescent DOVAM-S (F-DOVAM-S) wykorzystująca 

barwniki fluorescencyjne. Technika F-DOVAM-S 

jest połączeniem elektroforezy mSSCP (multitemperature 

SSCP) w 2 zestawach warunków ze znakowaniem fluorescencyjnym. 

Pozwala to na wykrycie 97% mutacji, a ponadto 

przyczynia się do znacznego zwiększenia wydajności 

analizy. Użycie trzech barwników – 6FAM (niebieski), 

VIC (zielony) oraz NED (żółty), daje możliwość rozdziału 

w każdej linii żelu jednocześnie próbek pochodzących od 

trzech pacjentów. Co więcej, stosowanie kilku różnokolorowych 

barwników stwarza możliwość włączenia do każdej 

ścieżki żelu wewnętrznego wzorca, wskutek czego identyfikacja 

nawet niewielkich zmian położenia prążków stanie się 

łatwiejsza [23]. 

Źródłem kolejnych modyfikacji w metodzie SSCP jest 

sposób detekcji konformerów. Czułą, choć stwarzającą potencjalne 

niebezpieczeństwo dla wykonującego analizę, metodą 

jest użycie znakowanych radioaktywnie starterów lub 

deoksynukleotydów do reakcji PCR [3]. Wśród najczęściej 

stosowanych radioizotopów znajdują się 32 P, 33 P oraz 35 S [3, 

16, 24]. 

Jednym ze sposobów, które pozwalają na wykluczenie 

znaczników izotopowych z analizy SSCP jest zastosowanie 

w ich miejsce barwników fluorescencyjnych. Znakowanie 

fluorescencyjne możliwe jest zarówno w trakcie reakcji PCR, 

jak również po jej zakończeniu, a ponadto pozwala na wprowadzenie 

do analizy jednocześnie kilku barwników [23]. 

Innym rozwiązaniem dla nieizotopowej analizy SSCP 

jest barwienie żelu solami srebra po zakończeniu elektroforezy. 

Metoda ta jest prawie tak czuła jak znakowanie 

radioaktywne i daje możliwość trwałego zapisu wyników 

i długotrwałego przechowywania żeli [1, 2]. Opisywano 

przypadki barwienia żeli bromkiem etydyny, jednakże technika 

ta może być za mało czuła do wykrycia subtelnych 

29


zmian w profilu SSCP ze względu na rozkład barwnika [1, 3, 

16]. Niemniej jednak, okazuje się być przydatna w analizie 

rSSCP [13]. Istnieją także doniesienia o wybarwianiu żeli 

barwnikami wykorzystywanymi w analizie sekwencyjnej, 

takimi jak SYBR Green lub SYBR Gold [3]. 

Kolejnym sposobem detekcji prążków jest przeniesienie 

rozdzielonych fragmentów ssDNA na nylonową membranę 

w procesie Southern blotting oraz hybrydyzacja ze znakowanymi 

digoksygeniną produktami PCR, w połączeniu 

z detekcją chemi-luminescencyjną [25]. 

Technika DGGE 

Elektroforeza w gradiencie czynnika denaturującego 

(ang. denaturing gradient gel electrophoresis, DGGE) jest 

znaną od dawna metodą, powszechnie wykorzystywaną do 

przesiewowego wykrywania mutacji w materiale genetycznym. 

Pozwala ona na zidentyfikowanie, ale nie na dokładną 

charakterystykę, mutacji punktowych oraz niewielkich insercji 

i delecji [26]. Technika DGGE wykorzystuje fakt, że 

zmutowane cząsteczki DNA będą ulegały częściowej denaturacji 

w żelu w innym stężeniu czynnika denaturującego, 

niż cząsteczki niezmutowane [26]. 

Etapem poprzedzającym elektroforezę w gradiencie 

czynnika denaturującego jest amplifikacja badanego DNA 

techniką PCR. W przypadku heterozygot produktami PCR 

są dwa rodzaje homodupleksów i dwa typy heterodupleksów. 

Homodupleksy to struktury składające się z dwóch 

prawidłowych lub dwóch zmutowanych nici DNA, natomiast 

heterodupleksy powstają przez połączenie nici prawidłowej 

ze zmutowaną, czego skutkiem jest obecność regionu z niepełnym 

sparowaniem zasad w miejscu mutacji. W przypadku 

homozygot produktami PCR są jedynie homodupleksy, aby 

więc otrzymać mieszaninę homo- i heteodupleksów, a tym samym 

zwiększyć prawdopodobieństwo wykrycia mutacji, należy 

zmieszać badany DNA z DNA osoby zdrowej [19, 26]. 

Następnie, produkty PCR są poddawane elektroforezie 

w żelu poliakrylamidowym o wzrastającym stężeniu czynnika 

denaturującego (mocznik, formamid). Dodatkowo 

elektroforezę przeprowadza się w podwyższonej, stałej temperaturze, 

zazwyczaj mieszczącej się w zakresie 50-65°C. 

Elektroforeza może być wykonywana na żelach z prostopadłym 

lub równoległym, w stosunku do kierunku elektroforezy, 

gradientem związku denaturującego. W żelach z poziomym 

gradientem wykorzystuje się szeroki zakres stężeń 

czynnika denaturującego, zazwyczaj 0-100% lub 20-70%, 

natomiast w żelach z gradientem pionowym, zakres ten jest 

mniejszy, co pozwala uzyskać lepsze rozdzielenie badanych 

fragmentów DNA [8]. W tym ostatnim przypadku, na 

podstawie doniesień literaturowych, zaleca się, aby różnica 

pomiędzy najwyższym i najniższym stężeniem związku denaturującego 

nie przekraczała 30% [26]. 

W trakcie rozdziału elektroforetycznego produkty PCR 

migrują jako cząsteczki dwuniciowe, aż do miejsca, w którym 

stężenie związków denaturujących jest równe ich temperaturze 

meltingu (t m 

). W tym punkcie żelu zaczyna się denaturacja 

dsDNA, wskutek czego dochodzi do gwałtownego 

zahamowania jego migracji [8]. 

Profil meltingu fragmentu DNA zależy od jego sekwencji 

(składu zasad i długości). Obecność niesparowanych 

zasad w cząsteczkach heterodupleksów zmniejsza ich całkowitą 

stabilność, w związku z czym, w porównaniu do 

homodupleksów, denaturują one w żelu przy mniejszym 

stężeniu czynnika denaturującego, czyli charakteryzują się 

niższą temperaturą meltingu. Stąd też, obecność mutacji 

w badanym DNA jest widoczna w elektroforegramie jako 

dodatkowe prążki [19, 26, 27]. 

Całkowitemu rozdzieleniu dsDNA zapobiega się wykorzystując 

jeden ze starterów w reakcji PCR, aby przyłączyć 

do wybranego końca badanego fragmentu DNA sekwencję 

bogatą w pary GC, tzw. GC clamp. Sekwencja taka, zazwyczaj 

o długości 40-60 nukleotydów, charakteryzuje się bardzo 

wysoką temperaturą denaturacji i pozostaje strukturą 

dwuniciową, podczas gdy reszta cząsteczki ulega rozdzieleniu. 

Ponadto przyłączenie sekwencji GC clamp zmienia profil 

meltingu badanej cząsteczki i przyczynia się do znacznego 

wzrostu czułości techniki DGGE [26]. 

Istotne znaczenie dla prawidłowego przebiegu DGGE ma 

określenie profilu meltingu badanego fragmentu DNA. Wykorzystywane 

w tym celu specjalne programy komputerowe 

są także pomocne w wyborze odpowiednich starterów oraz 

ustaleniu optymalnych warunków elektroforezy (zakresu 

gradientu czynnika denaturującego). Warunki DGGE mogą 

zostać również określone empirycznie, poprzez wykonanie 

elektroforezy z poziomym gradientem czynnika denaturującego 

[26, 27]. W trakcie DGGE możliwe jest wykrycie 

jedynie tych mutacji, które znajdują się w obrębie domeny 

o najniższej temperaturze meltingu. Krzywa denaturacji takiej 

domeny powinna być jak najbardziej spłaszczona. Zazwyczaj 

taki obraz krzywej otrzymuje się po przyłączeniu 

sekwencji GC clamp do jednego z końców badanego fragmentu 

DNA. W takim przypadku na wykresie powinna być 

widoczna także dodatkowa domena, o wysokiej temperaturze 

meltingu, odpowiadająca sekwencji GC clamp [26, 27]. 

Optymalna długość produktów PCR do przeprowadzenia 

DGGE mieści się w zakresie 200-400 pz, ponieważ dla fragmentów 

dłuższych trudno jest wyznaczyć krzywą meltingu 

[26]. 

Odmiany techniki DGGE 

TGGE (ang. temperature gradient gel electrophoresis) 

oraz TTGE (ang. temporal temperature gradient gel electrophoresis) 

opierają się na takiej samej zasadzie jak DGGE, 

z tą różnicą, że warunki denaturujące w trakcie elektroforezy 

uzyskuje się przez zastosowanie w miejsce wzrastającego 

stężenia chemicznego czynnika denaturującego, gradientu 

temperatury w połączeniu ze stałym stężeniem mocznika 

w żelu. Analogicznie obecność mutacji jest wykrywana 

dzięki temu, że heterodupleksy ulegają denaturacji w niższej 

temperaturze niż homodupleksy [8, 28]. 

W metodzie TTGE temperatura wzrasta stopniowo i jednostajnie 

podczas całej elektroforezy, tak że w danym momencie 

jest jednakowa w każdym punkcie żelu, natomiast 

w TGGE gradient temperaturowy jest stały, ustalony na 

początku rozdziału elektroforetycznego [29]. W przypadku 

obydwu wyżej wymienionych technik zastosowanie gradientu 

temperatury eliminuje konieczność przygotowywania 

żeli z gradientem związku chemicznego, co ułatwia wykonanie 

badania, a ponadto daje możliwość łatwej zmiany 

zakresu gradientu [28, 29]. 

30


Na podstawie profilu meltingu badanego fragmentu 

DNA, uzyskanego przy pomocy programu komputerowego, 

możliwe jest określenie zakresu temperatury odpowiedniego 

do wykrywania mutacji techniką TTGE. Biorąc pod 

uwagę, że w metodzie tej wykorzystuje się żele denaturujące, 

wyznaczoną najwyższą i najniższą temperaturę modyfikuje 

się względem zawartości mocznika w żelu, ponieważ każdy 

mol mocznika obniża temperaturę meltingu DNA o 2°C [8]. 

Technika TTGE umożliwia badanie cząsteczek DNA 

o wielkości nawet do 1000 pz. Ponadto, według niektórych 

autorów, może być przeprowadzana bez zastosowania sekwencji 

GC clamp. Upraszcza to dodatkowo procedurę badania 

oraz obniża jego koszty, a jednocześnie nie wpływa 

negatywnie na czułość metody [29, 30]. 

Biyani i Nishigaki [31] opisali technikę µTGGE, która 

opiera się na zasadzie analogicznej do TGGE z tym, że elektroforezę 

przeprowadza się na pięcio- lub dziesięciokrotnie 

mniejszych żelach (2×2×0,5 cm). Dzięki temu do przeprowadzenia 

badania metodą µTGGE wystarcza kilkukrotnie 

mniejsza objętość próbki (5 μl). Ponadto, w porównaniu 

do konwencjonalnego TGGE, znacznie skraca się czas zarówno 

samej elektroforezy (6-12 min), jak i całej analizy 

(< 1 h), co przekłada się na znaczne obniżenie kosztów badania. 

µTGGE zapewnia stukrotnie wyższą wydajność niż 

TGGE, a przy tym dostarcza powtarzalnych wyników, które 

w 99% są zgodne z wynikami uzyskanymi klasyczną metodą 

TGGE. 

Kolejną odmianą DGGE jest technika CDGE (ang. constant 

denaturing gel electrophoresis), w której elektroforezę 

przeprowadza się w stałym stężeniu związku denaturującego. 

CDGE nie wymaga przygotowywania żeli z gradientem 

czynnika denaturującego, dzięki czemu może zostać wykorzystana 

do szybkiego i wydajnego poszukiwania w próbkach 

mutacji, uprzednio zidentyfikowanych przez DGGE 

[8]. Optymalne stężenie czynnika denaturującego dla CDGE 

określa się na podstawie żeli DGGE z poziomym lub pionowym 

gradientem związku denaturującego. Mianowicie, 

wybiera się takie stężenie, przy którym odległość pomiędzy 

prawidłowym, a zmutowanym DNA jest największa [8]. 

Niemniej jednak, aby uzyskać wiarygodne wyniki należy 

zachować ostrożność przy dobieraniu stężenia związku denaturującego 

do CDGE, ponieważ okazuje się, że wykrycie 

różnych mutacji, nawet w obrębie jednej domeny meltingu 

może wymagać wykonania elektroforezy w różnych warunkach 

[32]. 

W celu detekcji badanego DNA w metodzie DGGE oraz 

jej odmianach stosuje się barwienie żeli bromkiem etydyny 

lub solami srebra [8]. 

Denaturacja DNA 

z wysoką rozdzielczością (HRM) 

Technika HRM umożliwia wykrywanie polimorfizmów 

i identyfikację fragmentów DNA różniących się długością, 

zawartością par GC lub sekwencją na podstawie krzywej denaturacji 

DNA bez stosowania specyficznych sond. Pozwala 

na identyfikacje delecji, insercji i substytucji, a także na detekcję 

pojedynczych podstawień nukleotydowych (np. SNP). 

Pierwszym etapem analizy jest amplifikacja badanego 

fragmentu DNA, następnie denaturacja i powolna renaturacja 

w celu utworzenia heterodupleksu. W ostatnim etapie 

mieszanina zostaje poddana precyzyjnej denaturacji w obecności 

barwika interkalującego. Podczas powolnego schładzania 

poszczególne nici DNA hybrydyzują losowo. Hybrydyzacja 

niekomplementarnych nici prowadzi do utworzenia 

heterodupleksu. Niesparowane odcinki DNA posiadają 

niższą stabilność konformacyjną i tym samym denaturują 

w niższych temperaturach. Identyfikacja fragmentów DNA 

polega, podobnie jak w przypadku standardowej denaturacji 

DNA, na analizie krzywych topnienia. Delecje i insercje powyżej 

pięciu nukleotydów tworzą stabilne heterodupleksy 

i można je identyfikować również poprzez standardową denaturację. 

W przypadku zmiany pojedynczych nukleotydów 

niezbędny jest system gwarantujący precyzyjną akwizycję 

sygnału fluorescencyjnego i niezwykle stabilną (co najmniej 

±0.1°C) temperaturę [33, 34]. 

Metoda HRM jest prostsza i znacznie tańsza od genotypowania 

opartego na znakowanych sondach, a także od 

czasochłonnych metod standardowych takich jak SSCP, 

DHPLC, RFLP. Reakcje amplifikacji i denaturacji przeprowadzane 

są w jednej probówce, a wyniki otrzymywane 

w ciągu około 40-60 min w zależności od protokołu amplifikacji. 

Metoda wykorzystywana jest między innymi do:wykrywania 

mutacji punkowych/screening, genotypowania SNP/ 

dyskryminacji alleli, identyfikacji gatunkowej; identyfikacji 

metylowanego DNA, analizy mikrosatelitów. Stosowanie 

metody HRM znacznie ogranicza ilość fragmentów DNA 

poddawanych sekwencjonowaniu dzięki wstępnej eliminacji 

tych, które nie wykazują różnic w sekwencji [33, 34]. 

Analiza SNP 

Eco Real time PCR System może być wykorzystany do 

wykrywania wszystkich czterech znanych klas polimorfizmów 

SNP: (1) C/T i G/A (2) C/A i G/T (3) C/G (4) 

A/T. Najtrudniejsze do identyfikacji są polimorfizmy klasy 

czwartej ze względu na najmniejsze różnice w temperaturze 

topnienia (


różnicy krzywych denaturacji wyznaczonej w stosunku do 

wybranej próby referencyjnej. Wykresy te dobrze ilustrują 

różnice w badanych próbach [33, 34]. 

Podsumowanie 

Czułość metody mSSCP została oceniona na 86%, a jej 

powtarzalność na 99% w badaniach Bezak i wsp. [35], którzy 

wykorzystali tę technikę w analizie genu XI czynnika 

krzepnięcia, a następnie otrzymane wyniki potwierdzili 

przeprowadzając sekwencjonowanie z użyciem znaczników 

fluorescencyjnych. Biorąc pod uwagę mnogość czynników 

wpływających na efektywność analizy SSCP oraz 

fakt, że mutacje powodujące zmianę ruchliwości w jednych 

warunkach, mogą w innych okolicznościach takiej zmiany 

nie spowodować, dany fragment DNA bada się zazwyczaj 

w różnych warunkach, aby zwiększyć prawdopodobieństwo 

ujawnienia zmian sekwencji. Odsetek mutacji wykrywanych 

metodą SSCP mieści się w zakresie od 70% do >95% 

dla badań ze zmiennymi dwoma lub trzema parametrami [1, 

2]. Jednym z najważniejszych czynników wpływających na 

efektywność analizy SSCP jest wielkość badanego fragmentu 

DNA. Optymalna długość ssDNA powinna mieścić się 

w zakresie 150-200 pz. Dla fragmentów dłuższych niż 300 

pz czułość analizy znacznie spada [2]. Zaletą techniki SSCP 

jest łatwa interpretacja wyników badania ze względu na 

możliwość porównania położenia prążka w żelu względem 

wzorca markera wielkości DNA. Wykorzystana w przeprowadzonych 

badaniach odmiana SSCP – mSSCP charakteryzuje 

się wyższą czułością w stosunku do klasycznej 

analizy polimorfizmu konformacji jednoniciowych fragmentów 

DNA, z powodu zastosowania podczas elektroforezy 

gradientu temperatury zamiast przeprowadzania kilku 

rozdziałów elektroforetycznych w stałych temperaturach 

[7, 20]. 

Czułość techniki DGGE jest oceniana na 82-100%, kiedy 

do badanego fragmentu dołączona zostaje sekwencja GC 

clamp [4, 19, 36]. Jednakże niektórzy autorzy uważają, że 

na dzień dzisiejszy czułość DGGE jest za niska, aby metoda 

ta mogła być rutynowo wykorzystywana w praktyce klinicznej 

[19]. Aby analiza DGGE była w pełni efektywna, należy 

określić profil meltingu badanej sekwencji DNA oraz ustalić 

zakres gradientu, w którym przewiduje się uzyskać najlepsze 

rozdzielenie badanych fragmentów. Wyboru warunków 

dla elektroforezy z pionowym gradientem czynnika denaturującego 

można dokonać na dwa sposoby: albo wykorzystując 

specjalny program komputerowy (np. MacMelt firmy 

Bio-Rad), albo empirycznie, przez wykonanie elektroforezy 

poziomej w szerokim zakresie stężeń czynnika denaturującego 

(0‐100%) [8, 27]. Użyteczność techniki DGGE jest 

ograniczona ze względu na konieczność posiadania specjalnego 

aparatu, przygotowywania żeli z gradientem związków 

denaturujących oraz syntezy primerów bogatych w pary GC 

(GC clamp). Dodatkowo, w przypadku pewnych sekwencji 

DNA (np. bogatych w pary GC lub zawierających więcej niż 

jedną domenę meltingu), istnieje konieczność modyfikowania 

produktu PCR albo sekwencji primera przed dokonaniem 

elektroforezy w gradiencie czynnika denaturującego, co wydłuża 

czas analizy i utrudnia jej wykonanie [8, 19, 26, 27]. 

Obecnie, metoda DGGE ustępuje miejsca swoim odmianom 

(TGGE, TTGE, CDGE), których główną zaletą jest wyeliminowanie 

z użycia żeli z gradientem chemicznego czynnika 

denaturującego [8, 28, 29]. Również µTGGE wydaje się 

być techniką potencjalnie użyteczną w praktyce klinicznej, 

ze względu na znaczną redukcję kosztów i czasu analizy, 

a także niewielką objętość próbki potrzebną do przeprowadzenia 

badania. Jednakże na dzień dzisiejszy metoda ta nie 

jest powszechnie wykorzystywana, ponieważ dotychczas 

nie przeprowadzono badań oceniających na szeroką skalę 

jej czułość oraz swoistość [19, 31]. W przypadku analizy 

DGGE wskazane jest określenie, przy pomocy programu 

komputerowego, profilu meltingu dla każdego z badanych 

amplimerów, ponieważ w trakcie elektroforezy w gradiencie 

czynnika denaturującego istnieje możliwość wykrycia tylko 

tych mutacji, które znajdują się w obrębie domeny o najniższej 

temperaturze meltingu. Ponadto analiza komputerowa 

jest pomocna w wyborze optymalnych warunków analizy 

(zakresu gradientu czynnika denaturującego) oraz dobraniu 

odpowiednich sekwencji starterów [27]. Nową opartą 

na analizie PCR w czasie rzeczywistym techniką przydatną 

w analizie polimorfizmów jest analiza HRM. 


1. 

2. 

3. 

4. 

5. 

6. 

7. 

8. 

9. 

Napierała D i wsp. Wykrywanie mutacji punktowych 

i polimorfizmu DNA metodą SSCP. [W:] Słomski R red. 

Przykłady analiz DNA. Poznań: Wydawnictwo Akademii 

Rolniczej im. Augusta Cieszkowskiego w Poznaniu; 

2004: 95-96. 

Vorechovsky I. Single Strand Conformation Polymorphism 

(SSCP) Analysis. [W:] Walker JM, Rapley R. red. 

Medical Biomethods Handbook. Totowa, New Jersey: 

Humana Press, Inc.; 2005: 73-77. 

Gasser RB i wsp. Single-strand conformation polymorphism 

(SSCP) for the analysis of genetic variation. Nat 

Protoc 2006; 1 (6): 3121-3128. 

Kakavas VK i wsp. PCR-SSCP: a method for the molecular 

analysis of genetic diseases. Mol Biotechnol 2008; 

38(2): 155-163. 

Kakavas KV i wsp. Identification of the commonest 

cystic fibrosis transmembrane regulator gene DeltaF508 

mutation: evaluation of PCR--single-strand 

conformational polymorphism and polyacrylamide gel 

electrophoresis. Biomed Chromatogr 2006; 20(10): 

1120-1125. 

Li W i wsp. Estimation of the optimal electrophoretic 

temperature of DNA single-strand conformation polymorphism 

by DNA base composition. Electrophoresis 

2003; 24 (14): 2283-2289. 

Constantinou M i wsp. Application of multiplex FISH, 

CGH and MSSCP techniques for cytogenetic and molecular 

analysis of transitional cell carcinoma (TCC) cells 

in voided urine specimens. J Appl Genet 2006; 47(3): 

273-5. 

The DCode Universal Mutation Detection System. 

Bio-Rad 1996: 11-14, 27-28, 34-35. (http://www.bio-rad. 

com/webroot/web/pdf/lsr/literature/M1709080C.pdf). 

Børresen AL. Mismatch detection using heteroduplex 

analysis. Curr Protoc Hum Genet 2002 Aug;Chapter 

7:Unit 7.3. 

32


10. Kozlowski P, Krzyzosiak WJ. Structural factors determining 

DNA length limitations in conformation-sensitive 

mutation detection methods. Electrophoresis 2005; 

26(1): 71-81. 

11. Krasteva ME, Garanina Z, Georgieva EI. Optimized 

polymerase chain reaction-based single-strand conformation 

polymorphism analysis of p53 gene applied to 

Bulgarian patients with invasive breast cancer Clin Exp 

Med 2003; 3(3): 173-180. 

12. van Oers JM. A simple and fast method for the simultaneous 

detection of nine fibroblast growth factor receptor 

3 mutations in bladder cancer and voided urine Clin 

Cancer Res 2005; 11(21): 7743-7748. 

13. Wang QM i wsp. Rapid Differentiation of Phenotypically 

Similar Yeast Species by Single-Strand Conformation 

Polymorphism of Ribosomal DNA Appl Environ 

Microb 2008; 74(9): 2604-2611. 

14. Tsuji T, Niida Y. Development of a simple and highly 

sensitive mutation screening system by enzyme mismatch 

cleavage with optimized conditions for standard 

laboratories Electrophoresis 2008; 29(7): 1473-1483. 

15. Kakavas VK. PCR-SSCP: a method for the molecular 

analysis of genetic diseases. Mol Biotechnol 2008; 

38(2): 155-163. 

16. Kasuga T, Cheng J, Mitchelson KR. Metastable singlestrand 

DNA conformational polymorphism analysis 

results in enhanced polymorphism detection. PCR Methods 

Appl 1995; 4(4): 227-233. 

17. Abba MC, Gómez MA, Golijow CD. HLA-DQA1 allele 

typing by nonisotopic PCR-LIS-SSCP Braz J Med 

Biol Res 2001; 34(7): 867-869. 

18. Kozlowski P, Krzyzosiak WJ. Combined SSCP/duplex 

analysis by capillary electrophoresis for more efficient mutation 

detection. Nucleic Acids Res 2001 15; 29(14): E71. 

19. Hestekin CN, Barron AE. The potential of electrophoretic 

mobility shift assays for clinical mutation detection. 

Electrophoresis 2006; 27 (19): 3805-3815. 

20. I Konferencja Użytkowników DNA Pointer System. 

Analiza zróżnicowania genetycznego metodą MSSCP. 

Kucharczyk Techniki Elektroforetyczne; Warszawa 

15.05.2003: 14-22, 25 (http://www.kucharczyk.com.pl/ 

konf2003/full.pdf). 

21. Yip SP, Fung LF, Lo ST. Rapid detection of common southeast 

Asian beta-thalassemia mutations by nonisotopic multiplex 

PCR-SSCP analysis. Genet Test 2004; 8(2): 104-108. 

22. Feng J i wsp. Candidate gene analyses by scanning or 

brute force fluorescent sequencing: a comparison of 

DOVAM-S with gel-based and capillary-based sequencing. 

Genet Test. 2007; 11(3): 235-240. 

23. Mroske C i wsp. Toward a fluorescent SSCP technique 

that detects all mutations: F-DOVAM-S. Anal Biochem 

2007; 368 (2): 250-257. 

24. Buzin CH i wsp. Scanning by DOVAM-S detects all 

unique sequence changes in blinded analyses: evidence 

that the scanning conditions are generic. Biotechniques 

2000; 28 (4): 746-753. 

25. Fregel R i wsp. Description of a simple multiplex PCR- 

SSCP method for AB0 genotyping and its application 

to the peopling of the Canary Islands. Immunogenetics 

2005; 57(8): 572-578. 

26. Roelfsema JH, Peters DJM. Denaturing gradient gel electrophoresis 

(DGGE). [W:] Walker JM, Rapley R red. Medical 

Biomethods Handbook. Totowa, New Jersey: Humana 

Press, Inc.; 2005: 79-86. 

27. Wu Y i wsp. Improvement of fragment and primer selection 

for mutation detection by denaturing gradient 

gel electrophoresis. Nucleic Acids Res. 1998; 26 (23): 

5432-5440. 

28. Buch JS. DNA mutation detection in a polymer microfluidic 

network using temperature gradient gel electrophoresis. 

Anal Chem 2004; 76(4): 874-81. 

29. Shaji RV i wsp. Rapid detection of β-globin gene mutations 

and polymorphisms by temporal temperature gradient gel 

electrophoresis. Clin Chem 2003; 49 (5): 777-781. 

