Ù ÙاÙÙ - ÙرÙÙگستا٠زبا٠٠ادب ÙارسÛ
Ù ÙاÙÙ - ÙرÙÙگستا٠زبا٠٠ادب ÙارسÛ
Ù ÙاÙÙ - ÙرÙÙگستا٠زبا٠٠ادب ÙارسÛ
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
ِ<br />
ِ<br />
فصل نامه ي فرهنگستانِ زبان و ادبِ<br />
فارسي<br />
زمستانِ ١٣٧٤<br />
سالِ اول/شماره ي چهارم شماره ي مسلسل ٤<br />
مديرِ مسئول: دکتر غالمعلي حدّ ادِ عادل<br />
هيئتِ تحريريه:<br />
حسن<br />
ِ<br />
عبدالمحمدِ آيتي٬ احمدِ تفضّ لي٬<br />
بهمن<br />
ِ<br />
حبيبي٬ غالمعلي حدّ ادِ عادل٬<br />
احمدِ سميعي (گيالني)٬ علي اشرفِ<br />
سرکاراتي٬<br />
صادقي<br />
احمدِ سميعي (گيالني)<br />
سردبير: حکيمه ي دسترنجي<br />
ويراستارِ فني: گيلياردِ عرفان<br />
طرّ اح: يداللهِ کابلي<br />
خطاط: حروف چيني و صفحه بندي:<br />
ناظرِ چاپ: محمدِ فروغي<br />
سينانگار<br />
ليتوگرافي: تنديس<br />
چاپ جلد: فرشيد چاپ متن: قيام<br />
نشاني: خيابانِ شهيد احمد قصير (بخارست)٬ نبشِ خيابانِ سوم٬ شماره ي ٨<br />
صندوقِ پستي: ٦٣-٧٥ ٩٤ ١٥٨<br />
تلفن: ٨٧١٬٨١ ٠٦ ٨٧ ٨٧١ ٢٢ فاکس: ٨٧٢ ٣٢ ٨٥<br />
بهاي تک شماره: ٤٠٠٠ ريال (براي دانش جو: ٣٠٠٠ ريال)<br />
بهاي اشتراکِ ساالنه: ١٦٠٠٠ ريال (براي دانش جو: ١٢٠٠٠ ريال)<br />
شيوه ي امالي اين شماره ي فصل نامه مصوَّ بِ فرهنگستانِ زبان و ادبِ فارسي تلقّي نشود.
ِ<br />
فهرست<br />
سرمقاله ...................................................................................................................................<br />
فرهنگستان و زبان شناسي غالمعلي حدادِ عادل ٢<br />
مقاله..........................................................................................................................................<br />
بررسي مجدد حسينِ سامعي ٦<br />
ِ<br />
تکيه ي فعل در زبانِ فارسي:<br />
فعلِ ai- «گفتن» در زبان هاي ايراني م. باگاليوبُف ٢٢<br />
چند غزل از شمس پُسِ ناصر ماهيارِ نوّ ابي ٢٧<br />
رساله در بابِ شکوهِ سخن (٤) لونگينوس/ رضا سيدحسيني ٣٩<br />
نسخه ي نويافته ي اشعارِ خاقاني منوچهرِ مظفّريان ٥١<br />
گنج واژه مصطفيٰ ذاکري ٥٦<br />
پاره هاي موزونِ گلستانِ سعدي (٤ ( ابوالحسنِ نجفي٬ احمدِ سميعي (گيالني) ٦٧<br />
نقد و بررسي ...........................................................................................................................<br />
اثري تازه درباره ي شاه نعمت اهلل ولي عبد المحمدِ آيتي ١٠٤<br />
درياي جان احمدِ سميعي (گيالني) ١١٠<br />
مقاله نامه ها ماندانا صديق بهزادي ١٢٦<br />
فرهنگستان..............................................................................................................................<br />
فرهنگستانِ دوم پژوهش گاهِ واژهگزيني احمدِ صفّارمقدّ م ١٣٢<br />
تحقيقاتِ ايران شناسي ..........................................................................................................<br />
حاجي بابا و ميرزا ابوالحسن خان يک معمّا هنري ب. مکنزي جانستن/ کريمِ امامي ١٤٣<br />
مالحظاتي درباره ي گويشِ ناحيه ي الموت ازگويش هاي شمالي<br />
تحقيقاتِ ايران شناسي ع. روح بخشان ١٦٦<br />
ايران / Kinga Maciuszak احمدِ سميعي (گيالني) ١٥٧<br />
اخبار...........................................................................................................................................<br />
سومين کنفرانسِ زبان شناسي حسينِ سامعي ١٦٩<br />
نامه ها........................................................................................................................................<br />
نامه ها ١٧١<br />
....................................................................................................................................................<br />
11- 4<br />
Ah ¤ mad Tafaz − −zolâ<br />
¦ Iranian Proper Nouns in the Kita¦ b al-Qand fâ ¦ d¤ ikr c ¦Ulama ß Samarqand<br />
(نام هاي خاصِ ايراني در کتاب القند في ذکرِ اخبارِ علماءِ سمرقند) (احمدِ تفضلي) (١٧٩-١٨٦)<br />
K. Ema¦ mâ ¦ Summary of Articles (کريمِ امامي) (١٨٩-١٨٧) 3 -1<br />
نمايه ي سالِ ١٣٧٤ حکيمه ي دسترنجي ١٩٠-١٩٢
ِ<br />
فرهنگستان و زبان شناسي *<br />
بسم اهلل الرحمن الرحيم<br />
افتتاح<br />
ِ<br />
سخن را٬ در مراسم سومين کنفرانسِ زبان شناسي٬ با آياتِ آغازينِ سوره ي مبارکه ي<br />
ِ<br />
«رحمن» در قرآنِ کريم افتتاح مي کنم که مي فرمايد: اَلَّرحْ مٰنُ . عَلَّمَ الْقُرْ آنَ. خَ لَقَ االْ ِنْسانَ .<br />
عَلَّمَهُ البَيانَ .<br />
در آغازِ اين سوره٬ خداوندِ متعال در ١٣ آيه ي پياپي٬ به نشانه هاي رحمت و حکمتِ<br />
خود در آفاق و انفس اشاره مي کند؛ اما آنچه توجهِ مرا همواره به خود جلب کرده اين است<br />
اشاره به تعليم قرآن٬ از خلقتِ انسان سخن رفته٬ از ميانِ همه ي خصوصيات<br />
ِ<br />
که وقتي٬ در پيِ<br />
و توانايي ها و مهارت هاي غريزي و اکتسابيِ او تنها به «زبان»» توجه شده و مهم تر از آن اينکه<br />
قرآني٬ تعليم بيان را به انسان مستقيمًا به خود نسبت داده و<br />
ِ<br />
خداوند تعليم زبان يا٬ به تعبيرِ<br />
ِ<br />
داشتن و دانستنِ زبان و سخن راني و سخن گويي را هم بارزترين نشانه ي آدمي و هم امري<br />
خدايي معرفي کرده است.<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
دانشگاهِ عالمه طباطبايي٬ از سرِ لطف٬ از اين جانب٬ که زبان شناس نيستم٬ خواسته است<br />
تا در جمع زبان شناسان سخني بگويم. البته براي من٬ که دانش جو و دوست دارِ فلسفه هستم٬<br />
ِ<br />
زبان هزار رمز و راز دارد٬ اما نمي خواهم٬ در اين نخستين ساعاتِ آغازِ کارِ کنفرانس٬ در آن<br />
جاده ي پر پيچ و خم سنگالخ قدم نهم بلکه مايلم٬ به حکم مسئوليت و وظيفه اي که در<br />
ِ<br />
فرهنگستانِ زبان و ادبِ فارسيِ کشورِ خويش دارم٬ با شنوندگانِ گرامي٬ در حدِ توان و<br />
فرصتي که دارم٬ درباره ي جايگاه و پايگاهِ زبان شناسي در فرهنگستان سخن بگويم.<br />
پانزدهم<br />
زبانِ فارسي زبانِ رسميِ کشورِ ماست. در اصلِ ِ<br />
مردم<br />
ايران آمده است: «زبان و خطِ رسمي و مشترکِ ِ<br />
قانونِ اساسيِ جمهوريِ اسالميِ<br />
ايران فارسي است. اسناد و مکاتبات و<br />
*سخن رانيِ افتتاحيه ي آقاي غالمعلي حدّادِ عادل ٬ رئيسِ فرهنگستانِ زبان و ادبِ فارسي٬ در «سومين کنفرانسِ<br />
زبان شناسيِ دانشگاهِ عالمه طباطبايي (٥-٦ اسفند ١٣٧٤)».
ِ<br />
فرهنگستان و زبان شناسي ٣<br />
متونِ رسمي و کتبِ درسي بايد با اين زبان و خط باشد». پيداست که تحقق و تأمينِ اين اصل٬<br />
از يک سو٬ مستلزم شناختِ زبان فارسي و تقويت و گسترشِ آن است و٬ از سويِ ديگر٬<br />
مستلزم شناختِ ديروز و امروزِ کشوري است که زبانِ فارسي زبانِ رسميِ آن شمرده شده<br />
ِ<br />
است. عالوه بر اين٬ دنياي امروز دنياي ارتباطات است و نمي توان زبانِ فارسي را زبانِ<br />
رسميِ کشور قرار داد مگر آن که به لوازم و مقتضياتِ ارتباطيِ آن با سايرِ زبان ها و سايرِ<br />
ملت ها و مؤسساتِ جهاني توجه نمود و اين زبان را از اين حيث بررسي و ارزيابي کرد و قوت<br />
و ضعفِ آن را شناخت و بر کارايي و کارآمديِ آن افزود.<br />
فرهنگستانِ زبان و ادبِ فارسي٬ که خود را به موجبِ اساس نامه ي خود نسبت به تقويت<br />
و نگاه باني و گسترش و آموزش و پااليشِ زبانِ فارسي مسئول مي داند٬ چگونه مي تواند به<br />
زبان شناسي٬ که زبان را به عنوانِ يکي از واقعيت هاي اين جهان موردِ بررسي و مطالعه ي<br />
علمي قرار مي دهد٬ بي اعتنا باشد و خود را از آن بي نياز بداند؟<br />
غالبًا تصور مي کنند که يگانه وظيفه ي فرهنگستان يافتنِ برابرهاي فارسي براي آن دسته از<br />
لغات و اصطالحاتِ فرنگي است که به زبانِ عامه يا به زبانِ متخصصان راه يافته است. اين<br />
تصور البته درست و دقيق نيست؛ اما٬ اگر فرض کنيم که چنين باشد يعني بپذيريم که<br />
فرهنگستان جز اين وظيفه ي ديگري نداشته باشد٬ در آن صورت خواهيم ديد که٬ براي<br />
ايفاي همين يک وظيفه٬ پايِ زبان شناسي از راه هاي گوناگون به ميان مي آيد.<br />
در اين محضر من اجازه مي خواهم به بعضي از جهاتي که به زبان شناسي در امرِ<br />
واژهگزيني در برابرِ لغات و اصطالحاتِ بيگانه مدخليت مي بخشد صرفًا اشاره کنم.<br />
يکي از نکاتِ مهم در انتخابِ يک واژه ي فارسي براي يک لغتِ خارجي توجه به جهاتِ<br />
آواشناختيِ آن واژه است. در اين جاست که زبان شناسان مي توانند به واژهگزينان کمک کنند<br />
و به آنان بگويند که ذوق و طبع مردم از حيثِ موسيقيِ کلمات به کدام آواها راغب تر است و<br />
ِ<br />
چگونه بايد از انتخابِ واژه هايي که به علتِ تنافرِ حروف يا ثقيل بودنِ تلفظ خوشايندِ مردم<br />
نخواهد بود پرهيز شود و چه سان بايد به دخل و تصرف ها و جرح و تعديل هايي که مردم٬ به<br />
مرورِ زمان٬ در تلفظِ کلمات از حيثِ اعراب و تکيه و با قلب و ابدال و امثالِ آن روا مي دارند<br />
عنايت شود.<br />
جنبه ي مهم ديگري که در واژهگزيني واجدِ اهميتِ بسيار است دستورِ زبان است. شک<br />
ِ<br />
دستوري صحيح باشند٬ اما مقابله با امواج<br />
ِ<br />
نيست که واژه ها و ترکيباتِ نوساخته بايد از لحاظِ<br />
سهمگين و گل آلودِ سيلِ لغاتِ خارجي تنها با استفاده از دستورِ زباني علمي و جامع و<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١
ِ<br />
ِ<br />
٤ فرهنگستان و زبان شناسي<br />
نيرومند و پويا ممکن خواهد بود. تدوينِ چنين دستوري وقتي ميسر است که در زبانِ فارسي<br />
انواع<br />
ِ<br />
مطالعاتِ دقيقِ علمي در تحولِ تاريخيِ قواعدِ دستوريِ اين زبان و تفاوتِ<br />
گونه هاي<br />
زباني در حوزه هاي گوناگونِ آن صورت گرفته باشد و همه ي امکانات و توانايي هاي دستوريِ<br />
اين زبان شناخته شده باشد.<br />
سرانجام مي بايد به معناشناسي اشاره کنيم که غرضِ اصلي و غايتِ نهايي در واژهگزيني<br />
است. واژه اي که به عنوانِ برابرِ فارسيِ يک لغتِ خارجي پيش نهاد مي شود٬ با قطع نظر از<br />
آنچه به منطوق و ملفوظِ آن مربوط مي شود٬ بايد به مَدلولِ خود که ممکن است يک مفهوم يا<br />
شي باشد داللت کند و اين مهم ترين خاصيتي است که مي بايد داشته باشد. تأمينِ<br />
ٔ<br />
يک<br />
درست و دقيقِ اين داللت و منطبق ساختنِ وسعتِ دايره ي معناييِ واژه با وسعتِ دايره ي<br />
مصداقيِ آن به نحوي که نه بيش از آن و نه کم تر از آن باشد يکي از وجوهِ متعددي است که<br />
مي بايد از ديدگاهِ معناشناسي موردِ توجه قرار گيرد.<br />
اما٬ زبان يک پديده ي اجتماعي است و فرهنگستان٬ اگر در امرِ واژهگزيني به اين خصيصه<br />
چنان که در خورِ آن است توجه نکند و جامعه شناسيِ زبان را در نظر نگيرد و براي اجرا و<br />
اعمالِ سياست هايي که اختيار مي کند برنامه ريزي نکند٬ موفق نخواهد شد و تصميماتش در<br />
البه الي پوشه ها و پرونده ها مدفون خواهد ماند.<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
چنان که گفته شد٬ واژهگزيني تنها يکي از وظايفِ فرهنگستانِ زبان و ادبِ فارسي است.<br />
ديگري نيز بر عهده دارد که آنها تدوينِ يک فرهنگِ جامع براي<br />
فرهنگستان٬ وظايفِ اهمِّ<br />
زبانِ فارسي است که در آن ضوابط و قواعدِ علميِ فرهنگ نويسي اعمال شده باشد. تصويبِ<br />
شيوه ي اماليي يا رسم الخطِ واحد براي خطِ فارسي که در هنگامه و هجوم سليقه هاي<br />
افراطي دچارِ تشتّت شده است وظيفه ي ديگرِ ماست. شناختِ گويش هاي ايراني در داخل<br />
و خارج از کشور و گردآوريِ گنجينه ي واژگاني و ساختاريِ آن گويش ها کارِ ديگري است که<br />
بر عهده ي فرهنگستان است. اجراي صحيح<br />
ِ<br />
همه ي اين برنامه ها و رعايتِ مقتضياتِ همه ي<br />
مستلزم آن است که فرهنگستان٬ در کنارِ توجه به جنبه هاي هنري و ذوقيِ زبان و<br />
ِ<br />
اين امور<br />
بهرهگيري از همه ي دانش هايي که بر حسبِ سنت هاي علمي و آموزشِ ما به زبان و ادبيات<br />
مربوط مي شود٬ از زبان شناسي نيز بهره مند شود و از خصوصياتِ علميِ سايرِ زبان هاي<br />
زنده ي دنيا و تجربياتِ موفقيت آميزِ کشورهاي ديگر از اين طريق با خبر گردد.<br />
اکنون٬ که شصت سال از تأسيسِ<br />
فرهنگستانِ اول در ايران مي گذرد٬ اگر چه بايد از
ِ<br />
ِ<br />
ِ<br />
فرهنگستان و زبان شناسي ٥<br />
متوقف ماندنِ کوشش ها و ناتمام ماندنِ کارها با دريغ و تأسف ياد کرد٬ مي بايد خوشحال بود<br />
نام زبان شناسي در کشور پا گرفته و ريشه دوانده<br />
ِ<br />
که امروزه٬ در مقايسه با آن روزگار٬ دانشي به<br />
است و استادانِ زبان شناس نيز در کنارِ اديبان و نويسندگان و مترجمان و سخن وران به<br />
فرهنگستانِ امروز مدد مي رسانند.<br />
اجتناب از تعصب هاي بي جا و پرهيز از افراط و تفريط هاي غيرِ علمي و جانب دارانه٬ که<br />
نمونه اي از آن ترکِ ستيزه جويي با لغاتِ عربيِ رايج در زبانِ فارسي است٬ از اصول و<br />
معيارهاي اصليِ فرهنگستانِ زبان و ادبِ فارسي در جمهوريِ اسالميِ ايران است و همين<br />
مصونيت از اهواءِ غيرِ علمي زمينه را براي اقبال به نتايج علميِ زبان شناسي هموار مي سازد.<br />
ف رهن گستان وظي ف هي خ ودم ي داند از دان<br />
<br />
شگ اهِ عالمه طب<br />
اطب <br />
<br />
اي ي٬ که ب اب رگ زاريِ<br />
کنفرانس هاي اول و دوم زبان شناسي در سال هاي در گذشته و اينک با برگزاريِ کنفرانسِ سوم<br />
فرصتِ نيکويي براي زبان شناسي و زبان شناسانِ کشور فراهم آورده است٬ سپاس گزاري<br />
کند. اميد است مجموع اين مساعي همه ي ما را در نگاه باني از کاخ بلندي که نياکانمان در<br />
ِ<br />
هزار سالِ گذشته ساخته و برافر اشته اند تواناتر سازد و سبب شود تا نسل هاي آينده ي ما<br />