30. Wong LJ i wsp. Improved detection of CFTR mutations 

in Southern California Hispanic CF patients. Hum Mutat. 

2001; 18 (4): 296-307. 

31. Biyani M, Nishigaki K. Hundredfold productivity of genome 

analysis by introduction of microtemperature-gradient 

gel electrophoresis. Electrophoresis 2001; 22 (1): 23-28. 

32. Ridanpää M i wsp. Comparison of DGGE and CDGE in 

detection of single base changes in the hamster hprt and 

human N-ras genes. Mutat Res 1995; 334 (3): 357-364. 

33. Wojdacz T i wsp. Limitations and advantages of MS- 

HRM and bisulfite sequencing for single locus methylation 

studies. Expert Review of Molecular Diagnostics 

2010, 10(5): 575-580. 

34. Montgomery JL., Sanford LN., Wittwer CT. High-resolution 

DNA melting analysis in clinical research and 

diagnostics. Expert Review of Molecular Diagnostics 

2010, 10(2): 219-240. 

35. Bezak A i wsp. Detection of single nucleotide polymorphisms 

in coagulation factor XI deficient patients by 

multitemperature single-strand conformation polymorphism 

analysis. J Clin Lab Anal 2005; 19 (6): 233-240. 

36. Balogh K i wsp. Genetic screening methods for the detection 

of mutations responsible for multiple endocrine neoplasia 

type 1. Mol Genet Metab 2004; 83 (1-2): 74-81. 




dr Ewa Moric-Janiszewska 

Katedra i Zakład Biochemii Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach 

ul. Narcyzów 1 


Tel. +48 32 364 10 06 

e -mail: ejaniszewska@sum.edu.pl 

33


Zastosowanie analizy QSAR w badaniach leków 

o działaniu serotoninergicznym. I 

Application of QSAR analysis in the studies of serotoninergic drugs. I 

Grażyna Żydek, Elżbieta Brzezińska 

Zakład Chemii Analitycznej, Katedra Chemii Medycznej, Wydział Farmaceutyczny, 

Uniwersytet Medyczny w Łodzi 

Streszczenie 

Przeprowadzono analizę ilościowej zależności pomiędzy 

strukturą i działaniem (QSAR) wybranych 20 leków 

działających na receptory serotoninowe (5-HT). W analizie 

zastosowano parametry fizykochemiczne badanych 

związków obliczone przy użyciu programu HyperChem 

7.0 oraz dane chromatograficzne. Przeprowadzono chromatografię 

cienkowarstwową na płytkach pokrytych silikażelem 

NP 60F 254 

, impregnowanych roztworami pochodnych 

aminokwasów wiążących w kompleksie lek-receptor 

serotoninowy oraz ich mieszanin (S1-S7), w obecności 

dwóch faz rozwijających – w celu uzyskania modelu interakcji 

lek-receptor 5-HT. Związek pomiędzy aktywnością 

biologiczną a danymi chromatograficznymi i deskryptorami 

molekularnymi badano analizą regresji wielokrotnej. 

Ustalono modele analityczne zależności pomiędzy działaniem 

badanych związków i ich interakcją ze środowiskiem 

biochromatograficznym (S1-S7). Zaproponowane 

równania regresji oparte na wynikach badań biochromatograficznych, 

mogą służyć jako skuteczne narzędzie analizy 

QSAR do wstępnego przewidywania kierunku działania 

związków w obrębie receptorów serotoninowych. 

Słowa kluczowe: receptory serotoninowe, biochromatografia, 

chromatografia cienkowarstwowa, analiza QSAR, 

analiza regresji 

Abstract 

Quantitative structure-activity relationships (QSAR) analysis 

of the selected 20 drugs with serotonin (5-HT) receptors 

affinities was carried out. A set of physicochemical 

parameters calculated by HyperChem 7.0 program and 

chromatographic data were applied in this analysis. Thin 

layer chromatography was performed on silica gel NP 

60F 254 

plates impregnated with solutions of amino acids 

analogues and their mixtures (S1-S7), with two mobile 

phases – the system were chosen as models of drug-5-HT 

receptor interaction. Relationships between chromatographic 

data and molecular descriptors and biological activity 

data were found by use of regression analysis. The 

correlations obtained for the compounds with serotoninergic 

activity represent their interaction with the proposed 

biochromatographic models (S1–S7). The presented regression 

models based on biochromatographic studies 

can be an efficient tool in the QSAR analysis for initial 

prediction of compound activity direction within 5-HT 

receptors. 

Keywords: serotonin receptors, biochromatography, thin 

layer chromatography, QSAR analysis, regression analysis 

Wstęp 

Znajomość budowy i funkcji farmakodynamicznej określonego 

celu biologicznego może być podstawą poszukiwania 

modelu analitycznego do pośredniej obserwacji zachowania 

związków chemicznych w warunkach fizjologicznym. 

Do tego celu służyć może tak zwane środowisko biochromatograficzne, 

wykorzystujące funkcjonalne elementy 

struktury celu biologicznego. Stanowi ono, w pewnym sensie, 

laboratoryjną imitację środowiska naturalnego działania 

potencjalnego leku. Dostępne informacje na temat miejsc 

wiążących ligandy w obrębie receptora serotoninowego 

(5-HT) pozwalają na wyposażenie modelu biochromatograficznego 

w elementy chemiczne środowiska biologicznego, 

bezpośrednio odpowiedzialne za tworzenie kompleksu lek-receptor. 

Informacje te stwarzały możliwość zbudowania 

analitycznego modelu interakcji związków chemicznych 

z tym receptorem, dla wstępnego przewidywania aktywności 

biologicznej potencjalnych jego ligandów. 

Receptory serotoninowe to długie, nierozgałęzione, zbudowane 

z kilkuset reszt aminokwasowych, łańcuchy białkowe. 

Dowody na istnienie różnych typów (klas) receptorów 

serotoninergicznych zostały przedstawione przez J. H. Gadduma 

i Z. Picarellego w 1957 roku [1]. Obecnie receptory 

te dzielimy na 7 typów, które dalej dzielą się na podtypy: 

5-HT 1 

(5-HT 1A 

, 5-HT 1B 

, 5-HT 1D 

, 5-HT 1E 

, 5-HT 1F 

), 5-HT 2 

(5-HT 2A 

, 5-HT 2B 

, 5-HT 2C 

), 5-HT 3 

, 5-HT 4 

(5-HT 4(a) 

, 5-HT 4(b) 

, 

5-HT 4(c) 

, 5-HT 4(d) 

), 5-HT 5 

(5-HT 5A 

, 5-HT 5B 

), 5-HT 6 

, 5-HT 7 

. 

Wszystkie należą do receptorów metabotropowych z wyjątkiem 

rodziny 5-HT 3 

, która zaliczana jest do klasy receptorów 

jonotropowych. Obecnie wiadomo, że reszta kwasu asparaginowego 

(Asp155), znajdująca się w III domenie trans 

34

C H 3 

N 

N 

N 

CH 3 

H 3 C 

O 

S 

O 

1. Tiapryd 

N CH 3 

O 

NH 

6. Risperidon 

CH 3 

O 

O 

H 3 C 

8. Tropisetron 

N 

N 

11 . Mianseryna 

N 

NH 

O 

CH 3 

O 

S 

N 

N 

OH 

2. Klopentiksol 

S 

N 

O 

N 

CH 3 

12 . Pizotifen 

membranowej (TM3), tworzy wiązania jonowe z grupami 

aminowymi ligandów [2-8]. Udział w tworzeniu kompleksu 

z cząsteczkami bierze również reszta seryny (Ser159), zlokalizowana 

w TM5, która tworzy wiązanie wodorowe z grupami 

hydroksylowymi ligandów [9] oraz reszta fenyloalaniny 

(Phe340) w TM6, która poprzez pierścień aromatyczny 

stabilizuje cząsteczkę serotoniny [10-11]. Stabilizowanie 

pierścieni aromatycznych w receptorach metabotropowych 

(GPCR) odbywa się również poprzez reszty aminokwasowe 

tryptofanu (Trp200, Trp336, Trp367) i tyrozyny (Tyr370). 

Stabilizacja ta jest zwykle oparta na prostych oddziaływaniach 

hydrofobowych. W przypadku tryptofanu sugeruje 

się również możliwość stabilizacji podstawników dodatnio 

naładowanych amin alifatycznych [12-15]. W niektórych 

odmianach receptora serotoninowego (5-HT 6 

) zaobserwo- 

Cl 

F 

S 

N 

F 

N 

3. Flupentiksol 

Cl 

CH 3 

N 

9. Cyproheptadyna 

H 3 C 

N 

N 

13 . Mirtazapina 

H 

H 

H 

N 

N 

O 

N 

NH 

3 C S 

N 

O 

N 

15 . Sumatriptan N CH 3 

16 . Rizatriptan 

H 3 C 

F 

O 

H 3 C 

18 . Cisaprid 

N 

O 

NH 

CH 3 

O 

NH 2 

Ryc. 1. Struktury badanych związków 1-20. 

O 

Cl 

HO 

F 

F 

N 

N 

H 

OH 

C H 3 

N 

5. Klozapina 

N 

CH 3 

N 

H 

N 

19 . Serotonina 

CH 3 

O 

NH 2 

N 

O 


N 

CH 3 

N 

N 

N 

H 

O 

O 

N 

O 

N 

N 

N 

S 

4. Trifluoperazyna 

N 

N 

H 

N 

S 

7. Olanzapina 

N 

N 

10 . Trazodon 

N 

N 

14 . Buspiron 

H 

N 

17 . Zolmitriptan 

F 

CH 3 

N 

Cl 

N 

N 

N 

CH 3 

F 

CH 3 

F 

CH 3 

wano również elementy wiążące 

ligandy związane z TM5. 

Była to treonina (Thr196) [16]. 

W innych odmianach receptora 

5-HT treoninie odpowiadała alanina 

(Ala). W obu przypadkach 

sugeruje się tworzenie wiązania 

wodorowego z atomem azotu 

liganda. Oddziaływania z receptorami 

5-HT umożliwia również 

reszta asparaginy (Asn333). 

Poznanie dokładnej sekwencji 

aminokwasów w łańcuchu 

białkowym receptorów oraz 

przeprowadzanie ich mutacji, 

pozwala na dokładne zbadanie 

ich powinowactwa do poszczególnych 

neuroprzekaźników 

oraz ligandów [17-24]. Ułatwia 

to znacznie procesy projektowania 

nowych leków. 

Celem przeprowadzonych badań 

w niniejszej pracy jest określenie 

możliwości wykorzystania 

techniki chromatograficznej oraz 

analizy QSAR do opracowania 

równań matematycznych, umożliwiających 

wstępne przewidywanie 

wiązalność z receptorem 

(pK i 

), aktywność agonistyczną 

(pD 2 

) oraz antagonistyczną (pA 2 

) 

związków o potencjalnym działaniu 

na receptory serotoninowe. 


Substancje badane 

Oznaczeń dokonano na grupie 

znanych leków (zw. 1-20; 

C NH 

O 

Ryc. 1), będących w sprzedaży 

OH 

aptecznej, o aktywności skierowanej 

na receptory serotoninowe. 

Izolowanie substancji 

20 . Propranolol 

aktywnych z preparatów farmaceutycznych 

przeprowadzono 

metodami opisanymi według monografii szczegółowych 

przedstawionych w FP i informacji dostępnych w The 

Merck Index Twelfth Edition, 1996. Dane o właściwościach 

farmakologicznych i kierunku działania poszczególnych 

związków, zaczerpnięte z baz danych (PubMed, DrugBank, 

ChemBank, Organon), przedstawiono w Tabeli I. 

H 3 

CH 3 

Analiza chromatograficzna 

Substancje badane 1-20 zostały poddane analizie chromatograficznej 

w powtarzalnych warunkach. Podczas doświadczeń 

został ustalony skład fazy organicznej mieszaniny. 

Fazę wodną stanowi bufor (octan amonu 0,02 mol/L) 

o pH 7,4, zgodnym z warunkami badań biologicznych. 

Chromatografię przeprowadzono przy użyciu dwóch rodzajów 

fazy ruchomej: 

35


Tab. I. Aktywności biologiczne dla związków 1-20 

Zw. 

1 

pK i 

2 

pD 2 

3 

pA 2 

1 - 7,97 5,10 

2 7,60 7,99 7,30 

3 7,00 7,88 6,90 

4 7,90 8,04 5,70 

5 6,00 - 7,50 

6 9,90 8,16 6,69 

7 8,10 8,10 7,20 

8 8,40 - 6,50 

9 8,22 - 8,73 

10 7,40 - 8,79 

11 9,70 8,09 7,50 

12 7,40 - 9,20 

13 8,40 6,88 7,99 

14 7,70 7,70 6,35 

15 6,60 5,80 - 

16 6,37 6,30 - 

17 6,64 6,20 - 

18 7,40 7,60 7,30 

19 6,40 - - 

20 7,50 - 6,00 

1 

pKi – powinowactwo leku do receptora 

2 

pD2 – aktywność agonistyczna 

3 

pA2 – aktywność antagonistyczna 

(i) acetonitryl : metanol : bufor pH 7,4 (DS A 

; 40:40:20, 

v/v/v) 

(ii) acetonitryl : metanol : chlorek metylenu : bufor pH 7,4 

(DS B 

; 60:10:10:20, v/v/v/v). 

Jako fazy stacjonarnej użyto płytek aluminiowych z żelem 

krzemionkowym (NP TLC 60F 254 

, 20x20 cm, Merck, 

Darmstadt Germany). Analiza prowadzona w normalnym 

układzie faz (NP TLC). Fazę stacjonarną modyfikowano 

poprzez nasycenie roztworami pochodnych aminokwasów 

wiążących dla uzyskania zaplanowanych środowisk biochromatograficznych. 

W każdym wariancie fazy ruchomej 

(DS A 

i DS B 

) i stacjonarnej przeprowadzano badanie dwukrotnie. 

Do impregnacji płytek wykorzystano 0,03 mol/L roztwory 

kwasu propionowego, alkoholu etylowego, etylobenzenu, 

4-hydroksyetylobenzenu, amidu kwasu propionowego oraz 

alkoholu izopropylowego. Alkoholu etylowego i izopropylowego 

użyto tylko do sporządzenia roztworów wieloskładnikowych. 

Płytki poddano wstępnemu pasażowaniu (w obecności 

odpowiedniej fazy ruchomej DS A 

lub DS B 

) w warunkach 

chromatografii przez 1,5 godziny, następnie płytki suszono 

na powietrzu. Suche płytki, które zostały poddane procedurze 

pasażowania, impregnowano przy użyciu spryskiwacza 

(GS1, Desaga) przygotowanymi roztworami uzyskując odpowiednie 

modele biochromatograficzne: 

a) kwas propionowy – model S1 

b) etylobenzen - model S2 

c) 4-hydroksyetylobenzen – model S3 

d) amid kwasu propionowego – model S4 

e) kwas propionowy i alkohol etylowy (1:1; v:v) – model 

S5 

f) kwas propionowy, alkohol etylowy oraz etylobenzen 

(1:1:1; v:v:v) – model S6 

g) amid kwasu propionowego i alkohol izopropylowy (1:1; 

v:v) – model S7. 

Płytki po impregnacji suszono przy dostępie powietrza. 

W celu wykonania analizy porównawczej, po dwie płytki 

dla fazy DS A 

i DS B 

przygotowano bez roztworów S1-S7 – 

płytki kontrolne (C). 

Badane związki 1-20 odważono na wadze analitycznej 

z dokładnością do 0,1 mg, a następnie rozpuszczono w metanolu 

w celu uzyskania stężenia 1 mg/mL. Za pomocą mikrostrzykawki 

Hamilton na wszystkie użyte w doświadczeniu 

płytki nanoszono badane związki (1-20) w ilości 1,0 μL. 

Odległość pomiędzy nanoszonymi związkami wynosiła 0,8 

cm, a średnica powstałych plamek około 2 mm. Zachowano 

odstęp od brzegu płytki w odległości 2,0 cm. Linia startu 

znajdowała się 2,0 cm powyżej dolnej krawędzi płytki. 

Chromatogramy rozwijano na wysokość 10 cm licząc od 

linii startu. Czas rozwijania chromatogramów wynosił dla 

fazy DS A 

– 45 ± 2 min, dla fazy DS B 

– 38 ± 2 min. 

Rozwijanie chromatogramu przeprowadzono w poziomej 

komorze chromatograficznej z dozownikiem eluentu, 

DS-II-20x20 (CHROMDES, Lublin, Poland). Wykonano 

analizę densytometryczną uzyskanych chromatogramów 

z użyciem aparatu Desaga CD 60, przy długości fali 280 

nm. Podstawowym parametrem, który wyznacza się z chromatogramu 

jest współczynnik opóźnienia R f 

(ang. Retardation 

Factor), definiowany jako stosunek drogi przebytej 

przez substancję chromatografowaną (od punktu startu 

do środka plamki - a) do drogi przebytej przez fazę 

ruchomą (od linii startu do czoła fazy ruchomej - b); 

R f 

= a/b. Otrzymane wyniki analizy nie wykazały rozbieżności, 

a otrzymane wartości danych (R f 

) dawały 

średnią z dwóch kolejnych pomiarów. Współczynnik 

opóźnienia R f 

stanowił podstawę do wyliczenia współczynnika 

R M 

(jego logarytmicznej funkcji) z zależności 

[25]: R M 

= log (1/R f 

– 1). Wartość współczynnika R f 

(R M 

) 

jest charakterystyczna dla danej substancji, w konkretnym 

układzie chromatograficznym. 

Wartości R M(S1-7) 

i R M(C) 

analizowanych związków opisano 

kolejno jako: S1-7 i C, natomiast pochodne tych wyników 

oznaczono odpowiednio jako: S1-7/C i C – S1-7. 

Otrzymane wyniki z analizy chromatograficznej zostały 

przedstawione w Tabeli II. 

Parametry fizykochemiczne 

Obliczenia parametrów fizykochemicznych wykonano 

wykorzystując program HyperChem 7.0 i ACD/Labs 8.0. 

Otrzymane wyniki zostały zestawione w Tabeli III. Podczas 

obliczania parametrów: energia całkowita (ET [kcal∙mol -1 ]), 

energia wiązania (EB [kcal∙mol -1 ]), ciepło tworzenia (HF 

[kcal∙mol -1 ]), moment dipolowy (µ [D]), energia orbitalu 

HOMO (E HOMO 

[eV]), energia orbitalu LUMO (E LUMO 

[eV]), 

pole powierzchni van der Waals’a (GSA [Å 2 ]), objętość van 

der Waals’a (MV [Å 3 ]), energia hydratacji (E H 

[kcal∙mol -1 ]), 

współczynnik podziału oktanol/woda (logP), refrakcja mo- 

36

Tab. II. Wartości R M 

otrzymane dla analizy przeprowadzonej z zastosowaniem 

fazy rozwijającej DS A 

i DS B 

Zw, C S1 S2 S3 S4 S5 S6 S7 

Faza rozwijająca DS A 

1 0,720 0,644 0,704 0,673 0,659 0,689 0,704 0,689 

2 0,140 -0,070 0,158 0,176 -0,026 0,158 0,131 0,017 

3 0,052 -0,167 0,105 0,105 -0,176 0,087 0,114 -0,087 

4 0,410 0,358 0,432 0,421 0,368 0,410 0,410 0,399 

5 0,122 0,070 0,194 0,194 0,043 0,158 0,149 0,070 

6 0,176 0,203 0,231 0,222 0,222 0,185 0,203 0,158 

7 0,443 0,432 0,537 0,562 0,454 0,513 0,525 0,443 

8 0,704 0,602 0,673 0,616 0,630 0,673 0,673 0,673 

9 0,389 0,149 0,358 0,327 0,052 0,347 0,368 0,368 

10 -0,525 -0,489 -0,466 -0,421 -0,477 -0,466 -0,477 -0,489 

11 -0,087 -0,167 0,009 0,026 -0,149 0,000 -0,061 -0,105 

12 0,399 0,105 0,389 0,347 0,308 0,368 0,389 0,368 

13 0,140 0,149 0,213 0,240 0,158 0,194 0,203 0,167 

14 -0,410 -0,399 -0,337 -0,278 -0,399 -0,368 -0,358 -0,389 

15 0,602 0,489 0,575 0,550 0,489 0,575 0,589 0,589 

16 0,845 0,771 0,826 0,845 0,771 0,865 0,865 0,845 

17 0,659 0,550 0,689 0,602 0,562 0,659 0,644 0,630 

18 -0,454 -0,575 -0,410 -0,432 -0,537 -0,466 -0,399 -0,489 

19 0,501 0,298 0,602 0,602 0,337 0,466 0,501 0,421 

20 0,288 -0,537 0,167 0,096 -0,501 0,158 0,213 0,176 

Faza rozwijająca DS B 

1 0,602 0,513 0,562 0,562 0,454 0,575 0,589 0,575 

2 -0,140 -0,231 -0,149 -0,158 -0,213 -0,167 -0,167 -0,203 

3 -0,231 -0,298 -0,213 -0,213 -0,278 -0,259 -0,240 -0,259 

4 -0,105 -0,167 -0,131 -0,122 -0,213 -0,122 -0,122 -0,185 

5 -0,105 -0,158 -0,096 -0,114 -0,176 -0,114 -0,114 -0,149 

6 0,259 0,203 0,278 0,250 0,194 0,231 0,240 0,231 

7 0,298 0,203 0,269 0,278 0,194 0,288 0,288 0,240 

8 0,250 0,176 0,250 0,259 0,167 0,278 0,231 0,240 

9 -0,167 -0,288 -0,203 -0,213 -0,288 -0,194 -0,213 -0,231 

10 -0,443 -0,466 -0,399 -0,421 -0,443 -0,489 -0,454 -0,421 

11 -0,308 -0,368 -0,298 -0,327 -0,368 -0,347 -0,337 -0,327 

12 -0,176 -0,278 -0,194 -0,194 -0,298 -0,222 -0,176 -0,250 

13 0,052 -0,026 0,061 0,026 -0,026 0,035 0,043 0,000 

14 -0,259 -0,327 -0,231 -0,250 -0,337 -0,278 -0,269 -0,278 

15 0,432 0,203 0,378 0,317 0,269 0,378 0,399 0,337 

16 0,826 0,720 0,826 0,788 0,771 0,826 0,826 0,865 

17 0,550 0,347 0,525 0,477 0,368 0,537 0,525 0,525 

18 -0,410 -0,443 -0,399 -0,389 -0,421 -0,477 -0,454 -0,399 

19 0,501 0,194 0,525 0,421 0,231 0,368 0,358 0,317 

20 -0,158 -0,259 -0,176 -0,167 -0,250 -0,185 -0,185 -0,185 


lowa (MR [Å 3 ]), polaryzowalność (α [Å 3 ]), masa cząsteczkowa 

(Mass [g∙mol -1 ]) oraz ładunek elektryczny na atomie 

azotu aminy alifatycznej (Q N 

) za pomocą programu Hyper- 

Chem 7.0 zastosowano metodę półempiryczną AM1 z algorytmem 

postępowania Polak-Ribiere’a. Współczynnik dystrybucji 

(logD), wartość równowagi kwasowozasadowej 

alifatycznego atomu azotu liganda 

(pK a 

), polarne pole powierzchni cząsteczki 

liganda (PSA, [Å 2 ]), liczba donorów (HD) oraz 

akceptorów (HA) wiązań wodorowych zostały 

wyliczone za pomocą programu ACD/Labs 

8.0. 

Analiza regresji wielokrotnej (MR – Multiple 

Regression) 

Uzyskane dane chromatograficzne wraz 

z obliczonymi komputerowo za pomocą programu 

HyperChem 7.0 oraz ACD/Labs 8.0 deskryptorami 

fizykochemicznymi zostały poddane 

analizie chemometrycznej. 

Zależność pomiędzy zachowaniem się badanych 

związków działających na receptory serotoninowe 

(zw. 1-20) w środowiskach chromatograficznych 

S1-S7 (zaproponowanych jako 

analityczne modele aktywności serotoninowej) 

i właściwościami fizykochemicznymi a ich 

wiązalnością z receptorem (pK i 

), aktywnością 

agonistyczną (pD 2 

) i antagonistyczną (pA 2 

) 

badano z wykorzystaniem liniowej i wielokrotną 

analizę regresji (metoda – analiza krokowa 

postępująca). Analizę regresji przeprowadzono 

przy wykorzystaniu programu STATISTI- 

CA 8.0. W opisanej analizie statystycznej jako 

zmienne niezależne zastosowano: dane chromatograficznej 

(C, S1-S7, S1-7/C, C – S1-7) 

oraz obliczone deskryptory fizykochemiczne. 