خويش و ه م با پيشينيانِ خود قدرتِ تفهي م و تفه م و تفاه<br />
ه مبا مع اصرانِ<br />
باشند.<br />
بيشت ري م<br />
داشت ه<br />
غالمعلي حدّادِ عادل<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١
تکيه ي فعل در زبانِ فارسي<br />
بررسيِ مجدد<br />
حسين<br />
ِ<br />
سامعي<br />
نخست٬ موضوع مقاله معرفي<br />
ِ<br />
مقاله ي حاضر به شش بخش تقسيم شده است: در بخشِ<br />
مي گردد؛ در بخشِ دو٬ کوشش هاي قبلي در زمينه ي ياد شده موردِ بحث قرار مي گيرد؛<br />
بخشِ سه مروري است بر ساختمانِ فعلِ فارسي؛ بخشِ چهار اختصاص به معرفيِ دو<br />
پنج٬ طرح تکيه ي خاصِ سه فعلِ<br />
قاعده ي عمده ي تکيه ي فعل در فارسي دارد؛ در بخشِ ِ<br />
«بايستن»٬ «داشتن» و «خواستن» موردِ بحث قرار مي گيرد؛ و در بخشِ شش٬ چند نتيجه ي<br />
مترتب بر اين قواعد ذکر مي گردد. *<br />
نوع<br />
ِ<br />
و قواعدِ حاکم بر آن در زبانِ فارسي سابقه اي<br />
١<br />
١. مطالعه در خصوصِ تکيه ي کلمه<br />
صدوپنجاه ساله دارد. تقريبًا همه ي کساني که به اين مسئله پرداخته اند قواعدِ تکيه ي کلمه را<br />
دستوري مي دانند؛ بدين معنا که انواع دستوريِ کلمات٬ هر<br />
ِ<br />
در فارسي مشروط به شرايطِ<br />
طرح تکيه ي خاصِ خود هستند٬ به طوري که<br />
يک٬ در محلِ معيني تکيه مي پذيرند و دارايِ ِ<br />
تشخيصِ دستوريِ دو کلمه ي داراي ساختمانِ واجيِ يک سان٬ غالبًا٬ تنها از طريقِ تکيه<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
*آقاي دکتر علي محمدِ حقشناس مشوقِ من در نوشتنِ اين مقاله بودند و٬ سپس٬ آن را خواندند و٬ مثلِ هميشه٬<br />
ر اهنمايي هاي خود را از من دريغ نکردند. در اين جا از ايشان٬ و نيز از آقاي احمدِ سميعي که نکاتي را در نگارشِ<br />
مقاله گوش زد فرمودند٬ تشکر مي کنم.<br />
١)«وقتي که کلمه يا عبارتي را تلفظ مي کنيم٬ همه ي هجاهايي که در آن هست به يک درجه از وضوح و برجستگي<br />
ادا نمي شود٬ بلکه يک يا چند هجا برجسته تر است. همين برجستگيِ خاصِ يکي از اجزاي کلمه در يک سلسله<br />
اصواتِ ملفوظ موجب مي شود که حدود و فواصلِ هجاها را تشخيص بدهيم و هر يک از کلماتِ جمله را جداگانه<br />
ادراک کنيم... اين صفتِ خاصِ بعضي از هجاها را٬ که موجبِ انفکاکِ اجزاي کالم از يک ديگر است٬ در فارسي «تکيه ي<br />
کلمه» يا به اختصار «تکيه» مي خوانيم.» (خانلري ١٣٥٤: ١٤٨). نيزÄ علي محمدِ حقشناس٬ آواشناسي ٬ آگاه٬ تهران<br />
٬١٣٥٦ ص .١٢٤-١٢٢
تکيه ي فعل در زبانِ فارسي: ... ٧<br />
در اين ميان٬ تقريبًا همه ي آثاري که به اين موضوع پرداخته اند به درستي<br />
٢<br />
ميسر است.<br />
متفق اند که تکيه ي اصليِ اسم و صفت بر هجايِ پايانيِ کلمه قرار مي گيرد. در اين آثار٬ در<br />
حالي که تکيه ي قيد و حروف چندان موردِ بحث قرار نمي گيرد٬ تکيه ي فعل نيز در کنارِ اسم<br />
يکي از مهم ترين انواع کلمه موردِ توجهِ بسيار واقع مي شود؛ اما نه اتفاقِ<br />
ِ<br />
و صفت و به عنوانِ<br />
نظرِ موجود در خصوصِ اسم و صفت در اين بخش مشاهده مي شود و نه قاعده اي يگانه و<br />
صريح از آن دست ارائه مي گردد. به نظر مي رسد پراکندگي و اختالفِ نظرِ موجود در اين<br />
زمينه ناشي از نحوه ي تکيه پذيريِ عناصرِ موجود در ساختمانِ فعل و بروزِ تغييراتِ مداوم در<br />
جايگاهِ تکيه باشد.<br />
موضوع<br />
ِ<br />
اين مقاله نگاهي مجدد به اطالعاتِ موجود در زمينه ي تکيه ي فعلِ فارسي و<br />
کوشش براي يک جمع بنديِ تازه در اين زمينه است. اين بررسي٬ صرفًا به تکيه ي کلمه ي<br />
فعل توجه دارد٬ يعني به صورت هاي مختلفِ تصريفيِ فعل٬ به عنوانِ يک کلمه٬ و فارغ از<br />
جمله٬ بدونِ در نظر گرفتنِ تأ ثيراتِ احتماليِ آهنگِ جمله بر جايگاه و کيفيت و کميتِ تکيه ي<br />
فعل. بايد اين نکته را نيز خاطرنشان سازم که منظور از «زبانِ فارسي» در اين بررسي٬ گونه ي<br />
معيارِ فارسيِ ايران است که به عنوانِ زبانِ نوشتار و ادبيات و نيز گفتارهاي رسمي و<br />
غيررسمي در ميانِ تحصيل کردگانِ ايراني متداول است.<br />
مقاله<br />
٢. نخستين کسي که به مسئله ي تکيه در زبانِ فارسي به طورِ عام و تکيه ي فعل به<br />
طورِ خاص مي پردازد الکساندر خودزکو (Chodzko) است که در سالِ ١٨٥٢ ٬ در کتابِ<br />
دستورِ فارسي ٬ فصلي به اين بحث اختصاص داد (ويندفور ١٩٧٩: ١٤٥). روالِ کارِ وي در<br />
معرفيِ تکيه ي فعل٬ بر خالفِ<br />
اسم و صفت٬ پارهپاره و چندگانه است؛ بدين معني که وي<br />
مي کوشد براي هر يک از ساخت هاي فعلي (يعني «گذشته»٬ «حال»٬ «نهي» و «مصدر» در کارِ<br />
وي) طرح تکيه ي جداگانه اي ارائه دهد٬ هر چند که در مواردِ متعددي نيز الگوهاي<br />
ِ<br />
خودِ<br />
تکيه٬ به دو نوع<br />
ِ<br />
٢)مثالً کلمه ي درگذشت ٬ بسته به محلِ قرار گرفتنِ<br />
تلفظ و معنايِ ويژه ي خود را داراست:<br />
(= dargoæz×»t مرگ) اسم<br />
(= æd×rgoz×»t مُرد) فعل؛<br />
همين تمايز را در کلمه ي ولي نيز مي بينيم:<br />
v×æli (=سرپرست) اسم<br />
(= æv×li اما) حرفِ ربط.<br />
دستوريِ<br />
متمايز تعلق دارد و٬ درنتيجه٬ هريک<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١
ِ<br />
٨ تکيه ي فعل در زبانِ فارسي: ...<br />
پيش نهاديِ او با وضعيتِ ال اقل کنونيِ تکيه ي فعل در فارسي نمي خواند (ويندفور:<br />
همان).<br />
اين نحوه ي نگرش به مسئله و اين روالِ کار٬ کمابيش٬ پس از خودزکو نيز ادامه مي يابد و<br />
مطالعهکنندگانِ ساختمانِ زبانِ فارسي تکيه ي فعل را بر مبناي هر يک از ساخت هاي فعلي٬ به<br />
طورِ جداگانه٬ تعيين مي کنند؛ و نتيجه ي کار٬ وجودِ قواعدِ متعددي است که هر يک ناظر بر<br />
يک ساختِ فعل است٬ بي آن که از اين ميان تعميمي به دست آيد و٬ سرانجام٬ قاعده ي<br />
واحدي پرداخته شود. ما اين شيوه را٬ پس از خودزکو٬ در نزدِ پالتز ) ١٩١١)٬ فيالت<br />
) ١٩١٩)٬ فؤادي ) ١٩٣٤/١٣١٣)٬ فرگوسن ) ٬(١٩٥٧الزار( ١٩٥٧)٬ جزايري و پي پر<br />
) ٬(١٩٦١ بويل ) ٬(١٩٦٦ خانلري ) ٬(١٩٦٦/١٣٤٥ روبينچيک ) ٬(١٩٧١ وحيديان<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
) ١٩٧٢/١٣٥١) و تکستون ) ١٩٧٨) نيز مشاهده مي کنيم؛ با اين تفاوت که هر بار<br />
بررسي متنوع تر و مفصل تر مي گردد٬ ولي تنوع قواعد همچنان بر طرح<br />
ِ<br />
ِ<br />
ساخت هاي موردِ<br />
تکيه ي فعلِ فارسي حاکم است. در اين ميان٬ تنها دو تن هستند که دست به کوششي براي<br />
تدوينِ يک قاعده ي عمومي مي زنند: نخستين بار فرگوسن در سالِ ٬١٩٥٧ در مقاله ي<br />
«تکيه ي کلمه در فارسي» که نخستين نوشته ي مستقل درباره ي تکيه در زبانِ فارسي است<br />
مي نويسد که «مسلمًا درست تر آن است که بگوييم در فارسيِ جديد تکيه ي فعل ميل به عقب<br />
] يعني به سويِ اولِ کلمه] دارد؛ و فعل از اين جهت در تقابلِ با اسم است که در آن تکيه<br />
تمايل به انتهاي کلمه دارد» (فرگوسن: ١٢٦ و ١٢٧). پس از او٬ ويندفور٬ در جمع بنديِ خود<br />
از پژوهش هاي انجام يافته در بابِ تکيه ي کلمه در فارسي٬ بدونِ هيچ اشاره اي به نظرِ<br />
فرگوسن در موردِ تکيه ي فعل٬ با استناد به گفته هاي فيالت ) ١٩١٩)٬ اظهار مي کند که تکيه ي<br />
فعل در فارسي پس رونده است؛ بدين معني که تکيه در فعل بر خالفِ اسم واره ها (يعني<br />
اسم وصفت و ضمير و نظايرِ آنها) همواره ميل به آغاز دارد و بر آن عناصرِ ساختاري قرار<br />
مي گيرد که به سرِ فعل نزديک ترند (ويندفور: ١٤٦). وي٬ بر اساسِ<br />
سازه هاي فعلي را چنين نمايش مي دهد:<br />
(١) ستاک Ä جزءِ پيشين Ä عنصرِ منفي ساز Ä پيش فعل.<br />
کارِ فيالت٬ تکيه پذيريِ<br />
چپ نمودار يا<br />
(بر طبقِ اين نمودار٬ تکيه ي اصليِ فعل همواره بر اولين عنصرِ سمتِ ِ<br />
اولين سازه ي فعل قرار مي گيرد٬ و فقدانِ عنصرِ اول به معناي انتقالِ تکيه به عنصرِ دوم<br />
سمتِ چپ است و الي آخر). اما ويندفور مرتبه ي پاياني را غلط مي انگارد٬ چون به<br />
درستي معتقد است که عنصرِ منفي ساز هميشه تکيه ي اصليِ فعل را دار است٬ خواه پيش از
ِ<br />
ِ<br />
تکيه ي فعل در زبانِ فارسي: ... ٩<br />
آن عنصرِ ديگري بيايد خواه نيايد (همان). با اين همه٬ اين استنباطي است که ويندفور از کارِ<br />
فيالت مي کند٬ اما کارِ خودِ فيالت٬ نظيرِ بقيه ي پژوهش گران٬ مبتني بر تنوع قواعد است.<br />
فرگوسن و ويندفور٬ هيچ يک٬ ازاين فراتر نمي روند و نکته سنجيِ آنها در اين باب به<br />
تدوينِ قاعده اي صريح و عام منتهي نمي شود.<br />
عالوه بر مسئله ي تنوع و تعددِ قواعد٬ ساخت هاي فعليِ موردِ بررسي در اين آثار نيز قابلِ<br />
تأمل است: گروهي از اين پژوهش گران تنها به اشکالِ ساده ي فعلي مي پردازند و از<br />
ساخت هاي گروهي (Ä بخش ٣) و به اصطالح پيش وندي و مرکب سخني نمي گويند. در<br />
موردِ ساخت هاي گروهي٬ نخست پالتز ) ١٨) و سپس الزار ) ١٩٥٧: ٣٩)٬ جزايري و پي پر<br />
هستند که به طرح تکيه ي آنها اشاره<br />
ِ<br />
) ٬(٥٤ خانلري ) (١٥٣ و سرانجام٬ وحيديان ) (٣٤<br />
مي کنند٬ با ذکرِ اين نکته که پالتز تنها به ساختِ ماضيِ نقلي (حالِ کامل) اشاره مي کند. در<br />
خصوصِ افعالِ داراي پيش فعل يعني افعالي که عنصري غيرِ فعلي آنها را همراهي مي کند<br />
(Ä بخشِ ٣) و طرح تکيه ي آنها اشاراتِ بيش تر و متنوع تري در اين آثار ديده مي شود:<br />
پالتز ) ٬(١٨ فيالت ) ٬(٤٥ خانلري ) ٬(١٣٦ روبينچيک ) ٣٥ و (٣٦ و وحيديان ) (٣٦ به تکيه<br />
پذيريِ به اصطالح پيش وندهاي فعلي اشاره مي کنند٬ حال آنکه الزار ) ١٩٥٧: ٤٠ و ٤١)٬<br />
تمام<br />
ِ<br />
جزايري و پي پر ) ٬(٥٢الزار( ٣٠٥) ١٩٦٣: و تکستون ) ٨١ و ٨٢)<br />
همراهي کننده ي فعل را داراي تکيه ي اصلي مي شمارند.<br />
عناصرِ غيرِ فعليِ<br />
اما با وجودِ انبوهِ اطالعاتِ غالبًا درست و٬ البته٬ غالبًا مکرري که در مجموعه ي اين آثار<br />
اسم و صفت طرح تکيه ي<br />
ِ<br />
ارائه مي شود٬ همچنان جاي قاعده يا قواعدي که بتواند همانندِ<br />
فعلِ فارسي را٬ به شکلي نظام مند٬ منسجم و تعميم پذير٬ صورت بندي کند خالي است.<br />
مقاله<br />
٣. پيش از آنکه به بررسي و جمع بنديِ مجددِ اطالعاتِ موجود در زمينه ي تکيه ي فعلِ<br />
فارسي دست بزنيم٬ الزم است ساختمانِ فعلِ فارسي را يک بارِ ديگر مرور کنيم.<br />
هر فعلِ فارسي داراي دو دسته صورت يا ساخت است:<br />
ساخت هاي «تصريف پذير»<br />
(finite) و ساخت هاي «تصريف ناپذير» (non-finite) . مالکِ تصريف پذيري٬ در اين جا٬<br />
دارا بودنِ اطالعاتي در موردِ «زمان»٬ «وجه» (mode) ٬ «جنبه» (aspect) و «شخص و شمارِ «<br />
فعل است (در تصريف پذيرها)٬ در برابرِ فقدانِ اين اطالعات (در تصريف ناپذيرها).<br />
ساخت هاي تصريف پذير دو دسته هستند: «ساده» و «گروهي» (peripherastic) . ساخت<br />
ساده از سه سازه يا عنصر٬ يعني «ستاک» (در هسته ي ساخت)٬ «جزءِ پيشين» (پيش از هسته)<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١
ِ<br />
ِ<br />
ِ<br />
ِ<br />
ِ<br />
١٠ تکيه ي فعل در زبانِ فارسي: ...<br />
و «شناسه» يا پايانه هاي فعلي (پس از هسته) تشکيل مي شود:<br />
(٢) ساختِ ساده Ä جزءِ پيشين + ستاک + شناسه<br />
(با تذکرِ اين نکته که٬ نظرًا و عمال٬ً هر يک از جايگاه هاي سهگانه مي تواند تهي از يک<br />
عنصرِ واجي باشد٬ يعني با عنصرِ صفر (Ò ( پر شود). مثال٬ً فعلِ «کشيدن» داراي<br />
صورت هاي ساده ي کشيدم (ماضيِ مطلق)٬ مي کشيدم (ماضيِ استمراري)٬ مي کِشم<br />
(مضارع<br />
ِ<br />
اخباري) و بِکشم (مضارع<br />
ِ<br />
ساخت هاي گروهي دو نوع اند. نوع<br />
التزامي) است.<br />
فعل٬ به عنوانِ هسته٬ «جزءِ پيشين»٬ پيش از صفتِ<br />
٣<br />
مفعوليِ «<br />
صرف شده ي فعلِ معينِ «بودن»٬ پس از صفتِ مفعولي:<br />
اول از سه سازه يا عنصر تشکيل مي شود: «صفتِ<br />
مفعولي٬ و صورت هاي مختلفِ<br />
معين<br />
ِ<br />
فعل «بودن»<br />
(٣) ساختِ گروهيِ Ä ١ جزءِ پيشين + صفتِ مفعولي + ِ<br />
(جايگاهِ جزءِ پيشين در اين ساخت٬ جز در يک مورد٬ معموالً خالي است). مثال٬ً فعلِ<br />
«کشيدن» داراي صورت هاي گروهيِ کشيده ام (ماضيِ نقلي)٬ مي کشيده ام (ماضيِ نقليِ<br />
استمراري)٬ کشيده بودم (ماضيِ بعيد)٬ کشيده بوده ام (ماضيِ بعيدِ نقلي) و کشيده باشم<br />
(ماضيِ التزامي) است.<br />
مرخم « فعل به عنوانِ هسته٬<br />
نوع دوم ساختِ گروهي از دو سازه تشکيل مي شود: «مصدرِ ِ<br />
و صورتِ مضارع فعلِ معينِ «خواستن» پيش از آن:<br />
معين<br />
ِ<br />
(٤) ساختِ گروهيِ Ä ٢ فعل<br />
«خواستن» + «مصدرِ مرخم»<br />
مثال٬ً فعلِ «کشيدن» داراي صورتِ گروهيِ خواهم کشيد (مستقبل) است.<br />
در کنارِ اين صورت هاي تصريف پذير٬ سه ساختِ تصريف ناپذيرِ «صفت مفعولي»٬<br />
٤<br />
«مصدري» و «مصدر مرخمي» نيز وجود دارد٬ که هر يک تنها از يک سازه تشکيل مي شوند.<br />
مثًال٬ فعلِ<br />
«کشيدن» داراي صورت هاي تصريف ناپذيرِ کشيده (صفت مفعولي)٬ کشيدن<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
٣)بي ترديد صفتِ مفعولي خود از دو تک واژ مرکب است: بنِ ماضيِ فعل و پس وندِ ه /e /. اما اين دو تک واژ در<br />
ساختمانِ فعل٬ مجموعًا٬ نقشِ يک سازه را ايفا مي کنند و٬ در درونِ ساختِ گروهي٬ در کنارِ فعلِ معين٬ جايگاهِ فعلِ<br />
واژگاني را پر مي سازند.<br />
٤)مصدر و مصدرِ مرخم نيز٬ همچون صفتِ مفعولي (Ä يادداشتِ ٣)٬ در ساخت هاي فعلي٬ تنها داراي يک سازه<br />
هستند٬ هر چند که از دو تک واژ تشکيل مي شوند: مصدر از بنِ ماضيِ فعل و پس وندِ َن / n× /٬ و مصدرِ مرخم از بنِ<br />
ماضيِ فعل و پس وندِ صفر (Ò ). به تعبيرِ ديگر٬ اين سه عنصر٬ به لحاظِ واژگاني و اشتقاقي٬ مرکب (complexe) اند؛<br />
اما٬ به لحاظِ تصريفي٬ در ساختِ فعل٬ بسيط محسوب مي شوند.
ِ<br />
ِ<br />
ِ<br />
ِ<br />
تکيه ي فعل در زبانِ فارسي: ... ١١<br />
٥<br />
(مصدري) و کشيد (مصدر مرخمي) است.<br />
٬ ساختِ ساده به چهار صورت (ماضيِ مطلق٬ ماضيِ<br />
٦<br />
بر اساسِ دستورهاي زبانِ فارسي<br />
استمراري٬ مضارع اخباري٬ مضارع التز امي)٬ ساختِ گروهيِ نوع يک به پنج صورت (ماضيِ<br />
ِ<br />
نقلي٬ ماضيِ نقليِ استمراري٬ ماضيِ بعيد٬ ماضيِ بعيدِ نقلي٬ ماضيِ التزامي) و ساختِ<br />
نوع دو به يک صورت (مستقبل) ظاهر مي شوند که همراه با سه ساختِ تصريف<br />
گروهيِ ِ<br />
ناپذير (صفت مفعولي٬ مصدري٬ مصدر مرخمي) مجموعًا سيزده صورت فعلي پديد مي آيد<br />
(سواي ساخت هاي نادرتري٬ مانندِ ماضيِ التزاميِ استمراري٬ که احيانًا در نوشته هاي برخي<br />
)؛ آن گاه٬ با توجه به صرفِ هر يک از ساخت هاي تصريف<br />
٧<br />
از فارسي زبانان يافت مي شود<br />
مقاله<br />
٥)فعل دانستن اين سه عنصر به اعتبارِ ويژگي هاي تصريفي و نحويِ آنهاست: اين عناصر٬ از يک سو٬ نشانه هاي<br />
تصريفيِ فعل را مي پذيرند مانندِ پذيرشِ تک واژِ نفيِ فعل ) نديده ٬ نديدن ٬ بايد نديد ) و٬ از سويِ ديگر٬ با برخي از<br />
سازه هاي جمله همان ر ابطه اي را برقرار مي کنند که فعل با وابسته هاي نحويِ خود (يعني مفعول٬ قيد٬ متمم و جز آن)<br />
ايجاد مي کند ) او را نديده به خانه برگشتم ٬ او را ديدن به نفع هيچ کس نيست ٬ بايد او را ديد ). بر اين اساس٬ الزم<br />
است در تعريفِ کالسيکِ فعل تجديد نظر شود: فعل ديگر صرفًا کلمه اي نيست که بر مفهوم انجام دادنِ عملي معين<br />
در زماني معين داللت کند٬ بلکه کلمه اي است با ساختمانِ صرفيِ معين که با ديگر سازه هاي جمله ر ابطه اي معين<br />
برقرار مي کند.<br />
اما٬ در عينِ حال٬ در اين عناصرِ سهگانه٬ ويژگي هاي تصريفي و نحويِ صفت (در موردِ صفتِ مفعولي) و اسم (در<br />
موردِ مصدر و مصدرِ مرخم ( نيز ديده مي شود و٬ بدين مالحظه٬ مي توان آنها را صفت يا اسم نيز تلقي کرد. در<br />
حقيقت٬ صفتِ مفعولي٬ مصدر و مصدرِ مرخم عناصري «دو رگه» هستند؛ بدين معني که هم ويژگي هاي فعل را دارند<br />
و هم ويژگي هاي صفت يا اسم را. بارزترين نمونه ي اين «دو رگه» بودن مصدر است که مي تواند٬ در يک زمان٬ هم<br />
نشانه هاي تصريفيِ فعل را بپذيرد و هم نشانه هاي تصريفيِ اسم را: نديدن ها . در اين مورد٬ نيز Ä احمدِ شفايي٬<br />
مبانيِ علميِ دستورِ زبانِ فارسي ٬ نوين٬ تهران ٬١٣٦٣ ص ٦٨-٧٣.<br />
٦)علي اشرفِ صادقي و غالمرضا ارژنگ٬ دستور ٬ وزارتِ آموزش و پرورش٬ تهران ٬١٣٦٣ ص ٦٦-٤٢؛ محمدرضا<br />
باطني٬ توصيفِ ساختمانِ دستوريِ زبانِ فارسي ٬ اميرکبير٬ تهران ٬١٣٦٤ ص ١٢٧-١١٠؛ طلعتِ بصاري٬ دستورِ زبانِ<br />
فارسي ٬ طهوري٬ تهران ٬١٣٤٥ ص ١٧٦-١٢٨؛ محمد جوادِ شريعت٬ دستورِ زبانِ فارسي ٬ اساطير٬ تهران ٬١٣٦٤ ص<br />
١٦٤-١٤٦؛ خسروِ فرشيدورد٬ دستورِ امروز ٬ صفي عليشاه٬ تهران ٬١٣٤٨ ص ١٤٠-١٢٩؛ عبدالعظيم قريب و ديگران٬<br />
دستورِ زبانِ فارسي (پنج استاد)٬ اشرفي٬ تهران ٬١٣٧٠ ص ١٧٢-١٥٦؛ محمد جوادِ مشکور٬ دستورنامه در صرف و نحوِ<br />
زبانِ پارسي ٬ شرق٬ تهران ٬١٣٦٨ ص ٨٣-٩٩. ساخت هاي موردِ بررسي در تقريبًا همه ي اين دستورها و تقريبًا با<br />
همين عناوين ديده مي شود. اما انتخابِ ما عمدتًا بر کارِ صادقي و ارژنگ مبتني بوده است. تنها يک ساختِ «امر»<br />
را که در سايرِ منابع نيز وجود دارد در اين جا کنار گذارده ايم٬ زيرا آن را٬ به داليلي که در اين مختصر نمي گنجد٬ در<br />
زمره ي صيغه هاي ساختِ التزامي به شمار آورده ايم. در اين موردِ اخير من از توضيحاتِ شفاهيِ آقاي دکتر<br />
محمد دبير مقدم سود برده ام.<br />
مضارع<br />
ِ<br />
٧)مثالً Ä آر. اچ. روبينز٬ تاريخِ مختصرِ زبان شناسي ٬ ترجمه ي علي محمدِ حقشناس٬ نشر مرکز٬ تهران ٬١٣٧٠ ص<br />
١٠٧. فرشيدورد نيز٬ در دستورِ امروز (ص ١٣٦)٬ با استناد به بيتي از منطق الطيرِ عطار٬ «قربِ پنجه حج به جا آورده بود/<br />
عمره عمري بود تا مي کرده بود »٬ از يک ساختِ ماضيِ بعيدِ استمراري ياد مي کند. به هر حال٬ به نظر نمي رسد چنين<br />
ساختي در فارسيِ امروز وجود داشته باشد.<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١
١٢ تکيه ي فعل در زبانِ فارسي: ...<br />
پذير براي شخص و شمارهاي گوناگون٬ در مجموع٬ به طورِ متعارف٬ شصت و چهار صيغه<br />
براي هر فعل در فارسي ساخته مي شود.<br />
هر يک از اين سيزده ساخت يا شصت و چهار صيغه مي تواند داراي دو صورتِ «مثبت»<br />
يا «منفي» باشد؛ نفيِ فعل از طريقِ قرار گرفتنِ تک واژِ نفي بر سرِ صورتِ مثبتِ فعل انجام<br />
مي گيرد:<br />
(٥) صورتِ منفي Ä تک واژِ نفي + صورتِ مثبتِ فعل.<br />
به لحاظِ ساخت واژي (مورفولوژيِ واژگاني)٬ فعلِ فارسي مي تواند با برخي از<br />
وابسته هاي خود رابطه ي نحوي معناييِ نزديک تري برقرار کند (وابسته هايي نظيرِ گروهِ<br />
اسمي / اسم٬ گروهِ صفتي / صفت٬ گروهِ حرفِ اضافه اي / متمم٬ گروهِ قيدي / قيد و جز آن)٬<br />
به طوري که برخي از اين صورت ها واژه گرداني (lexicalized) ٨ مي شوند و٬ در واژگان٬<br />
حکم<br />
ِ<br />
يک واحدِ واژگانيِ ثابت را پيدا مي کنند. اين واحدهاي واژه گرداني شده را در سنتِ<br />
دستور نويسيِ ايرانيان تحتِ عناوينِ افعالِ «پيش وندي» و افعالِ «مرکب» طبقه بندي مي کنند.<br />
اين وابسته ها٬ که ما٬ در اين جا و به تبعيت از برخي آثارِ غيرِ فارسي٬ به طورِ کلي آنها را<br />
«پيش فعل» (preverb) مي ناميم٬ همواره پيش از صورتِ بسيطِ فعل مثبت يا منفي قرار<br />
مي گيرند:<br />
(٦) صورتِ پيش فعلي Ä پيش فعل + صورتِ بسيطِ فعل<br />
مثال٬ً فعلِ «کشيدن» مي تواند داراي صورت هاي پيش فعليِ «فرو کشيدن» يا «بيرون<br />
کشيدن» باشد.<br />
٤. حال٬ بر اساسِ اين تحليلِ ساختاري از ساختمانِ فعلِ فارسي و نيز با توجه به<br />
اطالعاتي که دستورنويسانِ زبانِ فارسي در موردِ تکيه ي فعل به دست مي دهند٬ مي توان<br />
چنين نتيجه گرفت که طرح<br />
ِ<br />
عمده تبعيت مي کند:<br />
تکيه ي کلمه ي فعل در زبانِ فارسي٬ به طورِ کلي٬ از دو قاعده ي<br />
(٧) در صورت هاي مثبت٬ تکيه ي اصليِ فعل بر آخرين هجاي نخستين سازه<br />
واقع مي شود.<br />
٨)واژه گرداني (lexicalisation) فرايندي است که بر طبقِ آن رشته اي از تک واژها يا کلمات٬ که ر ابطه اي نحوي با<br />
يک ديگر دارند٬ بدل به واحدي واژگاني مي شوند٬ يعني حکم يک واژه ي واحد را پيدا مي کنند. Ä<br />
ِ<br />
Dictionnaire de linguistique, 1973, Larousse, 287-288.<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١
ِ<br />
تکيه ي فعل در زبانِ فارسي: ... ١٣<br />
(٨) در صورت هاي منفي٬ تکيه ي اصليِ فعل بر تنها هجاي تک واژِ نفي واقع<br />
مي شود.<br />
اين دو قاعده٬ به ويژه قاعده ي (٧) ٬ از قابليتِ تعميم پذيريِ فوق العاده بااليي برخوردارند<br />
و مي توانند به صورتي منظم و منسجم طرح تکيه ي همه ي ساخت ها و اشکالِ ) ١٣ ساخت و<br />
ِ<br />
٦٤ صيغه) افعالِ واژگاني / قاموسيِ زبانِ فارسي (Ä بخش ٥) را پيش بيني کنند٬ به طوري که<br />
قواعدِ متعدد و موضعيِ همه ي پژوهش گرانِ قبلي را با اين دو قاعده مي توان بيان کرد و همه ي<br />
آنها ذيلِ اين دو قرار مي گيرند. به تعبيرِ ديگر٬ اين دو قاعده را داده هاي زبانِ فارسي٬ از<br />
احکام دستورنويسانِ قبلي٬ از سويِ ديگر٬ تأ ييد مي کند.<br />
ِ<br />
يک سو٬ و<br />
اينک با مراجعه به اين دو مأ خذ٬ يعني داده هاي زباني و احکام<br />
مي کوشيم صحتِ اين دو قاعده را به محک بزنيم.<br />
دستورنويسان<br />
مقاله<br />
الف ( شناسه ها يا پايانه هاي فعلي هيچ گاه تکيه نمي پذيرند٬ چون هيچ گاه نخستين سازه ي<br />
فعل نيستند. کاربردِ پي چسبيِ فعلِ (enclictic) «بودن» (َ م ٬ ي ٬ است ٬ يم ٬ يد ٬ َ ند ( نيز از<br />
٩<br />
همين مقوله است٬ و در اين حال٬ اساسًا٬ فاقدِ تکيه است.<br />
ب) تکيه ي اصليِ ساخت هاي ساده ي مثبتِ فاقدِ جزءِ پيشين و پيش فعل بر آخرين هجاي<br />
١٠<br />
ستاک واقع مي شود که نخستين سازه ي فعل است.<br />
(٩) کشيدم (ماضيِ مطلق) keæ»id-×m<br />
پ) در ساخت هاي ساده ي مثبتِ داراي جزءِ پيشين ) مي يا ب ) و فاقدِ پيش فعل٬ تکيه ي<br />
١١<br />
اصلي بر يگانه هجاي سازنده ي جزءِ پيشين قرار مي گيرد که نخستين سازه ي فعل است.<br />
ِ<br />
ِ<br />
æmi-ke»id-×m<br />
مي کشيدم (ماضيِ استمراري) (١٠) مي کِشم (مضارع اخباري)<br />
بکِشم (مضارع التزامي)<br />
æmi-ke»-×m<br />
æbe-ke»-×m<br />
٩)نک: پالتز٬ ص ١٨؛ الزار٬ ٬١٩٥٧ ص ٣٧؛ فرگوسن٬ ص ١٢٨؛ بويل٬ ص ١٥؛ وحيديان٬ ص ٣١ و ٣٢.<br />
١٠)نک: پالتز٬ ص ١٨؛ فيالت٬ ص ٤٥؛ فرگوسن٬ ص ١٢٦ و ١٢٨؛ الزار٬ ٬١٩٥٧ ص ٣٩؛ جزايري و پي پر٬ ص ٥٣؛<br />
خانلري٬ ص ١٥٣؛ روبينچيک٬ ص ٣٥؛ وحيديان٬ ص ٣١؛ تکستون٬ ص ٧٤.<br />
١١)نک : پالتز٬ ص ١٨؛ فيالت٬ ص ٤٥؛ فؤادي٬ ص ٩٦٥؛ فرگوسن٬ ص ١٢٦؛ الزار٬ ٬١٩٧٥ ص ٣٩؛ جزايري و<br />
پي پر٬ ص ٥٣؛ الزار٬ ٬١٩٦٣ ص ٣٠٥؛ بويل٬ ص ١٥؛ خانلري٬ ص ١٥٣؛ روبينچيک٬ ص ٣٥؛ وحيديان٬ ص ٣٣.<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١
ِ<br />
ِ<br />
ِ<br />
١٤ تکيه ي فعل در زبانِ فارسي: ...<br />
ت) در ساخت هاي گروهيِ نوع اولِ مثبت٬ بدونِ جزءِ پيشين و پيش فعل٬ تکيه ي اصلي بر<br />
١٢<br />
هجاي پايانيِ صفتِ مفعولي قرار مي گيرد که نخستين سازه است.<br />
(١١) کشيده ام (ماضيِ نقلي) ke»iæde-×m<br />
کشيده بودم (ماضيِ بعيد)<br />
کشيده بوده ام (ماضيِ بعيدِ نقلي)<br />
کشيده باشم (ماضيِ التزامي)<br />
ke»iæde-bud×m<br />
ke»iæde-bude×m<br />
ke»iæde-ba»×m<br />
نوع اولِ مثبت که داراي جزءِ پيشين ) مي ) است٬ بدونِ<br />
ث) در يگانه ساختِ گروهيِ ِ<br />
پيش فعل٬ تکيه ي اصلي بر هجاي سازنده ي جزءِ پيشين قرار مي گيرد.<br />
(١٢) مي کشيده ام (ماضيِ نقليِ استمراري) æmi-ke»ide-×m<br />
ج) در تنها ساختِ گروهيِ نوع دوم مثبت٬ بدونِ پيشفعل٬ تکيه ي اصلي بر هجاي پايانيِ<br />
١٣<br />
فعلِ معينِ «خواستن» قرار مي گيرد که نخستين سازه است.<br />
(١٣) خواهم کشيد (مستقبل) xaæh×m-ke»id<br />
١٤<br />
چ) سه ساختِ تصريف ناپذيرِ مثبت٬ بدونِ پيشفعل٬ در هجاي پايانيِ خود تکيه برند.<br />
(١٤) کشيده (صفت مفعولي) ke»iæde<br />
کشيدن (مصدري)<br />
کشيد (مصدر مرخمي)<br />
ke»iæd×n<br />
keæ»id<br />
ح) در صورت هاي مثبتِ داراي پيشفعل٬ تکيه ي اصلي بر هجاي پايانيِ پيش فعل قرار<br />
١٥<br />
مي گيرد که نخستين سازه ي فعل است.<br />
(١٥) فرو / بيرون کشيدم foæru-/ biærun-ke»id-×m<br />
فرو / بيرون مي کشيدم<br />
فرو / بيرون مي کشم<br />
foæru-/ biærun-mi-ke»id-×m<br />
foæru-/ biærun-mi-ke»-×m<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
١٢)نک: پالتز٬ ص ١٨؛ الزار٬ ٬١٩٥٧ ص ٣٩؛ فرگوسن٬ ص ١٢٨؛ جزايري و پي پر٬ ص ٥٤؛ خانلري٬ ص ١٥٣؛<br />
روبينچيک٬ ص ٣٥؛ وحيديان٬ ص ٣٣.<br />
١٣)نک: الزار٬ ٬١٩٥٧ ص ٣٩؛ جزايري و پي پر٬ ص ٥٤؛ خانلري٬ ص ١٥٤؛ وحيديان٬ ص ٣٣.<br />
١٤)نک: خودزکو٬ به نقل از ويندفور٬ ص ١٤٥؛ فرگوسن٬ ص ١٢٦.<br />
١٥)نک : پالتز٬ ص ١٨؛ فيالت٬ ص ٤٥؛ الزار٬ ٬١٩٥٧ ص ٤٠ و ٤١؛ جزايري و پي پر٬ ص ٥٢؛ الزار٬ ٬١٩٦٣ ص<br />
٣٠٥؛ خانلري٬ ص ١٥٤؛ روبينچيک٬ ص ٣٥؛ وحيديان٬ ص ٣٦؛ تکستون٬ ص ٨١.
فرو / بيرون بکشم<br />
فرو / بيرون کشيده ام<br />
فرو / بيرون مي کشيده ام<br />
فرو / بيرون کشيده بودم<br />
فرو / بيرون کشيده بوده ام<br />
فرو / بيرون کشيده باشم<br />
فرو / بيرون خواهم کشيد<br />
اين قاعده ساخت هاي تص ريف ن اپ<br />
مي شود.<br />
<br />
تکيه ي فعل در زبانِ فارسي: ... ١٥<br />
foæru-/ biærun-be-ke»-×m<br />
foæru-/ biærun-ke»ide-×m<br />
foæru-/ biærun-mi-ke»ide-×m<br />
foæru-/ biærun-ke»ide-bud×m<br />
foæru-/ biærun-ke»ide-bude×m<br />
foæru-/ biærun-ke»ide-ba»×m<br />
foæru-/ biærun-xah×m-ke»id<br />
صفت مفعولي و مصدر مرخمي را<br />
ذي رِ<br />
ني ز شامل<br />
(١٦) دست هايش را از جيب بيرون کشيده (biærun-ke»ide) ٬ با من دست داد.<br />
بايد خود را از اين منجالب بيرون کشيد (biærun-ke»id) .<br />
اما در ساختِ مصدريِ پيشفعلي٬ همچنان و بر خالفِ قاعده٬ تکيه بر هجاي پايانيِ<br />
مصدر قرار مي گيرد.<br />
(١٧) فرو / بيرون کشيدن foru-/ birun-ke»iæd×n<br />
علتِ اين امر مي تواند دو چيز باشد: يکي اسم وارگيِ ساختِ<br />
مصدري است. بدين معني<br />
که مصدر٬ هم زمان٬ هم ويژگي هاي اسم را دارد و هم ويژگي هاي فعلرا (نيز Ä يادداشتِ<br />
و لذا ممکن است در اين حال داراي طرح تکيه ي اسم باشد. اما٬ از سويِ ديگر٬ مي توان<br />
ِ<br />
٬(٤<br />
گفت که چنانچه در اين ساخت هاي مصدري تکيه ي اصلي بر پيشفعل قرار گيرد٬ آنگاه<br />
جمع ماضيِ مطلق به<br />
تقابلِ زَبَ رزنجيريِ ميانِ ساختِ مصدري و صيغه ي سوم شخصِ ِ<br />
صورتي که در فارسيِ گفتاري ادا مي شود و تنها مميزه ي اين دو صيغه از يک ديگر است<br />
خنثي مي شود.<br />
(١٨) (ساختِ مصدري) birun-ke»iæd×n<br />
(سوم شخصِ<br />
ماضيِ مطلقِ گفتاري)<br />
biærun-ke»id-×n<br />
جمع<br />
ِ<br />
خ) در صورت هاي منفي٬ همواره٬ تکيه ي اصلي بر يگانه هجايِ تک واژِ نفي قرار<br />
١٦<br />
مي گيرد.<br />
١٦)نک: خودزکو٬ به نقل از ويندفور٬ ص ١٤٥؛ پالتز٬ ص ١٨؛ فيالت٬ ص ٤٥ و ٤٦؛ فرگوسن٬ ص ١٢٦؛ الزار٬<br />
روبينچيک٬ ص ٣٦؛<br />
خانلري٬ ص ١٥٣؛ ٬١٩٥٧ ص ٤١ و ٤٢؛ جزايري و پي پر٬ ص ٥٣ و ٥٤؛ بويل٬ ص ١٥؛ تکستون٬ ص ٤٩ و ٧٤ و ٨٢؛ ويندفور٬ ص ١٤٦.<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
مقاله
١٦ تکيه ي فعل در زبانِ فارسي: ...<br />
(١٩) (فرو / بيرون) نکشيدم (foru-/ birun-) æn×-ke»id-×m<br />
(فرو / بيرون) نمي کشيدم<br />
(فرو / بيرون) نمي کشم<br />
(فرو / بيرون) نکشم<br />
(فرو / بيرون) نکشيده ام<br />
(فرو / بيرون) نمي کشيده ام<br />
(فرو / بيرون) نکشيده بودم<br />
(فرو / بيرون) نکشيده بوده ام<br />
(فرو / بيرون) نکشيده باشم<br />
(فرو / بيرون) نخواهم کشيد<br />
(foru-/ birun-) æne-mi-ke»id-×m<br />
(foru-/ birun-) æne-mi-ke»-×m<br />
(foru-/ birun-) æn×-ke»-×m<br />
(foru-/ birun-) æn×-ke»ide-×m<br />
(foru-/ birun-) æne-mi-ke»ide-×m<br />
(foru-/ birun-) æn×-ke»ide-bud×m<br />
(foru-/ birun-) æn×-ke»ide-bude×m<br />
(foru-/ birun-) æn×-ke»ide-ba»×m<br />
(foru-/ birun-) æn×-xah×m-ke»id<br />
در ساخت هاي تصريف ناپذيرِ منفي٬ اين قاعده ساختِ مصدر مرخمي را نيز شامل<br />
مي شود.<br />
(٢٠) بايد خود را از اين کار بيرون نکشيد .(birun-æn×-ke»id)<br />
اما در ساختِ صفت مفعوليِ منفي٬ تکيه بري دو حالتِ مختلف پيدا مي کند: يکي در<br />
کاربردهاي فعليِ صفتِ مفعولي (آنچه که در سنتِ دستورنويسيِ فارسي «وجهِ وصفي»<br />
ناميده مي شود) که تکيه طبقِ قاعده بر تک واژِ نفي قرار مي گيرد؛<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
(٢١) دست هايش را از جيب بيرون نکشيده (birun-æn×-ke»ide) ٬ با من دست<br />
نداد.<br />
و ديگري در کاربردهاي قيديِ صفتِ مفعولي (حالتي که در آن صفتِ مفعولي فعلِ جمله اي<br />
است که آن جمله خود جايگاهِ قيدِ جمله ي اصلي را اشغال مي کند) که تکيه ي اصلي٬<br />
همچنان و بر خالفِ<br />
قاعده٬ بر هجاي پايانيِ صورتِ فعل واقع مي شود.<br />
(٢٢) هنوز قلمش را ازجيب بيرون نکشيده (birun-n×-ke»iæde) ٬ شروع به<br />
نوشتن کرد.<br />
علتِ اين بي قاعدگي مي تواند قيدوارگيِ صفتِ مفعولي٬ در اين جا٬ باشد؛ بدين معني که<br />
در صفتِ مفعولي٬ هم زمان٬ هم ويژگي هاي فعل ديده مي شود و هم ويژگي هاي صفت / قيد<br />
(نيزÄ يادداشتِ ٥).<br />
از سويِ ديگر٬ در ساختِ<br />
مصدريِ منفي هم٬ مانندِ مصدرهاي پيش فعلي (Ä همين
تکيه ي فعل در زبانِ فارسي: ... ١٧<br />
بخش٬ بندِ ح) همچنان و بر خالفِ قاعده٬ تکيه بر هجاي پايانيِ مصدر قرار مي گيرد و نه بر<br />
تک واژِ نفي.<br />
مقاله<br />
(٢٣) (فرو / بيرون) نکشيدن (foru-/ birun-) n×-ke»iæd×n<br />