Jako zmienne zależne użyto miary aktywności 

biologicznej analizowanych związków: 

pK i 

, pD 2 

oraz pA 2 

. Obliczenia statystyczne 

przeprowadzono przy 95% poziomie ufności 

(p


Tab. III. Obliczone parametry fizykochemiczne dla związków 

1-20 

Zw. ET EB HF µ E HOMO 

E LUMO 

GSA MV E H 

logP MR α Mass Q N 

logD pK a 

PSA HD HA 

1 -95473,516 -4458,85 -114,41802 5,419 -9,223006 -0,8138675 363,122 299,487 -5,377 -1,561 91,230 31,512 328,426 -0,283 -1,480 9,660 84,090 1 6 

2 -102871,32 -5376,37 66,706707 1,296 -7,679547 -0,8795735 390,649 362,081 -7,202 -0,058 125,836 44,971 400,966 -0,264 5,060 3,400 52,010 1 3 

3 -130832,64 -5768,48 -126,83314 3,341 -8,185675 -0,6107714 428,401 375,931 -7,158 0,734 126,334 44,605 434,519 -0,260 4,420 3,400 52,010 1 3 

4 -121985,47 -5378,24 -77,028567 3,373 -7,748451 -0,5433432 397,66 353,227 -1,068 -0,189 119,657 41,841 407,497 -0,243 4,210 8,210 35,020 0 3 

5 -86841,847 -4443,93 103,02242 4,266 -8,120341 -0,3728039 332,898 297,108 -2,846 -0,730 103,527 36,471 326,829 -0,257 3,280 7,140 30,870 1 4 

6 -121479,92 -5930,86 -3,6329411 2,832 -8,884932 -0,6652046 417,973 374,259 -3,954 0,631 118,480 43,543 410,491 -0,251 2,270 7,890 61,940 0 6 

7 -80076,438 -4363,58 101,99217 2,471 -8,203828 -0,4581621 534,025 908,509 -2,750 -0,268 100,059 35,900 312,433 -0,258 2,680 6,080 59,110 1 4 

8 -80841,486 -4306,45 -14,166268 5,200 -8,832393 -0,1467351 306,24 268,608 -4,731 -0,379 85,350 31,530 284,358 -0,219 1,070 10,000 45,330 1 4 

9 -73412,657 -4717,17 78,665389 0,930 -8,51944 -0,2251996 320,589 290,432 -1,137 1,772 102,757 36,028 287,404 -0,243 4,860 8,950 3,240 0 1 

10 -102872,02 -4942,24 104,46058 3,651 -8,490873 -0,5326552 386,683 336,505 -3,394 0,398 109,910 39,935 371,869 -0,253 1,580 6,730 42,390 0 6 

11 -69008,062 -4266,06 78,003214 1,693 -8,560602 0,4595214 294,118 264,061 -0,671 0,940 91,207 32,258 264,370 -0,254 2,760 8,260 6,480 0 2 

12 -72005,618 -4460,87 59,580266 0,518 -8,663204 0,05507502 315,584 285,550 -0,785 0,498 99,089 35,742 295,442 -0,259 4,490 9,040 31,480 0 1 

13 -70511,878 -4151,08 82,984902 1,400 -8,712882 0,1338292 289,582 259,656 -1,557 1,159 87,078 31,549 265,358 -0,247 1,970 8,100 19,370 0 3 

14 -110495,96 -5922,35 -34,379971 4,108 -8,767308 0,1302918 427,837 371,810 -1,853 1,179 109,352 42,114 385,509 -0,261 3,350 6,730 69,640 0 7 

15 -81555,823 -4027,14 -16,01921 2,301 -8,354092 -0,5024017 327,288 270,642 -7,570 -1,533 85,919 29,339 295,400 -0,268 -1,380 9,490 73,580 2 5 

16 -74102,912 -3978,93 139,35663 5,473 -8,535871 0,05110605 312,82 264,074 -6,377 -1,307 87,268 31,130 269,349 -0,266 -1,100 9,490 44,810 1 5 

17 -82988,146 -4308,72 -22,21843 6,508 -8,489959 -0,00465511 320,462 275,043 -6,126 -1,013 86,026 31,820 287,362 -0,280 -0,440 9,520 57,360 2 5 

18 -140797,97 -6228,62 -162,07634 3,887 -8,756364 -0,1129853 480,4 412,469 -8,507 2,246 122,436 47,392 465,952 -0,267 2,600 7,770 86,050 3 7 

19 -50258,522 -2618,46 1,2205941 3,411 -8,307039 0,13555862 204,407 168,406 -15,763 -2,208 56,325 20,147 176,218 -0,350 -2,200 10,310 62,040 4 3 

20 -73460,184 -4116,22 -55,71855 2,205 -8,774205 -0,5060177 311,485 260,891 -7,250 0,680 83,380 30,251 259,348 -0,302 1,370 9,140 41,490 2 3 

mentów, natomiast element, który nie brał udziału w budowaniu 

modelu był stosowany do jego weryfikacji. Obliczono 

współczynnik walidacji Q 2 przy użyciu wzoru [26]: 

Q 2 = 1 – (y – y Σn i=1 exp,i pred,i )2 

Σ n (y – i=1 exp,i ŷ)2 

gdzie 

y exp 

– wartość badanej cechy uzyskana z pomiarów (eksperymentalna), 

y pred 

– wartość badanej cechy obliczona na 

podstawie modelu (predykcyjna), ŷ – wartość średnia y exp 

. 

Model posiada tym większe zdolności prognostyczne, 

jeżeli współczynnik determinacji R 2 >0,60 [26], oraz różnica 

pomiędzy R 2 i Q 2 nie przekracza 0,2-0,3 [27]. 

Wyniki badań 

Na podstawie informacji bibliograficznych mówiących 

o wykorzystaniu danych chromatograficznych w analizie 

QSAR dla receptorów β-adrenergicznych [28-29] oraz histaminowych 

[30-33] postanowiono przeprowadzić analogiczne 

badania dla receptorów serotoninowych. W niniejszej 

pracy badano możliwości wykorzystania metod chromatograficznych 

i danych fizykochemicznych do ustalenia 

wiązalności z receptorem (pK i 

) , aktywności agonistycznej 

(pD 2 

) oraz antagonistycznej (pA 2 

) wybranych 20 związków 

o udowodnionym działaniu na receptory serotoninowe. 

W badaniach wykorzystano dane o budowie i funkcji tego 

receptora [2-24]. Dane te dowodzą, że największe znaczenie 

dla wiązania ligandów odgrywają aminokwasy: kwas 

asparaginowy (Asp155), seryna (Ser159), fenyloalanina 

(Phe340), asparagina (Asn333), tyrozyna (Tyr370), treonina 

(Thr196), oraz tryptofan (200, 236, 367) zlokalizowane 

w obrębie receptora 5-HT. Informacje te, umożliwiły 

stworzenie hipotetycznego modelu interakcji lek-receptor 

serotoninowy, gdzie do środowiska chromatograficznego 

(faza stacjonarna S1-S7) zostały wprowadzone tzw. analogi 

aminokwasów. Aminokwasy używane do modyfikacji 

fazy stacjonarnej [28-31] posiadają reaktywne grupy aminowe 

i karboksylowe, które w warunkach biologicznych nie 

uczestniczą w tworzeniu kompleksu aktywnego. Pozostają 

one w strukturze białkowej tworząc wiązanie peptydowe. 

Obecność tych grup funkcyjnych w środowisku chromatograficznym 

może prowadzić do dodatkowych (niespecyficznych 

dla różnych aminokwasów) interakcji z badanymi 

związkami. Zastosowane analogi mają więc budowę wybranych 

aminokwasów, pozbawionych podstawników (karboksylowego 

i aminowego) przy α-atomie węgla. I tak, kwas 

asparaginowy (Asp) zastępuje kwas propionowy, serynę 

(Ser) – alkohol etylowy, fenyloalaninę (Phe) – etylobenzen, 

tyrozynę (Tyr) – 4-hydroksyetylobenzen, asparaginę (Asn) 

– amid kwasu propionowego a treoninę (Thr) – alkohol izopropylowy. 

Zastosowanie alkoholu etylowego i izopropylowego 

jako substancji modyfikujących fazę stacjonarną samodzielnie 

jest bezcelowe. Zostały one użyte tylko w wieloskładnikowych 

roztworach do impregnacji płytek. Wartość 

pH 7,4 środowiska chromatografii odpowiadała warunkom 

fizjologicznym. 

Zależność między zachowaniem się badanych związków 

działających na receptory serotoninowe (zw. 1-20) w środowiskach 

chromatograficznych S1-S7 a ich wiązalnością 

38


Tab. IV. Zależności pomiędzy wartościami aktywności biologicznej (pKi, pD2, pA2) a danymi chromatograficznymi 

i deskryptorami molekularnymi 

Nr 

rów. 

Zmienne niezależne – dane chromatograficzne 


pK i 

= R R 2 F s p n 

(1) a - b S5/C + c C-S6 0,48 0,23 2,4331 0, 97008 0, 11951 19 

pD 2 

= 

(2) a - b C-S3 + c C-S7 - d C-S4 0,82 0,68 6,3321 0, 54929 0, 01344 13 

pA 2 

= 

(3) a - b S6 0,30 0,092 1,4152 1,1202 0,253977 16 


pK i 

= 

(4) a - b C-S1 + c S2/C - d S4/C + e S3/C 0,72 0,52 3,7927 0, 82045 0, 02722 19 

pD 2 

= 

(5) a - b C-S1 - c C-S4 + d S1/C 0,91 0,83 14,796 0, 39777 0,00080 13 

pA 2 

= 

(6) a - b S7 - c S6/C + d C-S3 0,72 0,52 4,4169 0, 87524 0, 02598 16 

Zmienne niezależne – dane fizykochemiczne 

pK i 

= 

(7) a + b Q N 

- c µ - d logD 0,83 0,69 11,047 0,63866 0,00044 19 

pD 2 

= 

(8) a + b logD - c E LUMO 

- d E HOMO 

0,83 0,69 6,6237 0,54091 0,01177 13 

pA 2 

= 

(9) a + b HF - c µ + d MR 0,83 0,69 8,8893 0,70727 0,00224 16 

Zmienne niezależne – dane chromatograficzne i fizykochemiczne 


pK i 

(10) a + b Q N 

- c µ - logD - d S5/C 0,85 0,73 9,3246 0, 61869 0,00069 19 

pD 2 

= 

(11) a + b logD - c E LUMO 

- d S5/C 0,85 0,72 7,8794 0, 50873 0,00691 13 

pA 2 

= 

(12) a + b HF - c µ + d S5/C 0,84 0,70 9,2961 0, 69637 0,00187 16 


pK i 

= 

(13) a + b Q N 

- c µ - d S5/C + e C-S6 0,86 0,75 10,325 0, 59588 0,00042 19 

pD 2 

= 

(14) a - b C-S1 + c C-S4 - d pK a 

0,94 0,88 21,295 0, 34044 0,00020 13 

pA 2 

= 

(15) a + b HF - c S5 + d C-S5 0,85 0,72 10,311 0, 67122 0,00122 16 

z receptorem (pK i 

), aktywnością agonistyczną (pD 2 

) i antagonistyczną 

(pA 2 

) badano z zastosowaniem analizy regresji. 

Badanie zależności pomiędzy pK i 

, pD 2 

i pA 2 

a danymi 

(C), z chromatografii w środowisku kontroli, wykazało brak 

korelacji. Obliczony współczynnik korelacji (R) wynosił: 

0,22 i 0,28 (pK i 

, n=19, odpowiednio dla fazy DS A 

i DS B 

), 

0,47 i 0,55 (pD 2 


i DS B 

) oraz 

0,31 i 0,50 (pA 2 


i DS B 

). 

Analiza zależności pomiędzy danymi o aktywności biologicznej 

badanych związków do receptora serotoninowego 

i parametrami chromatograficznymi z udziałem fazy DS A 

nie przyniosła interesujących wyników (równania 1-3, Tabela 

IV). Jedyne istotne statystycznie równanie (2) uzyskano 

dla związków działających agonistycznie (pD 2 

, R=0.82; 

n=13). Korzystniejsze okazało się zastosowanie fazy DS B 

. 

Wielozmienne, istotne statystycznie zależności odnaleziono 

dla wszystkich typów oznaczonej aktywności biologicznej 

(równania 4-6). Powinowactwo związków do receptora 

5-HT pK i 

opisane jest udziałem modeli S1, S2, S3 i S4 

(równanie 4). Otrzymana zależność wyjaśniają maksymalnie 

52% wariancji i równocześnie opisują możliwe interakcje 

pomiędzy ligandami i resztami aminokwasów: Asp155, 

Phe340, Asn333 i Tyr370. Reprezentowane są tu wszystkie 

rodzaje interakcji pomiędzy elementami strukturalnymi 

kieszeni hydrofobowej receptora i związkiem chemicznym 

w kompleksie lek-receptor – wiązania jonowe, wodorowe 

oraz stabilizowanie pierścieni aromatycznych ligandów siłami 

hydrofobowymi. Badanie aktywności antagonistycznej 

ligandów receptora serotoninowego 5-HT pA 2 

osiągnęło 

ten sam poziom istotności. Równanie (6) wyjaśnia również 

52% wariancji całkowitej i opisuje oddziaływania ligandów 

z aminokwasami: fenyloalaniną, kwasem asparaginowym, 

seryną oraz asparaginą i treoniną (S3, S6, S7) uwidocznia- 

39


jąc wpływ wszystkich rodzajów oddziaływań pomiędzy elementami 

strukturalnymi kieszeni hydrofobowej receptora 

i związkiem chemicznym w kompleksie lek-receptor. Analiza 

zależności pomiędzy parametrami chromatograficznymi 

i poziomem aktywności agonistycznej 5-HT badanych 

związków, przeprowadzono z udziałem 13 przypadków 

z oznaczoną wartością pD 2 

, ponownie okazała się najkorzystniejsza. 

Stwierdzono bardzo dobrą korelację pomiędzy 

poziomem aktywności agonistycznej badanych związków 

do receptorów serotoninowych 5-HT i danymi chromatograficznymi 

(równanie 5). pD 2 

= 7,80(±0,36) - 17,22(±3,47) 

C-S1 + 9,80(±3,93) C-S4 + 0,43(±0,22) S1/C (5) 

Uwidocznił się tu wpływ oddziaływań ligandów z kwasem 

asparaginowym oraz asparaginą. Aminokwasy te reprezentują 

oddziaływania typu jonowego oraz wodorowego. 

Uzyskane równanie opisuje 83% wariancji całkowitej. 

Model ten może stanowić równanie o walorach predykcyjnych. 

Przeprowadzono badanie wartości predykcyjnej tego 

modelu regresji. Zgodnie z opisem przedstawionym w części 

doświadczalnej pracy obliczono współczynnik walidacji 

Q 2 , który dla równania 5 wyniósł 0,70. Różnica pomiędzy 

wartością R 2 dla tego równania i współczynnikiem walidacji 

równa 0,13 potwierdza wiarygodność tego modelu. 

Znaczenie klasycznej analizy QSAR, skutecznej w większości 

analiz potencjalnego działania substancji czynnej, 

potwierdzono dla badanej grupy (1-20). 

W celu przeprowadzenia poniższej analizy, wszystkie 

związki 1-20, poddano badaniom strukturalnym i wyznaczono 

dla nich wartości deskryptorów molekularnych (Tabela 

III). Badanie objęło wszystkie deskryptory molekularne 

jako zmienne niezależne, kształtujące powinowactwo 

do receptorów grupy 5-HT. Uzyskane w analizie korelacje 

przedstawiono w Tabeli IV. Ujawniły się wyraźne wpływy 

parametrów molekularnych (Q N 

, µ, E HOMO 

, E LUMO 

, HF) 

i termodynamicznych (MR, logD) przypadków (równania 

7-9). Uzyskane modele matematyczne dla wszystkich typów 

aktywności biologicznej (pK i 

, pD 2 

i pA 2 

) wyjaśniają 

69% zmienności całkowitej i kształtują się na tym samym 

poziomie współczynnika korelacji R = 0,83 (współczynnik 

determinacji R 2 = 0,69 potwierdza zdolność predykcyjną 

równań). Biorąc pod uwagę znaczenie deskryptorów molekularnych 

w przewidywaniu aktywności biologicznej, 

założono możliwość ich wykorzystania łącznie z danymi 

chromatograficznymi we wspólnej analizie QSAR. Udział 

deskryptorów molekularnych może uzupełnić obserwację 

przypadków o cechy nieujawniające się w analizie chromatograficznej 

(wartości energetyczne, trwałość, rozkład ładunków, 

parametry steryczne). W rezultacie powstać mogą 

bardziej efektywne narzędzia projektowania leków. 

W pierwszej kolejności zbadano udział parametrów fizykochemicznych 

w analizie modeli chromatograficznych 

typu DS A 

. Wyniki tej analizy, dla kolejnych zmiennych zależnych, 

przedstawiono w Tabeli IV (równania 10-12). Dla 

wszystkich rodzajów aktywności biologicznej uzyskano 

istotne statystycznie korelacje. Powstałe modele matematyczne 

wyjaśniają ponad 70% zmienności całkowitej. 

Badanie zależności dla fazy rozwijającej DS B 

dało ponownie 

lepsze wyniki analizy regresji dla aktywności biologicznej 

(równania 13 - 15). Najlepszą, prawie pełną korelację 

uzyskano dla zmiennej zależnej pD 2 

(równanie 14). 

Widoczne jest, że połączenie danych fizykochemicznych 

z danymi chromatograficznymi przyniosło poprawę wyników 

analizy QSAR. Na podstawie tych analiz zaproponować 

można równania matematyczne opisujące wszystkie rodzaje 

interakcji ligandów z receptorami 5-HT (powinowactwem, 

pobudzeniem i hamowaniem): 

pK i 

= 18,28(±2,07) + 30,70(±6,92) Q N 

- 0,36(±0,09) 

µ - 1,95(±1,02) S5/C + 11,41(±6,77) C-S6 (13) 

pD 2 

= 9,19(±0,36) - 18,44(±2,90) C-S1 + 12,66(±3,50) 

C-S4 - 0,15(±0,05) pK a 

(14) 

pA 2 

= 6,66(±0,29) + 0,01(±0,002) HF – 1,12(±0,74) 

S5 + 15,78(±10,79) C-S5 (15) 

Przeprowadzono badanie wartości predykcyjnej modelu 

regresji dla równania 14. Obliczono współczynnik walidacji 

Q 2 , który wyniósł w tym przypadku 0,79. Różnica pomiędzy 

wartością R 2 dla tego równania i współczynnikiem walidacji Q 2 

równa 0,09 potwierdza znaczną wiarygodność tego modelu. 

Równania 5 i 14 posiadają również wartość predykcyjną 

wynikającą z porównania obserwowanych i obliczonych na 

ich podstawie wartości pD 2 

(R = 0,91 dla równania 5 i 0,94 

dla równania 14; n=13; wyników nie zamieszczono) i mogą 

zostać użyte do przewidywania poziomu aktywności biologicznej 

potencjalnych nowych leków o różnej budowie, 

wykazujących działanie na receptory serotoninowe. Wysoka 

wartość współczynnika determinacji dla równań 5 i 14, 

odpowiednio 0,83 i 0,88, świadczy o ich wysokich zdolnościach 

predykcyjnych (R 2 >0,6) [26]. 

Wnioski 

Przeprowadzono analizę statystyczną w celu ustalenia 

modeli regresji wielokrotnej opisującej zmienność aktywności 

5-HT grupy związków pochodnych o różnej budowie 

(zw. 1-20). Założono, że modele te mogą być budowane na 

podstawie interakcji badanych związków ze środowiskiem 

chromatograficznym zawierającym chemiczne elementy 

struktur wiążących leki, charakterystyczne dla receptorów 

serotoninowych. Zmienne niezależne (objaśniające) zastosowane 

w tej analizie opisywały więc zachowanie badanych 

związków w środowisku biochromatograficznym z udziałem 

elementarnych struktur chemicznych odpowiedzialnych 

za interakcję lek-receptor 5-HT (L- aminokwasów: 

Asp, Ser, Phe, Tyr, Asn i Thr) poprzez analogi tych aminokwasów: 

kwasu propionowego, etanolu, etylobenzenu, 

4-hydroksyetylobenzenu, amidu kwasu propionowego i izopropanolu, 

naśladujących funkcję aminokwasów w zakresie 

interakcji z lekiem. Dodatkowo wprowadzono do analizy 

zmienne objaśniające w postaci wartości parametrów fizykochemicznych 

badanych związków, charakteryzujące oddziaływania 

hydrofobowe, elektronowe i steryczne analitów. We 

wszystkich opisanych powyżej typach układów chromatograficznych 

odnaleziono modele regresji oparte na interakcji 

badanych związków z substancjami modyfikującymi skład 

fazy stacjonarnej. Ustalono tym samym, że zaproponowane 

układy biochromatograficzne opisywać mogą interakcję, 

która jest możliwa pomiędzy ligandem i odpowiednimi 

aminokwasami. Udowodniono równocześnie brak korelacji 

pomiędzy aktywnością badanych związków i ich zachowaniem 

w środowisku kontrolnym chromatografii (bez udziału 

40


aminokwasów lub ich analogów), co potwierdziło znaczenie 

obecności związków modyfikujących fazę stacjonarną 

układów chromatograficznych w budowaniu modeli analitycznych 

interakcji lek-receptor. Na podstawie porównania 

użytych układów chromatograficznych stwierdzić można, że 

zastosowanie fazy stacjonarnej typu NP TLC i fazy rozwijającej 

DS B 

prowadziło do uzyskania najlepszych wyników. Było 

to prawdopodobnie spowodowane najlepszym dopasowaniem 

warunków chromatografii do właściwości lipofilowych 

wszystkich badanych związków o różnej budowie. 

Przedstawione modele wytypowano na podstawie najkorzystniejszych 

wartości współczynnika determinacji R 2 

i testów statystycznych (F, p), jako reprezentację każdej 

z grup doświadczeń chromatograficznych i rodzaju badanej 

aktywności ograniczoną do jednego tylko równania. Są 

one propozycją zastosowania konkretnych metod przewidywania 

aktywności ligandów receptora 5-HT. Zastosowanie 

w analizie przypadków badanych (zw. 1-20) o różnej budowie 

potwierdza uniwersalny charakter powstałych modeli. 

Badania wykonano w ramach tematu badawczego finansowanego 

przez Uniwersytet Medyczny w Łodzi 

Nr 502-13-779. 


1. Gaddum JH and Picarelli ZP. Two kinds of tryptamine 

receptors. Br J Pharmac Chemother 1957; 12: 323-328. 

2. Luo X, Zhang D, Weinstein H. Ligand-induced domain 

motion in the activation mechanism of a G-proteincoupled 

receptor. Protein Eng 1994; 7: 1441-1448. 

3. Zhang D, Weinstein H. Signal transduction by a 5-HT2 receptor: 

a mechanistic hypothesis from molecular dynamics 

simulations of the three-dimensional model of the receptor 

complexed to ligands. J Med Chem 1993; 36: 934-938. 

4. Strader CD i wsp. Identification of residues required for 

ligand binding to the beta-adrenergic receptor. Proc Natl 

Acad Sci U S A 1987; 84: 4384-4388. 

5. Strader CD i wsp. Conserved aspartic acid residues 

79 and 113 of the beta-adrenergic receptor have different 

roles in receptor function. J Biol Chem 1988; 263: 

10267-10271. 

6. Ho BY i wsp. The role of conserved aspartate and serine 

residues in ligand binding and in function of the 

5-HT 1A 

receptor: A site-directed mutation study. FEBS 

Lett 1992; 312: 259-262. 

7. Fraser CM i wsp. Site-directed mutagenesis of m1 muscarinic 

acetylcholine receptors: conserved aspartic 

acids play important roles in receptor function. Mol 

Pharmacol 1989; 36: 840-847. 

8. Gray TM, Matthews BW. Intrahelical hydrogen bonding 

of serine, threonine and cysteine residues within 

α-helices and its relevance to membrane-bound proteins. 

J Mol Biol 1984; 175: 75-81. 

9. Almaula N i wsp. Mapping the binding site pocket 

of the serotonin 5-Hydroxytryptamine2A receptor. 

Ser3.36(159) provides a second interaction site for the 

protonated amine of serotonin but not of lysergic acid 

diethylamide or bufotenin. J Biol Chem 1996; 271: 

14672-14675. 

10. Choudhary MS, Craigo S, Roth BL. A single-point mutation 

(Phe 340 Leu 340 ) of a conserved phenylalanine 

abolishes 4-[ 125 I]-iodo-(2,5-dimethoxy)phenylisopropylamine 

and [ 3 H]mesulergine but not [ 3 H]ketanserin binding 

to 5-hydroxytryptamine 2 

receptors. Mol Pharmacol 

1993; 43: 755-763. 

11. Choudhary MS i wsp. Differential ergoline and ergopeptine 

binding to 5-hydroxytryptamine 2A 

receptors: ergolines 

require an aromatic residue at position 340 for high 

affinity binding. Mol Pharmacol 1995; 47: 450-457. 

12. Edvardsen O, Sylte I, Dahl SG. Molecular dynamics of 

serotonin and ritanserin interacting with 5-HT 2 

receptor. 

Brain Res Mol Brain Res 1992; 14: 166-178. 

13. Kristiansen K, Edvardsen O, Dahl SG. Molecular modelling 

of ketanserin and its interactions with the 5-HT 2 

receptor. Med Chem Res 1993; 3: 370-385. 

14. Hibert MF i wsp. Three-dimensional models of neurotransmitter 

G-binding protein-coupled receptors. Mol 

Pharmacol 1991; 40: 8-15. 

15. Kristiansen A , Dahl SG. Molecular modeling of serotonin, 

ketanserin, ritanserin and their 5-HT 2c 

receptor 

interactions. Eur J Pharmacol 1996; 306: 195-210. 

16. Boess FG i wsp. Interaction of tryptamine and ergoline 

compounds with threonine 196 in the ligand binding site 

of the 5-hydroxytryptamine6 receptor. Mol Pharmacol 

1997; 52: 515-523. 

17. Wesołowska A. In the search for selective ligands of 

5-HT 5 

,5-HT 6 

and 5-HT 7 

serotonin receptors. Pol J Pharmacol 

2002; 54: 327- 341. 

18. Shih JC, Chen KJ-S, Gallaher TK. Molecular biology of 

serotonin receptors. Psychopharmacology – The Fourth 

Generation of Progress. American College of Neuropsychopharmacology, 

2000. 

19. Aghajanian GK, Sanders-Bush E. Serotonin. Neuropsychopharmacology: 

The Fifth Generation of Progress. 

American College of Neuropsychopharmacology, 2002. 

20. Spier AD, Lummis SC. The role of tryptophan residues 

in the 5-Hydroxytryptamine(3) receptor ligand binding 

domain. J Biol Chem 2000; 275: 5620–5625. 

21. Muntasir HA i wsp. Identification of a key amino acid of 

the human 5-HT2B serotonin receptor important for sarpogrelate 

binding. J Pharmacol Sci 2007; 104: 274-277. 

22. Braden MR i wsp. Molecular interaction of serotonin 

5-HT 2A 

receptor residues Phe339 (6.51) and Phe340 (6.52) 

with superpotent N-benzyl phenethylamine agonists. 

Mol Pharmacol 2006; 70: 1956-1964. 

23. Manivet P i wsp. The serotonin binding site of human 

and murine 5-HT 2B 

receptors. J Biol Chem 2002; 227: 

17170-17178. 

24. Beene DL i wsp. Tyrosine residues that control binding 

and gating in the 5-hydroxytryptamine 3 

receptor revealed 

by unnatural amino acid mutagenesis. J Neurosci 

2004; 24: 9097-9104. 

25. Bate-Smith EC, Westall RG. Chromatographic behavior 

and chemical structure I. Some naturally occurring phenolic 

substances. Biochim Biophys Acta 1950; 4: 427- 

440. 

26. Afantitis A i wsp. A novel QSAR model for predicting 

induction of apoptosis by 4-aryl-4H-chromenes. Bioorg 

Med Chem 2006; 14: 6686-6694. 

41


27. Kiralj R, Ferreira MMC. Basic validation procedures for 

regression models in QSAR and QSPR studies: theory 

and application. J Braz Chem Soc 2009; 20: 770-787. 

28. Brzezińska EO. An application of TLC chromatographic 

data in QSAR assay of TIQs derivatives with β2-adrenergic 

activity. Part 1. Acta Pol Pharm 1996; 53: 383-388. 

29. Brzezińska E. An application of TLC chromatographic 

data in QSAR assay of TIQs derivatives with B102- 

adrenergic activity. Part 2. Acta Pol Pharm 1996; 53: 

389-392. 

30. Brzezińska E, Kośka G, Walczyński K. Application of 

thin-layer chromatographic data in quntitative structureactivity 

relationship assay of thiazole and benzothiazole 

derivatives with H 1 

-antihistamine activity. I. J Chromatogr 

A 2003; 1007: 145-155. 

31. Brzezińska E, Kośka G, Klimczak A. Application of 

thin-layer chromatographic data in quntitative structureactivity 

relationship assay of thiazole and benzothiazole 

derivatives with H 1 

-antihistamine activity. II. J Chromatogr 

A 2003; 1007: 157-164. 

32. Brzezińska E, Kośka G. TLC chromatographic data in 

QSAR assay of thiazole and benzothiazole derivatives 

with H 1 

-antihistamine activity. Part I. J Planar Chromatogr 

Modern TLC 2003; 16: 451-457. 