علتِ اين امر٬ همچون موردِ مصدرهاي پيش فعلي٬ مي تواند يا مربوط به اسم وارگيِ<br />
مصدر باشد و يا ناشي از امکانِ خنثي شدنِ تقابلِ صورتِ مصدري منفي و صيغه ي سوم<br />
شخصِ ماضيِ مطلق در فارسيِ گفتاري.<br />
(٢٤) (ساختِ مصدري) (birun-) n×-ke»iæd×n<br />
(birun-) æn×-ke»id-×n<br />
جمع<br />
ِ<br />
جمع<br />
ِ<br />
(سوم شخصِ<br />
ماضيِ مطلقِ گفتاري)<br />
٥ . همه ي فعل هاي فارسي٬ در همه ي ١٣ ساخت و ٦٤ صيغه ي خود٬ از دو قاعده ي<br />
مثبت و منفيِ پيش گفته تبعيت مي کنند. اما در سه فعلِ «بايستن»٬ «داشتن» و «خواستن» رفتارِ<br />
دو گانه اي ديده مي شود: دراين سه فعل٬ در برخي از کاربردهايشان٬ تکيه گرايش به پايانِ<br />
کلمه دارد:<br />
الف) در فعلِ «بايستن»٬ در چهار صيغه (از شش صيغه)٬ تکيه ي اصلي بر هجاي آخرِ<br />
کلمه (يا هجاي حاويِ شناسه) قرار مي گيرد.<br />
(٢٥) بايد baæj-×d<br />
مي بايد<br />
بايست<br />
مي بايست<br />
mi-baæj-×d<br />
baæjest-Ò<br />
mi-baæjest-Ò<br />
در دو صيغه ي ديگر٬ که داراي جزءِ پسينِ تاريخيِ ي هستند٬ تکيه بر هجايِ ماقبلِ آخر<br />
(که همچنان هجاي حاويِ شناسه است) قرار مي گيرد.<br />
(٢٦) بايستي baæjest-Ò-i<br />
مي بايستي<br />
mi-baæjest-Ò-i<br />
مفهوم<br />
ِ<br />
ب) فعلِ «داشتن»٬ به عنوانِ فعلِ واژگاني / قاموسي (با<br />
تکيهپذيريِ فعل تبعيت مي کند.<br />
(٢٧) اين کتاب را دارم .(ædar-×m)<br />
اين کتاب را داشتم .(æda»t-×m)<br />
«مالکيت»)٬ کامالً از قواعدِ<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١
١٨ تکيه ي فعل در زبانِ فارسي: ...<br />
اما «داشتن»٬ به عنوانِ وابسته ي دستوريِ گروهِ فعلي (براي ايجادِ جنبه ي ناقص يا<br />
فعلي)٬ در صيغه هاي مضارع خود٬ بر هجاي پاياني تکيه مي پذيرد؛<br />
ِ<br />
استمراري کردنِ گروهِ<br />
(٢٨) دارم (daær-×m) کتاب را مي آورم.<br />
و در صيغه هاي ماضي٬ بر هجاي ماقبلِ آخر.<br />
(٢٩) داشتم (æda»t-×m) کتاب را مي آوردم.<br />
پ) فعلِ «خواستن» نيز گذشته از کاربردي که به عنوانِ فعلِ معين در ساختِ گروهيِ ٢<br />
مفهوم<br />
ِ<br />
ايفا مي کند دو حالتِ متفاوت دارد: در<br />
تکيهپذيري مطابقِ قاعده صورت مي گيرد.<br />
(٣٠) اين کتاب را مي خواهم .(æmi-xah-×m)<br />
اين کتاب را مي خواستم .(æmi-xast-×m)<br />
«مطالبه»٬ به عنوانِ يک فعلِ متعدّ ي٬<br />
مفهوم «ار اده»٬ «آرزو» يا «احتمال»٬ اين تکيه٬ در صيغه هاي مضارع (مثبت) بر<br />
ِ<br />
اما در<br />
هجاي پايانيِ کلمه واقع مي شود؛<br />
(٣١) مي خواهم (mi-xaæh-×m) کتاب را بياورم.<br />
و در صيغه هاي ماضي (مثبت)٬ بر هجاي ماقبلِ آخر (هجاي پايانيِ ستاک در ساخت هاي<br />
ساده٬ و هجاي پايانيِ صفتِ<br />
مفعولي در ساخت هاي گروهي).<br />
(٣٢) مي خواستم (mi-æxast-×m) کتاب را بياورم.<br />
مي خواسته ام (mi-xasæte-×m) کتاب را بياورم.<br />
حال٬ دو مسئله مطرح مي شود: ١) چرا طرح تکيه ي اين سه فعل دوگانه است و در<br />
ِ<br />
مواردي تکيه گرايش به پايانِ کلمه دارد (و نه آغاز)؛ ٢) چرا در فعل هاي «داشتن» و<br />
«خواستن» صيغه هاي ماضي٬ نسبت به مضارع٬ اين گرايش را کم تر از خود نشان مي دهند.<br />
١٧<br />
طرح تکيه در اين افعال ممکن است ناشي از پديده ي دستوري شدگي<br />
پاياني شدنِ ِ<br />
(gramaticalization) باشد. بدين معني که اين افعال گرايشي بسيار شديد به تبديل شدن به<br />
١٧)دستوري شدگي (gramaticalization) فرايندي است که در آن واحدها و ساخت هاي واژگاني (يا٬ به تعبيرِ ديگر٬<br />
واژه ها) نقشِ دستوري پيدا مي کنند و٬ به مجردي که اين حادثه اتفاق افتاد٬ به تدريج نقشِ دستوريِ تازه ي آنها<br />
گسترش مي يابد. نک: Cambridge: Hopper, Paul J. & Traugott, Eizabeth C. 1993, Gramaticalization ,<br />
Cambridge University Press, xv.<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١
تکيه ي فعل در زبانِ فارسي: ... ١٩<br />
عناصرِ دستوري دارند و رفتهرفته از فعلي واژگاني٬ در جايگاهِ هسته ي گروهِ فعلي٬ بدل به<br />
مقام<br />
ِ<br />
يکي از وابسته هاي گروهِ فعلي مي شوند. در اين ميان «بايستن» و «داشتن»٬ در<br />
وابسته هاي به ترتيب وجهي (modal) و جنبه اي (aspectual) گروهِ فعلي٬ مسلمًا تبديل به<br />
عناصرِ دستوري شده اند٬ و مي توان چنين گرايشِ شديدي را در «خواستن» نيز مشاهده کرد.<br />
اما ناهماهنگي ميانِ صيغه هاي مضارع و ماضيِ «داشتن» و «خواستن» در تکيه پذيري را<br />
مي توان چنين توضيح داد: چنان چه در صيغه هاي ماضيِ اين افعال نيز تکيه به پايانِ کلمه<br />
منتقل مي شد٬ آن گاه تقابلِ زبرزنجيريِ ساخت هاي ماضيِ مطلق و ماضيِ استمراري٬ از يک<br />
سو٬ با ساخت هايِ ماضيِ نقلي و ماضيِ نقليِ استمراري٬ از سوي ديگر٬ به صورتي که در<br />
فارسيِ گفتاري مشاهده مي شود و تنها مميزه ي اين ساخت ها از يک ديگر است خنثي<br />
مي شد.<br />
(٣٣) (ماضيِ نقلي) ~ da»æt-×m (ماضيِ مطلق) æda»t-×m<br />
(ماضيِ نقلي) ~ xasæt-×m (ماضيِ مطلق) æxast-×m<br />
(ماضيِ نقليِ استمراري) ~ mi-xasæt-×m (ماضيِ استمراري) mi-æxast-×m<br />
مقاله<br />
طرح تکيه ي فعلِ فارسي و به ويژه قاعده ي صورت هاي<br />
٦. دو قاعده ي عموميِ ِ<br />
مثبت سه مسئله ي عمده را مطرح مي سازد که هر يک جداگانه قابلِ بحث است و در اين جا<br />
به اجمال به آنها اشاره مي گردد:<br />
١) گرايشِ عموميِ تکيه در زبانِ فارسي به سمتِ پايان واژه است و اين امري است که در<br />
همه ي اسم ها٬ صفت ها٬ قسمتِ عمده ي قيدها و حتي فعل هاي دستوري شده نيز قابلِ<br />
مشاهده است؛ اما٬ همان گونه که فرگوسن و ويندفور مي گويند٬ در فعل اين گرايش معکوس<br />
مي گردد. حال با توجه به آن که تکيه در فعل همواره بر هجاي پايانيِ يک سازه (و البته اولين<br />
سازه) قرار مي گيرد٬ مي توان گفت که آن گرايشِ عمومي در موردِ فعل نقض نمي گردد٬ بلکه با<br />
گرايشي ديگر در مي آميزد که خاصِ فعل است؛ يعني در فعل٬ از سويي٬ گرايشِ عموميِ<br />
تکيه وجود دارد که به سمتِ پايان است و در درونِ هر يک از سازه هاي فعل مشاهده<br />
مي شود٬ و٬ از سويِ ديگر٬ گرايشي به سمتِ آغاز که در آرايشِ سازه ها و رابطه ي ميانِ آنها<br />
ديده مي شود. مي توان گفت که اين گرايشِ دوم نه علتِ دستوريِ محض٬ بلکه علتي کاربردي<br />
دارد؛ بدين معني که سازه هاي آغازِ فعل نسبت به سازه هاي بعدي از<br />
برجستگيِ بيشتري برخوردارند و٬ در نتيجه٬ براي صوريسازيِ اين برجستگي الزم است<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
(pragmatic)
٢٠ تکيه ي فعل در زبانِ فارسي: ...<br />
تکيه ي اصليِ واژه به سازه هاي آغازين منتقل گردد.<br />
٢) ساختمانِ فعلِ فارسي به گونه اي است که ايجادِ ساخت ها و صورت هاي تازه را کامالً<br />
ممکن مي سازد. به عنوانِ مثال٬ ساخت هاي ماضيِ بعيد يا ماضي التزامي مي توانند٬ با<br />
پيشين٬ جنبه ي استمراري (يا ناقص) به خود بگيرند؛ در اين حال٬ طرح<br />
ِ<br />
پرشدنِ جايگاهِ جزءِ<br />
تکيه ي اين صورت هاي تازه٬ همچنان٬ از قاعده ي عمومي تبعيت خواهد کرد و لذا<br />
پيش بينيپذير خواهد بود.<br />
(٣٤) مي کشيده باشد (ماضيِ التزاميِ استمراري) æmi-ke»ide-ba»×d<br />
مي کشيده بود (ماضيِ بعيدِ استمراري)<br />
æmi-ke»ide-bud<br />
٣) به گفته ي الزار٬ «فعل٬ وقتي داراي پيش فعل باشد يا با عنصرِ اسميِ قبل از خود<br />
تشکيلِ يک عبارت (locution)<br />
دهد يا پيش از آن متممي قرار گيرد که با فعل رابطه اي<br />
کمابيش نزديک برقرار سازد٬ عمومًا فاقدِ تکيه است و تکيه ي قوي بر عنصري قرار مي گيرد<br />
که پيش از فعل مي آيد» ) ١٩٦٣: ٣٠٥) عناصري که به گفته ي وي مي توانند «وابسته هاي<br />
گوناگون و حتي نهاد» هم باشند ) ١٩٥٧: ٤٠). اما آنچه الزار «رابطه ي کمابيش نزديک»<br />
مي نامد چيست؟ اين رابطه ي نزديک را مي توان از طريقِ معيارهاي نحوي معنايي<br />
کاربردي توضيح داد؛ بدين معني که گوينده٬ متناسب با نيازهاي ارتباطي و لذا واژگانيِ خود٬<br />
فعل را٬ به همراهِ (معموًال) يکي از وابسته هاي نحويش به صورتِ يک بلوکِ نحوي در<br />
مي آورد که هم از انسجام و استقاللِ نحوي برخوردار است و هم کمابيش معنايي واحد و<br />
منسجم را براي گوينده تداعي مي کند. ما بازاءِ واجيِ اين رابطه ي جديد يک تکيه ي قويِ<br />
واحد است که طبقِ قاعده ي عموميِ صورت هاي مثبت بايد بر آخرين هجاي سازه ي<br />
نخست يعني عنصرِ غيرِ فعلي يا پيش فعل که معموًال بالفاصله پيش از فعل قرار مي گيرد<br />
واقع شود. در حقيقت٬ در اين حال٬ گوينده مي تواند٬ به مقتضاي مقاصدِ خود و به کمکِ<br />
تکيه٬ بلوک هاي نحويِ يک پارچه اي بسازد که داراي وحدت واستقاللِ نحوي معنايي باشند.<br />
به تعبيرِ ديگر٬ ساختنِ آنچه درسنتِ دستورنويسيِ فارسي فعلِ مرکب ناميده مي شود امکاني<br />
است در دستِ گوينده و اختياري است متعلق به وي که مي تواند بر حسبِ ضرورت هاي<br />
ارتباطي و واژگانيِ خود از آن بهره گيرد: يعني به صورتي بسيار زايا دست به ساختنِ «افعالِ<br />
نو» بزند بي آن که همه ي اين «افعالِ نو» ضرورتًا واژهگرداني شوند و در واژگان تثبيت شوند.<br />
(٣٥) غذا را کشيدم keæ»id-×m) (q×æza ra .<br />
غذا کشيدم (q×æza-ke»id-×m) .<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١
تکيه ي فعل در زبانِ فارسي: ... ٢١<br />
همين رابطه ي ميانِ فعل و وابسته هايش را٬ به نحوِ چشم گيرِ ديگري٬ در ساختِ واژه نيز<br />
يکي از وابسته هايش٬ مي تواند در حکم<br />
ِ<br />
مي بينيم: در اين حال٬ فعل٬ به همراهِ<br />
ترکيب٬ واردِ يک فرايندِ ساختواژي شود.<br />
(٣٦) ديوار را کشيدم Ä «ديوار کش»Ä ديوار کشي.<br />
ستاک يا پايه ي<br />
مقاله<br />
مآخذ:<br />
, Chodzko Boyle., John A., 1966, Grammar of Modern Persian, Wiesbaden, Otto Harrassowitz, 15-16;<br />
Alexandre, 1852, Grammaire persane ou principes de l´iranien moderne, Paris, Maisonneuve & Cie,<br />
182-185; Ferguson , Charles A., 1957, ``Word Stress in Persian'', Language 33, 123-135; Jazayery , M.A.&<br />
Paper , H. H., 1961, A Reference Grammar of Modern Persian, Michigan, The University of Michigan,<br />
52-55; Lazard , Gilbert, 1957, Grammaire du persan contemporain , Paris, Klincksieck; Lazard , Gilbert,<br />
1963, La langue des plus anciens monuments de la prose persane, Paris, Klincksieck, 304-306; Phillot ,D.<br />
C., 1919, Higher Persian Grammar , Calcutta, 45-47; Platts , John T., 1911, A Grammar of the Persian<br />
Grammar-Part I:<br />
Accidence , Oxford, Clarendon, 18; Rubinchick , Yu. A., 1971, The Modern Persian<br />
Language, Moscow, Nauka, 35-39; Thackston , Wheeler M., 1978, An Introduction<br />
to Persian, Tehran,<br />
Soroush, 49, 74, 81-82; Windfuhr , Gernot L., 1979, Persian Grammar-History and State of its Study, The<br />
Haugue, Mouton, 144-149;<br />
خانلري٬ پرويز ناتل٬ ٬١٩٦٦/١٣٤٥ وزنِ شعرِ فارسي ٬ تهران٬ بنيادِ فرهنگِ ايران٬ ص ١٥٥-١٤٨؛ فؤادي٬ حسين٬<br />
٬١٩٣٤/١٣١٣ «آهنگ در زبانِ فارسي»٬ مهر ٬١٢ ٬١ ٬ ص ٩٦٨-٩٦٤؛ وحيديانِ کاميار٬ تقي٬ ٬١٩٧٢/١٣٥١ مشخصاتِ<br />
زبر زنجيري در زبانِ فارسي تکيه و آهنگ و بحثي در درنگ ٬ پايان نامه ي دکتريِ زبان شناسي٬ دانشگاهِ تهران٬<br />
ص٣٧-٣١.<br />
©<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١
فعلِ ai- «گفتن» در زبان هاي ايراني<br />
م. باگاليوبُف<br />
M. Bogolyubov<br />
نام<br />
ِ<br />
زردشت در آغازِ يکي از موعظه هاي خود (1 Y) ,30 شنوندگان و شاگردانِ خود را با<br />
is (حالتِ نداييِ جمع) خطاب کرده است. دانش مندان عمومًا اتفاقِ نظر دارند که<br />
¦ s<br />
§ anto¦<br />
§ ant-<br />
فعلِ<br />
is ٬ که وجهِ وصفيِ معلوم است٬ از ريشه ي - ae§ «جستن» ساخته شده و ant- is § به معنيِ<br />
«جوينده»٬ «طالب» است. هرچند اين وجهِ اشتقاق کامًال مناسب است٬ نبايد اشتقاقِ آن را از<br />
-i ai-: ٬ که بيلي ((487-8 Dkhs ,481 و .H) .W Bailey آن را ريشه ي واژه هاي اوستاييِ<br />
ra- ae ¦ ٬ hamâ ¦ d «آموزش گاه»٬ rya- ae ¦ «دانش آموز»٬ - rapati ae ¦ «آموزگار» و ستاکِ<br />
ª sakye يا ha ª ¨sarya=<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
ha «آموزش»٬ his ¤ ¤ stai «او آموخت» دانسته است٬ منتفي به شمار آورد. به<br />
عقيده ي نگارنده ريشه ي -i : -ai را مي توان در فعلِ خوارزميِ هيذ «از بر خواندن٬ خواندن»<br />
نيز يافت که ماده ي کهنِ آن با -h پيشايند (پروتتيک) و گستره ي -d- : *h-ai-d-a- ساخته شده<br />
است. گستره ي -d- در واژه ي اوستاييِ -d *ham-i-d->hamâ¦<br />
شواهدِ خوارزمي:<br />
M ,405 3 وانگ هيذيد بانگ کرد مؤذن<br />
M ,464 4 تشهود دا هيذد تحيات بخواند<br />
M ,349 1 بيت هيد هيذيد شعر خواند او را<br />
M ,342 4 اي نبيک هيدا بر هيذيد قرآن خواند از جهت وي<br />
M ,485 3 هيذا رناد اي غيحيح با يک ديگر کُتُب خواندند<br />
M ,298 7 اي هيذ نيک خواننده<br />
M ,493 7 هسح هيح کوزيد خواندن خواست او را<br />
M ,318 1 غدح دا مکد فا هسح خطا کرد در خواندن<br />
ي بي ل<br />
هندواروپاييِ<br />
-i : -ai<br />
اف عالِ<br />
ايرانيِ ب<br />
<br />
«آموزش گاه» نيز ديده مي شود.<br />
اس تان و e-n- ت خاري «آموخ ت ن» را با ري<br />
ش هي <br />
oi- : -ai (Pok (11 مربوط دانسته است که همريشه با واژه هاي زير است:
ِ<br />
فعلِ ai- «گفتن» در زبان هاي ايراني ٢٣<br />
يوناني aine¦ mi ٬ neo¦ aâ ¦ «گفتن٬ ستودن»٬ ainos «سخن٬ ستايش»٬ aine¦ «ستايش»٬ ainigma<br />
«سخنِ مبهم٬ معما»؛ انگليسي oath ؛ آلماني Eid «سوگند». بيلي براي ريشه ي -i : -ai معنيِ<br />
«آموختن» قايل شده است ولي اين معني بدونِ شک نسبت به معنيِ «گفتن» که در يوناني<br />
aineo¦ «گفتن» حفظ شده ثانوي است.<br />
سنتِ انتقالِ سينه به سينه ي متونِ مقدس٬ که نزدِ ايرانيان در زمانِ باستاني معمول بوده<br />
است٬ قرن ها پس از پيدايشِ خطوطِ ملي زنده مانده است؛ زيرا آنان عقيده داشتند که سخنِ<br />
مقدس به نيروي خِ رَ دِ دين داران از تجاوزاتِ قواي بدي مطمئنًا محفوظ مي مانده است.<br />
جريانِ آموختنِ متونِ مقدس و حفاظتِ آنها از همان آغاز بر اساسِ گفتار بوده است. بنا بر<br />
اين٬ طبيعي است که مفاهيم «آموختن»٬ «حفظ کردن»٬ «آموزش گاه»٬ «متن» از فعلي مشتق<br />
مي شده که معناي اوليه شان «گفتن» بوده است. از اين رو٬ فعلِ -i : -ai ٬ به موازاتِ معناي<br />
اصلي اش «گفتن»٬ معانيِ مشتقي مانندِ «آموختن»٬ «ياد کردن»٬ «از بر کردن»٬ «به خاطر<br />
سپردن»٬ «خواندن» و سرانجام «(کتاب) خواندن» پيدا کرده است.<br />
نمونه ي وجهِ وصفيِ معلوم ant- is § ٬ که زردشت آن را در موعظه ي فوقِ خود به کار برده٬<br />
aiwis § ant- به صورتِ abi>aiwi<br />
شاهدِ منحصر به فرد نيست. گونه اي از آن با پيشوندِ فعليِ<br />
» obliegend dem Studium (bes. der hei ligen Texte) » 277) (AirWb در متنِ نيرنگستان<br />
(52 N) آمده است:<br />
§ ant- کنندگانِ خردمنديِ ارتاوند». بارتولومه «حفظ xratu¦ mc<br />
is و<br />
§ ¦ a as § avan¡m aiwis § anto¦<br />
(AirWb «جستن» ae ¦ § -s را از دو ريشه مشتق دانسته است: واژه ي اول را از ريشه ي aiwis § ant-<br />
(29 و واژه ي دوم را از ريشه ي ah- «بودن» (277 (AirWb . اکنون مي توان گفت که هر دو<br />
صورتِ ant- is § و ant- aiwis § داراي همان ريشه ي-i : -ai «گفتن»٬ «آموختن» اند. ريشه ي :<br />
-i -ai در هر دو وجهِ وصفي در درجه ي صفر است و گستره ي - § s- دارد. خالصه اين که٬ به نظرِ<br />
نگارنده٬ زردشت آنهايي را که به سخنانِ او گوش فرا مي داده اند مخاطب ساخته و گفته<br />
است: «اي (گويندگانÄ آموزندگانÄ ( شاگردان!»<br />
جمع ماضيِ معلوم<br />
با در نظر داشتنِ فعلِ -i : -ai ٬ متوجهِ صورتِ فعليِ سوم شخصِ ِ<br />
patiya¦ is § a ( (ptiy'is§ مي شويم که در جمله ي فارسيِ باستانِ زير به کار رفته است:<br />
ima ¦ dahya ¦ va tya ¦ mana¦ patiya¦ is § a (DB 1, 13, 18) "These are the countries which came<br />
unto me (Kent)", "These (are) the countries which fell to my lot (Schmitt)".<br />
دانش مندان متفق القول اند که فعلِ patiya¦ is § a مشتق از ريشه ي-i : -ai «رفتن» است.<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
مقاله
ِ<br />
٢٤ فعلِ ai- «گفتن» در زبان هاي ايراني<br />
احتماًال جا دارد که اين اشتقاق عوض شود. به طوري که هِرِنْشميت<br />
(173 .p .Q) Herrenschmidt StIr, ,16 ,1987 نوشته است٬ در تحريرِ عيالميِ کتيبه ي بيستون<br />
da-a-ra-ia-u-is§<br />
patiya¦ is § a «گفتن» به کار رفته است:<br />
معادلِ فعلِ<br />
hi ap-pa u-ni-na ti-ri-is§ -ti (DB 1.9, 15) "ces pays qui se disent © a moi".<br />
جمع ماضيِ paitiya¦ is § a در دو موردِ مذکور کامًال با<br />
معناي صورتِ سوم شخصِ ِ<br />
صورت هاي فعلِ gaub- «گفتن» مطابقت دارد که همراهِ حالتِ اضافيِ ضميرِ شخصي در<br />
معنيِ «خود را تابع کسي گفتن (شناختن)» " "se dire © a quelqu'un" "call oneself مي آيد:<br />
avam ka ¦ ram tayam Ma ¦ dam § jata¦ , haya mana¦ naiy gaubataiy (DB 2.20). "defeat that<br />
Median army which does not call itself mine"-<br />
«آن سپاهِ مادي را که خود را آنِ من نمي گويد بشکنيد»؛<br />
ka ¦ ra haya hamiμiya mana¦ naiy gaubataiy avam § jadiy (DB 2.31, 51). «(these is) an<br />
army which (is) rebellious (and) does not call itself mine- defeat that".<br />
«سپاهِ شورشي که خود را آنِ من نمي گويد٬ آن را بشکن»؛<br />
avam ka ¦ ram § jadiy haya mana¦ naiy gaubataiy (DB 3.15). "smite that army which does<br />
not call itself mine"-<br />
«آن سپاه را بشکن که خود را آنِ من نمي گويد»؛<br />
paraita¦ Vivanam § jata¦ uta¦ avam ka ¦ ram haya Da ¦ rayavahaus§ xs § ¦ ayaiyahya<br />
¦ gaubataiy<br />
(DB 3.58). "go forth; smite Vivana and that army which calls itself King Darius's,"-<br />
«برويد٬ ويوَ نَه و آن سپاه را که خود را از آنِ داريوش شاه مي گويد بشکنيد»؛<br />
Parava uta¦ Varkana hamiμiya ¦ abava hac § ama Fravartais§ agaubata¦ (DB 2.92).<br />
"Parthia and Hyrkania became rebellious from me, called themselves (adherends) of<br />
Phravartes"<br />
«پارت و گرگان بر من ياغي شدند٬ خود را از آنِ فرَوَ رتي گفتند».<br />
چنين به نظر مي رسد که صورتِ patiya¦ is § a مشتقِ فعلي است که معنايش «گفتن» است نه<br />
«آمدن» وجمله ي 18) ima ¦ dahya ¦ va taya ¦ mana¦ patiya¦ is § a (DB 1.13, بايد چنين ترجمه شود:<br />
«اينها کشورهايي (هستند) که خود را آنِ من گفتند».<br />
واژه ي (DB (1.40 hmiμiy را نيز مي توان با ريشه ي «گفتن» مربوط دانست: *ham-i- «با<br />
هم گفتنÄ با هم ساختن»٬ *hamiμa- «سازش با هم»٬ hamiμiya- «(با هم سازش کننده )Ä<br />
توطئهگر٬ شورشي»<br />
aiwya ¦ § Éha ¦ ٬- aiwya ¦ § Éha ¦ t<br />
¬<br />
Lesen" (V. 18, 9) Studium, ٬<br />
بارتولومه صورت هاي اوستاييِ<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١
ِ<br />
فعلِ ai- «گفتن» در زبان هاي ايراني ٢٥<br />
aiwyaÉhat sti٬ aiwya ° yha- aiwya ¦ ٬ aiwya ¦ s (سوم شخصِ ماضيِ معلوم) «آموختن٬ بلند<br />
خواندن» را از ريشه ي ah- «بودن» و پيشوندِ فعليِ (abi) aiwi دانسته است. مع هذا اين<br />
صورت ها را به خوبي مي توان با فعلِ -i: -ai «گفتن»٬ «آموختن» مربوط دانست. فعلِ -i: -ai ٬<br />
غير از اين دو درجه (همانندِ فعلِ - ¦ ya:-i: -ai «رفتن»)٬ ساختِ سومي هم داشته است: - ¦ ya::<br />
-i -ai «گفتن»٬ «آموختن» در ماده ي -s -ya ¦ h-/ya ¦ در صورت هاي مطلقِ s- دار (s-aorist) همراه<br />
با پيشوندِ (abi) aiwi منعکس شده است:<br />
- h É ¦ §a y w i a > - h a ¦ y - i b a *٬ i t s a ¦ y w i a > i t - s a ¦ y - i b a *.<br />
اساميِ tay- (Y 9, 24) aiwis § «آموختن»<br />
(N. 4; 14; 15) an-aivis § tay- ٬ an-aiwya ¦ stay- AirWb)٬ 95)<br />
Nichtstudium" ٬ (AirWb 112) "Nichtlesen از - § *abi-i-s عبارت است که آن - § -s گستره<br />
است. شواهد:<br />
yo ¦ rizar¡mae¦ m ratu¦ m a i w y ¦ a§ É h a m noit aiwya ¦ sti (V. 18, 9).<br />
«آنچه را طيِ سه بهار حفظ مي شود حفظ نمي کند»<br />
«آن که سخني را حفظ نکرد»<br />
«طيِ سه بهار خردمنديِ ' اَرتاوند` را خواهد آموخت»؛<br />
yo ¦ noit ¦ oim § cin¡m va ¦ § cim *aiwyas( N14).<br />
¬<br />
rizar/¡mae¦ m xratu¦ mas § avan¡m a i w y ¦ a§ É h ¦ a t (N 11). ¬<br />
[*aiwya ¦ s- *abi=ya¦ s (3. sg. pret. Act.); a i w y ¦ a§ É h ¦ a t- *abi=ya¦ ha ¦ t (3. sg. subj. Act.)]<br />
¬<br />
no¦ it me ¦ a pm ¦ arava aiwis § tis § (pl. Acc.) + v¡r¡idye daiÉ ¨ hava § cara¦ t (Y. 9, 24).<br />
¬ ¬<br />
«بعدًا در کشورِ من آثْرَ وه ساکن نشود تا بر دانش ها افزايد»<br />
yo ¦ asut. gaos § ¦ o va ¦ afravaoc§ ¦ o va ¦ no¦ it ¦ oim § cin¡m va ¦ § cim aiwyas no¦ it pasc § ae ¦ ta anaiwis § ti<br />
¬ ¬<br />
¦ astryeiti (N 14).<br />
«آن که کر و الل است و سخني را حفظ نکرد گناهِ ندانستن بر او نيست».<br />
ß ٬ سنسکريت avasta-va ¦ c ٬<br />
wsta ¦ پازند ß<br />
اشتقاقِ واژه ي «اوستا» (پهلوي pyst ß k, ß pst ß k<br />
¦ âsta " مربوط باشد (نک:<br />
¦ ndan / ¦ âsta<br />
¦ dan" sta ¦ - معلوم نيست ولي شايد با فعلِ (avista-va¦ c<br />
(GrIrPh II, 2- "fundament, fundamental text"<br />
در عينِ حال ناممکن نيست که تصور کنيم که نام<br />
«اوستا» در محيطِ<br />
a ¦ e r a p a i t i nm a ¦ e r y a n m (AirWb (21<br />
«هيربدها و دانش آموزان» پا به عرصه ي وجود نهاده است. در اين صورت مي توان آن را از<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
مقاله
٢٦ فعلِ ai- «گفتن» در زبان هاي ايراني<br />
ريشه ي فعلِ - ¦ ya : -i : -ai «گفتن»٬ «خواندن»٬ «آموختن» دانست: -ka- *abi-is § ta ¦ «آنچه از بر<br />
خوانده٬ آموخته مي شود» (قس: i-s § -ant ٬ ant- *abi-is § ant->aiwis§ «خواننده٬ آموزنده». به<br />
ß داراي گروهِ -st- است نه<br />
pyst ß k ٬ ß<br />
ر استي در اين مورد مشکلي وجود دارد: کلمه ي pst ß k<br />
گروهِ -t s-. § اين مشکل وقتي قابلِ حل است که در نظر بگيريم که گروهِ اصلي -t s- § در لهجه ها<br />
به -st- مبدّ ل مي شود.<br />
¦ ya : -i ai-: «گفتن»٬ «خواندن»٬ «آموختن» با گستره ها و پسوندهاي زير<br />
ريشه ي فعلِ<br />
ترکيب مي شود:<br />
١) با گستره هاي - § s- ٬ -s- ٬ -d- ؛<br />
٢) با ماده ي مطلقِ s- دار؛<br />
٣) با پيشوندهاي فعليِ abi- ٬ ham ٬ fra- ٬ pati ؛<br />
(٤ با پسوندهاي -ra- ٬ -rya- ٬ ¦ -ya ٬ -ta- ٬ - ¦ -ta ٬ -ant- ؛<br />
٥) با h ي پيشايند (پروتتيک).<br />
اختصارات<br />
AirWb<br />
DB<br />
DKhS<br />
GrIrPh<br />
Kent<br />
M<br />
N<br />
Pok<br />
Schmitt<br />
StIr<br />
V<br />
Y<br />
Christian Bartholomae, Altiranisches Wo « rterbuch. StraÞburg 1904.<br />
Darius, Behistan/Bisutun [-Inscription].<br />
H. W. Bailey, Dictionary of Khotan Saka . Cambridge University<br />
Press 1977.<br />
Grundriß der Iranischen Philologie, StraÞburg 1895-1904.<br />
R. G. Kent, Old Persian Grammar, Texts, Lexicon. American<br />
Oriental Society. New Haven 1953.<br />
Z. V. Togan, Muqaddimat al-Adab . Istanbul 1951.<br />
Ni ª rangasta ª n.<br />
J. Pokorny, Indogermanisches Etymologisches Wo § rterbuch.<br />
Bern-Mu« nchen 1959.<br />
Corpus inscriptionum iranicarum. Part I. Inscriptions of Ancient<br />
Iran. Vol. 1. The Old Persian Inscriptions. Texts 1, The Bisutun<br />
Inscriptions of Darius the Great. Old Persian Text. ByRu« diger<br />
Schmitt. London 1991.<br />
Studia Iranica.<br />
.t ° adv ° de ª<br />
Yasn.<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
iV
ِ<br />
ٰ<br />
چند غزل از شمس پُسِ<br />
ماهيارِ نوّ ابي<br />
ناصر<br />
مقاله<br />
ناصر) شاعري است شيرازي که در سده ي هشتم هجري مي زيسته<br />
ِ<br />
شمس پُسِ ناصر (پسرِ<br />
است. شعرهايش٬ آنچه به ما رسيده است٬ جز دو سه بيت٬ همه به گويشِ شيرازيِ سده ي<br />
هفتم و هشتم است٬ گويشي که اکنون فراموش شده و شيرازيان با آن بيگانه اند.<br />
آنچه تاکنون از زندگانيِ اين شاعرِ توانا مي دانستيم يادِ کوتاهي است که تقي الدين اوحديِ<br />
بيلقاني٬ که در نيمه ي نخستِ سده ي يازدهم مي زيسته است٬ در تذکره ي عرفات العاشقينِ<br />
خود٬ از او و ديوانش کرده است. او را از «صاحبانِ حال و عارفانِ با کمال» مي داند که «به زبانِ<br />
١<br />
شيرازي اشعارِ بسيار دارد و ديوانش مشهور است» و نمونه را تنها دو بيت از او مي آورد.<br />
نام او را در شمارِ شاعرانِ<br />
ِ<br />
٬<br />
٢<br />
استاد نفيسي هم٬ در تاريخِ نظم و نثر در ايران و در زبانِ فارسي<br />
سده ي هشتم مي برد که «غزل سرايي توانا بوده است و بيشتر به زبانِ پهلويِ (!) شيراز شعر<br />
مي گفته و مقداري از اشعارِ او در دست است»٬ ولي نشانيِ آن را که کجاست و چه مقدار<br />
است و در دستِ کيست نمي دهد.<br />
آنچه از گويشِ کهنِ شيراز مي شناسيم٬ همه از سده هاي هفتم و هشتم است و آن يگانه<br />
گويشي است ازگويش هاي ايرانيِ نو که آثاري بدين کُهَ ني ازآن به جاي مانده است٬ اين چنين:<br />
شود؛<br />
١٨ بيت در مثلثاتِ سعدي؛<br />
؛<br />
٣<br />
بيتي ديگر٬ به گمانِ نزديک به يقين٬ از همو٬ که در جامع التواريخِ حسني آمده است<br />
«کانِ مالحت» از شاه داعي اهلل شيرازي (٧١٨ بيت در ديوانِ همو)؛<br />
دو بيت و دو مصراع در ديوانِ حافظ (در غزلِ «سبت سلمي ...»)؛<br />
يک بيت در مجمع الفرسِ<br />
سروري٬ به شاهدِ واژه ي «هن»٬ بي آن که نام گوينده ي آن ياد<br />
نک. ماهيارِ نوّ ابي٬ «سه غزل از شمس پُسِ<br />
١)دست نويسي است از گنجينه ي دست نويس هاي کتابخانه ي ملک. ٢)تهران ٬١٣٤٤ ص ٢٢٤ .<br />
ناصر»٬ پژوهش نامه ي مؤسسه ي آسيايي . سالِ ٬١٣٥٦ ٬٣ شماره ي ٢-٤. ٣)نک. ماهيارِ نوّ ابي٬ «يک بيتِ شيرازي»٬ مجله ي آينده ٬ سالِ هفتم شماره ي ٧٬ ٬١٣٦٠ ص ٥٦٦.<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١
ِ<br />
٢٨ چند غزل از شمس پُسِ ناصر<br />
يک قصيده و چن<br />
ط ع هو ق د<br />
ق حالّ ج شيرازي<br />
ِ<br />
غ زل (ن زديکِ ب ه ص د بيت) از اب واسحٰ<br />
چاپ استانبولِ او (١٣٠٢) تنها يک قصيده ي بيست و دو بيتي با<br />
ِ<br />
(بُسحٰ قِ اطعمه). در ديوانِ<br />
عنوانِ «في الکرديّات و اللّوريّات» (ص ٢٠-٢١) و دو رباعي با عنوانِ «الفهلويّات» (ص ٩٩)<br />
به اين گويش آمده است. اما٬ در دست نويس هاي اين ديوان در کتاب خانه ي مَلِ ک٬ بيت ها و<br />
قطعه هاي ديگري بدين گويش يافت مي شود که لطفِ بي کرانِ دوستِ دانش مندم٬ دکتر<br />
صادقِ کيا٬ نه تنها مرا از آنها آگاه ساخت بلکه رونوشت هايي را که خود از آنها گرد آورده بود<br />
در اختيارم گذاشت.<br />
ديوانِ شمس پُسِ ناصر. تا آنجا که من مي دانم نخستين کسي که از اين ديوان نام مي برد<br />
اُ سکار مان Oskar Mann ٬ استادِ شرق شناسِ آلماني است که نشانيِ آن را در دست نويسي از<br />
٬ که روزگاري از سوسين<br />
٤<br />
آنِ کتاب خانه ي انجمنِ آلمانيِ سرزمين هاي شرقي مي دهد<br />
Socin) .A ( بوده است.<br />
دوستِ دانش مندم٬ اُ ستاد بزرگِ علوي٬ در نامه اي مهرآميز (برلن ٢٨ نوامبر ١٩٧٥)٬<br />
درباره ي اين دست نويسِ ناقصِ سروته افتاده٬ چنين مي نويسد:<br />
در کتابِ Die Ta¦ jik Mundarten der Provinz Fars اثرِ Oskar Mann ٬ برلن ٬١٩٠٩ اسمي از<br />
شاعري شيرازي به اسم «شمس پُسِ ناصر» (ص xx ( برده شده٬ اين ديوان (؟) را Oskar Mann به<br />
ِ<br />
آلمان آورده. اين ديوان (؟) ابتدا در تصرّفِ Socin بوده و بعدها به [Bibliothek der] Deutschen<br />
(DMG) Morgenla« ndischen Gesellschaft سپرده شده. اين کتاب خانه آن را به انستيتوي<br />
دانشگاهِ ليپزيگ امانت داده و آنجا در جنگ نابود شده است. عکس هايي از ٨٦ صفحه ي اين<br />
ديوان (؟) نزدِ من موجود است که ابتدا در اختيارِ Andreas بوده و به ديگري بخشيده و آن ديگري<br />
استفاده ي شما و عالَم<br />
ِ<br />
به من. اگر اين چند برگ قابلِ<br />
عِلم باشد حاضرم آن را در اختيارِ شما بگذارم.<br />
بي دريغ استاد را به جان و دل پذيرفتم و پس از چندي عکس ها را دريافت کردم.<br />
ِ<br />
لطفِ<br />
شمارِ بيت هاي آن ٨٢٥ است.<br />
مان٬ در همان کتاب٬ در جايي که سخن از گرايشِ شديدِ گويش ها به انداختنِ حرفِ «ر» به<br />
ميان است٬ دو مصراع زير را از «شمس پُسِ ناصر» مي آورد (ص ١٠):<br />
تا کِي دِلِ مو دامن تو بيوفا بگيت (=تا کِي دلِ من دامنِ تو بيوفا را بگيرد).<br />
وَ جانِ تو کِنَه مان دِل نگيت کس جَ يِ تو (=به جان تو که در دلمان نگيرد کسي جاي تو را).<br />
4. Kurdisch-Persische Forschungen, Abteilung I. Die Ta ¦ jik-Mundarten der Provinz Fars, Berlin, 1909<br />
.p) xx)<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١
ِ<br />
ِ<br />
ِ<br />
چند غزل از شمس پُسِ ناصر ٢٩<br />
ولي٬ در اين نمونه ي دوم٬ «مان» را به معنيِ خانه گرفته و چنين معني کرده است:<br />
به جانِ تو که در خانه ي دلِ من هيچکس جاي تو را نخواهد گرفت. ٥<br />
و جاي ديگر (ص ١٨)٬ براي تبديلِ حرفِ «د» به «ج»٬ باز٬ با آوردنِ نيم مصر اعي٬ از شمس<br />
ياد مي کند:<br />
مقاله<br />
«بيوکت بُسي وهاجم» (=بيا که تو را بوسي بدهم).<br />
خوش بختانه٬ مهربانيِ دوست و استادِ دانش مندِ ديگري٬ دکتر محمد جعفرِ ياحقي٬<br />
استادِ دانشگاهِ فردوسي (مشهد)٬ مرا از دست نويسِ کاملي از ديوانِ اين شاعرِ شيرازي٬ که در<br />
دست رسِ وي است٬ آگاه ساخت و٬ به خواهشِ من٬ با جبيني گشاده و دل و دستي گشاده تر٬<br />
نسخه اي از آن به من هديه کرد و مرا سپاس گزارِ خويش ساخت.<br />
شمارِ بيت هاي اين دست نويس ٤٧٩٨ يعني بيش از پنج برابرِ دست نويسِ کتاب خانه ي<br />
DMG است که در ١٦٧ صفحه (متن و حاشيه) نوشته شده است. پيش گفتار و پايان نويسي<br />
هم دارد که اندکي بر دانشِ ما درباره ي اين شاعر مي افزايد.<br />
نويسنده٬ که در پيش گفتار خود را احمد بن الحسين مي خواند٬ از اين شاعر به نام محمد<br />
بن عُمَر المشتهر به شمسِ ناصر ياد مي کند؛ او را شاعري زبردست و توانا به هر دو زبانِ<br />
فارسي و شيرازي مي داند که در دورانِ زندگي شعرهاي بسيار و پراکنده ي خود را گِرد<br />
نياورده است و از اين روست که وي پس از مرگِ او به گرد آوردنِ اشعارِ او همت گماشته<br />
است. مرگِ او را هم سالِ ٧٦٣ مي نويسد.<br />
آيا مي توان «عُمَ ر» پدرِ «شمس» را نيز شاعري با تخلّصِ «ناصر» دانست؟ در تاريخِ نظم و نثر<br />
در ايران و در زبانِ فارسي به شاعري به نام «ناصر بحه اي» بر مي خوريم که هم به «ناصرِ<br />
شيرازي» معروف است و هم در سده ي هفتم مي زيسته است و معاصرِ با سعدي بوده است<br />
(نک. ص ١٧٦ و ٬١٧٧ شماره هاي ٣٥ و ٤٠) و هم در فنِ غزل سرايي بسيار شهرت داشته<br />
است. البته يکي دانستنِ اين دو پنداري است بسيار ضعيف؛ چه٬ اگر چنين بود٬ اين<br />
پيش گفتار بهترين جا براي ياد کردن از پدرِ شمس به عنوانِ شاعر و غزل سرايي نام دار مي بود.<br />
خات م ه ي اين ديوان هفت بيت است٬ هم<br />
بهپايان رساندنِ کتابتِ ديوان را ياد مي کند:<br />
ه ب ه گويشِ<br />
شي رازي و از کاتبي ک ه در آن هنگام<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
«.wird Bei deinem Leben, dass in dem Hause meines Herzes niemand Platz einnehmen » 5.