33. Brzezińska E, Kośka G. TLC chromatographic data in 

QSAR assay of thiazole and benzothiazole derivatives 

with H 1 

-antihistamine activity. Part II. J Planar Chromatogr 

Modern TLC 2004; 17: 40-45. 




dr n. farm. Grażyna Żydek 

Zakład Chemii Analitycznej, Katedra Chemii Medycznej 

Wydział Farmaceutyczny, Uniwersytet Medyczny w Łodzi 

90-151 Łódź, ul. Muszyńskiego 1 

Tel. +48 42 677 92 15 

e-mail: grazyna.zydek@umed.lodz.pl 

42



Interakcje leków z dymem tytoniowym w praktyce farmaceuty 

Drug interactions with tobacco smoke in community pharmacy practice 

Marcin Delijewski, Maciej Łukasz Goniewicz 

Zakład Chemii Ogólnej i Nieorganicznej 

Wydział Farmaceutyczny z Oddziałem Medycyny Laboratoryjnej 


Streszczenie 

Dym tytoniowy zawiera ponad 4000 związków chemicznych, 

które oprócz własnego działania toksycznego, wywierają 

wpływ na dystrybucję, metabolizm i eliminację 

leków u palących pacjentów. Do interakcji między składnikami 

dymu tytoniowego a lekami może dochodzić 

zarówno w fazie farmakodynamicznej, jak i farmakokinetycznej. 

Celem pracy było opracowanie klasyfikacji 

interakcji leków z dymem tytoniowym oraz wskazówek 

dotyczących modyfikacji dawkowania popularnych preparatów 

farmaceutycznych u palących pacjentów. Dokonano 

przeglądu publikacji na temat ingerencji składników 

dymu tytoniowego w procesy metabolizmu leków. 

Przeanalizowano dostępne publikacje w bazie Medline, 

Google Scholar oraz medycznych czasopismach online 

stosując kombinację słów „tobacco smoke”, „drugs interactions”, 

„cigarette smoke”. Do szczegółowej analizy 

wykorzystano jedną monografię oraz 51 artykułów pełnotekstowych 

opublikowanych w okresie 1975-2010. 

Dokonano podziału leków pod względem klasyfikacji 

anatomiczno-terapeutyczno-chemicznej (ATC) i przyporządkowano 

rodzaj interakcji ze składnikami dymu tytoniowego, 

a następnie zaproponowano odpowiednią modyfikację 

schematu dawkowania. Najistotniejsze okazały 

się interakcje w fazie biotransformacji. Najczęstszym rodzajem 

interakcji było przyspieszenie metabolizmu leków 

przez składniki dymu tytoniowego, szczególnie przez 

wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne. Rzadziej 

natomiast występowało hamowanie metabolizmu leków, 

np. przez tlenek węgla i metale ciężkie. Interakcje w fazie 

farmakodynamicznej, dotyczyły głównie oddziaływania 

aktywnych składników leków z nikotyną. Opracowana 

klasyfikacja pozwala na szybkie zidentyfikowanie interakcji 

leków z dymem papierosowym oraz korektę dawkowania 

u palących pacjentów. Proponowana klasyfikacja 

może znaleźć praktyczne zastosowanie w praktyce farmaceutycznej. 

Abstract 

Tobacco smoke contains over 4,000 chemical compounds, 

e.g.: nicotine, carbon monoxide, acetone, benzopirene, toluene, 

acrolein, N-nitrosodimethylamine, and hydrogen 

cyanide. These toxic compounds affect the pharmacotherapy, 

strictly distribution, metabolism, and elimination 

of the drugs. The aim of the study was to analyze the 

effect of cigarette smoke constituents on biotransformation 

of the commonly used drugs and their efficacy among 

smoking patients. The work was based on the overview 

of publications on interactions between various drugs metabolized 

by enzymatic system of cytochrome P-450 and 

constituents of cigarette smoke. We accessed publications 

in Medline, Google Scholar databases, and medical online 

journals using combination of following key words: „tobacco 

smoke”, „drugs interactions”, „cigarette smoke”. 

We selected 51 papers and one monograph for detailed 

analysis among 53 papers published between 1975 and 

2010. The most important interactions were those affecting 

the drug biotransformation, because of their frequency 

and significance for the therapy. They proceeded 

via induction of drug metabolism through the polycyclic 

aromatic hydrocarbons (PAHs) involving modification of 

cytochrome P-450 activity. Cigarette smoke constituents 

affect both pharmacodynamics and pharmacokinetics of 

the drugs. The interactions might affect the effectiveness 

of therapy among smoking patients. 

Key words: tobacco smoke, drug interactions, cigarette 

smoking 

Słowa kluczowe: dym tytoniowy, interakcje leków, palenie 

papierosów 

Praca nagrodzona na V Międzynarodowej i XLIX Międzywydziałowej Konferencji Naukowej Studentów Uczelni Medycznych, 

Katowice – Ligota, 6 – 7 maj 2010 r. (I miejsce w Sesji Farmaceutycznej) 

43


Wstęp 

Wpływ palenia papierosów na biotransformację leków 

jest niezwykle istotny, ponieważ może mieć wpływ na skuteczność 

farmakoterapii, a tym samym na stan zdrowia pacjenta. 

Szacuje się, że aż 71% palaczy przyjmuje leki [1]. 

W niektórych grupach pacjentów, szczególnie chorych na 

choroby psychiczne, rozpowszechnienie nałogu palenia jest 

bardzo częste. Dane wskazują, że 70-80% osób cierpiących 

na schizofrenię pali papierosy [2]. W Polsce papierosy pali 

regularnie 44% mężczyzn i 26% kobiet [3]. 

Dym tytoniowy zawiera ponad 4000 związków chemicznych, 

z czego najważniejsze to wielopierścieniowe węglowodory 

aromatyczne (WWA), do których należą m.in. 

benzopiren i benzoantracen. Do innych ważnych związków 

zawartych w dymie papierosowym należą nikotyna, tlenek 

węgla i metale ciężkie [4]. Związki te oprócz własnego działania 

toksycznego na organizm, mają także wpływ na przyjmowane 

leki. Przeprowadzono dotychczas wiele badań nad 

modyfikacją biotransformacji leków pod wpływem palenia 

papierosów. Z jednego z projektów badawczych wynika, że 

spośród 78 przebadanych leków, aż jedna trzecia wykazywała 

interakcje z dymem papierosowym. Dla porównania 

interakcje z alkoholem wykazywało 77% analizowanych 

leków [5]. 

Interakcje leków z dymem papierosowym można podzielić 

na dwa główne typy: interakcje w fazie farmakokinetycznej 

i farmakodynamicznej. Ogólną charakterystykę 

interakcji leków z dymem tytoniowym przedstawiono w Tabeli 

I. 

Interakcje leków z dymem tytoniowym w fazie farmakokinetycznej 

Interakcje w fazie farmakokinetycznej są związane 

przede wszystkim z obecnością w dymie papierosowym 

wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych i dotyczą 

one każdego etapu metabolizmu leków w organizmie 

człowieka, czyli absorpcji, dystrybucji, biotransformacji 

(obu faz), oraz eliminacji leku z ustroju (Tabela I). 

W wyniku palenia papierosów może dochodzić do modyfikacji 

absorpcji leku na skutek zmian stanu fizjologicznego 

błon śluzowych i naczyń krwionośnych. Obserwujemy 

zazwyczaj upośledzenie wchłaniania leków u palaczy, 

zwłaszcza, gdy leki podaje się drogą doustną lub wziewną, 

efektem czego może być zmniejszenie ich stężenia maksymalnego 

(C max 

) oraz pola pod krzywą zależności stężenia 

leku w krwi od czasu (AUC) (Tabela I). 

W przypadku dystrybucji leku, składniki dymu tytoniowego 

mają wpływ na zwiększenie ilości białek wiążących 

leki, w związku z czym zmniejsza się w krwi zawartość aktywnej, 

wolnej frakcji leku. Przykładowo, u palaczy zaobserwowano 

zwiększenie się zawartości białek SHBG wiążących 

estrogeny. Efektem tych zmian było zmniejszenie 

poziomu frakcji wolnej hormonu w osoczu, przez co nie wykazywał 

on zamierzonego działania terapeutycznego [6]. 

Najistotniejsze są jednak interakcje w fazie biotransformacji, 

ponieważ są to interakcje najczęściej występujące 

i mające największe znaczenie dla samej farmakoterapii. 

W większości badań nad modyfikacją biotransformacji 

przez składniki dymu, określa się fenotyp metabolizmu przy 

udziale poszczególnych izoform cytochromu P450. Cytochrom 

P450 zlokalizowany jest we frakcji mikrosomalnej 

komórek wątrobowych i stanowi najważniejszy układ enzymatyczny 

odpowiedzialny za biotransformację ksenobiotyków, 

w tym 70% najczęściej stosowanych leków [7]. Jest 

hemoproteiną pełniącą funkcję końcowej oksydazy systemu, 

oraz głównym składnikiem systemu oksydazy o mieszanej 

funkcji (MFO, ang. mixed function oxidases) [8]. Odpowiada 

za reakcje utleniania i redukcji (I faza biotransformacji) [9]. 

Jest to także ostatni enzym w łańcuchu transportu elektronów 

w mikrosomach wątroby i mitochondriach kory nadnerczy [10]. 

W przypadku I fazy biotransformacji następuje przyspieszenie 

metabolizmu leków na skutek indukcji poszczególnych 

izoform cytochromu P-450. Do indukowanych 

poprzez palenie papierosów izoenzymów możemy zaliczyć 

CYP1A1, CYP1A2 [11], CYP2E1 [12], a także glukuronylotransferazę 

(UGT) oraz transferazę glutationową (GST) 

[11]. Poszczególne izoformy cytochromu P450 mogą ulegać 

indukcji pod wpływem niektórych składników dymu 

papierosowego, np. wielopierścieniowych węglowodorów 

aromatycznych, lub ich aktywność może ulec zahamowaniu. 

Efektem indukcji cytochromu P450 jest przyspieszony 

metabolizm leku, w wyniku czego może pojawić się 

konieczność zwiększenia dawek lub częstości podawania 

w celu utrzymania pożądanego efektu terapeutycznego [9]. 

W przypadkach leków, których metabolity wykazują większą 

aktywność farmakologiczną niż forma wyjściowa (np. 

proleki), może natomiast zaistnieć potrzeba zmniejszenia 

przyjmowanych dawek, w celu zminimalizowania ryzyka 

przekroczenia zakresu terapeutycznego lub wystąpienia 

działań niepożądanych związanych z toksycznością leku. 

Badania wskazują także, że indukcja izoenzymu CYP1A2 

może być zależna od dawki dymu papierosowego, a więc 

ilości wypalanych papierosów w ciągu dnia [7]. 

Podczas II fazy biotransformacji, składniki dymu tytoniowego 

powodują m.in. przyspieszenie procesu sprzęgania 

metabolitów leku z kwasem glukuronowym. Przyspieszona 

eliminacja leku z ustroju objawia się skróceniem okresu półtrwania 

leku w osoczu (t 1/2 

), zmniejszeniem maksymalnego 

stężenia leku (C max 

) oraz zmniejszeniem pola powierzchni 

pod krzywą zależności stężenia leku w osoczu od czasu 

(AUC) (Tabela I). 

Ostatni etap losu leku w ustroju, czyli eliminacja, także 

jest modyfikowana przez składniki dymu tytoniowego. 

U palaczy dochodzi do jej przyspieszenia i zwiększenia klirensu, 

co prowadzi do skrócenia biologicznego okresu półtrwania 

leku w organizmie. 

Interakcje leków z dymem tytoniowym w fazie farmakodynamicznej 

Interakcje w fazie farmakodynamicznej przebiegają poprzez 

trzy mechanizmy i związane są głównie z występowaniem 

nikotyny w dymie tytoniowym. Są to: 1) konkurencja 

o miejsce wiązania na receptorze; 2) synergizm addycyjny 

z nikotyną, lub 3) wzajemnie znoszące się działanie poprzez 

wpływ na układy biologiczne (Tabela I). 

Nikotyna jest agonistą receptorów N-acetylocholinowych. 

Powoduje zwiększone wydzielania noradrenaliny 

oraz dopaminy. Do synergizmu addycyjnego dochodzi 

44

Tab. I. Zestawienie mechanizmów interakcji między lekami a dymem tytoniowym 


Faza interakcji Mechanizm interakcji Konsekwencje interakcji 

Farmakokinetyczna 

• zmniejszenie wchłaniania leków podawanych 

drogą doustną lub wziewną 

Wchłanianie 

• obniżenie stężenia maksymalnego (C 

• zmiana stanu fizjologicznego 

max 

krwi 

naczyń krwionośnych i błon 

• zmniejszenie pola pod krzywą zależności stężenia 

śluzowych 

leku w krwi od czasu (AUC) 

• obniżenie wrażliwości tkanek 

• obniżenie wskaźnika stężenie/dawka (C/D ratio) 

• w przypadku inhalacji stężenie maksymalne może 

być wyższe oraz może zostać osiągnięte szybciej 

Dystrybucja 

• zwiększenie puli białek wiążących 

leki w krwi 

• zmniejszenie w krwi frakcji wolnej (aktywnej) 

leku 

Biotransformacja - 

FAZA I 

Biotransformacja – 

FAZA II 

Eliminacja 

Farmakodynamiczna 

Synergizm addycyjny 

z nikotyną lub 

wzajemnie znoszące się 

działanie 

Na drodze konkurencji 

o miejsce wiązania na 

receptorze 

• indukcja izoform CYP-450 i/ 

lub zwiększenie ich ilości pod 

wpływem wielopierścieniowych 

węglowodorów aromatycznych 

(WWA) 

• hamowanie izoform CYP-450 

przez tlenek węgla i metale 

ciężkie (kadm) 

• indukcja niektórych izoform 

UDP-glukuronozylotransferazy 

(głównie UGT2B7) pod 

wpływem wielopierścieniowych 

węglowodorów aromatycznych 

(WWA) 

• przyspieszenie tworzenia wiązań 

kowalencyjnych pomiędzy 

produktami fazy I (lub polarnymi 

ksenobiotykami nie ulegającymi 

reakcjom fazy I) 

• indukcja N-acetylotransferazy 

(NAT-1/2) 

• zwiększenie rozpuszczalności 

leku w wodzie (przyspieszenie 

eliminacji) 

• zmniejszenie wrażliwości 

na działanie inhibitorów 

enzymatycznych 

• zwiększenie uwalniania dopaminy 

i adrenaliny 

• działanie antagonistyczne: 

wzajemnie znoszące się działanie 

leku i nikotyny w przypadku, gdy 

lek działa silniej 

• przyspieszenie metabolizmu leku: 

• N-oksydacji 

• O-dealkilacji (głównie demetylacji) 

• hydroksylacji 

• epoksydacji 

• deaminacji 

• denitryfikacji 

• dehalogenacji 

• desulfuracji 

• spowolnienie metabolizmu leków – dłuższy czas 

przebywania leku w ustroju 

• przyspieszenie reakcji sprzęgania z kwasem 

glukuronowym (główne znaczenie: zmniejszenie 

działania morfiny i kodeiny) 

• powstały metabolit może być szybciej usuwany 

przez nerki 

• zwiększenie klirensu nerkowego 

• skrócenie okresu biologicznego półtrwania leku w 

osoczu 

• skrócenie czasu przebywania leku w ustroju 

• osłabienie działania leków przecipsychotycznych 

obniżających poziom dopaminy w mózgu (ludzie 

palą aby utrzymać wysoki poziom dopaminy w 

mózgu) 

• osłabienie działania niektórych leków (wzajemnie 

znoszące się działanie) 

• możliwość zwiększonego zapotrzebowania 

pacjenta na nikotynę – zwiększenie ilości 

wypalanych papierosów powodujące zwiększenie 

narażenia na inne trujące składniki dymu 

tytoniowego 

→ 

45


Poprzez wpływ na 

układy biologiczne 

• zmniejszenie ekspresji niektórych 

receptorów 

• działanie agonistyczne na 

receptory nikotynowe 

• zwiększenie ilości receptorów 

dopaminergicznych u 

pacjentów leczonych lekami 

antypsychotycznymi 

• interakcje z hormonalnymi 

środkami antykoncepcyjnymi 

• wpływ nikotyny na obniżenie 

wrażliwości tkanek na insulinę 

• zwężenie naczyń krwionośnych 

skóry przez nikotynę (poprzez 

receptor noradrenergiczny) 

• działanie stymulujące nikotyny 

na układ sercowo-naczyniowy 

• prozakrzepowe właściwości 

nikotyny 

• działanie stymulujące nikotyny na 

OUN 

• zwiększenie wytwarzania niektórych mediatorów, 

np. mediatorów reakcji zapalnej 

• zmniejszenie objawów niepożądanych 

cholinolitycznych powodowanych przez leki 

przeciwdepresyjne 

• zwiększenie ryzyka pojawienia się późnych 

dyskinez 

• zwiększenie ryzyka działań niepożądanych ze 

strony układu krążenia (wzrasta z wiekiem): 

zakrzepica żylna, zator płucny, udar, zawał 

mięśnia sercowego. 

Uwaga: Stosowanie doustnych środków 

antykoncepcyjnych jest przeciwwskazane u kobiet 

powyżej 35 r.ż., które wypalają więcej niż 15 

papierosów dziennie. 

• zmniejszenie działania insuliny 

• zmniejszenie poziomu absorpcji leków 

podawanych podskórnie, np. insuliny 

• zmniejszenie skuteczności leków obniżających 

ciśnienie tętnicze krwi 

• zmniejszenie skuteczności działanie leków 

przeciwzakrzepowych 

• zmniejszenie senności powodowanej przez leki 

neuroleptyczne (częste palenie papierosów przez 

osoby chore na schizofrenię) 

w przypadku leków, które powodują wzrost poziomu jednego 

z wymienionych neuroprzekaźników. Następuje wówczas 

wzmocnienie efektu wzrostu ich poziomu po zapaleniu 

papierosa. Do takiej sytuacji może dojść w przypadku takich 

leków jak: noradrenalina, pseudoefedryna, dopomina, 

lewodopa, oraz selegilina (Tabela II). Natomiast w przypadku 

leków, które powodują obniżenie stężenia noradrenaliny 

lub dopaminy, dochodzi do antagonizmu z nikotyną. Efektem 

tego rodzaju interakcji jest zniwelowanie działania leków 

przeciwpsychotycznych polegającego na zmniejszaniu 

poziomu dopaminy. Osoby leczone tymi lekami palą więc 

większą ilość papierosów, aby utrzymać wysoki poziom dopaminy 

w mózgu [2]. Zestawienie potencjalnych interakcji 

addytywnych i antagonistycznych w fazie farmakodynamicznej 

przedstawiono w Tabeli II. 

Ze względu na rozpowszechnienie nałogu palenia papierosów 

wśród klientów aptek ogólnodostępnych oraz 

możliwości wystąpienia opisanych powyżej interakcji 

leków, istnieje potrzeba monitorowania dawkowania 

określonych preparatów farmaceutycznych w grupie 

palących pacjentów. Celem pracy było opracowanie 

zestawienia interakcji leków z dymem papierosowym 

w formie przystępnej dla praktykującego farmaceuty. 

Zestawienie takie powinno ułatwić farmaceucie szybkie 

określenie rodzaju interakcji oraz wskazać możliwe 

postępowanie w celu ograniczenia możliwych skutków 

interakcji dla pacjenta. 


W celu opracowania zestawienia interakcji leków z dymem 

tytoniowym dokonano systematycznego przeglądu aktualnych 

publikacji naukowych z tego zakresu tematycznego. 

W tym celu wykorzystano bazy medyczne Medline 

i Embase. Jako hasła kluczowe do wyszukiwania publikacji 

wykorzystano kombinacje słów drug, interaction, tobacco, 

smoke, smoking oraz cigarette. Dokonując przeglądu literatury 

ograniczono się do publikacji wydanych po 1975 

roku. Łącznie zidentyfikowano 30 artykułów poglądowych 

oraz 23 artykuły oryginalne dotyczące konkretnych leków. 

Ponadto zidentyfikowano 1 publikację monograficzną dotyczącą 

interakcji leków w dymem papierosowym. Wykorzystano 

także (za zgodą autorów) materiały szkoleniowe 

dla farmaceutów udostępnione online przez Uniwersytet 

Kalifornijski w San Francisco (www.rxforchange.ucsf. 

edu). 

Opracowując klasyfikację interakcji leków z dymem papierosowym 

pogrupowano leki według ich terapeutycznego 

zastosowania na podstawie międzynarodowej klasyfikacji 

anatomiczno-terapeutyczno-chemicznej ATC [13]. W naszej 

opinii takie zestawienie umożliwia szybką lokalizację 

wybranego leku w wykazie lub bazie danych oraz wskazuje 

na podobieństwa interakcji leków o podobnym działaniu 

z dymem papierosowym. 

46


Tab. II. Synergistyczne i antagonistyczne interakcje farmakodynamiczne leków z nikotyną 

Interakcje synergistyczne 

Interakcje antagonistyczne 

Noradrenalina (NA) 

Leki powodujące wzrost stężenia NA 

Leki obniżające stężenie NA 

Metyldopa – reaguje z dekarboksylazą DOPA, 

Noradrenalina 

kompetycyjny antagonista DOPA 

Efedryna 

Rezerpina – zaburza magazynowanie 

Klonidyna (pobudza presynaptyczne receptory α2 

Pseudoefedryna 

w neuronach obwodowych) – hamuje uwalnianie 

endogennej NA 

Guanetydyna – wypiera NA z ziarnistości 

Dopamina (pobudza bezpośrednio rec. β1, a przez 

neurosekrecyjnych neuronów obwodowych i hamuje 

działanie pośrednie uwalnia endogenną NA) 

ponowny wychwyt NA 

Leki przeciwhistaminowe I generacji: difenhydramina, 

dimenhydrynat, karninoksamina, klemastyna, 

antazolina, tripelenamina, dimetinden, chlorfeniramina, 

Selegilina - hamuje wychwyt zwrotny NA 

deksbromfeniramina, feniramina, hydroksyzyna, meklozyna, 

cinnarizyna, flunarizyna, prometazyna, bamipina, 

cyproheptadyna, fenspirid, ketotifen 

Leki β-adrenolityczne 

Dopamina (DA) 

Leki powodujące wzrost stężenia DA 

Leki obniżające stężenie DA 

Dopamina 

Rezerpina – zaburza magazynowanie 

TLPD, cholinolityki, neuroleptyki, pirydoksyna, klonidyna – 

Lewodopa – prekursor dopaminy 

osłabiają działanie lewodopy 

Selegilina – inhibitor MAO typu B, hamuje wychwyt 

zwrotny DA i NA, hamuje metabolizm MPTP, co jest 

korzystne dla neuronów dopaminergicznych szlaku nigrostriatalnego 

Benserazyd i Karbidopa – inhibitory obwodowej 

dekarboksylazy DOPA 

Entakapon i nitekapon – inhibitory COMT 

Bromokryptyna, lizurgid, pergolid - agoniści D2 

Amantadyna 

Leki przeciwhistaminowe I generacji: difenhydramina, 

dimenhydrynat, karninoksamina, klemastyna, 

antazolina, tripelenamina, dimetinden, chlorfeniramina, 

deksbromfeniramina, feniramina, hydroksyzyna, meklozyna, 

cinnarizyna, flunarizyna, prometazyna, bamipina, 

cyproheptadyna, fenspirid, ketotifen 

Neuroleptyki typowe i atypowe 

Pochodne benzodiazepiny 

Wyniki badań 

Opracowaną klasyfikację interakcji leków przedstawiono 

w Tabeli III. W pierwszej kolumnie znajdują się leki wykazujące 

interakcję z dymem papierosowych, pogrupowane 

na postawie klasyfikacji anatomiczno-terapeutyczno-chemicznej 

(ATC), wraz z ich krótką charakterystyką. W drugiej 

kolumnie opisano typ interakcji leku ze składnikami 

dymu tytoniowego. Ostatnia kolumna zawiera propozycje 

określonego postępowania w celu zwiększenia efektywności 

farmakologicznej leku lub ograniczenia potencjalnych 

działań niepożądanych. 

Z opracowanej przez nas klasyfikacji wynika, że najczęściej 

występującym typem interakcji były interakcje farmakokinetyczne 

dotyczące biotransformacji leków. Najczęściej 

dochodzi do przyspieszenia metabolizmu leków przez 

wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne, rzadko 

natomiast dochodzi do spowolnienia metabolizmu poprzez 

tlenek węgla i metale ciężkie. Interakcje w fazie farmakodynamicznej 

były natomiast związane głównie z występowaniem 

nikotyny w dymie tytoniowym. Poniżej przedyskutowano 

najważniejsze interakcje i wskazania do modyfikacji 

dawkowania. 

U palących pacjentów przyjmujących leki przeciwarytmiczne 

wymagana jest korekta dawki. Należy zwiększyć 

dawkę np. flekainidu, lidokainy, meksyletyny i propranololu 

[14]. 

Pacjenci chorujący na cukrzycę, którzy nie porzucili 

nałogu palenia papierosów, powinni mieć świadomość, że 

bardzo istotne znaczenie ma postać leku. U palaczy insulina 

podawana w inhalacjach jest przeciwwskazana, gdyż wyższe 

jest u nich po podaniu leku stężenie maksymalne w krwi 

i jest ono osiągane szybciej [15, 16, 17]. 

Pacjenci chorzy na astmę i palący tytoń mogą zaobserwować 

obniżenie działania przeciwzapalnego i przeciwastmatycznego 

takich leków jak beklometazon, flutikazon 

i prednizolon. Jest to spowodowane obniżeniem stosunku 

GCRα/GCRβ (receptor glikokortykosteroidowy α/receptor 

glikokortykosteroidowy β), co powoduje wzrost produkcji 

IL-4. Może zaistnieć także konieczność zastosowania tera- 

47


Tab. III. Klasyfikacja interakcji leków z dymem tytoniowym 

Lek Opis leku Rodzaj interakcji z dymem tytoniowym Sposób postępowania 

Leki stosowane w zaburzeniach układu sercowo-naczyniowego (C 01) 

Amiodaron 

(Amiokordin, Cordarone) 

Flekainid 

(Tambocor) 

Lidokaina 

(Lidocain, Lignocain, 

Lignocainum, Pildocain, 

Xylocaine) 

Meksyletyna 

(Mexicord) 

Propranolol 

(Propranolol) 

Werapamil 

(Isoptin, Lekoptin, 

Staveran, Verapamil) 

Irbesartan 

(Aprovel) 

Lek przeciwarytmiczny grupy III, blokuje 

kanały wapniowe, stosowany w leczeniu zespołu 

Wolffa-Parkinsona-White’a, 

a także w częstoskurczu nadkomorowym 

Lek przeciwarytmiczny grupy Ic stosowany 

w częstoskurczu, napadowym migotaniu 

przedsionków 

Lek przeciwarytmiczny grupy Ib stosowany 

w arytmii wywołanej operacją serca, w zawale 

i w zatruciu glikozydami nasercowymi 

Lek przeciwarytmiczny grupy Ib 

stosowany w arytmii komorowej, działa 

przeciwdrgawkowo i silnie miejscowo 

znieczulająco 

Lek przeciwarytmiczny grupy II, 

β-adrenolityk, stosowany w tachykardii 

zatokowej na tle tyreotoksykozy lub guza 

chromochłonego nadnercza, 

w tachykardii lękowej, w migotaniu 

i trzepotaniu przedsionków, zapobiega 

niemiarowości po glikozydach i arytmii 

spowodowanej halotanem lub cyklopropanem 

Lek przeciwarytmiczny grupy IV, blokuje kanał 

wapniowy, stosowany 

w częstoskurczu nadkomorowym, węzłowym, w 

migotaniu i trzepotaniu przedsionków u chorych 

bez jawnego zespołu Wolffa-Parkinsona-White’a 

Lek przeciwnadciśnieniowy, niepeptydowy 

antagonista receptora angiotensynowego AT1 

Niesteroidowe Leki Przeciwzapalne (NLPZ) (N 02 B) 

indukcja CYP1A2 [35] Zwiększenie dawki 

Indukcja O-dealkilacji [36] 

indukcja CYP1A2 [35,37] 

Zwiększenie efektu pierwszego przejścia, 

Przyspieszenie O-oksydacji przez CYP 1A2 [5,37] 

Zmniejszona biodostępność po podaniu doustnym [38] 

Indukcja utleniania i sprzęgania z kwasem glukuronowym 

[37,38,39] 

indukcja CYP1A2 [35,37] 

Wzrost utleniania i glukuronidacji [38] 

Indukcja CYP1A2 [35,37] 

interakcja farmakodynamiczna z nikotyną (stymulacja 

układy współczulnego) [38,39] 

Zwiększenie klirensu [37] 

indukcja CYP 1A2 [36,37] 

Zmniejszenie AUC [37] 

Inhibicja metabolizmu [36], interakcja farmakodynamiczna 

z nikotyną- zwiększona aktywność katecholoamin 

Zwiększenie dawki 





Korekta dawki 

Paracetamol 

(APAP, Panadol 

Efferalgan, Paracetamol, 

Codipar, Calpol) 

Lek przeciwgorączkowy i przeciwbólowy, 

inhibitor COX3, ośrodkowo i obwodowo 

hamuje syntezę prostaglandyn, stosowany w 

hipertermii 

Interakcja farmakodynamiczna z nikotyną, indukcja 

cyklooksygenazy 2 (COX2) [40] 

UWAGA: u osób palących tytoń 

w przypadku zatrucia ostrego 

paracetamolem obserwuje się większe 

uszkodzenie wątroby [36] 

Lek nie jest wskazany u palaczy !!! 