ِ<br />
ِ<br />
ِ<br />
٣٠ چند غزل از شمس پُسِ ناصر<br />
رُز ذوشمبه وَخت پَسيِ وُ عزّ و ظفر تمام بو دِونِ شمس ناصر شرزي<br />
(روزِ دوشنبه وقتِ پسين به عزّ و ظفر تمام شد ديوانِ شمسِ ناصرِ شيرازي)<br />
ولي از ماه و سالِ آن يادي نرفته است.<br />
در زيرِ آخرين صفحه ي اين ديوان ٬ با خطّي کامًال متفاوت و بد ودشوارخوان٬ چنين آمده:<br />
به يکي (؟) از کاتبان فرموده شد که اين کتابت بکند. بتاريخ روز دوشنبه دهم جمادي الثاني سنه<br />
هزار و نورده ١٠١٩ صورت اتمام يافت. چون زبان شيرين شيرازي بود و معلوم نيست که بالفعل<br />
در شيراز هم اين زبان معمول باشد لهذا بواسطه نسبت جبلّي و حُ ب وطني به مطالعه اين کتاب<br />
مشغول شد و به تصحيح آن موفق شد و انشاء اهلل ميشود.<br />
حرره العبد [ا] القل المرجو الي رحمة اهلل عنايت اهلل ابن محمود ابن شيخ محمد شيرازي في<br />
دار ال...؟ اکره بتوفيق اهلل تعالٰي بتاريخ ١٥ شهر شوال ١٠١٩ مقابله اين کتاب صورت اتمام يافت و<br />
صلي اهلل علي خير خلقه محمد و آله و اوالده و اصحابه.<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
کاتبِ اين ديوان که به فرمايشِ عنايت اهلل٬ پسرِ محمودِ شيرازي٬ در شهر اگره (؟)٬<br />
نوشتنِ آن را در روزِ دوشنبه دهم جمادي الثانيِ سالِ ٬١٠١٩ يعني در زماني که بر عنايت اهلل<br />
معلوم نبوده است که در آن زمان اين زبان در شيراز معمول بوده باشد٬ به پايان رسانده<br />
است بي هيچ شکي نمي تواند احمد بن الحسين٬ نويسنده ي پيش گفتار٬ باشد. چه اين يک<br />
هنگام زندگي سخن مي گويد<br />
ِ<br />
به گونه اي از شاعر و تاريخ مرگِ او و گرد نياوردنِ اشعارش در<br />
ِ<br />
که پنداري زمانِ حياتِ او را درک کرده است؛ و اين کار٬ يعني گرد آوريِ اشعارِ او را٬ زماني<br />
کوتاه پس از مرگِ شاعر٬ به ميلِ خود انجام مي دهد. سخني هم از معمول نبودنِ اين زبان در<br />
آن زمان در شيراز و نامفهوم بودنِ آن براي شيرازيان در ميان نيست٬ بلکه مي گويد: گردآوريِ<br />
اشعارِ او بر وي واجب آمد تا «اهلِ فضل از نتايج انفاسِ شريفش بهره مند شوند». هيچ ذکري<br />
هم از اين که کسي به او دستورِ چنين کاري را داده باشد نيست٬ و گرنه ذکرِ نام او هم در<br />
پيش گفتار «واجب» مي آمد.<br />
پس ديوانِ حاضر بايد از روي نسخه اي نوشته شده باشد که احمد بن الحسين فراهم<br />
آورده بوده است که پيش گفتارِ او هم عينًا در آغازِ ديوان رونويس شده است.<br />
آيا مي توان پنداشت که نسخه ي سروته افتاده ي کتاب خانه ي (DMG) همان نسخه اي<br />
بوده است که احمد بن الحسين گرد آورده بوده است؟ اگر چنين نباشد٬ بايد در پيِ<br />
دست نويسِ احمد بن الحسين٬ يعني دست نويسي بود که اين ديوان رونويسِ آن است (شايد<br />
روزي در هندوستان پيدا شود).
¦<br />
چند غزل از شمس پُسِ ناصر ٣١<br />
اينک دو غزل از رويِ عکسِ ديوانِ کتاب خانه ي ) DMG ( و غزلِ نخست و پايان نامه ي<br />
ديوانِ تازهيافته ي او:<br />
مقاله<br />
(١)<br />
١. تُتخوسر مُييِ سر ما ني و سرکشي مُوتِ ام<br />
ا دستِ<br />
وَ<br />
[رويه ي برگ ٥]<br />
ن اُوام ا و کلکل<br />
٢. اِ دل و نلغ و سوز جن آخر شه بر شِ نه پر جان مده اَ پا بش و رفت ه مغ<br />
٣. پروانه تاوِ تي مَغه دي کِدنُه مي تزه بلبل مغر خري شنه پا هن ک<br />
ر شَ ل<br />
ه م ي نل<br />
ه<br />
ه<br />
ه<br />
٤. اي جورَه تا وَ کَ ي کشم آخم غمي بخُ ه جستي وَ جور ک رده و غ م خورده منبل ه<br />
٥. اِ شمس ناصره اَ غرت دل و کار وات<br />
اِ مره که دل کِش<br />
ي<br />
ب نه از دور هامل<br />
ه.<br />
آوانوشت<br />
1. Tot xo sar-e¦<br />
2.<br />
3.<br />
4.<br />
5.<br />
moye ¦ sar-e ma ¦ ne ¦ va sar kas § â<br />
mo¦ t-e ¦ ama ¦ va dast-en o va ¦ ma va kalkale¦<br />
E¦ del va nalg osu ¦ zc § an ¦ axer § sa bar § sene¦<br />
por ja ¦ n ma-deh a pa ¦ bas § o rafta magar § sale<br />
¦<br />
Parva¦ na ta ¦ v-e ¦ ti maga dâ ¦ k-edno me ¦ toze¦<br />
bolbol magar xare ¦ § sana pa ¦ hen ke me ¦ nale¦<br />
¦ I jowro ta va kay kes § em ¦ axam game ¦ bexo<br />
§ coste¦ va jowr kerda va gam xorda manbale¦<br />
E¦ § Sams-e Na ¦ ser-e agar-et del va ka ¦ rva ¦ t<br />
em-rah ke del kes § ¦ e bene¦ (?) az du¦ r hamale¦ .<br />
ترجمه ي واژه به واژه<br />
١. تو خود سرِ موييت سرِ ما نيست به سرکشي (تو خود به سرکشي به اندازه ي سر مويي در انديشه ي<br />
ما نيستي).<br />
موي ما به دستت است و با ما به کلکلي.<br />
٢. اي دل به ناله و سوز چند آخر به بَرَش نشيني؟<br />
پُر ) = بسيار) جان مده٬ به پا باش به رفتن٬ مگر شلي؟<br />
٣. پروانه تابِ تو را مگر ديد که ايدون مي سوزد؟<br />
بلبل مگر خاري در پايش هست که مي نالد؟<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١
٣٢ چند غزل از شمس پُسِ ناصر<br />
٤. اين جور را تا به کي کشم؟ آخرم (آخر مرا) غمي بخور.<br />
چستي به جور کردن٬ به غم خوردن تنبلي.<br />
٥. اي شمسِ ناصر٬ اگرت دل به کار بايد٬<br />
اين بار که دل کشد ببين از دور و بگريز.<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
يادداشت<br />
١. تُت = تو + ت٬ ضمير چسبيده تُت خو = تو خودت مُييِ = مويي سرِ ما ني =<br />
سرِ ما نيست٬ در انديشه ي ما نيستي (سرِ چيزي يا کسي داشتن = در انديشه ي چيزي يا کسي<br />
بودن: هر کسي را سر چيزي و تمناي کسي/ ما به غير از تو نداريم تمناي دگر . سعدي)<br />
موت = مو +ت (ضمير) اَ ما = ما (موتِ اما = مويِ مايت٬ مويِ ما ترا) وَ = به<br />
دستن(دست + ِ ن = است) اُ = وَ وا = با کلکله (کلکل + ه = است؛ کلکل = حرف و<br />
پرگويي: نيست يک مو چو عقل بر سرشان/ بيش از اين٬ فوقيا٬ مکن کلکل . فوقي. نک.<br />
لغت نامه و انندراج . «کل مکل» را انندراج مرادفِ «کلکل» و غياث «شور و غوغا» و فرهنگِ معين<br />
مُبْدَ لِ عاميانه ي «قال مقال» دانسته است. «کلکل» بايد تکرارِ «کل» باشد و «کل» به تنهايي<br />
همان معنيِ «پرگويي» و «شور و غوغا» را بدهد. بسنجيد با: «کِرکِ ر»٬ «زِر زِ ر»٬ «قُل قُل»و<br />
مانند اينها. «کل مکل» بايد ترکيبي چون «بگو مگو»٬ «اَنوار مَ نوار»٬ «خنس منس» (بنِه مَنِ ه)٬<br />
يعني صيغه ي فعلِ امري با منفيِ آن باشد: اين همه کل مکل از تنبکِ گوينده ي توست/ مطربا<br />
دَم پوينده ي توست). ميرنجات٬ نک. لغت نامه و انندراج ؛ بسنجيد با: «کِل »٬<br />
ِ<br />
حقحقِ مااز<br />
صداي ممتد و کشيده اي که زنان در جشن هاي عروسي بر مي آورند و هم چنين با «کِرکِر»).<br />
٢. اِ =ي ا نَلْغ = ناله جَ ن = چند شَه بَر = برش شِ نِه = شيني٬ نشيني پُر = پُر٬<br />
بسيار اَ = به؛ اَپا = بهپا بَش = باش مَغَر = مگر شَ له = شلي.<br />
٣. تاو = تاب تي = تو دي = ديد کِذنُه = که ايذون مي تزه = مي سوزد خَ ري =<br />
خاري شَ نه (ش = ضمير + نه = در)؛ شنه پا = در پايش هن = هست نَلِه = نالد.<br />
٤. اي = اين جوره = جور را آخم = آخر +َ م = آخر مرا بِخُ ه = بخور جُ ستي =<br />
چُ ستي جور کِردَ ه = جور کردن غم خورده = احوال پرسيدن (در فارسيِ افغانستان<br />
معمول است: غم ما را نمي خوري = حالِ ما را نمي پرسي). منبَله = تنبلي<br />
ِ<br />
٥. اَغَرِ ت = اگَرت وات = بايد اِ مرَ ه = اين راه٬ اين بار کِ شي = کشد بنه (حرفِ
چند غزل از شمس پُسِ ناصر ٣٣<br />
نخست نقطه ندارد) = بيني (ببين) هامَلِه = رَ وي٬ گريزي ( = بگريز). اين معني را<br />
کاربردِاين واژه در يکي دو جايِ ديگر تأييد مي کند٬ چون در اين بيت:<br />
از کُي تو شمس ناصر اَپا بو که هاملت دستي شه سر زه عشق تو اَشدز اَجا اکند.<br />
(از کويِ تو شمسِ ناصر به پا شد [برخاست] که برود ] بگريزد] دستي به سرش زد عشقِ<br />
تو و ديگر [بارش] به جا افکند).<br />
هاملت = «ها « برسرِ فعل درمي آيد به معنيِ «به»؛ (بسنجيد باگيلکي: فا) + ملت < مل؟.<br />
مقاله<br />
(٢)<br />
کارم اُ الت زو غر ازيِ کار زو وز ات<br />
١. کي سرو خَوش خَ رام مه از کارزو وزات يارب دل مُه کَي خه ازي آرزو وز ات<br />
٢. اُي آرزوم دل هن و جان دامَن ارزو تا شاه و شَ هريار مُه از کارزُو وز ات<br />
٣. بُسحاق شهريار خُ ذا را که هِمّ تي کز کام سوک اَدر شُ ه و از کام سو وز ات<br />
٤. هِم آن جُ نان بتور که قتعا نمي دُنِم کم مَشْ بشوت از سر و از کلّه مو وز ات<br />
٥. از بس که سر مَسَ نگ زه از درد مي دُنِم ساقيم وصل وا قده و وا کذو وز ات<br />
٦. وا مُي کذو خوشِ ن ببنم کز دَرِ اُ ميذ از رُ يَ وفا و مِهر اغر آن ماه رو وز ات<br />
٧. جو ذرغ جَرخ اَيِم بش مهر از حوا خَ وهي از مهر کَ ي بکَردِت و از عشق جو وز ات.<br />
٨. تا شمس ناصِرآن مَهُ ه بيت اي مُسلمنٰان آوانوشت<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
1. Kay sarv-e § xas<br />
§ xera ¦ m-e mo az karazu vaza ¦ t<br />
ka ¦ rem ola ¦ tzu ¦ gar az ¦ â ka ¦ r zu vaza ¦ t<br />
2. Oy ¦ arezu¦ m-e del hen o ja ¦ nda ¦ m-en ¦ arezu¦<br />
ya ¦ rab del-e mo kay xo az ¦ â ¦ arezu vaza ¦ t<br />
3. Bosha¦ q § sahriya¦ rxoda ¦ ra ¦ ko hemmate¦<br />
ta ¦ § s¦ ahos<br />
§ ahriya¦ r-e mo az ka ¦ razu vaza ¦ t<br />
4. Hem ¦ amc<br />
§ ona¦ n betu¦ r ke qat 'a ¦ name¦ donem<br />
kaz ka ¦ msu ¦ k adar § sooazka<br />
¦ msu ¦ vaza ¦ t<br />
5. Az bas ke sar masang zah az dard me ¦ donem<br />
kem mas § bes § ¦ ot az sar o az kalle mu¦ vaza ¦ t<br />
6. Va ¦ moy kodu ¦ § xas<br />
§ -en bebenem kaz dar-e omâ ¦ d<br />
sa ¦ qâ ¦ m-e vasl va ¦ qadah o va ¦ kodu ¦ vaza ¦ t
٣٤ چند غزل از شمس پُسِ ناصر<br />
7.<br />
8.<br />
C§ o darge § carx ayem pes § -e mehr az hava ¦ x v ahâ ¦<br />
az roy vafa ¦ o mehr agar ¦ anma<br />
¦ hru¦ vaza ¦ t<br />
Ta ¦ § Sams-e Na ¦ ser ¦ an mah- o bâ ¦ t ey mosalmona¦ n<br />
az mehr kay begardet o az es § qc § u vaza ¦ t<br />
ترجمه ي واژه به واژه<br />
خرام من از کارزار آيد؟<br />
ِ<br />
١. کي سروِ خوش<br />
کارم برآيد از او اگر از اين کار زود آيد.<br />
٢. او آرزوي دل و جانم است٬ دام است آرزو.<br />
يارب٬ دلِ من کي خود از اين آرزو آيد<br />
٣. بُسحاقِ شهريار خدارا٬ همتي کن<br />
تا شاه و شهريارِ من از کارزار ] باز] آيد.<br />
٤. هستم چنان گيج (؟) که قطعًا نمي دانم<br />
که از کدام سو به در شد و از کدام سو آيد.<br />
٥. از بس که سر به سنگ زدم از درد مي دانم<br />
که مغزم از سر بشود و از کلّه ] ام] مو آيد.<br />
(يا: به سويِ آرزو آيد)؟<br />
٦. با من کدو[ ي شراب] خوش است٬ ببينم که از درِ اميد<br />
ساقيِ وصلم با قدح و با کدو آيد.<br />
٧. چون ذرّ ه ] به] چرخ آيم پيشِ مهراز هواخواهي<br />
از رويِ وفا و مهر اگر آن ماهرو آيد.<br />
٨. تا شمسِ ناصر آن مَه را ديد٬ اي مسلمانان٬<br />
از مهر کي بگردد و از عشق چون ] باز] آيد؟<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
يادداشت<br />
١. مُه = من کارزو = کارزار وَ زات = آياد٬ آيد < v¡ ¥ az اُ الت (اُل = بر + آت = آيد)<br />
غَر = اگر٬ گر اَ زي = از اين زو = زود.<br />
آرزوم<br />
ِ<br />
٢. اُ ي = او<br />
خو = خود.<br />
٣. که (اگر باضمه بخوانيم) = کُن.<br />
دل = آرزوي دلم هِن = است دامِن (دام + ِ ن = هن)
§<br />
چند غزل از شمس پُسِ ناصر ٣٥<br />
٤. هِم = هستم جُ نان = چُ نان بتور = گيج (؟)٬ پريشان (؟) قتعا = قطعًا نمي دُنِم =<br />
نمي دانم کام = کدام اَدَر = به در شُ ه = شد.<br />
٥. سرمسنک زه = سرم را به سنگ زدم ([ از بس که] به وسيله ي من سر به سنگ زده<br />
شد) مَش = مغز بشُ وت = بشود٬ بروَ د.<br />
ببينم ساقيم<br />
ِ<br />
٦. مُي = من کذُ و = کدو[ ي شراب] بِبِنِم =<br />
قده = قدح وا = با.<br />
وصل = ساقيِ وصلم<br />
٧. ذرْ غ = ذرّ ه (بسنجيد با: سِ وْغ/ شِ وْ غ = ميوه و جز آن در همين گويش؛ نيز نک. م.ن.<br />
«يکي از ويژگي هاي گويشِ شيرازي»٬ يادنامه ي دکتر خانلري. اَيِم = آيم بِش = پيش<br />
حواخوهي = هواخواهي<br />
رُ ي = روي.<br />
٨. مهه = مَه را بيت < aena v¡ ¥ = ديد بکَردِ ت = بگردد.<br />
مقاله<br />
(٣)<br />
نخستين غزل از ديوانِ تازه يافته ي شمسِ ناصر<br />
مبنا<br />
کس اي زَ حيرِ حوا و غم حُ وس ١. دلِم يسير حَ وا هِن چنانکه کس مَبنا مبنا<br />
ببي آزا و دزت جش رُ ي قفس ٢. اِبلبله که يسير قفس هِه جت حالن مبنا<br />
عدوت تَه اُش مدوا يارب آن عسس ٣. اِ شوروِ کُي معشوق آفتت مرسا که کس شکوغه رقيبان و زخم طس مبنا<br />
٤. که او شه چادر قنديل او بش ار بس و بش عجب نخوش نفسي هن کس آن نفس مبنا<br />
٥. نفس مالت انه دم اي نفس غرت نه بِنم مبنا.<br />
وزو که آنچه مو دي از فراق کس ٦. اِ مونس دلک شمس ناصر آخه کُه هِه آوانوشت<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
1. Delem yasâ ¦ r-e hava ¦ hen § cona¦ nke kas mabena¦<br />
kasâ ¦ zahâ ¦ r-e hava o gam-e havas mabena¦<br />
2. E bolbole ke yasâ ¦ r-e qafas he ¦ § cet ha ¦ l-en<br />
bebe¦ aza ¦ o dezet § ces<br />
§ roy-e qafas mabena¦<br />
3. Es § owrow-e koy-e ma`s § ¦ uqa<br />
¦ fatet marasa¦<br />
adu¦ ttaos § madova¦ ya ¦ rab ¦ an asas mabena¦<br />
4. Ko ¦ u § s¦ e § cador-e qandâ ¦ l-e ¦ u bes § az pas o pes<br />
ke kas § sekovge raqâ ¦ ba ¦ n o zaxm-e tas mabena¦<br />
5. Nafas mola¦ t ana dam ¦ e nafas garat nabenem<br />
ajab nax v as § nafase¦ hen kas ¦ an nafas mabena¦
ِ<br />
٣٦ چند غزل از شمس پُسِ ناصر<br />
6.<br />
Emu¦ nes-e delak-e § Sams-e Naser ¦ axe ko he ¦<br />
vazow ke ¦ anc<br />
§ emodâ ¦ az fera ¦ q kas mabena¦<br />
ترجمه<br />
١. دلم اسيرِ هواست چنان که کس مبيناد.<br />
هوا و غم هوس مبيناد.<br />
کس اين زحيرِ ِ<br />
٢. اي بلبلي که اسيرِ قفسي٬ حالت چيست؟<br />
آزاد بشوي و ديگر چشمت رويِ قفس مبيناد.<br />
٣. اي شب روِ کويِ معشوق٬ آفتت مرساد.<br />
عدويت در آن مَدُ واد٬ يارب٬ آن عسس مبيناد.<br />
٤. کجا ( = هرجا) او روَ د چادرِ قنديلِ او باش از پس و پيش<br />
که کس شکوهِ رقيبان و زخم تس مبيناد.<br />
٥. نَفَ سم برآيد اندردم٬ يک نفس اگرت نبينم<br />
عجب ناخوش نَ فسي است٬ کس آن نَفس مبيناد.<br />
٦. اي مونسِ دلکِ شمسِ ناصر٬ آخر کجايي؟<br />
بيا٬ که آنچه من ديدم از فراق کس مبيناد.<br />
يادداشت<br />
١. يَ سير = اسير حوا = هوا (هويٰ) مَبِنا = مبيناد زَ حير = ناله٬ نفس کشيدن همراه با<br />
ناله: چند سيلي بر سرش زد گفت گير/ درکشيد از بيم سيلي آن زحير. (موالنا)<br />
ِ<br />
٢. هِه = هستي جت حالن = حالت چيست؟ آزا = آزاد دِزِ ت = ديگر تو را جش =<br />
چشم<br />
رُ ي = روي.<br />
٣. اِي = ا شُ و رو = شب رو کُي = کوي ته اُش (شايد «نهاش») = در آن.<br />
٤. کُه = کجا شِ ه = شود٬ رود چادرِ قنديلِ کسي بودن = همراهِ او بودن (روپوشِ<br />
فانوسِ او باش) بس و بش = پس و پيش شکوغ = شکوه طس = تس: سيلي٬ طپانچه.<br />
(رخ<br />
ِ<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
اعدات از تسِ نکبت/ همچو قير و شبه سياه آمد. رودکي به نقلِ لغت نامه ).<br />
٥. مُالت («م» ضمير + «اُ ل» = بر٬ باال + «آت» = آيد) نفسم برآيد = چون جانم باال آيد٬<br />
جانم به لب رسد اَنَه = اندر نَخوش = ناخوش٬ ناخوب.<br />
٦. مونسِ دلک = مونسکِل د کُه هه = کجا هستي وزو = بيا دي = ديد.