48



Fenylbutazon 

(Butapirazol) 

Lek o silnym działaniu przeciwbólowym, 

stosowany w reumatoidalnym zapaleniu 

stawów, zesztywniającym zapaleniu kręgosłupa, 

zapaleniu okołostawowym, 

w dyskopatiach, napadach dny moczanowej, 

stosowany przy braku skuteczności innych 

NLPZ 

Indukcja CYP1A2 [36] 

Interakcja farmakodynamiczna z nikotyną, indukcja 

cyklooksygenazy 2 (COX2) [40] 

Zwiększenie dawki lub częstości 

dawkowania 

Leki przeciwcukrzycowe (A 10 A) 

Insulina 

(Humalog, Novo Rapid, 

Actrapid, Insulinum 

Semilente, Insulinum 

Lente) 

Insulina w postaci 

inhalacji (AERx iDMS 

system, Lilly-Dura, AIR ® 

inhaled insulin ) 

Polipeptyd wytwarzany w komórkach B wysp 

trzustkowych, współdziała z innymi hormonami 

w celu utrzymania prawidłowego stężenia 

glukozy w krwi 

Polipeptyd wytwarzany w komórkach B wysp 

trzustkowych, współdziała z innymi hormonami 

w celu utrzymania prawidłowego stężenia 

glukozy w krwi 

Doustne leki przeciwcukrzycowe (A 10 B) 

Repaglinid 

Lek należący do grupy meglitinidów, zwiększa 

(NovoNorm) 

wydzielanie insuliny z komórek B wysp 

trzustkowych w obecności glukozy, zamyka 

kanały potasowe K ATP 

i powoduje pobudzenie zależnych od potencjału 

kanałów wapniowych, stosowany bezpośrednio 

przed posiłkiem 

Nateglinid 

(Starlix) 

Lek należący do pochodnych fenyloalaniny. 

Powoduje zwiększenie wydzielania insuliny 

z komórek B wysp trzustkowych na skutek 

interakcji 

z kanałami potasowymi K ATP 

Bezpośredni wpływ nikotyny i tlenku węgla na obniżenie 

wrażliwości tkanek na insulinę, zmniejszona absorpcja 

przy podaniu podskórnym [38] 

- zmniejszenie absorpcji insuliny na skutek zwężenia 

naczyń krwionośnych pod wpływem nikotyny [39] 

- zmniejszenie przepływu krwi do skóry i tkanki 

podskórnej pod wpływem dymu tytoniowego [37] 

- palenie podnosi poziom glukozy w krwi [41] 

Zwiększenie absorpcji insuliny na skutek zwiększenia 

przepuszczalności bariery naczyń włosowatych 

pęcherzyków płucnych, zmian immunologicznych, 

zwiększenia przepływu krwi, zmian w surfaktancie [16] 

UWAGA: Insulina podawana w inhalacjach 

u palaczy osiąga wyższe C max 

nawet o 172% oraz wyższe 

AUC [15-17] 

- zwiększenie oporności na insulinę [17] 

Interakcja farmakodynamiczna z nikotyną. Nikotyna 

aktywuje szlaki neuroendokrynne, zwiększa poziom 

kortyzolu i katecholoamin, zwiększa poziom glukozy w 

krwi [37,41] 

Interakcja farmakodynamiczna z nikotyną. 

Nikotyna aktywuje szlaki neuroendokrynne, zwiększa 

poziom kortyzolu i katecholoamin, zwiększa poziom 

glukozy w krwi [37,41] 


Przeciwwskazane u palaczy (AIR ® 

inhaled insulin) [15] 



49




Rosiglitazon 

(Avandia) 

Metformina 

(Metformax Metformin, 

Siofor, Glucophage) 

Glipizyd 

(Antidiab, Glibenese, 

Glipizide) 

Leki przeciwastmatyczne (R 03) 

Lek z grupy tiazolidynodionów. Uwrażliwia 

receptory na działanie insuliny, Oddziałuje 

na receptory (PPAR) – receptory aktywujące 

peroksydację peroksysomów, Wpływa na 

wytwarzanie, zużycie i transport glukozy 

Pochodna biguanidu. Lek stosowany 

w cukrzycy insulinoniezależnej, hamuje 

wchłanianie glukozy w jelitach, zwiększa 

wrażliwość tkanek na insulinę oraz zwiększa 

zużycie glukozy przez tkanki. 

Pochodna sulfonylomocznika, Lek stosowany w 

cukrzycy insulinoniezależnej. 

Zwiększa wydzielanie insuliny przez komórki 

B wysp trzustkowych, na skutek pobudzenia 

receptorów sulfonylomocznika (SUR), co 

powoduje zamknięcie kanałów potasowych K ATP 

i otwarcie zależnych od potencjału kanałów 

wapniowych. 















Budezonid, 

(Buderhin, Pulmicort, 

Rhinocort, Horacort) 

Flutikazon, 

(Flixonase, Flixotide, 

Seretide, Fanipos) 

Prednizolon 

(Alpicort 

Encortolon,Fenicort, 

Mecortolon, 

Prednisolonum WZF) 

Aminofilina 

(Aminophyllinum) 

Teofilina 

(Afonilum Retard, 

Baladex Euphyllin CR, 

Euphyllin long Theoplus, 

Theospirex retard, 

Theovent) 

Leki przeciwzapalne i zapobiegające reakcji 

alergicznej, (glikokortykosteroidy) zapobiegają 

napadowi dychawicy oskrzelowej, pobudzają 

syntezę lipokortyny, która hamuje fosfolipazę A, 

hamują uwalnianie cytokin i histaminy, hamują 

nadreaktywność oskrzeli 

Metyloksantyna rozszerzająca oskrzela, hamuje 

fosfodiesterazę cAMP, rozkurcza mięsnie 

gładkie oskrzeli i naczyń krwionośnych w 

płucach, stosowana 

w stanach duszności w przewlekłych chorobach 

układu oddechowego, 

w dychawicy oskrzelowej i w przewlekłej 

obturacyjnej chorobie płuc 

Obniżenie stosunku GCRα/GCRβ – wzrost produkcji 

Interleukiny 4 – zmniejszenie działania przeciwzapalnego i 

przeciwastmatycznego [36] 

Indukcja CYP1A2 [14,37,38,42] 

Zwiększenie klirensu teofiliny [42-44] 

Zmniejszenie toksyczności teofiliny [44] 

Zwiększenie dawki, terapia 

alternatywna 

Zwiększenie dawki, zalecany 

monitoring terapii 

50



Terapia alternatywna 

Glikokortykosteroidy 

doustne 

Glikokortykosteroidy w 

postaci inhalacji: 

Beklometazonhydrofluoralkan 

(BDP- 

HFA) [19] 

Propionian flutikazonu 

[20] 

Budezonid, 

Beklometazon [41] 

Leki przeciwpsychotyczne (N 05 A) 


alergicznej, zapobiegają napadowi dychawicy 

oskrzelowej 


alergicznej, zapobiegają napadowi dychawicy 

oskrzelowej 

Oporność na krótkotrwałe leczenie astmy przewlekłej 

wysokimi dawkami glikokortykosteroidów [18] 

Zmniejszenie efektywności u pacjentów z astmą na skutek 

zmniejszenia poziomu deacetylazy histonów potrzebnej do 

supresji procesu indukcji cytokin [18,20] 

Zmniejszenie ilości receptorów glukokortykoidowych α [20] 

- Zwiększenie poziomu TNF-α [43], IL-4 [19], IL-8 [42] i 

ilości niefunkcjonalnych receptorów glukokortykoidowych 

β [18,20], zmniejszenie poziomu IL-10 [20] 

obecność lipopolisacharydu bakteryjnego w dymie 

papierosowym powoduje indukcję czynnika jądrowego кB 

= oporność na leki [18, 42] 

Zmniejszenie efektywności u pacjentów z łagodną 

[21,39] i przewlekłą astmą [18], mechanizm na 

poziomie komórkowym i interakcje cząsteczek leku ze 

środowiskowym dymem tytoniowym skutkujące zmianą 

profilu aerodynamicznego leku poprzez koagulację 

cząsteczek leku [22] 

Prozapalny wpływ dymu tytoniowego na drogi 

oddechowe, zwiększone wytwarzanie śluzu [20,23] 

Nadmierne nagromadzenie granulocytów 

obojętnochłonnych w drogach oddechowych [18] 

Zmniejszenie ilości receptorów glukokortykoidowych α [20] 

Zwiększenie poziomu TNF-α [43], IL-4 [19], IL-8 [42] i 

ilości niefunkcjonalnych receptorów glukokortykoidowych 

β [18,20], zmniejszenie poziomu IL-10 [20] 

Obecność lipopolisacharydu bakteryjnego w dymie 

papierosowym powoduje indukcję czynnika jądrowego кB 

= oporność na leki [18,42] 

Zmniejszenie efektywności u pacjentów z astmą na skutek 

zmniejszenia poziomu deacetylazy histonów potrzebnej do 

supresji procesu indukcji cytokin [18,20,42] 

Zwiększenie dawki, terapia 

alternatywna, przebywanie 

w powietrzu wolnym od dymu 

tytoniowego 

chlorpromazyna 

(Fenactil) 

Neuroleptyk typowy, działa uspokajająco i 

przeciwwytwórczo, stosowany 

w psychozach schizofrenicznych, psychozach z 

niepokojem ruchowym 

i lękiem i w stanach maniakalnych 

Interakcja farmakodynamiczna z nikotyną: zmniejszenie 

senności powodowanej przez chloropromazynę - nikotyna 

zwiększa aktywność katecholoamin przez zwiększenie ich 

syntezy 

i uwalniania oraz hamowania degradacji dopaminy [25,45] 


51




Tioridazyna Neuroleptyk typowy, o działaniu uspokajającym 

i przeciwwytwórczym stosowany w psychozach 

schizofrenicznych, psychozach 

z niepokojem ruchowym i lękiem, a także w depresji. 

Flufenazyna 

(Mirenil -wycofany) 

Haloperidol 

(Haloperidol, 

Haloperidol WZF) 

Klozapina 

(Klozapol, Leponex) 

Olanzapina 

(Olzapin Zolafren, 

Zyprexa, Zalasta, Zolaxa, 

Ranofren) 

Neuroleptyk typowy, działa uspokajająco i 

przeciwwytwórczo, stosowany 

w psychozach schizofrenicznych, psychozach z 

niepokojem ruchowym 

i lękiem i w stanach maniakalnych 

Neuroleptyk typowy, stosowany 

w psychozach z objawami pobudzenia 

ruchowego, w psychozach schizofrenicznych i w 

anestezjologii, ma działanie sedatywne 

Neuroleptyk atypowy, stosowany w 

psychozach gdy inne leki nie działają, 

działa przeciwautystycznie, przeciwlękowo, 

przeciwwytwórczo i silnie uspokajająco 

Neuroleptyk atypowy, znosi objawy wytwórcze 

psychoz, działa przeciwautystycznie i 

anksjolitycznie 


2-krotnie mniejszy poziom leku w osoczu u palaczy [25] 

Nikotyna zwiększa aktywność katecholoamin przez 

zwiększenie ich syntezy i uwalniania oraz hamowania 

degradacji dopaminy [45] 

Zwiększenie klirensu i zmniejszenie stężenia leku 

w osoczu [37] 

Indukcja transferazy glukuronowej [26,37] i CYP3A4 [26] 

Zwiększenie wydalania leku przez nerki [26] 

Palenie zmniejsza poziom leku w osoczu o ok. 1/3 [2] 

Uwaga: palacze będący homozygotami CYP2D6*10 mają 

wysokie stężenie leku w osoczu [26] 


Możliwe maksymalna graniczna indukcja metabolizmu 

przy 7-12 wypalanych papierosów na dobę [46,47] 

Indukcja CYP 1A2 [46,49] 

Przyspieszenie metabolizmu olanzapiny do 4’-N-desmetyl 

olanzapiny [49] 

Możliwe maksymalna graniczna indukcja metabolizmu 

przy wypalaniu 7-12 papierosów na dobę. [46,47] 


Zwiększenie dawki, zalecane 

genotypowanie w celu wykrycia alleli 

locus CYP2D6 

Zwiększenie dawki – przyjąć wskaźnik 

korekty dawki równy 1,5 [48] 

po zaprzestaniu palenia zredukować 

dawkę leku [46] 

Zwiększenie dawki, wskaźnik korekty 

dawki równy 1,5 [48] 

Po zaprzestaniu palenia zredukować 

dawkę leku [46] 

Leki anksjolityczne (N 05 B) 

Alprazolam 

(Afobam, Alprazomerck, 

Alprox, Fronton, Neurol, 

Xanax, Zomiren) 

Chlordiazepoksyd 

(Elenium) 

Pochodna benzodiazepiny, nasila 

neuroprzekaźnictwo GABA-ergiczne poprzez 

aktywację receptorów benzodiazepinowych, 

stosowany w zespole lęku fobicznego, 

uogólnionego 

i napadowego oraz w zaburzeniach 

nerwicowych 




stosowany w zespole abstynencyjnym 

w chorobie alkoholowej, zespole lęku 

uogólnionego i napadowego oraz 

w zaburzeniach nerwicowych 

Interakcja farmakodynamiczna: stymulacja OUN 

przez nikotynę [39] - Nikotyna zwiększa aktywność 

katecholoamin przez zwiększenie ich syntezy 

i uwalniania oraz hamowania degradacji dopaminy [45] 

Interakcja farmakodynamiczna: stymulacja OUN 

przez nikotynę [38,39] - Nikotyna zwiększa aktywność 

katecholoamin przez zwiększenie ich syntezy i uwalniania 

oraz hamowania degradacji dopaminy [45] 

Brak zmiany dawki lub 

Możliwość zwiększenia dawki [39] 


52




Oksazepam 

(Oksazepam, Oxazepam) 

Diazepam 

(Relanium) 

Leki przeciwdepresyjne (N 06 A) 




stosowany 

w ciężkim stresie, zespole lęku uogólnionego i 

napadowego oraz 





stosowany 

w ciężkim stresie, zespole lęku uogólnionego i 

napadowego oraz 


Interakcja farmakodynamiczna: stymulacja OUN przez 

nikotynę- nikotyna zwiększa aktywność katecholoamin 

przez zwiększenie ich syntezy 

i uwalniania oraz hamowania degradacji dopaminy [45] 

Indukcja CYP1A2 i CYP2C19 [37] 

Dym tytoniowy przyspiesza przemianę głównego 

aktywnego metabolitu diazepamu – N-desmetyldiazepamu 

do oksazepamu [37] 

Interakcja farmakodynamiczna: stymulacja OUN przez 

nikotynę 

- Nikotyna zwiększa aktywność katecholoamin przez 

zwiększenie ich syntezy i uwalniania oraz hamowania 

degradacji dopaminy [45] 


Fluwoksamina 

(Fevarin) 

Imipramina 

(Imipramin) 

Lek hamujący selektywnie wychwyt 

doneuronalny serotoniny (SSRI), zwiększa 

aktywność układu serotoninergicznego i 

noradrenergicznego, stosowana 

w depresjach endogennych 

i psychogennych, leczeniu natręctw, bulimii, 

otyłości 

Trójpierścieniowy lek przeciwdepresyjny 

(TLPD), nasila neurotransmisję 

w układzie serotoninergicznym 

i noradrenergicznym, stosowana 

w depresjach endogennych, psychogennych, 

objawowych, w dystymii, moczeniu nocnym, 

lęku napadowym 

i nerwicach pourazowych 

Inne leki wpływające na układ nerwowy (N 07 X) 

Rilozol 

Lek stosowany w chorobach 

(Rilutek) 

neurodegeneracyjnych (stwardnienie boczne 

zanikowe ALS, choroba Parkinsona), 

mechanizm polega na hamowaniu uwalniania 

kwasu glutaminowego 

Leki przeciwmigrenowe (N 02 C) 

Noratriptan (Amerge) Selektywny agonista receptorów 

serotoninowych 5-HT 1 

, Jest stosowany do 

przerywania napadów migreny z aurą lub bez. 

Indukcja CYP 1A2 [27], 

zmniejszenie AUC [37], 

fluwoksamina jest lekiem o wysokim klirensie, tzn. 

indukcja enzymatyczna powoduje zmniejszenie AUC i 

C max 

bez zmian t 1/2 

[27] 

-brak wpływu palenia na poziom leku w krwi 

z powodu nasycenia CYP1A2 [28] 

Przyspieszenie demetylacji [12] , indukcja CYP 1A1 [37], 

CYP 1A2 [35] 

Brak zmiany dawki 


Indukcja CYP1A2, zwiększenie klirensu [37] Zwiększenie dawki 

Indukcja oksydacji przy udziale CYP450 [37] Zwiększenie dawki 

53



Leki przeciwnowotworowe (L 01) 

Bendamustyna 

(Ribomustin, Treanda) – 

nie w Polsce 

Erlotinib 

(Tarceva) 

Irinotekan 

(Campto) 

Lek alkilujący białka, RNA, 

glikozaminoglikany, alkiluje zasady azotowe, 

powoduje uszkodzenie DNA 

i zahamowanie transkrypcji i replikacji, 

stosowana w nowotworach mózgu, ziarnicy 

złośliwej (chłoniak ziarniczy 

i nieziarniczy) i białaczce oponowej 

Selektywny inhibitor kinazy tyrozynowej, 

stosowany w leczeniu niedrobnokomórkowego 

raka płuc i raka trzustki [31] 

Inhibitor topoizomerazy I, lek swoisty dla 

fazy G2 cyklu komórkowego, powoduje 

pęknięcia w DNA na skutek stabilizacji 

wiązania kowalencyjnego DNA -topoizomeraza 

I, stosowany w raku wątroby, jelita grubego, 

trzustki, nerek, piersi, szyjki macicy 

i drobnokomórkowym raku płuc 

Leki przeciw otępieniu starczemu (N 06 D) 

Riwastygmina 

Inhibitor acetylocholinoesterazy, hamuje rozkład 

(Exelon) 

acetylocholiny, nasila neuroprzekaźnictwo 

cholinergiczne, stosowana w leczeniu choroby 

Alzheimera 

Leki opioidowe (N 02 A) 

Metabolizowany przez CYP1A2, zwiększenie stężenia 

aktywnych metabolitów [14] 

Indukcja CYP1A1, CYP1A2, zmniejszenie AUC 

i C max 

[31] 

Indukcja glukuronidacji [30], 

Indukcja CYP3A, zwiększenie klirensu [30] 

Zmniejszenie neutropenii indukowanej lekiem [30] 

Zmniejszenie toksyczności hematologicznej 

i działania terapeutycznego [30] 

- przyspieszenie eliminacji przypuszczalnie na skutek 

indukcji transporterów ABC (ang. ATP-Binding Cassette 

Transporters) [30] 

Indukcja enzymów CYP450 [37] 


Stosować ostrożnie [14] 


Zwiększenie dawki [30] (zalecane o 

40% [50]) 


Dekstropropoksyfen 

(Co-proxamol)- nie w 

Polsce 

odmiana prawoskrętna propoksyfenu, wykazuje 

słabe działanie przeciwbólowe podobnie jak 

kodeina, agonista receptorów opioidowych 

Indukcja enzymów mikrosomalnych, przyspieszony 

metabolizm oraz dodatkowy niepoznany mechanizm 

powodują utratę działania przeciwbólowego o osób 

palących [38] 

Zmiana leku na inny 

Propoksyfen 

(Darvon, Dolene) – nie w 

Polsce 

Morfina 

(Doltard, M-Elson, 

Morphini sulphas, MST 

continus, Sevredol) 

Lek wykazujący słabe działanie przeciwbólowe 

podobnie jak kodeina, agonista receptorów 

opioidowych 

Alkaloid fenantrenowy, stanowi 10% opium, 

wykazuje silne działanie przeciwbólowe i 

przeciwkaszlowe, działanie agonistyczne na 

receptory opioidowe (głównie µ), stosowana 

w bólach ostrych i przewlekłych 

o znacznym nasileniu 

Zwiększenie klirensu [37], działanie leku może być 

nieefektywne [44] 

Indukcja metabolizmu przy udziale CYP450 [32] 

Zmniejszenie działania leku [4] 

Słabszy efekt łagodzenia bólu [32] 

Zmiana leku na inny 

Zwiększenie dawek 

54



Zwiększenie dawek 

Pentazocyna 

(Pentazocinum) 

Kodeina 

(Codeinum 

phosphoricum) 

Leki przeciwzakrzepowe (B 01 A) 

Lek agonistyczny o słabych właściwościach 

antagonistycznych, pochodna benzmorfanu 

Alkaloid fenantrenowy, działanie podobne 

do morfiny ale słabsze. Jest metabolizowana 

do morfiny. Działanie przeciwbólowe i 

przeciwkaszlowe 

Niepoznany mechanizm powodują utratę działania 

przeciwbólowego o osób palących [38] 

Zmniejszenie działania przeciwbólowego [37] 

Indukcja glukuronidacji [38,39] 

Zmniejszenie efektu przeciwbólowego [5] 


Heparyna 

(Heparin Biochemie, 

Heparin-Hasco, 

Heparin Natrium-Braun, 

Heparinum) 

Warfaryna 

(Warfin) 

Silny endogenny związek przeciwdziałający 

krzepnięciu krwi, lek potęgujący działanie 

antytrombiny III, zmniejsza aktywność czynnika 

Xa, stosowany w zapobieganiu i leczeniu 

zakrzepów żylnych i tętniczych, w zawale serca, 

zespole wykrzepiania wewnątrznaczyniowego i 

zatorowości płucnej 

Lek przeciwzakrzepowy, hamuje syntezę 

czynników krzepnięcia II, VII, IX, X. 

Leczenie i zapobieganie zakrzepicy żył 

głębokich, zatorowości płucnej, zawału serca i 

powikłaniom po zawale a także powikłaniom u 

pacjentów z patologią zastawek serca. 

Inhibitory krzepnięcia (bez heparyny) (B 01 AC) 

Klopidogrel 

Działanie przeciwagregacyjne, zapobiega 

(Areplex, Plavix, Zyllt) wiązaniu się fibrynogenu poprzez nieodwracalne 

wiązanie się z receptorem dla ADP na 

powierzchni płytek krwi 

i uniemożliwienie ekspresji receptora 

glikoproteinowego IIb/IIIa. 

Leki zwiotczające mięśnie szkieletowe (M 03 ) 

Przyspieszenie biotransformacji, mechanizm nieznany [38] 

ale też wzrost wiązania heparyny z antytrombiną III 

[36,37] 

Przyspieszenie klirensu heparyny [37] 

Indukcja enzymów CYP-450 [37] 


Palenie powoduje zwiększenie aktywności płytek krwi 

[51] 

Indukcja CYP-450, zmniejszenie AUC o 30%, skrócenie 

t 1/2 

o 35%, brak zmiany C max 

[51] 

Konieczność niewielkiej korekty dawki 

– monitoring 

Zalecana kontrola czasu 

protrombinowego [39] 


- zalecany monitoring [39] 


Tyzanidyna 

(Sirdalud) 

Chlorzoksazon 

(Muscol, Parafon Forte) 

– nie w Polsce 

Lek o ośrodkowym działaniu agonistycznym 

na receptory α2-adrenergiczne, stosowany w 

stanach spastycznych mięśni szkieletowych 

występujących w stwardnieniu rozsianym, 

udarach i w porażeniu mózgowym 

Lek hamujący stany spastyczne mięsni 

szkieletowych działający na poziomie rdzenia 

kręgowego i o.u.n. Stosowany 

w objawowym leczeniu stanów wzmożenia i 

bolesnego napięcia mięsni szkieletowych. 


Zmniejszenie AUC o 30% i skrócenie t 1/2 

o 10% 

u palących mężczyzn 10-20 papierosów dziennie [52] 

Indukcja CYP 2E1 [53] przyspieszenie pierwszego 

przejścia, bez zmiany systemowego metabolizmu 

chlorzoksazonu [53] 

Przyspieszenie metabolizmu i zwiększenie klirensu o 23% 

[54] 

Ostrożnie dawkować u młodych kobiet i 

osób o niskiej masie ciała [52] 

Zwiększenie dawki u mężczyzn [52] 

Zmiana dawki niezalecana 

55



Doustne środki antykoncepcyjne (G 03 C) 

Stosowanie doustnych środków 

antykoncepcyjnych jest 

przeciwwskazane u kobiet powyżej 

35 r. ż., które wypalają więcej niż 15 

papierosów dziennie [34] 

Indukcja 2-hydroksylacji [38], brak efektów terapii 

z powodu powstania nieaktywnych metabolitów 

UWAGA: zwiększenie ryzyka zmian zakrzepowozatorowych 

[33,39,55-57] 

Nikotyna powoduje zmniejszenie poziomu prostaglandyny 

I 2 

i zwiększenie uwalniania tromboksanu u osób 

stosujących doustne środki antykoncepcyjne [55] 

- wzrost ryzyka toksyczności [57] 

Estradiol - naturalny estrogen, 

- wytwarzany przez jajniki pod wpływem 

hormonów przedniego płata przysadki 

- w małych stężeniach stymuluje gonadotropową 

i laktotropową czynność przysadki, w dużych 

hamuje! 

Etinylestradiol - syntetyczna pochodna 

estradiolu 

Estradiol, 

(Calidiol, Climara, 

Divigel, Estraderm) 

Etinylestradiol 

(Cilest, Diane, 

Kontracept) 

Hormonoterapia (G 03) 

Podawanie hormonów drogą 

parenteralną przy użyciu minimalnie 

skutecznych dawek lub zwiększenie 

dawek [58] 

„Wypalenie estrogenów” – zmniejszenie stężenia 

i biodostępności estrogenów 

Zwiększenie ilości białka SHBG (sex hormone-binding 

globulin) wiążącego estrogeny [6] 

Hamowanie aromatazy – upośledzenie stymulacji 

efektorów przez gonadotropiny [58] 

Aktywacja szlaku 2-hydroksylacji estradiolu – efekt 

antyestrogenowy [58] 

estrogeny stosowane u kobiet w pierwotnym 

i wtórnym braku miesiączki, w zespole 

pokastracyjnym 

- zastępcza terapia hormonalna okresu 

pomenopauzalnego, w zaburzeniach 

miesiączkowania 

Zwiększenie dawki 3-4 – krotnie [48] 

Leki psychostymulujące, środki stosowane w ADHD i leki nootropowe (N 06 B) 

Kofeina (Coffeinum natrium benzoicum) 

Stymulująco na OUN, układ sercowonaczyniowy 

i oddechowy 

Zwiększenie klirensu o 55% [59], 


Przyspieszenie eliminacji [11] 

kofeina wywołuje pobudzenie, a palenie papierosów 

poprzez indukcję enzymatyczną zmniejsza je [59] 

pii alternatywnej u chorych przyjmujących 

glikokortykosteroidy 

w postaci doustnej, ponieważ dochodzi 

do zmniejszenia efektywności 

tak podawanych leków u pacjentów 

z astmą na skutek zmniejszenia 

poziomu deacetylazy histonów [18, 

19]. Jeżeli glikokortykosteroidy 

podawane są w postaci inhalacji, 

także obserwuje się zmniejszenie 

efektywności leczenia u pacjentów 

z łagodną i przewlekłą astmą [20, 

21, 22, 23]. 

Badania wskazują, że aż 70-80% 

pacjentów cierpiących na schizofrenię 

pali tytoń [2]. Na skutek indukcji 

enzymów mikrosomalnych i interakcji 

farmakodynamicznych z nikotyną 

pod wpływem palenia papierosów, 

pojawia się potrzeba przyjmowania 

większych dawek leków przeciwpsychotycznych 

[24, 25]. W przypadku 

tioridazyny, indukcja CYP1A2 

skutkuje 2-krotnie mniejszym poziomem 

leku w osoczu u palaczy [25]. 

Stosowanie haloperidolu wymaga 

genotypownia w kierunku aktywności 

enzymatycznej, gdyż np. palacze 

będący homozygotami CYP2D6*10 

mają wysokie stężenie leku w osoczu, 

natomiast wśród osób niebędących 

homozygotami względem allelu *10 

locus CYP2D6, osoby palące osiągają 

niższe stężenie leku w osoczu niż osoby 

niepalące [26]. 

Pacjenci cierpiący na depresję 

i jednocześnie palący papierosy mają 

niższe stężenia flowoksaminy w osoczu 

niż osoby niepalące, na skutek 

przyspieszenia procesu biotransformacji 

pod wpływem składników 

dymu tytoniowego [27]. Badania 

przeprowadzone w Japonii nie potwierdzają 

jednak zmiany poziomu 

tego leku w krwi na skutek palenia 

papierosów [28]. 

Częstsze palenie papierosów 

przez pacjentów leczonych psychiatrycznie, 

szczególnie cierpiących 

na schizofrenię, w porównaniu do 

zdrowej populacji, ma swoje uzasadnienie 

we właściwościach nikotyny. 

Nasila ona mianowicie zdolności 

kognitywne, co chorzy wykorzystują 

celowo do poprawy swojego nastroju. 

U palaczy zaobserwowano, że 

efekty uboczne powodowane przez 

leki neuroleptyczne występują rzadziej 

w porównaniu z osobami niepalącymi 

[29]. 

56


Palenie papierosów jest także przyczyną zmniejszenia 

skuteczności leków przeciwnowotworowych. Aby osiągnąć 

zamierzony efekt u pacjentów którzy nie potrafią porzucić 

nałogu należy zastosować większe dawki erlotinibu – na 

skutek indukcji CYP1A2 oraz irinotekanu – na skutek indukcji 

glukuronidacji [30, 31]. 

Przyspieszony metabolizm oraz dodatkowy niepoznany 

jeszcze mechanizm powodują zmniejszenie działania przeciwbólowego 

leków opioidowych u osób palących. Problem 

ten dotyczy morfiny, pentazocyny i propoksyfenu. Możliwy 

brak działania przeciwbólowego spowodowany przez 

składniki dymu tytoniowego wymaga zwiększenia dawek 

lub zmiany leku na alternatywny. Zaobserwowano także, że 

osoby palące uskarżają się na silniejsze odczuwanie bólu niż 

osoby niepalące [14, 32]. 

Przyjmowanie doustnych środków antykoncepcyjnych 

przez kobiety palące powoduje większe ryzyko zatoru 

niż u kobiet niepalących. Pacjentki w wieku powyżej 

35 r.ż., które palą powyżej 15 papierosów dziennie nie powinny 

stosować doustnych środków antykoncepcyjnych 

[33, 34]. 

Dyskusja 

Problem interakcji pomiędzy składnikami dymu tytoniowego 

a lekami pozostaje często niedostrzegany zwłaszcza 

w praktyce farmaceutycznej. Informacje o zmianach efektów 

klinicznych wielu leków przez dym tytoniowy powinny 

znaleźć się na opakowaniach lub ulotkach tych leków. Również 

lekarze i farmaceuci powinni informować pacjentów 

o możliwości zmienionego działania leków w przypadku 

palenia tytoniu, zwłaszcza, że palenie tytoniu może spowodować 

zarówno obniżenie skuteczności terapii, utratę efektu 

klinicznego, nasilenie działań niepożądanych, a także pojawienie 

się groźnych dla życia efektów ubocznych. 

Należy także zwracać pacjentom uwagę, że leki które 

znoszą działanie nikotyny skłonią pacjentów do zwiększenia 

ilości wypalanych papierosów, co spowoduje zwiększenie 

narażenia organizmu na inne toksyczne składniki dymu 

tytoniowego. 

Odrębny problem stanowi terapia pacjentów, którzy 

zaprzestają palić papierosy podczas stosowania określonego 

leku. U tych pacjentów może wystąpić zmieniona odpowiedź 

na podawane leki, i również konieczne może być 

skorygowanie dawki. Szczególną uwagę należy zwrócić na 

leki o wąskim indeksie terapeutycznym. Po odstawieniu papierosów 

występują u pacjenta charakterystyczne objawy 

głodu nikotynowego (np. brak koncentracji, rozdrażnienie, 

kłopoty z zasypianiem). Ponadto, występują charakterystyczne 

objawy ze strony układu oddechowego, jak zwiększony 

kaszel i zwiększona wydzielina z górnych dróg 

oddechowych. Należy zachować szczególną ostrożność 

w różnicowaniu tych objawów z niepożądanymi objawami 

działania leków. 

Przedstawiona klasyfikacja interakcji leków z dymem 

tytoniowym dotyczy zarówno nikotyny, jak i innych składników 

dymu. Należy zwrócić uwagę, że zidentyfikowane 

przez nas interakcje, w mechanizmie których uczestniczy 

nikotyna, dotyczą także interakcji leków z preparatami Nikotynowej 

Terapii Zastępczej (NTZ), takimi jak plastry, 

gumy do żucia, inhalatory, czy tabletki do ssania lub tabletki 

podjęzykowe. Zatem proponowany sposób postępowania 

można rozpatrzyć również w przypadku pacjentów stosujących 

określone leki w połączeniu z NTZ. 

Mamy nadzieję, że przy przygotowana przez nas klasyfikacja 

umożliwi łatwą identyfikację interakcji i przejrzysty 

sposób rozwiązania opisanego problemu. Wprowadzenie 

modułu identyfikacji takich interakcji w programach 

komputerowych stosowanych w aptekach, oraz stworzenie 

internetowej bazy online, pozwoliłoby na szybką identyfikację 

interakcji i dostęp do informacji niezbędnych do 

udzielenia porady farmaceutycznej w zakresie modyfikacji 

dawkowania. 


1. McCool RM, Richter KP, Why do so many drug users 

smoke? J Subst Abuse Treat 2003; 25: 43-49. 

2. Winterer G. Why do patients with schizophrenia smoke? 

Curr Opin Psychiatr 2010; 23: 112-119. 

3. World Health Organization. WHO report on the global 

Tobacco epidemic 2009, World Health Organization; 

Genewa 2009; www.who.int/tobacco/mpower 

4. Sweeney BP, Grayling M. Smoking and anaesthesia: the 

pharmacological implications. Anaesthesia 2009; 64: 

179-186. 

5. Smith RG. An appraisal of potential drug interactions 

in cigarette smokers and alcohol drinkers. J Am Podiatr 

Med Assoc 2009; 99: 81-88. 

6. English KM i wsp. Effect of cigarette smoking on levels 

of bioavailable testosterone in healthy men. Clin Sci 

2001; 100: 661-665. 

7. Wojtczak A, Skrętkowicz J. Kliniczne znaczenie polimorfizmu 

wybranych genów cytochromu P-450: rodziny 

CYP1, podrodziny CYP2A, CYP2B oraz CYP2C. 

Pol Merkuriusz Lek 2009; 26: 248-252. 

8. Bal J. Biologia molekularna w medycynie – elementy 

genetyki klinicznej. PWN. Warszawa 2006. 

9. Zanger UM, Raimundo S, Eichelbaum M. Cytochrome 

P450 2D6: overview and update on pharmacology, 

genetics, biochemistry. Naunyn Schmiedebergs Arch 

Pharmacol 2004; 369: 23-37. 

10. Passarge E. Genetyka ilustrowany przewodnik. PZWL 

Warszawa 2004. 

11. Fuhr U. Induction of drug metabolising enzymes. Clin 

Pharmacokinet 2000; 38: 493-504. 

12. Desai HD, Seabolt J, Jann MW. Smoking in patients 

receiving psychotropic medications. CNS Drugs 2001; 

15: 469-494. 

13. Podlewski J, Chwalibogowska-Podlewska A. Leki 

współczesnej terapii. Wyd. XIX. Medical Tribune Polska. 

Warszawa 2009. 

14. Kroon LA. Drug interactions with smoking. Am J Health 

Syst Pharm 2007; 64: 1917-1921. 

15. Pan AX. i wsp. Effects of smoking cessation, acute reexposure 

and nicotine replacement in smokers on AIR ® 

inhaled insulin pharmacokinetics and glucodynamics. 

Br J Clin Pharmacol 2007; 65: 480-487. 

16. Himmelmann A i wsp. The impact of smoking on inhaled 

insulin. Diabetes Care 2003; 26: 677-682. 

57


17. Wise S, Chien J, Yeo K, Richardson C. Smoking 

enhances absorption of insulin but reduces glucodynamic 

effects in individuals using the Lilly-Dura 

inhaled insulin system. Diabet Med 2006; 23: 

510-515. 

18. Chaudhuri R i wsp. Cigarette smoking impairs the therapeutic 

response to oral corticosteroids in chronic asthma. 

Am J Respir Crit Care Med 2003; 168: 1308-1311. 

19. Byron KA, Varigos GA, Wootton AM. IL-4 production 

is increased in cigarette smokers. Clin Exp Immunol 

1994; 95: 333-336. 

20. Thomson NC, Spears M. The influence of smoking on 

the treatment response in patients with asthma. Curr 

Opin Allergy Clin Immunol 2005; 5: 57-63. 

21. Tomlinson JEM. Efficacy of low and high dose inhaled 

corticosteroid in smokers versus non-smokers with mild 

asthma. Thorax 2005; 60: 282-287. 

22. Invernizzi G i wsp. Inhaled steroid/tobacco smoke particle 

interactions: a new light on steroid resistance. Respir 

Res 2009; 10: 48. 

23. Chalmers GW i wsp. Influence of cigarette smoking on 

inhaled corticosteroid treatment in mild asthma. Thorax 

2002; 57: 226-230. 

24. Perry P i wsp. Relationship between variables and plasma 

clozapine concentrations: a dosing nomogram. Biol 

Psychiatry 1998; 44: 733-738. 

25. Berecz R. Thioridazine steady-state plasma concentrations 

are influenced by tobacco smoking and CYP2D6, 

but not by the CYP2C9 genotype. Eur J Clin Pharmacol 

2003; 59: 45-50. 

26. Ohara K i wsp. Effects of smoking and cytochrome 

P450 2D6*10 allele on the plasma haloperidol concentration/dose 

ratio. Prog Neuropsychopharmacol Biol 

Psychiatry 2003; 27: 945-949. 

27. Spigset O i wsp. Effect of cigarette smoking on fluvoxamine 

pharmacokinetics in humans. Clin Pharmacol 

Ther 1995; 58: 399-403. 

28. Gerstenberg G i wsp. Effects of the CYP 2D6 genotype 

and cigarette smoking on the steady-state plasma 

concentrations of fluvoxamine and its major metabolite 

fluvoxamino acid in Japanese depressed patients. Ther 

Drug Monit 2002; 25: 463-468. 

29. Poirier MF i wsp. Prevalence of smoking in psychiatric 

patients. Prog Neuropsychopharmacol Biol Psychiatry 

2002; 26: 529-537. 

30. Van der Bol JM i wsp. Cigarette smoking and irinotekan 

treatment: Pharmacokinetic interaction and effects on 

neutropenia. J Clin Oncol 2007; 25: 2719-2726. 

31. Hamilton M i wsp. Effects of smoking on the pharmacokinetics 

of erlotinib. Clin Cancer Res 2006; 12: 2166- 

2171. 

32. Hooten MW. The effects of smoking status on opioid tapering 

among patients with chronic pain. Anesth Analg 

2009; 108: 308-315. 

33. Lidegaard Ø. Smoking and use of oral contraceptives: 

Impact on thrombotic diseases. Am J Obstet Gynecol 

1999; 180: 357-363. 

34. Schiff I. Oral contraceptives and smoking, current considerations: 

Recommendations of a consensus panel. 

Am J Obstet Gynecol 1999; 180: 383-384. 

35. Stańczak A, Lewgowd W. Interakcje leków ze składnikami 

dymu tytoniowego. Cz. II. Bromat Chem Toksykol 

2009; 42: 97-103. 

36. Florek E, Piekoszewski W. Interakcje leków z dymem 

tytoniowym. Katedra i Zakład Toksykologii Akademia 

Medyczna im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu, 

Poznań 2006. 

37. Schaffer SD, Yoon S, Zadezensky I. A review of smoking 

cessation: potentially risky effects on prescribed 

medications. J Clin Nurs 2009; 18: 1533-1540. 

38. Zevin S, Benowitz NL. Drug interactions with tobacco 

smoking. Clin Pharmacokinet 1999; 36: 425-438. 

39. Kroon LA. Drug interactions and smoking: Raising 

awareness for acute and critical care providers. Crit 

Care Nurs Clin N Am 2006; 18: 53-62. 

40. Gritz ER, Dresler C, Sarna L. Smoking, The missing 

drug interaction in clinical trials: Ignoring the obvious. 

Cancer Epidemiol Biomarkers Prev 2005; 14: 2287- 

2293. 

41. Jensen EX i wsp. Impact of chronic cigarette smoking 

on body composition and fuel metabolism. Journal Clin 

Endocrinol Metab 1995; 80: 2181-2185. 

42. Braganza G, Chaudhuri R, Thomson NC. Treating patients 

with respiratory disease who smoke. Ther Adv 

Respir Dis 2008; 2: 95-107. 

43. Yamasaki A i wsp. Environmental tobacco smoke and 

its effect on the symptoms and medication in children 

with asthma. Int J Environ Health Res 2009; 19: 97- 

108. 

44. Jusko WJ. Role of tobacco smoking in pharmacokinetics. 

J Pharmacokinet Biopharm 1978; 6: 7-39. 

45. Apud JA, Egan MF, Wyatt RJ. Effects of smoking during 

antipsychotic withdrawal in patients with chronic 

schizophrenia. Schizophr Res 2000; 46: 119-127. 

46. Haslemo T. i wsp. The effect of variable cigarette consumption 

on the interaction with clozapine and olanzapine. 

Eur J Clin Pharmacol. 2006; 62: 1049-1053. 

47. Lowe EJ, Ackman ML. Impact of tobacco smoking cessation 

on stable clozapine or olanzapine treatment. The 

Ann Pharmacother 2010; 44: 727-732. 

48. Leon J. Atypical antipsychotic dosing: The effect of smoking 

and caffeine. Psychiat Serv 2004; 55: 491-493. 

49. Carrillo J i wsp. Role of the smoking-induced cytochrome 

P450 (CYP)1A2 and polymorphic CYP2D6 in 

steady-state concentration of olanzapine. J Clin Psychopharmacol 

2003; 23: 119-127. 

50. Benowitz NL. Cigarette smoking and the personalization 

of irinotecan therapy. J Clin Oncol 2007; 25: 2646- 

2647. 

51. Yousef AM i wsp. Smoking behavior modulates pharmacokinetics 

of orally administered clopidogrel. J Clin 

Pharm Ther 2008; 33: 439-449. 

52. Backman JT, Schröeder MT, Neuvonen PJ. Effects of 

gender and moderate smoking on the pharmacokinetics 

and effects of the CYP1A2 substrate tizanidine. Eur J 

Clin Pharmacol 2008; 64: 17-24. 

53. Benowitz NL, Peng M, Peyton J. Effects of cigarette 

smoking and carbon monoxide on chlorzoxazone and 

caffeine metabolism. Clin Pharmacol Ther 2003; 74: 

468-474. 

58


54. Hukkanen J. i wsp. Effects of nicotine on cytochrome 

P450 2A6 and 2E1 activities. Br J Clin Pharmacol 2009; 

69: 152-159. 

55. Roy S. Effects of smoking on prostacyclin formation 

and platelet aggregation in users of oral contraceptives. 

Am J Obstet Gynecol 1999; 180: 364-368. 

56. Barrett D H i wsp. Trends in oral contraceptive use 

and cigarette smoking. Arch Fam Med. 1994; 3: 

438-443. 

57. Crawford E. Oral contraceptive steroid plasma concentrations 

in smokers and non-smokers. Br Med J 1981; 

282: 1829-1830. 

58. Paszkowski T, Wrona W. Hormonalna terapia zastępcza 

u kobiet uzależnionych od dymu tytoniowego. Przegl 

Menopauz 2005; 4: 68-72. 

59. Florek E, Enko J, Piekoszewski W. Papieros i kawa – interakcje 

farmakokinetyczne nikotyny i kofeiny. Przegl 

Lek 2009; 66: 866-868. 




dr n. farm. Maciej Łukasz Goniewicz 

Zakład Chemii Ogólnej i Nieorganicznej 



ul. Jagiellońska 4 


Tel./fax: +48 32 364 15 68 

e-mail: mgoniewicz@sum.edu.pl 

59


Farmakoterapia reumatoidalnego zapalenia stawów 

Pharmacotherapy of rheumatoid arthritis 

Agnieszka Jura-Półtorak, Krystyna Olczyk 

Katedra i Zakład Chemii Klinicznej i Diagnostyki Laboratoryjnej, Wydział Farmaceutyczny 

z Oddziałem Medycyny Laboratoryjnej Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach 

Streszczenie 

Reumatoidalne zapalenie stawów jest przewlekłą, autoimmunologiczną 

chorobą tkanki łącznej, charakteryzującą 

się nieswoistym, symetrycznym zapaleniem stawów. 

W niniejszej pracy opisano najnowsze metody farmakoterapii 

reumatoidalnego zapalenia stawów. Przedstawiono 

również algorytmy farmakoterapii osób chorych na reumatoidalne 

zapalenie stawów, zgodne z aktualnymi zaleceniami 

Europejskiej Ligi do Walki z Reumatyzmem. 

Słowa kluczowe: reumatoidalne zapalenie stawów, niesteroidowe 

leki przeciwzapalne (NLPZ), leki modyfikujące 

przebieg choroby (LMPCh), leki biologiczne 

Reumatoidalne zapalenie stawów jest przewlekłą, układową 

chorobą tkanki łącznej o podłożu autoimmunologicznym, 

charakteryzującą się symetrycznym zapaleniem wielu 

stawów, niszczeniem chrząstki stawowej i kości, oraz – występowaniem 

zmian pozastawowych i powikłań układowych 

[1-6]. Przebieg choroby, pomimo stosowanego leczenia ma 

charakter przewlekły, z nawrotami prowadzącymi do postępującego 

zniszczenia struktur stawowych, zniekształcenia 

stawów, oraz – do niepełnosprawności i przedwczesnej 

śmierci pacjenta [1-5]. 

Przyjmuje się, że w Polsce na reumatoidalne zapalenie 

stawów choruje około 1 % dorosłej populacji, co oznacza, 

że choroba ta przyczynia się do niepełnosprawności i/lub inwalidztwa 

około 400 000 osób. Kobiety chorują na reumatoidalne 

zapalenie stawów 2 – 3 razy częściej niż mężczyźni. 

Największa zapadalność na wspomnianą chorobą przypada 

na 4 – 5 dekadę życia [4, 5, 7]. 

Etiopatogeneza reumatoidalnego zapalenia stawów nie 

jest do końca poznana. Przyjmuje się, że znaczącą rolę 

w zapoczątkowaniu procesu chorobowego odgrywają predyspozycje 

genetyczne, czynniki środowiskowe, zakażenia 

wirusowe lub bakteryjne, reaktywne formy tlenu, czy też 

zaburzenia immunologiczne [8-14]. 

Obecnie rozpoznanie reumatoidalnego zapalenia stawów 

opiera się na klinicznych, immunologicznych i radiologicznych 

kryteriach klasyfikacyjnych, opracowanych wspólnie 

przez American College of Rheumatology (ACR) i European 

League Against Rheumatism (ELUAR) w sierpniu 2010 

roku (Tabela I) [15]. 

Aktualne kryteria klasyfikacyjne reumatoidalnego zapalenia 

stawów, w porównaniu z dotychczas obowiązującymi 

Abstract 

Rheumatoid arthritis is a chronic, systemic autoimmune 

connective tissue disease characterized by the non-specific, 

arthritis of symmetric joint. The paper reviews updated 

methods of pharmacotherapy of rheumatoid arthritis. 

Additionally, algorithm of rheumatoid arthritis management 

based on the European League Against Rheumatism 

recommendations is presented. 

Key words: rheumatoid arthritis, non-steroidal anti- inflammatory 

drugs, (NSAIDs), disease-modifying antirheumatic 

drugs (DMARDs), biologics drugs 

kryteriami ACR z 1987 roku [7, 16-19] pozwalają m. in. na 

wczesne rozpoznanie reumatoidalnego zapalenia stawów, 

co umożliwia szybsze wdrożenie skutecznego leczenia. 

Oprócz przedstawionych niżej (Tabela I) głównych 

kryteriów klasyfikacyjnych rozpoznania reumatoidalnego 

zapalenia stawów, w diagnostyce laboratoryjnej tej choroby 

wykonuje się również następujące badania podstawowe: 

morfologię krwi, OB i wskaźniki ostrej fazy, w tym stężenie 

białka C-reaktywnego oraz badanie moczu, rzadziej – badania 

płynu stawowego. W monitorowaniu stanu klinicznego 

osób chorych na reumatoidalne zapalenie stawów pomocne 

są również oznaczenia stężenia kwasu moczowego 

i kreatyniny we krwi – jako wskaźników czynności nerek, 

aktywności aminotransferaz (AST, ALT) we krwi – w celu 

oceny funkcji wątroby, oraz aktywności kinazy kreatynowej 

we krwi, jako wskaźnika uszkodzenia miocytów w przebiegu 

współistniejącego zapalenia mięśni. Szczególnie, ocena 

funkcji wątroby i nerek u pacjentów chorych na reumatoidalne 

zapalenie stawów jest konieczna, bowiem wiele stosowanych 

leków modyfikujących przebieg choroby ma silne 

działanie hepato- i nefrotoksyczne [20-22]. 

Wybór odpowiedniej farmakoterapii dla osób chorych 

na reumatoidalne zapalenie stawów uzależniony jest przede 

wszystkim od czynników prognostycznych, które powinny być 

określone zaraz po rozpoznaniu tego schorzenia [7, 20, 23]. 

Ocena prognostyczna, dokonywana u każdego pacjenta 

z rozpoznanym reumatoidalnym zapaleniem stawów ma na 

celu wybór najskuteczniejszej metody leczenia. Istnieje szereg 

kryteriów prognostycznych dla łagodnej lub agresywnej 

postaci reumatoidalnego zapalenia stawów (Tabela II), oraz 

standardów postępowania u pacjentów z tymi postaciami 

60


Tab. I. Kryteria klasyfikacyjne rozpoznania reumatoidalnego zapalenia stawów, opracowane przez American College of 

Rheumatology i European League Against Rheumatism w 2010 roku, wg [15] 

Kryteria klasyfikacyjne rozpoznania reumatoidalnego zapalenia stawów 

Oceniana populacja: 

1. Pacjenci, u których występuje klinicznie jawne zapalenie błony maziowej 

co najmniej 1 stawu 

2. Pacjenci, u których zapalenia błony maziowej nie można wyjaśnić występowaniem innej choroby. 

Rozpoznanie różnicowe powinno obejmować takie choroby jak: toczeń rumieniowaty układowy, 

łuszczycowe zapalenie stawów i dna moczanowa 

A. Zajęcie stawów 1 

1 duży staw 2 0 pkt. 

2 – 10 dużych stawów 1 pkt. 

1 – 3 małych stawów 3 (z lub bez zajęcia dużych stawów) 2 pkt. 

4 – 10 małych stawów (z lub bez zajęcia dużych stawów) 3 pkt. 

> 10 stawów 4 (w tym co najmniej 1 mały staw) 5 pkt. 

B. Serologia 5 (do klasyfikacji potrzebny jest co najmniej 1 wynik testu) 

Negatywny wynik RF i aCCP 

0 pkt. 

Obecne w niskim mianie RF lub aCCP 

2 pkt. 

Obecne w wysokim mianie RF lub aCCP 

3 pkt. 

C. Wskaźniki ostrej fazy (do klasyfikacji potrzebny jest co najmniej 1 wynik testu) 

Stężenie CRP i wartość OB w normie 

0 pkt. 

Stężenie CRP lub wartość OB podwyższona 

1 pkt. 

D. Czas trwania objawów choroby 6 

< 6 tygodni 0 pkt. 

≥ 6 tygodni 

1 pkt. 

Pewne rozpoznanie reumatoidalnego zapalenia stawów 7 – 

suma punktów z kategorii klasyfikacji [A – D] ≥ 6 pkt. 

1 

obrzęk lub tkliwość w trakcie badania; można je potwierdzić, wykazując zapalenie stawów za pomocą 

badań obrazowych. 

Nie uwzględnia się stawów międzypaliczkowych dalszych, stawów nadgarstkowo-śródręcznych i stawów 

śródstopno-paliczkowych. 

2 

dotyczy stawów: barkowych, łokciowych, biodrowych, kolanowych, skokowych. 