¦<br />
چند غزل از شمس پُسِ ناصر ٣٧<br />
(٤)<br />
خاتمه ي ديوان: هفت بيت از کاتب<br />
وَ رُ ي مو بادِ سعادت دِزت وَ نو بوَ زي<br />
١. وَ يُمن همت باکان و تالع بُرزي تمام بو دِون شمس ناصر شرزي<br />
٢. رز دوشمبه وَ خت پسي و عزّ و ظفر کسش نگفت و نگويد و رُ ي کهان به ازيِ <br />
٣. يقين بدُن که وَ اي بحر و اي شکر پَرُ ني دزي<br />
نه معني کسش اورو نه از دوانش ٤. اِنهْ مه بيت غرا ز بحر طبع خُش اُلَوه شرزي<br />
ولي دُ نند لطيفان که مشکلِن ٥. نشات کفته که اي معجزن که اُي گفتست نوشتيِ دِوُ ن اي تمام بو شه رزي<br />
٦. خداش دا مدد احمد ولي و کرم اميد مي دَرمن کش بهشت بوت رزي<br />
٧. هر آنِکش آت اَ نظر سهوکي و عفو بکاند مقاله<br />
1. Va yomn-e hemmat-e paka¦ nota ¦ le`-e borazâ ¦<br />
va roy mo ba ¦ d-e sa`a ¦ dat dezat (?) va now bevazi<br />
2. Roz-e dos § amba vaxt-e pasâ ¦ va'ezz o zafar<br />
tama¦ mbu¦ devon-e § Sams-e Naser-e § sera¦ zâ<br />
3. Yaqâ ¦ n bedon ke va ¦ â bahr o ¦ â § sakarparonâ¦<br />
kases § nagoft o naguyad va roy geha ¦ n beh azâ ¦<br />
4. Enehmo beyte gara-z bahr-e tab e' xos § olavoh<br />
na ma`niy-e kasos § avro na az deva ¦ ns § dozâ ¦<br />
5. Nas § ¦ at gofta ke ¦ â mo`jez-en ke oy goftest<br />
valâ ¦ donend latâ ¦ fa ¦ n ke mos § kelen § serazâ<br />
¦<br />
6. Xoda¦ § s da ¦ madad [o] Ahmad-e vali va karam<br />
neves § tay-e devon-e oy tama¦ mbo¦ § sa rozâ ¦<br />
7. Har ¦ ankes<br />
§ ¦ at a nazar sahvaki-y-o afv bekand<br />
omâ ¦ d me-daremen kes § behes§ tbo¦ t rozâ ¦ .<br />
آوانوشت<br />
ترجمه ي واژه به واژه<br />
پاکان و طالع بلند<br />
ِ<br />
١. به يمنِ همتِ<br />
به رويِ من بادِ سعادت دگر (؟) به نو بوزيد.<br />
٢. روزِ دوشنبه وقتِ پسين به عزّ و ظفر<br />
تمام شد ديوانِ شمسِ ناصرِ شيرازي.<br />
٣. يقين بدان که به اين بحر و اين شکرپراني<br />
کسي نگفت و نگويد به رويِ کيهان بِه از اين.<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١
ِ<br />
ِ<br />
٣٨ چند غزل از شمس پُسِ ناصر<br />
طبع خودش برآورد<br />
٤. اينهمه بيتِ غرّ ا از بحرِ ِ<br />
نه معنيِ کسي را آورد و نه از ديوانش دزديد.<br />
٥. نشايد گفتن که اين معجز است که او گفته است<br />
ولي دانند لطيفان که مشکل است شيرازي.<br />
٦. خدا دادش مدد و احمد وليِ ] او] به کرم<br />
نوشتنِ ديوانِ او تمام شد روزيش.<br />
٧. هر آن کس که آيدش به نظر سهوَ کي و عَفو بکند<br />
اميد مي دارم ] داريم] که بهشت روزيش شود.<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
يادداشت<br />
١. بُرَ زي = بلند؛ بسنجيد با: بُرز = باال دِزَت (شايد به جاي دزن = ديگر)<br />
بِوَ زي = بوزيد.<br />
٢. رُ ز = روز دوشمبه = دوشنبه وَ خت = وقت پَ سي = پسين بو = شد.<br />
٣. وَ اي بحر = به اين بحر (اگر نَه اين بحر٬ اي: در اين بحر بود بهتر بود) نگويد را<br />
مي توان «نکوتر» خواند که در اين صورت «و»ي پيش از «نگو» زايد است.<br />
آورد).<br />
٤. اِنِهمُ ه = اين همه غراز (غرّا +از) خُ ش = خودش اُلَوُ ه = برآورد (اُل = بر +اَوُ ه =<br />
٥. نشات = نشايد گفته = گفتن.<br />
٦. پس از «مدد» حرفي بايد نوشته مي شد («و» يا «اَ »)؛ خدا دادش مدد و احمدْ وليِ<br />
] خدا] به کرم٬ يا: خدا دادش مدد به ( =اَ) احمدِ ولي٬ که در اين صورت مي توان پنداشت نام<br />
کاتب «احمد» بوده است. اما «ولي» نام معمول و متداول نيست که تصور کنيم نام پدرش بوده<br />
است (مثًال در نام نامه ي يوستي نمي توانيم چنين نامي بيابيم). نظرِ من اين است که مقصودِ<br />
ولي خدا٬ احمد٬ از روي کرم مددش داد و نوشتنِ ديوان او<br />
ّ<br />
گوينده چنين بوده است: خدا و<br />
تمامًا روزيش شد.<br />
٧. مي دَرِ مِن: شايد به جايِ «مي دَرِ مُن» =مي دَرِ مان = مي داريم.
ِ<br />
رساله<br />
در بابِ شکوهِ سخن<br />
مقاله<br />
لونگينوس/ رضا سيدحسيني<br />
(٤)<br />
٣٧<br />
تشبيه ها و صوَ رِ خيال رابطه ي نزديک با استعاره دارند (براي اين منظور بايد به عقب برگردم)<br />
...<br />
١٦١<br />
تنها با اين تفاوت که<br />
٣٨<br />
هايي از اين قبيل<br />
١٦٢<br />
... مبالغه<br />
ري م م<br />
اگر شما مغزهايتان را زيرِ پا نگذاشته و لگدکوب نکرده باشيد ١٦٣<br />
از اين رو٬ نويسنده در هر موردي باي د حدودِ مج از را تشخيص دهد. گاهي٬<br />
مبالغ ه٬آن راب ه کلي در ه<br />
ي<br />
زي<br />
زي م. طن اب از کشي دنِ<br />
مي افتد که از مبالغه ي زياد نتيجه ي معکوس مي گيريم.<br />
ادپ اره م <br />
ب ا زياده روي در<br />
ي شود٬ و اغلب اتف اق<br />
٢. به عنوانِ مثال٬ ايسو کراتس با اين ادعا که مي تواند٬ در سايه ي فصاحت٬ هر چيزي را که<br />
بخواهد بزرگ ت ر از آنچه هست نشان ده<br />
ه اي ن است ک<br />
چگونه شروع مي شود:<br />
١٦١)جمل ه ناقص مان ده است. يک بيست و پنجم مطلب در اين ج ا ناقص است. فصلِ بعد ب ا جمله اي ناقص آغاز<br />
١٦٣)45 Halonesus, On (منسوب به دموستنس)<br />
مي شود.<br />
١٦٢) hyperbole<br />
١٦٤)8 Panegyric,<br />
<br />
آت ن بيش تر از اسپ ارت ب<br />
شه رِ<br />
ه<br />
بچهگانه اي<br />
د٬ک ارِ<br />
خ دم ي ون ان<br />
ک رده است. موضوع<br />
ِ<br />
ت ک رده است. حاال ببينيد<br />
«مدح نام ه»<br />
کت اب<br />
زيرا هنرِ سخن وري اين قدرت را دارد که مي تواند روزي چيزي را که بزرگ است پست کند و<br />
روزِ ديگر چيزي را که پست است به بزرگي برساند؛ مي تواند به آنچه کهنه است خلعتِ تازگي<br />
...<br />
بپوشاند و به آنچه تازه است رنگِ کهنگي بزند ١٦٤<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١
٤٠ رساله در بابِ شکوهِ سخن<br />
نتيجه اين مي شود که خواننده از او بپرسد: «پس اي ايسوکراتس٬ تو به همين سان مي خواهي<br />
حقايق را درباره ي اسپارت و آتن عوضي کني؟» در واقع چنين ستايشي از سخن وري٬ در<br />
همان آغازِ اثر٬ دعوتي است از خواننده به اين که به سخنانِ نويسنده اعتماد نکند.<br />
٣. شايد٬ همان طور که قبًال٬ به طورِ کلي٬ درباره ي همه ي صوَ رِ بالغي گفتيم٬ بهترين راهِ<br />
استفاده از مبالغه آن باشد که کسي ظنِ مبالغه به آن نبرد و آن در موردي پيش مي آيد که مبالغه<br />
به فشارِ احساساتِ عميق صورت گيرد و با عظمتِ موقعيت هم آهنگ باشد. چنين است که٬<br />
چون توکوديدس صحنه ي کشتارِ سيسيلي ها را شرح مي دهد٬ مي گويد:<br />
دم<br />
ِ<br />
سيراکوسي ها هم به نوبه ي خود واردِ بسترِ رودخانه شدند و آنان را که در رودخانه بودند از<br />
تيغ گذراندند. در يک لحظه٬ آب آلوده شد. با اين همه٬ آبِ آلوده به خون و لجن را مي آشاميدند<br />
و بيشترِ سربازان٬ سالح به دست٬ بر سرِ آن مي جنگيدند . ١٦٥<br />
خوردنِ خون و لجن و٬ با اين همه٬ جنگيدن بر سرِ آن مبالغه اي است که در اثرِ شدتِ هيجان<br />
و فجيع بودنِ وضع براي ما باور کردني شده است.<br />
٤. از همين نوع است شرح<br />
ِ<br />
هرودوت درباره ي نبردِ ترموپوالي (ترموپيل):<br />
آنجا آنان که شمشير داشتند با شمشيرهاشان و آنان که شمشير نداشتند با چنگ و دندان<br />
جنگيدند تا آن که در زيرِ نيزه هاي بربرها (ايرانيان) مدفون شدند . ١٦٦<br />
مي توان پرسيد که چگونه ممکن است عده اي با چنگ و دندان با مردانِ مسلح بجنگند و در<br />
ن ي زه ها م دف ون شون د؟ ب ا وج ودِ اي ن٬ روايتِ ه رودوت جلبِ اعتم ادم ي ک ن د. ب هنظ ر<br />
زي رِ<br />
نمي رسد که اين روايت به قصدِ مبالغه آورده شده باشد٬ بلکه مبالغه است که گويي از منطقِ<br />
ماجرا زاييده شده است.<br />
٥. زيرا٬ همان طور که هميشه گفته ام٬ هر تهوري در زبان با هيجان هاي نزديک به شور و<br />
جذبه و عشق و هيجان کامًال توجيه مي شود. درست از اين جاست که مبالغه هاي طنزآلود هم<br />
با اين که حقيقت نما نيستند به اين جهت پذيرفته مي شوند که مي خندانند:<br />
١٦٥)84 VII, ١٦٦)225 History of the peloponnesian war, VII, History,<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١
ِ<br />
رساله در بابِ شکوهِ سخن ٤١<br />
قطعه زميني داشت به بزرگيِ نامه اي که از اسپارت برسد . ١٦٧<br />
٦. در واقع٬ در شادي و خنده شور و هيجاني است و مبالغه مي تواند چه به قصدِ تحقير و چه<br />
به منظورِ بزرگ جلوه دادن به کار رود و مقصود از مبالغه يکي از اين دو نتيجه است. و «طنزِ<br />
« عبارت است از مبالغه در تحقير.<br />
١٦٨<br />
تلخ<br />
مقاله<br />
٣٩<br />
١. اکنون٬ دوستِ بسيار گراميِ من٬ نوبتِ آن رسيده است که پنجمين عاملِ شکوه مندي را٬<br />
همان طور که در آغازِ اين بحث گفتيم٬ مطرح کنيم و آن عبارت است از پس و پيش کردنِ<br />
کلمات و دادنِ نظامي خاص به آنها. من قبًال٬ ضمنِ دو رساله در اين باره بحثِ کافي کرده ام.<br />
به نتايجي که از آن مالحظات گرفته ايم٬ اکنون بايد نکاتي را که براي بحثِ حاضر ضرورت<br />
دارد اضافه کنيم و آن اين است که تناسب و هم آهنگيِ کلمات فقط وسيله اي براي متقاعد<br />
کردن و خوش آيند بودن نيست بلکه٬ در عينِ حال٬ ابزارِ خارق العاده اي براي ايجادِ شکوه و<br />
شور و هيجان است.<br />
٢. فلوت کساني را که صدايش را مي شنوند به شور و هيجان در مي آورد٬ آنان را از خود<br />
»ها سرشار مي سازد و در سايه ي ضرب آهنگ هاي<br />
١٦٩<br />
بي خود مي کند و از هذيان «کوروبانتو<br />
موزونش شنونده اي را که حتي با موسيقي نيز بيگانه باشد وادار مي کند که به حرکت در آيد و<br />
حرکاتش را ب ا موسيقي هم آهنگ کند. همچنين صداهاي چنگ٬ ب ا اين ک ه ه ر يک به تنهايي<br />
معني و مفهومي ندارند٬ در سايه ي تغييراتِ پرده و لرزش هاي متقابلِ سيم ها و هم آهنگيِ<br />
مداوم اين صداها٬ اغلب٬ چنان که مي داني٬ جاذبه اي شگفت آور پيدا مي کند.<br />
ِ<br />
١٦٧)ب ه عقيده ي رايس رابرتز ) Rhys Roberts نسخه ي رساله ٬ ضميمه٬ ص ٢٤٤). اي ن بيت از يک کمديِ مناندروس با<br />
عنوانِ کشاورز است که قطعه اي از آن بر روي پاپيروس به دست آمده که در همان جا سخن از قطعه زمينِ کوچکي در<br />
١٦٨) diasyrmos<br />
ميان است.<br />
١٦٩) Korubantos ي ا Gorybantes ر اهبانِ معبدِ الهه ي کوبل ه (سيبل). خصوصيتِ نوش خواران ه و ديونوسوسيِ<br />
فلوت ب ا صفاي آر ام بخش و آپولونيِ چنگ در تضاد است. ام ا در دوران هاي بعد چن گ نيز در تنوع گام ه اب ا فلوت<br />
رقابت مي کرد.<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١
ِ<br />
ِ<br />
ِ<br />
ِ<br />
٤٢ رساله در بابِ شکوهِ سخن<br />
٣. با وجودِ اين٬ اينها اشباح و تقليدهاي غيرِ اصل براي اقناع هستند٬ نه (همان طور که گفتم)<br />
موجودِ انساني<br />
انساني. ام ا تنظيم کل مات٬ ک ه آهنگِ کالم فط ريِ<br />
<br />
فعاليت هاي فط ريِ طبيعتِ<br />
است٬ که نه فقط گوش بلکه روح راهم مي نوازد٬ که انواع کلمات٬ افکار٬ اشيا٬ زيبايي ها و<br />
نغمه ها را (يعني همه ي چيزهايي را که با ما مي زايد و رشد مي کند) به نوسان در مي آورد٬ که<br />
سخن ور را در روح مردم وارد مي کند<br />
ِ<br />
ترکيب و تنوع قالب هاي صوتيِ خاصِ خود شورِ<br />
ِ<br />
بر اثرِ<br />
و هر شنونده اي را در آن شريک مي سازد و٬ به ياريِ ترتيبِ کلمات٬ بنايي عظيم پي مي افکند<br />
و آيا فکر نمي کني که آن سخن ور٬ فرمان روايِ مطلقِ انديشه ي ما در عينِ حال ما را افسون<br />
مي کند و همراهِ خود به سويِ عظمت و تشخص٬ به سويِ شکوه و همه ي آن زيبايي هاي<br />
روز<br />
ديگ ري ک ه در درونِ خ ود دارد ره ب ري مي کند. من دوست ن دارم اي ن مسئله را ک ه مث لِ<br />
روشن است به بحث بگذارم (تجربه کافي است که به آن ايمان داشته باشيم).<br />
٤. در همه حال اين گفته که دموستنس به قرائتِ بيانيه ي خود مي افزايد واقعًا شکوه مند و<br />
ß<br />
¨ jo epoi<br />
:<br />
١٧٠<br />
ستودني است<br />
c<br />
tou ª to to<br />
© yḧjisma ẅsper ne<br />
¨ hse to © nto ¨ te ci ¨ ndunon parelJei ¬ n,<br />
اين عبارت نه تنها به دليلِ آهنگِ جمله بلکه به دليلِ انديشه اي نيز که در آن است در گوش<br />
ادا شده است ک ه اصيل ت ري ن<br />
١٧١<br />
نِ ط ن ي مطب وع ي دارد. تم ام آن ب اض رب آه ن گ ي Dactylic<br />
زيبات رين اشعارِ<br />
ضرب آهنگ هاست و شک وه و عظم ت مي بخشد. و ب ه همين علت در مي انِ<br />
حماسي که مي شناسيم٬ اين عبارت اصيل تر از همه است. حاال اگر تو بيايي و به ميلِ خودت<br />
<br />
کلماتِ آن را جا به جا کني يافقط يک هجاي آن را کم کني و بگوييw ¬ n<br />
ne احساس مي کني ک ه چه رابط ه ي کامل ي بينِ آهن گِ جمل ه و شکوهِ سخ ن وجود دارد.<br />
درواقع دو کلمه ي ws ¨ jo اولين پاره وزنِ بل ن د را تشکيل مي دهد که عبارت از چهار<br />
هجاي کوتاه است. ت ن ه اي ک هج اي آن را کم ک نوب گ و , jo ¨ مي ب ي ني ک ه ب ا همي ن<br />
نقصِ کوچک عظمتِ عبارت را از ميان برده اي.<br />
epoi ¨ hse parelJei<br />
c<br />
wne<br />
c<br />
¨ per ne<br />
¨ jo<br />
رع <br />
ک س٬ اگ رف ق<br />
ط ي ک هج ا اض <br />
اف<br />
ک ن ه <br />
ي وب گ <br />
وي ي: ¨<br />
c<br />
¬ n epoihsen wsperei<br />
٥. ب<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
elqeipar<br />
ne ¨ jo ٬ معني همان خواهد بود٬ اما ديگر آن ضرب آهنگِ قبلي وجود نخواهد داشت. در<br />
١٧٠)در سايه ي اين بيانيه٬ خطري که شهر را در بر گرفته بود٬ مانندِ ابري گذشت و رفت (188 Cor, Dem. De )<br />
١٧١)يک هجاي بلند و دو هجاي کوتاه (= فاعِلُ ).