3 

dotyczy stawów: śródręczno-paliczkowych, międzypaliczkowych bliższych, śródstopno-paliczkowych II – 

V, międzypaliczkowych kciuków i stawów nadgarstka. 

4 

oprócz co najmniej jednego małego stawu mogą być zajęte inne małe stawy, duże stawy lub stawy 

niewymienione jako małe lub duże np. skroniowo-żuchwowy, barkowo-obojczykowy, mostkowoobojczykowy 

itp. 

5 

wynik negatywny oznacza wartości wyrażone w jednostkach międzynarodowych [IU] nieprzekraczające 

górnej granicy normy; 

niskie miano oznacza wartości wyrażone w jednostkach międzynarodowych [IU] przekraczające ≤ 3-krotnie 

górną granicę normy; 

wysokie miano oznacza wartości wyrażone w jednostkach międzynarodowych [IU] przekraczające > 

3-krotnie górną granicę normy. 

6 

podany przez chorego czas trwania podmiotowych lub przedmiotowych objawów zapalenia błony maziowej 

(np. ból, obrzęk, tkliwość) stawów zajętych klinicznie w chwili oceny pacjenta (niezależnie od tego czy jest 

on leczony). 

7 

pacjentów z wynikiem < 6 pkt. nie klasyfikuje się jako chorych na reumatoidalne zapalenie stawów, ale 

należy mieć na uwadze, że mogą spełniać kryteria klasyfikacyjne rozpoznania w późniejszym czasie, np. 

podczas kolejnej oceny. 

aCCP – przeciwciała przeciwko cyklicznym cytrulinowanym peptydom, RF – czynnik reumatoidalny, CRP – 

białko C- reaktywne, OB – odczyn Biernackiego 

choroby, opracowanych przez ACR [20, 23]. Wykazano, że 

spełnienie kryteriów prognostycznych dla agresywnej postaci 

reumatoidalnego zapalenia stawów stwarza większe 

ryzyko wystąpienia nadżerek stawowych i degradacji stawów 

u ponad 70% pacjentów, w ciągu pierwszych dwóch 

lat trwania choroby [20]. 

61


Tab. II. Kryteria prognostyczne w reumatoidalnym zapaleniu stawów, wg [21], zmodyfikowano 

Kryteria prognostyczne wskazujące na łagodną postać 

reumatoidalnego zapalenia stawów 

Kryteria prognostyczne wskazujące naagresywną postać 


Ostry początek choroby 

Przewlekły początek choroby 

Początek choroby w młodym wieku 

Początek choroby w starszym wieku 

Płeć męska 

Płeć żeńska 

Brak obecności guzków reumatoidalnych 

Guzki reumatoidalne, wczesne nadżerki i zajęcie dużych 

stawów 

Niewielki wzrost wartości OB i stężenia CRP 

Znaczny wzrost wartości OB i stężenia CRP 

Brak lub niskie miano czynnika reumatoidalnego 

Wysokie miano czynnika reumatoidalnego 

Brak objawów układowych, stanów podgorączkowych/ 

gorączkowych, nieobecność niedokrwistości i 

nadpłytkowości 

Występowanie zmian pozastawowych i/lub powikłań 

układowych, w tym zapalenia naczyń, zapalenia błony 

naczyniowej oka 

Podczas leczenia osób chorych na reumatoidalne zapalenie 

stawów dąży się do zmniejszenia lub całkowitej eliminacji 

objawów, w tym dolegliwości bólowych towarzyszących 

ostrej fazie tego schorzenia, jak również zahamowania procesu 

degradacji stawów oraz ograniczenia utraty sprawności 

ruchowej [23, 24]. Do oceny skuteczności leczenia osób 

chorych na reumatoidalne zapalenie stawów służy m. in. 

wskaźnik – DAS 28 (Disease Activity Score), a celem terapii 

jest uzyskanie u pacjentów minimalnej aktywności choroby 

(DAS 28 < 2,6) [5, 24-27]. Aktywność procesu chorobowego 

powinna być kontrolowana w odstępach miesięcznych, 

aż do czasu uzyskania odpowiedzi klinicznej, która z reguły 

następujące po około 3 – 4 miesiącach [5]. 

W farmakologicznym leczeniu osób chorych na reumatoidalne 

zapalenie stawów stosuje się następujące grupy leków 

[5, 28]: 

1. Glikokortykosteroidy 

2. Leki modyfikujące objawy choroby – niesteroidowe 

leki przeciwzapalne (NLPZ) 

3. Leki modyfikujące przebieg choroby (LMPCh) – leki 

klasyczne, zwane także syntetycznymi 

4. Leki modyfikujące przebieg choroby – leki biologiczne 

Glikokortykosteroidy stosowane są w terapii reumatoidalnego 

zapalenia stawów m. in w celu stłumienia procesu 

zapalnego [28]. Ponadto wykazano, że glikokortykosteroidy 

podawane w skojarzeniu z lekami modyfikującymi przebieg 

choroby mogą zahamować powstawanie nadżerek kostnych 

w przebiegu reumatoidalnego zapalenia stawów. 

W terapii reumatoidalnego zapalenia stawów najczęściej 

stosowany jest prednizon lub jego ekwiwalent w dawce 5 – 

10 mg/ dzień. W przypadku leczenia dawkami większymi 

prednizonu niż 7,5 mg na dzień (lub ich ekwiwalentu) i dłużej 

niż 3 miesiące należy jednocześnie stosować profilaktykę 

osteoporozy [5]. 

W leczeniu reumatoidalnego zapalenia stawów, niesteroidowe 

leki przeciwzapalne są stosowane jako leki tzw. 

pierwszego rzutu [28,29]. NLPZ podawane są pacjentom 

w celu zmniejszenia bólu, stanu zapalnego i obrzęków stawowych. 

W łagodnym przebiegu reumatoidalnego zapalenia 

stawów są one najczęściej stosowanymi lekami, podawanymi 

w skojarzeniu, głównie z lekami modyfikującymi 

przebieg choroby. 

Mechanizm działania niesteroidowych leków przeciwzapalnych 

polega na blokowaniu działania izoenzymów 

cyklooksygenaz, biorących udział w przemianach kwasu 

arachidonowego [7, 28,29]. 

Ze względu na powinowactwo do blokowania poszczególnych 

izoenzymów COX, niesteroidowe leki przeciwzapalne 

dzieli się na trzy grupy: klasyczne, preferencyjne 

i wybiórcze [28]. 

Klasyczne niesteroidowe leki przeciwzapalne blokują 

zarówno działanie COX-1 i COX-2. Nieselektywność działania 

tych leków jest główną przyczyną występowania dużej 

ilości działań niepożądanych po ich zastosowaniu, głównie 

ze strony układu krzepnięcia i przewodu pokarmowego. 

Spośród klasycznych niesteroidowych leków przeciwzapalnych, 

w leczeniu osób chorych na reumatoidalne zapalenie 

stawów wykorzystuje się m. in.: ketoprofen, ibuprofen, naproksen, 

diklofenak czy indometacynę. Do drugiej grupy 

niesteroidowych leków przeciwzapalnych, charakteryzujących 

się około 10 – 20 razy większym powinowactwem 

do COX-2, zalicza się m. in.: nimesulid, nabumeton oraz 

meloksykam [28]. Ostatnią grupę niesteroidowych leków 

przeciwzapalnych tzw. wybiórczych, stosowanych obecnie 

u pacjentów chorych na reumatoidalne zapalenie stawów 

– blokujących aktywność COX-2 około 100 razy silniej 

od COX-1, należą etorikoksyb, celekoksyb, parekoksyb 

oraz waldekoksyb [28]. Selektywne inhibitory COX-2 są 

lepiej tolerowane przez pacjentów, ze względu na rzadsze 

występowanie powikłań ze strony układu pokarmowego 

[7, 28]. 

Drugą grupę leków, tzw. podstawowych, stosowanych 

w leczeniu osób chorych na reumatoidalne zapalenie stawów 

stanowią leki modyfikujące przebieg choroby [5, 7, 20, 23, 

28, 29]. Najczęściej stosowanymi LMPCh są: metotreksat, 

sulfasalazyna, cyklosporyna A oraz leflunomid [5, 23, 30]. 

Ponadto, stosowane są też sole złota. Leki modyfikujące 

przebieg choroby mogą być zarówno stosowane w monoterapii, 

jak i w terapii skojarzonej [5, 30]. 

Leki modyfikujące przebieg choroby odgrywają kluczową 

rolę w terapii farmakologicznej reumatoidalnego zapalenia 

stawów. W wyniku zastosowanego odpowiedniego leczenia 

LMPCh u osób na reumatoidalne zapalenie stawów, 

obserwuje się znaczną poprawę kliniczną oraz obniżenie 

stężenia czynnika reumatoidalnego oraz markerów stanu 

zapalnego, w tym: stężenia CRP i wartości OB we krwi. Ponadto, 

u pacjentów poddanych terapii LMPCh stwierdza się 

opóźnione występowanie nadżerek kostnych [5]. 

Z grupy leków modyfikujących przebieg choroby, w le- 

62


Tab. III. Charakterystyka leków biologicznych, wprowadzonych do leczenia osób chorych na reumatoidalne zapalenie 

stawów, wg [34-36,41] 

Preparat Charakterystyka 

Infliksimab Chimeryczne mysio-ludzkie przeciwciało monoklonalne przeciw TNF-α 

Adalimumab Rekombinowane, ludzkie przeciwciało monoklonalne przeciw TNF-α 

Golimumab Ludzkie przeciwciało monoklonalne przeciw TNF-α 

Certolizumab 

Humanizowany fragment Fab przeciwciała monoklonalnego skierowanego przeciw TNF-α, 

połączonego z glikolem polietylenowym 

Etanercept Dimer białkowy, rozpuszczalny receptor dla TNF-α 

Anakinra Rekombinowany antagonista receptora interleukiny 1 (IL-1 Ra) 

Abatacept 

Bloker receptorów CD80/86 na komórkach, hamuje sygnał stymulujący aktywację 

limfocytów T 

Rituksymab Monoklonalne przeciwciało przeciw komórkom B CD 20 

Tocilizumab Humanizowane, monoklonalne przeciwciało przeciw receptorowi interleukiny 6 (IL-6 Ra) 

czeniu pacjentów chorych na reumatoidalne zapalenie stawów 

najczęściej stosuje się metotreksat [5, 20, 23, 29, 30]. 

Metotreksat – spośród leków modyfikujących przebieg choroby 

– uważany jest za najskuteczniejszy i powinien być 

stosowany jako lek pierwszego rzutu zwłaszcza u pacjentów 

z ryzykiem agresywnej postaci reumatoidalnego zapalenia 

stawów. Metotreksat jest pośrednio inhibitorem syntezy cytokin 

prozapalnych i metaloproteainaz macierzowych. Jego 

działanie na proces zapalny wiąże się m. in. z hamowaniem 

proliferacji limfocytów, syntezy leukotrienów, w tym leukotrienu 

B4, interleukiny-2, czy czynnika reumatoidalnego. 

Ponadto, zastosowanie metotreksatu spowalnia proces powstawanie 

nadżerek, widocznych w radiogramach [20, 31, 

32]. Stosowanie metotreksatu może być jednak ograniczone 

ze względu na jego działanie toksyczne, związane głównie 

z uszkadzaniem komórek szybko mnożących się (szpik 

kostny, błony śluzowe), narządów miąższowych oraz silnym 

wpływem teratogennym [31, 32]. 

W przypadku przeciwwskazań lub toksyczności metotreksatu, 

u osób chorych na reumatoidalne zapalenie stawów 

stosuje się leflunomid [5, 20, 23, 29, 33]. Lek ten hamuje 

syntezę zasad pirymidynowych, aktywność cyklooksygenaz, 

fosfolipazy A 2 

i 5-lipooksygenazy, jak również obniża 

proliferację limfocytów T i B [33]. Leflunomid powoduje 

zmniejszenie aktywności klinicznej choroby, opóźnia rozwój 

nadżerek stawowych, jak i innych zmian destrukcyjnych 

w stawach [33]. Do najczęściej obserwowanych objawów 

niepożądanych przy leczeniu pacjentów leflunomidem 

należy wymienić: biegunki, zmiany skórne, łysienie, nadciśnienie 

tętnicze, uszkodzenie nerek, a także silne działanie 

teratogenne [20, 23, 29]. 

U pacjentów chorych na reumatoidalne zapalenie stawów, 

u których nie uzyskano odpowiedzi klinicznej po 

zastosowaniu metotreksatu lub leflunomidu w monoterapii 

stosuje się leczenie skojarzone z innymi lekami modyfikującymi 

przebieg choroby. W zależności od współistniejących 

przeciwwskazań i uprzednich doświadczeń w leczeniu pacjenta 

stosowane są następujące schematy terapeutyczne – 

metotreksat z leflunomidem, metotreksat z cyklosporyną A, 

metotreksat z sulfasalazyną i chlorochiną, ewentualnie inne 

[5]. 

Ostatnią grupę leków stosowaną w leczeniu reumatoidalnego 

zapalenia stawów stanowią leki nowej generacji, 

tzw. leki biologiczne (Tabela III) [34-36]. 

Leki biologiczne powinny zostać wdrożone do terapii 

osób chorych na reumatoidalne zapalenie stawów w przypadku 

braku skuteczności dotychczasowego leczenia oraz 

wcześniej – u młodych pacjentów i/lub z agresywnym przebiegiem 

tego schorzenia [5]. 

Leki biologiczne są najczęściej przeciwciałami monoklonalnymi 

lub receptorami, które wiążąc się z czynnikami 

humoralnymi, jak również z komórkami uczestniczącymi 

w odpowiedzi immunologicznej i zapaleniu, hamują wymienione 

procesy [34, 35]. 

Obecnie w leczeniu reumatoidalnego zapalenia stawów 

stosuje się pięć leków biologicznych, z grupy hamujących 

działanie cytokiny prozapalnej – TNF-α, odgrywającej kluczową 

rolę w procesie zapalnym, degradacji chrząstki stawowej 

i tkanki kostnej tj.: infliksimab, adalimumab, golimumab, 

certolizumab oraz etanercept [7, 28, 34, 35]. 

Infliksimab jest chimerowanym ludzko-mysim przeciwciałem 

monoklonalnym klasy IgG1, będącym przeciwciałem 

przeciw ludzkiemu TNF-α. Lek ten stosowany u osób 

chorych na reumatoidalne zapalenie stawów, łącznie z metotreksatu, 

pozwala na zmniejszenie aktywności procesu zapalnego 

oraz zatrzymanie destrukcji stawów i kości. Liczne 

badania dowiodły, że szczególne znaczenie ma zastosowanie 

tego sposobu leczenia pacjentów we wczesnym okresie 

choroby, w jej agresywnej postaci [5, 20, 34]. 

Adalimumab to przeciwciało monoklonalne, uzyskiwane 

na drodze inżynierii genetycznej, poprzez celowaną selekcję 

naturalnie występujących genów ludzkiej immunoglobuliny 

G1 o wysokim powinowactwie do TNF-α [5, 28, 34]. 

Mechanizm działania tego leku polega między innymi na 

wiązaniu, zarówno TNF-α związanego z błoną komórkową, 

jak również i postaci rozpuszczalnej tej cytokiny. Na skutek 

działania leku dochodzi do hamowania interakcji podjednostki 

α cząsteczki TNF z receptorami p55 oraz p75 znajdującymi 

się na powierzchni komórki. Ponadto adalimumab moduluje 

odpowiedź biologiczną regulowaną normalnie przez TNF-α 

w zakresie różnych mechanizmów, między innymi na poziomie 

cząsteczek adhezji międzykomórkowej (VCAM-1, ICAM-1), 

odpowiedzialnych za zjawisko migracji leukocytów [28, 34]. 

W badaniach klinicznych obserwowano zmniejszenie 

stężenia białka C- reaktywnego oraz innych wskaźników 

stanu zapalnego, w tym OB i IL-6 w surowicy krwi pacjentów 

z reumatoidalnym zapaleniem stawów leczonych adalimumabem. 

Stwierdzano także obniżenie stężenia metalopro- 

63


teinaz macierzy pozakomórkowej (MMP-1, MMP-3), odpowiedzialnych 

między innymi za niszczenie chrząstki stawowej 

u tych osób chorych. U pacjentów chorych na reumatoidalne 

zapalenie stawów leczonych adalimumabem zaobserwowano 

znaczne zmniejszenie nasilenia objawów zapalanych oraz zatrzymanie 

procesu degradacji tkanek stawowych [20]. 

Golimumab jest ludzkim przeciwciałem monoklonalnym, 

tworzącym stabilne kompleksy o dużym powinowactwie, 

zarówno do rozpuszczalnej, jak i przezbłonowej postaci 

ludzkiego czynnika martwicy nowotworu α, zapobiegając 

wiązaniu się TNF-α z jego receptorami [37,38]. 

Stwierdzono, że wiązanie TNF-α przez golimumab neutralizuje 

indukowaną przez TNF-α ekspresję na powierzchni 

komórek cząsteczek adhezyjnych E-selektyny, cząsteczek 

adhezji komórkowej naczyń (VCAM-1) i cząsteczek adhezji 

międzykomórkowej śródbłonka (ICAM-1). Ponadto, w badaniach 

in vitro, wykazano hamowanie przez golimumab 

wydzielanie interleukiny 6 (IL-6), interleukiny 8 (IL-8) oraz 

czynnika stymulującego wzrost kolonii granulocytów (GM- 

CSF) indukowane przez TNF-α [37, 38]. 

U osób chorych na reumatoidalne zapalenie stawów 

leczonych golimumabem stwierdza się obniżenie stężenia 

wskaźników stanu zapalnego, w tym CRP, IL-6 oraz – cząsteczek 

ICAM-1, czynnika wzrostu komórek śródbłonka naczyniowego 

(VEGF) i MMP-3 w surowicy krwi [37, 38]. 

Certolizumab jest humanizowanym fragmentem Fab 

przeciwciała monoklonalnego skierowanego przeciw 

TNF-α, połączonego – w procesie pegylacji – z glikolem 

polietylenowym. Preparat ten wytwarzany jest na drodze 

fermentacji mikrobiologicznej, a proces pegylacji ma na 

celu wydłużenie okresu półtrwania leku [38]. 

U pacjentów chorych na reumatoidalne zapalenie stawów 

leczonych certolizumabem obserwuje się zmniejszenie 

m. in. stanu zapalnego i szybkości postępu uszkodzenia 

stawów mierzonego radiologicznie [38]. 

Ostatnim z leków biologicznych anty-TNF-α, stosowanym 

w leczeniu pacjentów chorych na reumatoidalne zapalenie 

stawów jest etanercept. Lek ten uzyskano dzięki 

połączeniu dwóch ludzkich receptorów p75 TNF-α z fragmentem 

Fc ludzkiej IgG1 [5, 28, 34]. Etanercept poprzez 

blokowanie dwóch z trzech miejsc wiążących w cząsteczce 

TNF-α, uniemożliwia jego wiązanie się z receptorami związanymi 

z błoną komórkową [23]. 

Odległe badania skuteczności oraz tolerancji stosowania 

etanerceptu u osób chorych na reumatoidalne zapalenie stawów 

wykazały jego dużą skuteczność przeciwzapalną oraz 

zdolność hamowania postępu zmian radiologicznych [23]. 

Terapia lekami biologicznymi jest najczęściej skojarzona 

z podawaniem metotreksatu, w wyjątkowych sytuacjach 

– ze stosowaniem innych leków immunosupresyjnych lub 

modyfikujących przebieg choroby [5]. Leki antycytokinowe 

– za wyjątkiem infliksymabu – można również stosować 

w monoterapii, jednakże taki sposób podawania pacjentom 

tych leków zmniejsza ich skuteczność terapeutyczną [5]. 

W leczeniu osób chorych na reumatoidalne zapalenie 

stawów – oprócz wyżej opisanych leków – stosuje się też 

i inne leki biologiczne, takie jak: inhibitor interleukiny 1 

(anakinra), inhibitor receptora interleukiny 6 (tocilizumab), 

hamujące czynność limfocytów B (rituksymab) oraz hamujące 

sygnał stymulujący aktywację limfocytów T (abatacept) 

[28, 34, 35, 39, 40]. 

Inhibitor interleukiny 1 – anakinra jest rekombinowanym, 

nieglikozylowanym homologiem jej receptora 

(IL-1Ra). Wskazaniem do zastosowania anakinry u osób 

chorych na reumatoidalne zapalenie stawów jest przede 

wszystkim aktywna postać tej choroby, przy jednoczesnym 

stwierdzeniu nieskuteczności innych leków modyfikujących 

przebieg choroby, w tym także inhibitorów TNF-α. Po zastosowaniu 

anakinry u pacjentów chorych na reumatoidalne 

zapalenie stawów obserwuje się zarówno zmniejszenie aktywności 

procesu zapalnego, jak i postępu zmian nadżerkowych 

w stawach [28, 34]. Lek ten nie jest jeszcze zarejestrowany 

w Polsce do leczenia osób chorych na reumatoidalne 

zapalenie stawów. 

I FAZA LECZENIA REUMATOIDALNEGO ZAPALENIA STAWÓW 

Brak przeciwwskazań do 

stosowania metotreksatu 

Kliniczne rozpoznanie 


Przeciwwskazania do 

stosowania metotreksatu 

Rozpoczęcie podawania 

metotreksatu 

Wprowadzenie na krótki czas do 

leczenia glikokortykosteroidów 

– małej lub dużej dawce 

± ± 

Rozpoczęcie podawania 

leflunomidu, domięśniowo 

preparatu soli złota lub 

sulfosalazyny 

Niepowodzenie w I fazie leczenia 

Należy rozpocząć II fazę leczenia 

Nie 

Osiągnięcie celu leczenia* 

w ciągu 3 – 6 miesięcy 

Tak 

Kontynuowanie 

dotychczasowego 

leczenie 

64


II FAZA LECZENIA REUMATOIDALNEGO ZAPALENIA STAWÓW 

II FAZA LECZENIA REUMATOIDALNEGO ZAPALENIA STAWÓW 

Występowanie niekorzystnych 

Brak niekorzystnych 

czynników prognostycznych tj.: Niepowodzenie lub nieskuteczność i/lub 

czynników prognostycznych 

Występowanie niekorzystnych 

toksyczność w I fazie leczenia 

Brak niekorzystnych 

RF/ aCCP (w 

czynników prognostycznych tj.: 

wysokim stężeniu), 

Niepowodzenie lub nieskuteczność i/lub 

czynników prognostycznych 

bardzo wysoka RF/ aCCP (w 

toksyczność w I fazie leczenia 

aktywność choroby, wysokim stężeniu), 

wczesne uszkodzenie bardzo wysoka 

stawów aktywność choroby, 

Zastosowanie drugiego 

wczesne uszkodzenie 

syntetycznego LMPCh: 

Włączenie do leczenia stawów 

leku biologicznego 

Osiągnięcie celu leczenia* leflunomidu, metotreksatu Zastosowanie lub soli złota drugiego 

Nie 

w ciągu 3 – 6 miesięcy (w iniekcji domięśniowej) syntetycznego w monoterapii LMPCh: 

– zwłaszcza inhibitora Włączenie TNF-α do leczenia 

lub ewentualnie w terapii skojarzonej 

leku biologicznego 

Osiągnięcie celu leczenia* leflunomidu, metotreksatu lub soli złota 

Nie 

w ciągu 3 – 6 miesięcy (z lub bez glikokortykosteroidem) 

(w iniekcji domięśniowej) w monoterapii 

– zwłaszcza inhibitora TNF-α 

lub ewentualnie w terapii skojarzonej 

(z lub bez glikokortykosteroidem) 

Niepowodzenie w II fazie leczenia Nie 

Należy rozpocząć III fazę leczenia 

Niepowodzenie w II fazie leczenia 

Należy rozpocząć III fazę leczenia 



Nie 

Tak 



Kontynuowanie 


Tak 

leczenie Kontynuowanie 


leczenie 

III FAZA LECZENIA REUMATOIDALNEGO ZAPALENIA STAWÓW 

III FAZA LECZENIA REUMATOIDALNEGO ZAPALENIA STAWÓW 

Lek biologiczny i/lub 

syntetyczny LMPCh 

Lek biologiczny Niepowodzenie i/lub lub nieskuteczność i/lub 

syntetyczny LMPCh toksyczność w II fazie leczenia 

Niepowodzenie lub nieskuteczność i/lub 

toksyczność w II fazie leczenia 

Zmiana leczenia biologicznego: 

zamienić dotychczas stosowany 

inhibitor TNF-α na Zmiana inny (+ leczenia LMPCh) biologicznego: 

Tak 

lub zamienić dotychczas stosowany Osiągnięcie celu leczenia* 

zastąpić inhibitor TNF-α TNF: na inny (+ LMPCh) w ciągu 3 – 6 miesięcy 

Tak 

abataceptem (+ LMPCh) lub lub 


rituksymabem (+ LMPCh) zastąpić lub inhibitor TNF: 


tocilizumabem (+/- abataceptem LMPCh) (+ LMPCh) lub 

Kontynuowanie 

Nie 

rituksymabem (+ LMPCh) lub 


tocilizumabem (+/- LMPCh) 

leczenie Kontynuowanie 

Nie 


* – cel leczenia – remisja kliniczna lub jeśli nie można jej uzyskać – to niska aktywność choroby leczenie 

LMPCh – leki modyfikujące przebieg choroby 

TNF-α – czynnik martwicy nowotworów 

RF – czynnik reumatoidalny 

aCCP – przeciwciała przeciwko cyklicznym cytrulinowanym peptydom 

Ryc. 1. Schemat leczenia osób chorych na reumatoidalne zapalenie stawów, oparty na zaleceniach Europejskiej Ligi do 

Walki z Reumatyzmem, wg [42,43], zmodyfikowano. 

Tocilizumab to humanizowane przeciwciało monoklonalne, 

biorące udział w hamowaniu biologicznego działania 

interleukiny 6, poprzez wiązanie się zarówno z rozpuszczalnymi, 

jak i ulegającymi ekspresji w błonach komórkowych 

receptorami IL-6 (IL-6R). W związku z powyższym, lek ten 

zmniejsza udział IL-6 w rozwoju procesu zapalnego zarów- 

65


no w stawach, jak i innych narządach, w przebiegu reumatoidalnego 

zapalenia stawów [35]. 

Rituksymab jest chimerycznym przeciwciałem monoklonalnym 

przeciwko CD20, będącym immunoglobuliną 

IgG1k, której cząsteczka składa się z łańcuchów lekkich 

mysich i łańcuchów ciężkich pochodzenia ludzkiego. Stosowanie 

tego preparatu u osób chorych na reumatoidalne zapalenie 

stawów powoduje zmniejszenie aktywności procesu 

zapalnego w stawach. Rituksymab może być stosowany zarówno 

w monoterapii, a także w skojarzeniu z metotreksatem 

lub cyklofosfamidem [28, 34, 40]. 

Abatacept, określany również jako CTLA-4lg to nowy 

lek klasy selektywnych modulatorów kostymulacji limfocytów 

T. Lek ten jest rozpuszczalnym rekombinowanym białkiem 

fuzyjnym, które wpływa hamująco na interakcje kostymulujące 

pomiędzy receptorem CD28 i ligandami CD80/ 

CD86, co przeciwdziała aktywacji limfotytów T. Abatacept 

– w odróżnieniu od inhibitorów TNF-α – nie neutralizuje 

bezpośrednio cytokin prozapalnych, ale swoiście hamuje 

aktywację limfocytów T. Wskazaniem do podania abataceptu 

jest umiarkowana lub ciężka postać reumatoidalnego 

zapalenia stawów, z niedostateczną odpowiedzią na jeden lub 

więcej leków modyfikujących przebieg choroby, takich jak 

metotreksat lub inhibitor TNF-α. Abatacept zmniejsza przede 

wszystkim progresję zmian strukturalnych w stawach [39, 41]. 

Podsumowanie 

Odpowiednio dobrana i wcześnie włączona terapia lekami 

modyfikującymi przebieg choroby skutecznie hamuje 

proces zapalny, powstawanie nadżerek oraz zapobiega 

uszkodzeniu tkanek i niepełnoprawności w przebiegu reumatoidalnego 

zapalenia stawów. 

W 2010 roku Europejska Liga do Walki z Chorobami 

Reumatycznymi opracowała nowe zalecenia dotyczące leczenia 

osób chorych na reumatoidalne zapalenie stawów 

klasycznymi (syntetycznymi) i biologicznymi lekami przeciwreumatycznymi 

modyfikującymi przebieg choroby (Ryc. 

1) [42, 43]. W zaleceniach tych zwrócono szczególną uwagę 

na rozpoczęcie leczenia osób chorych na reumatoidalne 

zapalenie stawów syntetycznymi LMPCh, niezwłocznie po 

rozpoznaniu tej choroby. Grupa ekspertów ELUAR stwierdziła, 

że każde opóźnienie w zażywaniu leków modyfikujących 

przebieg choroby u pacjentów chorych na reumatoidalne 

zapalenie stawów pogarsza ich rokowania [42, 

43]. W aktualnych zaleceniach Europejskiej Ligi do Walki 

z Chorobami Reumatycznymi zwrócono również szczególną 

uwagę na metotreksat, jako lek tzw. pierwszego rzutu, 

zarówno w monoterapii, jak i leczeniu skojarzonym, co wynika 

ze skuteczności i względnego bezpieczeństwa stosowania 

tego leku [43]. 


1. 

2. 

Lee DM, Weinblatt ME. Rheumatoid arthritis. Lancet 

2001; 358: 903-911. 

Olewicz-Gawlik A, Hrycaj P. Jakość życia chorych 

na reumatoidalne zapalenie stawów – badania własne 

i przegląd literatury. Reumatologia 2007; 45(6): 

346-349. 

3. Wisłowska M, Jakubicz D, Olczyk-Wrochna K. Znaczenie 

układu OPG/RANKL/ RANK w destrukcji kości 

w przebiegu reumatoidalnego zapalenia stawów. Reumatologia 

2009; 47(2): 67-74. 

4. Filipowicz-Sosnowska A, Stanisławska-Biernat E, Zubrzycka-Sienkiewicz 

A. Reumatoidalne zapalenie stawów. 

Reumatologia 2004; 42: 1-16. 

5. Tłustochowicz W i wsp. Stanowisko Zespołu Ekspertów 

Konsultanta Krajowego ds. Reumatologii w sprawie 

diagnostyki i terapii reumatoidalnego zapalenia stawów. 

Reumatologia 2008; 46: 111-114. 

6. Onozaki K. Etiological and biological aspects of cigarette 

smoking in rheumatoid arthritis. Inflamm Allergy 

Drug Targets 2009; 8(5): 364-368. 

7. Barancewicz-Łosek M, Berny-Moreno J. Zmiany skórne 

w przebiegu reumatoidalnego zapalenia stawów. 

Post. Derm. Alergol XXI 2004; 6: 300-305. 

8. Tobón GJ, Youinou P, Saraux A. The environment, geoepidemiology, 

and autoimmune disease: Rheumatoid 

arthritis. J Autoimmun. 2010; 9: A288-A292. 

9. Trefler J, Paradowska-Gorycka A, Matyska-Piekarska 

E, Rell-Bakalarska M, Wojciechowska B, Łącki JK. 

Wpływ czynników genetycznych na rozwój i ciężkość 

przebiegu reumatoidalnego zapalenia stawów – część I. 

Pol Merk Lek 2009; 27 (158): 157-160. 

10. Trefler J, Paradowska-Gorycka A, Łącki JK. Wpływ 

czynników genetycznych na rozwój i ciężkość przebiegu 

reumatoidalnego zapalenia stawów – część II. Pol 

Merk Lek 2009; 27(158): 161-165. 

11. Alamanos Y, Drosos AA. Epidemiology of adult rheumatoid 

arthritis. Autoimmun Rev 2005; 4(3): 130-136. 

12. Orozco G, Rueda B, Martin J. Genetic basis of rheumatoid 

arthritis. Biomed Pharmacother 2006; 60(10): 656-662. 

13. Orozco G, Barton A. Update on the genetic risk factors 

for rheumatoid arthritis. Expert Rev Clin Immunol. 

2010; 6(1): 61-75. 

14. Matyska-Piekarska E, Łuszczewski A, Łącki J, Wawer 

I. Rola stresu oksydacyjnego w patogenezie reumatoidalnego 

zapalenia stawów. Postepy Hig Med Dosw 

2006; 60: 617-623. 

15. Aletaha D et al. 2010 rheumatoid arthritis classification 

criteria: an American College of Rheumatology/European 

League Againts Rheumatism collaborative initiative. 

Ann Rheum Dis 2010; 69: 964-975. 

16. Filipowicz-Sosnowska A, Przygodzka M. Diagnostyka 

wczesnego reumatoidalnego zapalenia stawów (rzs) w świetle 

współczesnych danych. Przew Lek 2001; 4(4): 12-18. 

17. Saraux A et al. Ability of the American College of Rheumatology 

1987 criteria to predict rheumatoid arthritis in patients 

with early arthritis and classification of these patients 

two years later. Arthritis Rheum 2001; 44(11): 2485-2491. 

18. Arnett FC et al. The American Rheumatism Association 

1987 revised criteria for the classification of rheumatoid 

arthritis. Arthritis Rheum 1988; 31(3): 315-324. 

19. Banal F, Dougados M, Combescure C, Gossec L. Sensitivity 

and specificity of the American College of Rheumatology 

1987 criteria for the diagnosis of rheumatoid 

arthritis according to disease duration: a systematic literature 

review and meta-analysis. Ann Rheum Dis 2009; 

68(7): 1184-1191. 

66


20. Filipowicz-Sosnowska A, Stanisławska-Biernat E, Zubrzycka-Sienkiewicz 

A. Reumatoidalne zapalenie stawów. 

Reumatologia 2004; 42(1): 1-16. 

21. Zimmermann-Górska I. Reumatologia kliniczna. Warszawa: 

Wydawnictwo Lekarskie PZWL; 2008. 

22. Kuligowska M, Odrowąż-Sypniewska G. Nowe standardy 

laboratoryjne w diagnostyce i monitorowaniu 

progresji zmian kostno-stawowych w reumatoidalnym 

zapaleniu stawów. Voice 2007; 2(16): 14-19. 

23. Filipowicz-Sosnowska A. Reumatoidalne zapalenie 

stawów (rzs) – współczesne leczenie. Przew Lek 2002; 

5(10): 32-41. 

24. Ringold S, Singer NG. Measures of disease activity in 

rheumatoid arthritis: a clinician’s guide. Curr Rheum 

Rev 2008; 4: 259-265. 

25. Wisłowska M, Kalińska I, Olczyk-Kwiecień B. Stare 

i nowe metody oceny aktywności choroby, stopnia 

uszkodzenia tkanek i utraty funkcji w reumatoidalnym 

zapaleniu stawów. Prob Lek 2006: 45(2): 52-56. 

26. Ranganath VK, Khanna D, Paulus HE. ACR remission 

criteria and response criteria. Clin Exp Rheumatol 2006; 

24(6): S-14-21. 

27. Mäkinen H, Kautiainen H, Hannonen P, Sokka T. Is DAS28 

an appropriate tool to assess remission in rheumatoid arthritis? 

Ann Rheum Dis 2005; 64(10): 1410-1413. 

28. Pluta R, Jankowski A, Han S. Ketoprofen jako lek z wyboru 

w reumatoidalnym zapaleniu stawów. Farm Przeg 

Nauk 2008; 11-12: 14-17. 

29. Zimmermann-Górska I. Współczesne podejście do leczenia 

reumatoidalnego zapalenia stawów. Alerg Astma 

Immun 1999; 4: 83-90. 

30. Minaur NJ, Jefferiss C, Bhalla AK, Beresford JN. Methotrexate 

in the treatment of rheumatoid arthritis. I. In 

vitro effects on cells of the osteoblast lineage. Rheumatology 

(Oxford) 2002 ; 41(7): 735-740. 

31. Katchamart W, Trudeau J, Phumethum V, Bombardier 

C. Methotrexate monotherapy versus methotrexate 

combination therapy with non-biologic disease 

modifying anti-rheumatic drugs for rheumatoid arthritis. 

Cochrane Database Syst Rev 2010; 14 (4): 

495-502. 



32. Katchamart W, Trudeau J, Phumethum V, Bombardier 

C. Efficacy and toxicity of methotrexate (MTX) monotherapy 

versus MTX combination therapy with non-biological 

disease-modifying antirheumatic drugs in rheumatoid 

arthritis: a systematic review and meta-analysis. 

Ann Rheum Dis 2009; 68(7): 1105-1112. 

33. Sharp JT, Strand V, Leung H, Hurley F, Loew-Friedrich I. 

Treatment with leflunomide slows radiographic progression 

of rheumatoid arthritis: results from three randomized controlled 

trials of leflunomide in patients with active rheumatoid 

arthritis. Leflunomide Rheumatoid Arthritis Investigators 

Group. Arthritis Rheum 2000; 43(3): 495-505. 

34. Zimmermann-Górska I. Zastosowanie leków biologicznych 

w chorobach reumatycznych. Przew Lek 2007; 3: 40-47. 

35. Zimmermann-Górska I. Postępy w diagnostyce i terapii 

w reumatologii. Przew Lek 2008; 1: 124-128. 

36. Głuszko P. Wpływ leczenia biologicznego na metabolizm 

kostny chorych na reumatoidalne zapalenie stawów 

i zesztywniające zapalenie stawów kręgosłupa. 

Pol J Endocrinol 2009; 60(2): 115-122. 

37. Kay J, Rahman MU. Golimumab: a novel human anti-TNF-alfa 

monoclonal antibody for the treatment of 

rheumatoid arthritis, ankylosing spondylitis, and psoriatic 

arthritis. Core Evid 2010; 15(4): 159-170. 

38. Mittal M, Raychaudhuri SP. Golimumab and certolizumab: 

the two new anti-tumor necrosis factor kids on the block. 

Indian J Dermatol Venereol Leprol 2010; 76(6) 602-608. 

39. Maxwell L, Singh JA. Abatacept for rheumatoid arthritis: 

a Cochrane systematic review. J Rheumatol 2010; 

37(2): 234-245. 

40. Bagust A et al. Rituximab for the treatment of rheumatoid 

arthritis. Health Technol Assess 2009; 13(2): 23-29. 

41. Wiland P, Kowalewska B, Roszkowska E, Szechińska J. 

Rola abataceptu w leczeniu reumatoidalnego zapalenia 

stawów. Reumatologia 2007; 45(4): 205-214. 

42. Smolen J S et al. ELUAR recommendations for the 

management of rheumatoid arthritis with synthetic and 

biological disease-modifying antirheumatic drugs. Ann 

Rheum. Dis 2010; 69: 964-975. 

43. Smolen J S et al. Treating rheumatoid arthritis to target: 

recommendations of an international task force. Ann 

Rhum Dis 2010; 69: 631-637. 


dr n. med. Agnieszka Jura-Półtorak 

Katedra i Zakład Chemii Klinicznej i Diagnostyki Laboratoryjnej 


Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach 

ul. Jedności 8 


Tel. +48 32 364 11 50 

e-mail: ajura@sum.edu.pl 

67


INFORMATION FOR AUTHORS AND GUIDELINES FOR THE PREPARATION OF 

MANUSCRIPTS FOR THE SCIENTIFIC REVIEW IN PHARMACY 

1. SCIENTIFIC REVIEW IN PHARMACY is a peer-reviewed 

transdisciplinary journal covering the fields of pharmacy, medicine 

and related sciences. The journal publishes conference 

reports and materials, conference announcements, as well as 

letters to the Editor. 

2. All manuscripts should be sent to the Editor, both in a printed 

and an electronic form. Electronic versions of articles are to be 

sent to kolegium.redakcyjne@kwiecinski.pl or supplied on 

CD-ROM disks. Printed copies (together with tables, diagrams 

and figures) should be addressed to: 

Scientific Review in Pharmacy 



Tel: +48 32 364 11 50, +48 514 342 345 

Fax: +48 32 364 11 58 

Disk label should contain the first name(s) and surname(s) 

of the Author(s), and the title of the paper. Text and graphics 

should be included in separate files. Do not paste pictures and 

graphics to text files. The Editor advises to use Star Office, 

Word, or Word Perfect. The acceptable graphics format is *. 

TIFF, color: CMYK resolution: 300 dpi. 

3. All submitted manuscripts are reviewed initially by the Editorin-Chief. 

The Authors are encouraged to suggest their reviewers, 

however the final selection of a reviewer is up to the Editorial 

Board. The Editor-in-Chief reserves the right to correct or 

abbreviate the text (after the Author’s approval). 

Authors are requested to resubmit the revised manuscript 

within four weeks. Papers that are not resubmitted within 

four weeks will be treated as a new submission. 

The manuscript that has been rejected by the Scientific 

Review in Pharmacy should not be resubmitted. 

4. A cover letter should be included with the manuscript, containing 

a declaration that the manuscript has not been previously 

published in print or electronic format and is not under consideration 

by another journal or electronic medium, signed by all 

the Authors. It should also include written approval from the 

head of the institution in which the study was conducted. 

5. All human and animal research will have obtained ethical consent 

from the local Bioethical or Ethical Committee. 

6. The material sent in and the review will remain among the 

documentation of the Board of Editors. 

7. Editor purchases, on the basis of exclusiveness, the whole 

of the copyrights for the published papers (including the right 

to publishing in print, on electronic media, such as CD-ROM 

disks, and on the Internet). Reprinting the paper summaries is 

allowed without any written permission of the Editor. 

8. Instructions for authors: 

8.1. Manuscript Page Setup 

• Paper: white, A4 format. 

• Margins: 2.5 cm (top, left, right, bottom) 

• Font: Times New Roman, no smaller than 12 points. 

• Text: Double-spaced, one side of the page only. 

• Numbering: Insert page numbers at bottom right of each 

page. 

• Paragraphs: Indent first line 12.7 mm. Do not use an extra 

line space between paragraphs. 

• Subheads: All subheads should be flush with the left margin, 

with one line above. Indent first line after a subhead. Use an 

extra line space between the subhead and the text. 

• Title or Heading of the article: boldface, on separate 

line. 

• Second-level subhead: boldface, on separate line. 

• Third-level subhead: italic, on separate line. 

8.2. Organization of Manuscript 

• Title page should include: submission date and Author(s) 

full names, i.e. first name(s) and surname(s), Authors’ 

full current affiliations (for papers with multiply authors, 

please enumerate the authors and their affiliations in the 

following way: Author 1 , Author 2 , etc; 1 Affiliation, 2 Affiliation, 

etc.). Affiliations should contain the full name of the institution. 

One corresponding author must be designated for 

papers with coauthors. At the bottom of the page the full 

name, academic degrees/titles, and address of the corresponding 

author should be given, including the telephone 

number, fax number and/or e-mail address. If research 

has been funded, please indicate the source of funding 

(including grant index/symbol, grant agencies, corporations, 

or sponsors). 

• The second page should include an abstract (150-250 

words). The abstract must be self-contained, and must not 

require reference to the paper to be understood. The abstract 

should present objectives and scope of the study or 

reasons for writing the paper. The methods and techniques 

or approaches should be described only to the extent necessary 

for comprehension. The findings and conclusions 

should be concise and informative. The abstract should 

be followed by the key words consistent with the Medical 

Subject Headings Index Medicus, and should not contain 

unfamiliar terms that are not defined, undefined acronyms 

and reference citations. Neither displayed equations or 

lists should appear in the abstract. 

• Body text should be organized as follows: 

original paper - introduction, material and methods descriptions, 

research results, discussion; 

review papers – free structure; 

case studies – introduction (motivation for the study), case 

descriptions, discussion of the characteristic symptoms, 

treatment results etc. 

• Figures (diagrams, drawings, color or black-and-white 

photographs) should be put into a separate envelope. On 

each figure there should be its number (Arabic numerals), 

the name(s) of the author(s) paper title, and “top” marking. 

Figure captions should be placed on separate pages and 

numbered consecutively using Arabic numerals. Previously 

published visual materials should be supplied together 

with the written consent of the Publisher for reprint. 

• Tables, each on a separate page, should be numbered 

using Roman numerals and preceded by their captions. 

Table captions should be placed on separate pages, numbered 

using Roman numerals. 

• The papers should not exceed the following limitations: 

original and review work – 10 pages and others – 5 pages. 

8.3. References to the works cited should be presented at the 

end of the paper and arranged according to the sequence 

of citations in the body text. The acronyms for journal titles 

should be used according to Index Medicus. Each entry, 

starting with a new line, should be given a number and 

must be presented as follows: 

• journal citation: 

Varga J, Abraham D. Systemic sclerosis: a prototypic 

multisystem fibrotic disorder. J Clin Invest 2007; 117: 

557-67. 

If there are more than three authors, the name of the first 

one should be given, followed by an ,,et al” annotation. 

Komosińska-Vassev K et al. Graves’ disease-associated 

changes in the serum lysosomal glycosidases activity and 

glycosoaminoglycan content. Clin Chim Acta 2003; 331: 

97-102. 

• the specific chapter: 

Rodwell VW. Białka: struktura i właściwości. Biochemia 

Harpera. Murray RK et al. Wydawnictwo Lekarskie PZWL. 

Warszawa 1994, 59-69. 

• monograph: 

Bańkowski E. Biochemia. Urban & Partner. Wroclaw 

2004. 

References to the works cited within the text should be numbered 

using Arabic numerals and placed between brackets, 

e.g. [1]. The references should not exceed the following limitations: 

original work – 20, review – 30 and others – 10 bibliography 

entries. 

68


REGULAMIN REDAGOWANIA PRAC W FARMACEUTYCZNYM PRZEGLĄDZIE NAUKOWYM 

1. FARMACEUTYCZNY PRZEGLĄD NAUKOWY publikuje recenzowane 

prace oryginalne – doświadczalne, kliniczne oraz poglądowe, 

z zakresu nauk: farmaceutycznych, medycznych i pokrewnych. 

Ponadto, czasopismo zamieszcza informacje na temat 

konferencji, zjazdów i kongresów, jak również listy do Redakcji. 

2. Manuskrypt w języku polskim lub angielskim należy przesyłać 

w formie elektronicznej na adres: kolegium.redakcyjne@ 

kwiecinski.pl (w wyjątkowych przypadkach na dysku CD- 

ROM) oraz – w jednym egzemplarzu wydruku komputerowego 

(z tabelami, wykresami i rycinami) na adres Redakcji: 

Farmaceutyczny Przegląd Naukowy 



Tel: +48 32 364 11 50, +48 514 342 345 

Fax: +48 32 364 11 58 

Opis dysku powinien zawierać imię i nazwisko autora(ów) 

i tytuł pracy. Teksty i grafiki powinny tworzyć osobne zbiory. 

Nie należy umieszczać rycin i fotografii w plikach tekstowych. 

Redakcja zaleca użycie edytorów tekstów: Star Office, Word, 

Word Perfect. Akceptowany format dla grafiki to *.TIFF, kolor: 

CMYK, rozdzielczość 300 dpi. 

3. Manuskrypty podlegają ocenie przez recenzentów wyznaczonych 

każdorazowo przez Redaktora Naczelnego. Zachęca się 

autorów do proponowania nazwisk recenzentów. Redakcja 

zastrzega sobie prawo do ostatecznego wyboru recenzenta, 

jak również dokonywania poprawek i skrótów tekstu (w porozumieniu 

z autorem). 

Autorzy proszeni są o odesłanie poprawionego manuskryptu, 

zgodnie z uwagami recenzenta, w terminie nieprzekraczającym 

czterech tygodni. W przeciwnym razie 

praca będzie traktowana jako nowa publikacja. 

Manuskrypt, który został odrzucony przez recenzenta nie 

może być ponownie przedkładany Redakcji Farmaceutycznego 

Przeglądu Naukowego. 

4. Do pracy należy dołączyć oświadczenie, że praca nie była 

uprzednio publikowana ani nie została wysłana do redakcji 

innego czasopisma. Ponadto, oświadczenie powinno zawierać 

również podpisy wszystkich autorów pracy oraz – zgodę 

Kierownika Jednostki, skąd praca pochodzi, na zamieszczenie 

publikacji w czasopiśmie. 

5. Wszystkie badania prowadzone na ludziach lub zwierzętach, które 

są przedmiotem pracy naukowej, opisanej w manuskrypcie, muszą 

mieć akceptację, odpowiednio, Komisji Bioetycznej lub Etycznej. 

6. Przesłane materiały wraz z recenzją pozostają w dokumentacji 

Redakcji. 

7. Wydawca nabywa na zasadzie wyłączności ogół praw autorskich 

do wydrukowanych prac (w tym prawo do wydania drukiem, na 

nośnikach elektronicznych CD i innych oraz w Internecie). Dopuszcza 

się natomiast drukowanie streszczeń bez zgody Wydawcy. 

8. Instrukcje dla autorów 

8.1. Wymagania dotyczące przygotowania manuskryptu: 

• Maszynopis powinien być drukowany jednostronnie, na 

białym papierze formatu A4, z zachowaniem podwójnego 

odstępu między kolejnymi wierszami. 

• Marginesy – 2,5 cm (górny, lewy, prawy i dolny). 

• Czcionka – styl: Times New Roman, rozmiar: 12 pt. 

• Numeracja stron – kolejne numery stron, począwszy od 

strony tytułowej powinny być umieszczone w prawym, dolnym 

rogu. 

• Akapit – wcięcie akapitu 12,7 mm. Nie wprowadzać dodatkowych 

odstępów pomiędzy kolejnymi akapitami. 

• Rozdział – wszystkie rozdziały powinny być wyrównane 

do lewego marginesu. Pomiędzy danym rozdziałem a tekstem 

należy wprowadzić jeden odstęp. 

• Tytuł pracy – powinien być napisany pogrubioną czcionką. 

• Tytuł rozdziału – powinien być napisany pogrubioną 

czcionką. 

• Tytuł podrozdziału – powinien być napisany pochyloną 

czcionką, 

8.2 Układ manuskryptu 

• Strona tytułowa powinna zawierać: imię i nazwisko autora- 

(ów) w pełnym brzmieniu – w przypadku prac wieloośrodkowych 

przy nazwiskach autorów należy zaznaczyć afiliację 

każdego z nich, w następujący sposób Autor 1 , Autor 2 , 

…; 1 Afiliacja, 2 Afiliacja; tytuł pracy w języku polskim i angielskim, 

nazwę placówki naukowej skąd pochodzi praca. 

U dołu strony należy podać imię i nazwisko oraz adres, 

telefon i e-mail autora odpowiedzialnego za korespondencję, 

dotyczącą manuskryptu. W przypadku badań finansowanych 

prosimy o wskazanie źródła finansowania (w tym 

numery dotacji grantów, dotacji agencji, dotacji spółek, lub 

sponsorów). 

• Druga strona manuskryptu powinna zawierać streszczenie 

(150-250 słów w języku polskim i angielskim), będące 

autonomiczną częścią pracy, w której nie można umieszczać 

odnośników literaturowych. Streszczenie powinno 

zawierać krótkie wprowadzenie, cel badania, podstawowe 

procedury (wybór badanych osób lub zwierząt doświadczalnych, 

metody badań), główne wyniki oraz wnioski. Pod 

streszczeniem należy umieścić słowa kluczowe w języku 

polskim i angielskim, zgodnie z Medical Subject Headings 

Index Medicus. 

• Tekst manuskryptu powinien być podzielony na rozdziały, 

według następującego schematu: 

prace oryginalne – wstęp, materiał i metody, wyniki badań, 

dyskusja oraz wnioski; 

prace poglądowe – struktura dowolna, podzielona na rozdziały 

i podrozdziały; 

prace kazuistyczne – wprowadzenie, opis przypadku/choroby, 

charakterystyczne objawy, rezultaty leczenia, itp. 

• Ryciny (wykresy, rysunki, fotografie czarno-białe i kolorowe) 

powinny być umieszczone w osobnej kopercie, ponumerowane, 

opatrzone nazwiskiem autora i tytułem pracy, 

z zaznaczeniem „góra”, „dół”. Opisy rycin należy podać na 

oddzielnej stronie z numerami ilustracji podanymi cyframi 

arabskimi. Materiały ilustracyjne, poprzednio publikowane, 

należy zaopatrzyć w pisemną zgodę Wydawcy na 

ponowną publikację. 

• Tabele, umieszczone każda na osobnej stronie, należy 

ponumerować cyframi rzymskimi i opatrzyć tytułami 

umieszczonymi nad tabelą. Opisy tabel należy podać na 

oddzielnej stronie z numerami tabel, podanymi cyframi 

rzymskimi. 

• Zalecana objętość pracy oryginalnej i poglądowej powinna 

wynosić 10, a pozostałych – 5 stron. 

8.3 Piśmiennictwo powinno być ułożone wg kolejności cytowania 

w tekście pracy. 

Skróty tytułów czasopism powinny być zgodne z Index 

Medicus. Każda pozycja – pisana od nowego wiersza, 

powinna być opatrzona numerem oraz zredagowana 

zgodnie z niżej podanym przykładem: 

• czasopismo naukowe: 

np.: Varga J, Abraham D. Systemic sclerosis: a prototypic 

multisystem fibrotic 

disorder. J Clin Invest 2007; 117: 557-67. 

Jeżeli autorów jest więcej niż trzech, wówczas należy podać 

nazwisko pierwszego z nich, z dopiskiem „i wsp.”. 

np.: Komosińska-Vassev K i wsp. Graves’ disease-associated 

changes in the serum lysosomal glycosidases activity 

and the glycosaminoglycan content. Clin Chim Acta 2003; 

331: 97-102. 

• wydawnictwo zbiorowe: 

np.: Rodwell VW. Białka: struktura i właściwości. W: Biochemia 

Harpera. Red. Murray RK i wsp. Wydawnictwo Lekarskie 

PZWL. Warszawa 1994, 59-69. 

• monografia: 

np.: Bańkowski E. Biochemia. Urban & Partner. Wrocław 

2004. 

Powołania w tekście, umieszczone w nawiasach kwadratowych, 

powinny być oznaczone cyframi arabskimi, np. [1]. 

Liczbę pozycji piśmiennictwa należy ograniczyć: w pracach 

oryginalnych do 20, w poglądowych do 30 i w pozostałych do 

10 pozycji. 

69

PokaÅ¼ caÅy numer - FPN - Farmaceutyczny PrzeglÄ d Naukowy

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?

PokaÅ¼ caÅy numer - FPN - Farmaceutyczny PrzeglÄd Naukowy