ِ<br />
واقع٬ در اين جا افزايشِ<br />
است.<br />
رساله در بابِ شکوهِ سخن ٤٣<br />
زمانِ هجاهاي آخر قدرت و نيروي آن شکوهِ مطلق را از ميان برده<br />
مقاله<br />
٤٠<br />
١. در سخن٬ مانندِ ساختمانِ بدنِ انسان٬ آنچه مايه ي شکوه مندي مي شود ترکيبِ اعضاست.<br />
هر يک از اي<br />
ن اعضا جدا از اعضاي ديگر هيچ چيزِ جالبي ندارد. وقتي هم ه در کنارِ هم قرار<br />
گرفتند٬ ترکيبِ هم آهنگ و کاملي پديد مي آي د. در موردِ تعبيرهاي بلند نيز چنين است. چنين<br />
عباراتي وقتي که پر اکنده اند شکوه مندي را با خود مي برند و پاره پاره مي کنند٬ اما وقتي که٬ در<br />
سايه ي ترکيب٬ پيکري واحد مي سازند٬ و با يک رشته هم آهنگي ها در هم فشرده شوند٬ از<br />
همان روالِ جمل ه ني رو مي گيرند. مي توان گفت که در چني ن عب اراتي٬ شکوه من دي زاي ي ده ي<br />
عواملِ متعددي است.<br />
٢. البته بينِ نويسندگان و شاعران٬ بسياري٬ براي شکوه مندي آفريده نشده بودند٬ شايد<br />
استع دادهايشان آن انراب ه سويِ نِ عظمت راه ب ر نبود. ب اوجودِ اي ن٬ اگ ر آن ان٬ در عي آن ک ه<br />
واژه هاي معمولي و عاميانه و بي خاصيت به کار مي بردند٬ کم ارزش جلوه نکرده اند و به<br />
اصالت و تشخص دست يافته اند٬ اين موفقيت را فقط مديونِ کلمات و ايجادِ هم آهنگي در<br />
فراواني از اين دست٬ م ي ت وان به<br />
ش اعران و ن ويسن دگانِ<br />
کارب ردِ آن ها هست ند. در م يانِ<br />
٬ به آريستوفان در بعضي از عباراتش و به اوريپيدس در بيشترِ آثارش (همان<br />
١٧٢<br />
فيليستوس<br />
طور که قبًال به قدرِ کافي نشان داده ام) اشاره کرد.<br />
٣. اوريپيدس٬ پس از مرگِ فرزندانِ هرکول٬ از زبانِ او چنين مي گويد:<br />
.<br />
چنان از دردها آکنده ام که جا برايشان تنگ است ١٧٣<br />
اينه<br />
ا اصط <br />
١٧٣)1245 Furens, Hercules<br />
١٧٢) Philistos<br />
ک<br />
الح اتِ<br />
ام <br />
ًال ع ادي هستن د٬ ام ا در ساي ه ي تن اسب و ت رتيب شکوه من<br />
دن د. نظ <br />
کلمات را عوض کن٬ خواهي ديد که اوريپيدس جلوه ي شاعريِ خودرا بيش تر مديونِ ترتيبِ<br />
کلمات است تا انديشه ي شاعرانه.<br />
م<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١
ِ<br />
٤٤ رساله در بابِ شکوهِ سخن<br />
٬ که گاوِ نر او را با خشونت بر سرِ شاخ هاي خود مي برد. چنين مي گويد:<br />
١٧٤<br />
٤. درباره ي ديرکه<br />
به هر سو که مي چرخد<br />
با چرخشِ سريعش٬ زن و صخره ها و بلوط ها را<br />
با خود مي کشد و پرتاب مي کند که مدام در هم مي روند . ١٧٥<br />
در واقع٬ انديشه عالي است و تأثيرگذاريِ آن هم قوي تر شده است٬ زيرا در آهنگِ کلمات<br />
شتابي نيست و چنان نيست که انگار آنها را به چرخي بسته باشند٬ بلکه کلمات به يک ديگر<br />
.<br />
١٧٦<br />
متکي اند و با استفاده از تکيه ها و فواصل به سويِ شکوهِ پاي داري پيش مي روند<br />
٤١<br />
.١<br />
درق ل م روِ شک وه٬ هي چ چ ي زب ه ان دازه ي آه ن گِ شکست ه و مت م وج سخ ن٬ م ان ن دِ اوزانِ<br />
٬ که به خصوصيتِ کاملِ رقص منجر<br />
١٧٩<br />
و «ديخوره»<br />
١٧٨<br />
٬ «تروخايوس»<br />
١٧٧<br />
«پورريخا»<br />
مي شوند٬ کاهنده نيست. از همان آغاز٬ افراط در وزن٬ به دليلِ حالتِ يک نواختش٬ ضعيف و<br />
عاري از شور و هيجان جلوه مي کند.<br />
وب ٢.<br />
دت ر از همه اين که٬ همان طور که معموًال آهنگِ ت<br />
<br />
ران ه ها در شنون دگان تأثي<br />
رم<br />
ي کند و<br />
توجهِ آنان را از معنيِ کلماتِ ترانه بر مي گرداند٬ آهنگِ بسيار مصنوعيِ سخن نيز توجهِ<br />
شنوندگان را به وزنِ آن جلب مي کند نه به شور و هيجاني که بايد از گفته ها حاصل شود. چنان<br />
که گاهي پيش مي آيد که شنوندگان٬ چون پيشاپيش پايانِ جمله را از آهنگِ آن حدس مي زنند٬<br />
به آهنگِ سخنانِ سخن ور با پا ضرب مي گيرند٬ و مانندِ رقص هاي دسته جمعي٬ پيشاپيش<br />
آهنگِ آن را اجرا مي کنند.<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
انتقام مادرشان٬ او را به<br />
١٧٤) Dirce ٬ ملکه ي افسانه ايِ تباي که با آنتيوپه بد رفتاري کرد. آمفيون و زئوس٬ براي گرفتنِ ِ<br />
شاخ هاي گاوِ نري بستند تا بر سنگ ها بکوبد و پاره پاره اش کند.<br />
١٧٥)از Antiope ٬ اثرِ گم شده ي اوريپيدس.<br />
١٧٦)ناگفته نماند که در چنين مواردي سخن از متنِ اصلي است و ترجمه هر چه به متن نزديک تر باشد نمي تواند<br />
منظورِ نويسنده را چنان که بايد نشان دهد. م.<br />
١٧٧) Pyrrhicha وزنِ يک رقصِ جنگي با سالح که عبارت است از دو هجاي کوتاه.<br />
١٧٨) Trokhaios وزني مرکب از يک هجاي بلند و يک هجاي کوتاه.<br />
١٧٩) Dichoreª وزني عبارت از دو «تروخايوس» پياپي.
ِ<br />
رساله در بابِ شکوهِ سخن ٤٥<br />
٣. عيبِ ديگري که منافيِ شکوه است گفتاري است که با نهايتِ دقت تنظيم شده و با کلماتِ<br />
کوچکي که از هجاهاي کوتاه تشکيل شده و به هم بسته شده اند بريده بريده شده است و<br />
انسان را به يادِ ميخ هاي چوبي مي اندازد که پشتِ سرِ هم٬ با دنبال کردنِ شکاف هاي چوب٬<br />
کوبيده شود.<br />
مقاله<br />
٤٢<br />
يک عنصرِ ديگر نيز که ممکن است از شکوه بکاهد٬ برش هاي افراطيِ جمله است. شکوه و<br />
عظمت٬ وقتي به ايجازِ مُخل محکوم شود٬ عمًال مثله مي کنند. منظور از اين اختصار<br />
فشردگيِ درست و شايسته ي جمالت نيست٬ بلکه همه ي آن جمالتي است که به عمد کوتاه<br />
و بريده بريده شده است. سبکِ بريده انديشه را مثله مي کند و حال آن که فشردگي آن را<br />
مستقيمًا به سوي مقصود راه بر است. از سوي ديگر٬ اين نکته هم واضح است که طول و<br />
جمالت روح<br />
ِ<br />
تفصيلِ<br />
سخن را مي گيرد٬ زيرا که معموًال غيرِ الزم و بي جا جلوه مي کند.<br />
٤٣<br />
١. ابتذالِ اصطالحات نيز به شکوهِ سبک لطمه مي زند. چنان که٬ در اثرِ هرودوت٬ وصفِ<br />
يک طوفان باهمه ي جزئياتش با قدرتي شگفت انگيز انجام گرفته است: با وجودِ اين گه گاه<br />
اصطالحاتي عاميانه دارد که از علوِ موضوع مي کاهد.<br />
مثًال در اين جمله: «دريا به جوش<br />
با تنافري که در آن هست لطمه ي شديدي به<br />
١٨١<br />
کلمه ي zesa ¨ sh (به جوش آمدن)<br />
١٨٠<br />
آمد»<br />
شکوهِ اثر مي زند. و باز در جاي ديگري چنين مي نويسد:<br />
باد ] خسته شد] ١٨٢ و مسافران٬ که بر روي شکسته هاي کشتي پرتاب شده بودند٬ پاياني<br />
[ناخوش آيند] ١٨٣ يافتند.<br />
ِ<br />
١٨٠)188 VII, History,<br />
اصلي و در زمانِ خاصِ خودش<br />
ابتذالِ اصطالح را بايد در متنِ ١٨١)بيانِ اين عيب هم در ترجمه امکان ندارد. تشخيص داد. کوششِ مترجمانِ اصطالحِ انگليسي و فرانسه نيز بي حاصل بوده است. يک مترجم انگليسي Seethed<br />
را به کار برده و حال آن که مترجم ديگر٬ براي اين که راهِ حلي پيدا کند٬ کلمه ي Sizzling به معنيِ «جِ زّووِ ز» را انتخاب<br />
کرده است و٬ از دو مترجم<br />
ِ<br />
مبتذل نيست و دومي نوشته است:<br />
الزم را مي توان در متونِ فارسيِ امروز پيدا کرد. م.<br />
فرانسه نيز٬ اولي از مصدرِ Bouillonner استفاده کرده که در شرايطِ فعلي به هيچ وجه<br />
«مانندِ آبي که بجوشد مرتعش شد.» چنان که در مقدمه نيز گفته شد٬ نمونه هاي<br />
١٨٣)ntosricä<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
copi<br />
١٨٢)äsai ¨
ِ<br />
ِ<br />
٤٦ رساله در بابِ شکوهِ سخن<br />
ابتذالش در سطح<br />
ِ<br />
تعبيرِ «خسته شدن» به دليلِ<br />
چنان تيره روزيِ عظيمي متناسب نيست.<br />
پست تري قرار دارد و نيز تعبيرِ «ناخوش آيند» با<br />
٬ که لشکر کشيِ شاهِ ايران را به مصر به صورتي بسيار درخشان<br />
١٨٤<br />
٢. هم چنين تئوپومپوس<br />
١٨٥<br />
شرح داده٬ با چند کلمه ي حقير اثرِ خود را ضايع کرده است:<br />
کدام شهر يا کدام ملتِ آسيا سفيراني به دربارِ شاهان نفرستاده است؟ کدام محصولِ طبيعت يا<br />
هنر و کدام نمونه ي زيبايي و ارزش است که به عنوانِ هديه براي او نبرده باشند؟ چه بسيار<br />
فرش هاي گران بها و جامه هايي از پشم لطيف (برخي به رنگِ ارغواني٬ برخي حاشيه دوزي شده<br />
و برخي سفيد)٬ چادرهاي زربفت با همه ي اثاث و لوازم با قباها و رختِ خواب هاي نفيسِ<br />
بسيار و بعد نقره هاي قلم کار و طالهايي که هنرمندانه ساخته شده٬ جام ها و دوستگامي ها٬<br />
برخي جواهرنشان و برخي نمونه ي غناي هنري. هزاران سالح از سالح هاي يوناني و<br />
سالح هاي بربر را هم به اين سياهه اضافه کنيد. و نيز رقم بي شماري از جانورانِ بارکش و<br />
ِ<br />
حيواناتِ پروار براي سالخي٬ سبدهاي فراوانِ آکنده از ادويه٬ و خيک ها و کيسه هاي فراوان و<br />
انواع حيوانات چنان<br />
ِ<br />
برگ هاي پاپيروس و همه ي اشياي مفيد. و از گوشت هاي نمک سودِ<br />
توده هاي عظيمي ساخته مي شد که هر کس از دور نگاه مي کرد آنها را به جاي کوه ها و تپه ها<br />
مي گرفت که پشت به هم داده اند.<br />
٣. او٬ که در آغاز به اوج رسيده است٬ ناگهان به پست ترين درجات سقوط مي کند و حال آن<br />
که مي بايست باز هم باالتر برود. به توصيفِ پر طمطراقِ آن همه جاه و جالل٬ خيک ها و<br />
ادويه و کيسه ها را اضافه مي کند و بدين سان انسان را به يادِ مطبخ مي اندازد. در واقع٬ اگر در<br />
اين نمايشِ جاه و جالل٬ در ميانِ دوستگامي هاي زرين و جواهر نشان و نقره هاي<br />
قلم کار و چادرهاي زربفت و جام ها٬ خيک هاي محقر و کيسه هاي کوچک مي آوردند ديدنِ<br />
آنها انسان راحيرت زده مي کرد. هم چنين٬ آميختنِ چنين اصطالحاتِ حقيري به صورتِ<br />
نابجا براي سبکِ اثر مايه ي شرم ساري است و داغ ننگي بر چهره ي آن مي گذارد.<br />
عظيم<br />
ِ<br />
١٨٤) Theopompus<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
٤. براي مورخ بسيار آسان بود که توده هاي گوشت را به همان صورتي که آورده است وصف<br />
١٨٥)لشکرکشيِ موردِ بحث در کشتارِ لشکرکشيِ خشايارشاست که ديودوروسوسِ سيسيلي آن را شرح داده است<br />
مردم فينيقيه<br />
ِ<br />
(40-51 ,XVI). شاهِ ايران لشکري عظيم (بيش از دو ميليون نفر) با ساز و برگِ فراوان فراهم آورده بود و<br />
و قبرس و مصر را که سر به شورش برداشته بودند به اطاعتِ خود در آورد.
ِ<br />
رساله در بابِ شکوهِ سخن ٤٧<br />
کند و توصيفِ بقيه ي مخلفات را به صورتِ ديگري انجام دهد و از شتران و جانورانِ بارکشي<br />
سخن بگويد که موادِ الزم براي تجمل و آر استگيِ سفره هاي ضيافت را حمل مي کردند؛ يا از<br />
غالت و موادي صبحت کند که براي به کار بستنِ هنرِ آشپزي و لذتِ زندگي ضرورت دارد؛<br />
يا٬ اگر مي خواست که جاي جداگانه اي به آنها اختصاص دهد٬ کافي بود که آنها را انواع<br />
ِ<br />
منتخبِ خوان ساالران و آشپزها بنامد.<br />
موادِ<br />
مقاله<br />
هنگام توصيفِ جالل به جزئياتِ پلشت و دل آزار تنزل کرد مگر در<br />
ِ<br />
٥. در هر حال٬ نبايد به<br />
صورتِ ضرورتِ حتمي. مناسب تر آن است که کلماتِ شايسته ي موضوع به کار برند و از<br />
هنگام ساختنِ انسان٬ روي پيشانيِ ما نه اعضايي را گذاشته است که<br />
ِ<br />
طبيعت تقليد کنند که٬ به<br />
نتوان محترمانه از آنها نام برد و نه دفع فضوالتِ بدن را. چنين اعضايي را٬ تا آنجا که امکان<br />
داشت٬ پنهان ساخته و٬ به گفته ي گزنفون٬ مسيرهاي آنها را پيچانده و به دورترين نقطه برده<br />
است تا کم ترين لطمه اي به زيباييِ مجموعه ي اندام نزند.<br />
ي<br />
٦. اما ديگر کافي است: هيچ ضرورتي ندارد که همه ي علل و اسبابِ کاستنِ شکوه را جزء به<br />
جزء شرح دهيم. به ويژه که٬ پيش از اين٬ همه ي آن چيزهايي را که به اصالتِ سخن و اعتالي<br />
آن ي اري م<br />
پست و مبتذل خواهد کرد.<br />
ده د شرح داده اي م. پس مسل م است ک<br />
آن ه<br />
چ ه خالفِ آن ه است اغلب سخن را<br />
٤٤<br />
١. با اين همه٬ نکته اي باقي مانده است که بايد روشن کنم. براي ارضاي عشقِ تو به فرا<br />
گرفتن٬ ترنتيانوسِ بسيار عزيز٬ در افزودنِ اين نکته به تحقيقاتم درنگ نخواهم کرد. در همين<br />
اواخر٬ فيلسوفي از من مي پرسيد: «چيزي هست که براي من و مسلمًا براي بسياري ديگر<br />
مثلِ من مايه ي حيرت است: چگونه است که در روزگارِ ما٬ که استعدادهاي درخشاني در<br />
زنده و ن اف ذي وج ود دارد که<br />
عم وم يون يز اذه انِ<br />
اق ناع و درخش يدن در مح اف لِ<br />
ه نرِ<br />
خوش بختانه به سوي جاذبه هاي سخن وري جلب شده اند٬ ديگر از آن طبايع صاحب نبوغ و<br />
ِ<br />
شکوه مند يافت نمي شود مگر به صورتِ استثنايي. سترونيِ عمومي در امرِ بالغت چنان<br />
عظيم است که زندگيِ نسل ها را متوقف کرده است».<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١
ِ<br />
٤٨ رساله در بابِ شکوهِ سخن<br />
نوابع<br />
٢. مي گفت: «خدايا٬ آيا بايد آن عقيده ي مبتذل را پذيرفت که دموکراسي دايه ي مهربانِ ِ<br />
بزرگ است و شايد همراهِ دموکراسي است که سخن ورانِ مشهور درخشيده و خاموش<br />
الهام اميد به آنها و٬ در<br />
ِ<br />
نوابغ بلند پايگاه٬<br />
شده اند؟ مي گويند که آزادي مايه ي تغذيه ي تخيلِ ِ<br />
عينِ حال٬ اشاعه ي تمايل به رقابتِ متقابل و هم چشمي به قصدِ اشغالِ مقام اول است.<br />
٣. گذشته از آن٬ در سايه ي جوايزِ پيش نهادي در جمهوري ها٬ پيوسته برتريِ ذهنيِ سخن ور٬<br />
با تمرين٬ قاطع تر يا بهتر بگوييم ظريف تر مي شود٬ و چنان که گويي در طبيعتِ او باشد در<br />
کمالِ آزادي مي درخشد و به اموري که بايد انجام بدهد الهام مي بخشد. و مي گفت: «اما ما٬<br />
امروزه گويي از بچگي در مکتبِ بردگيِ قانوني تربيت شده ايم٬ از همان زمان که انديشه مان<br />
خام و ابتدايي بود از آدابِ معين و عاداتِ معين احاطه شده بوديم و از آن چشمه ي زيبا و پر<br />
حاصلِ سخن وري (منظورم آزادي است) قطره اي نچشيده بوديم. از اين رو٬ در نهايتِ امر٬<br />
تملق گويانِ<br />
شکوه مندي بيش نيستيم».<br />
٤. و عقيده داشت: «به همين دليل٬ اگر استعدادهاي مختلف بينِ مردم تقسيم شود٬ بعضي از<br />
استعدادها ممکن است نصيبِ چاکران گردد٬ اما برده هرگز سخن ور نمي شود٬ زيرا احساسِ<br />
محروميت از آزادي و آزاديِ بيان در او بالفاصله ظاهر مي شود و٬ مانندِ زندانيان٬ پيوسته<br />
احساس مي کند که ضرباتِ مشت در انتظارِ اوست.<br />
٥. هُمر گفته است: «روزِ بردگي نيمي از خصايلِ انساني را از ميان مي برد»؛ و اضافه کرده<br />
است: «اگر آنچه شنيده ام قابلِ اعتماد باشد٬ قفس هايي که در آن پيگمه ها را (که معموًال<br />
کوتوله مي گويند) نگه داري مي کنند٬ گذشته از آن که از رشدِ آنها جلوگيري مي کند٬ دست و<br />
پايشان را هم٬ به علتِ طناب هايي که به دورشان پيچيده شده است٬ فلج مي کند. به همين<br />
سان٬ هر گونه بندگي٬ ولو عادالنهترينِ آن را مي توان قفس و زندانِ روح ناميد.»<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
٦. اما من به او جواب دادم و گفتم: «دوستِ بسيار عزيزِ من٬ براي آدمي بسيار آسان است<br />
اوست) که از وضع موجود ايراد بگيرد؛ اما توجه داشته باش که چه بسا صلح و<br />
ِ<br />
(جزءِ طبيعتِ<br />
عمومي نباشد که طبايع بزرگ را فاسد مي کند بلکه اين جنگِ پايان ناپذير است که<br />
ِ<br />
آشتيِ<br />
همه ي عالقه ي ما را قبضه کرده است. حرص و طمعي را هم که قرنِ حاضر را احاطه کرده
رساله در بابِ شکوهِ سخن ٤٩<br />
است و زير و رو مي کند به آن اضافه کن: در واقع عشقِ به ثروت (که جستجوي سيري ناپذيرِ<br />
آن امروزه بيمارمان کرده) و نيز عشقِ به لذت ما را برده ي خود کرده است يا٬ بهتر بگوييم٬<br />
جسم و روح ما را مي بلعد. عشق به پول مرضي است که انسان را حقير مي کند و عشق به<br />
ِ<br />
لذت پستي مي آورد.<br />
مقاله<br />
٧. هر چه فکر مي کنم نمي توانم بدانم که وقتي ما آن همه اهميت براي ثروتِ بي حد قايليم٬ يا<br />
درست تر بگوييم آن را به درجه ي خدايي مي رسانيم٬ چگونه ممکن است شياطيني که همراهِ<br />
ثروت هستند در روحمان نفوذ نکنند. تجمل و خودنمايي به دنبالِ ثروتِ بي حساب و کتاب<br />
مي آيد و آن را همراهي مي کند يا٬ بهتر بگوييم٬ پا به پاي آن پيش مي رود. هر قدر که ثروت<br />
راهِ شهرها و منازل را به روي خودنمايي باز مي کند٬ او هم وارد مي شود و مشترکًا با هم<br />
زندگي مي کنند. با گذشتِ زمان٬ اين جفتِ مشترک٬ به گفته ي فالسفه٬ در زندگيِ انسان ها<br />
آشيان مي سازند و ديري نمي گذرد که تجمل و خودنمايي شروع به توالد و تناسل مي کند و<br />
کامًال مشروع<br />
ِ<br />
حرص و ولع و غرور و تنبلي را مي زايد. اينها حرام زاده نيستند بلکه فرزندانِ<br />
وصلتِ آنها هستند. اما اگر باز هم اين فرزندان ثروت را رها کنند که به سنِ بلوغ برسند٬ آنها٬<br />
در روح آدمي٬ جبارانِ خشني پديد مي آورند که همان گستاخي و بي قانوني و بي عفتي باشد.<br />
ِ<br />
٨. زيرا به ضرورت چنين وضعي پيش مي آيد: مدرم ديگر باالترها را نگاه نمي کنند و در بندِ<br />
شهرتشان در ميانِ آيندگان نيستند. بلکه در چنين دورِ تسلسلي٬ کم کم ويرانيِ زندگي ها<br />
(انسان ها) کامل مي شود و عظمتِ روان ها ضعيف مي شود و مصدوم مي گردد و وقتي که<br />
انسان ستايشِ خود را متوجهِ جنبه هاي فانيِ خويشتن کند و از رشدِ جنبه هاي جاودانه ي خود<br />
غافل بماند٬ ديگر حسِ رقابتي هم باقي نمي ماند.<br />
٩. در واقع٬ اگر قاضي رشوه قبول کند٬ ديگر نمي تواند٬ با غايتي عادالنه و جميل و با آزادي و<br />
سالمت قضاوت کند (زيرا٬ در نظرِ کسي که رشوه قبول مي کند٬ به ضرورت٬ فقط سودِ<br />
شخصي عادالنه و جميل جلوه مي کند)٬ وقتي که٬ از اين پس٬ فساد و شکارِ آدمياني که از ما<br />
هر يک از ماست٬ و هر يک از ما روح<br />
ِ<br />
نيستند و دام نهادن بر سرِ راهِ وصيت نامه ها داورِ زندگيِ<br />
خود را مي فروشد تا سودي ببرد٬ و هر کسي در اين طاعونِ مسريِ زندگيِ اخالقي برده ي<br />
حرص و ولع خويش است٬ آيا گمان مي کنيم باز هم قاضيِ آزاد و فسادناپذيري باقي مي ماند<br />
ِ<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١
٥٠ رساله در بابِ شکوهِ سخن<br />
که بزرگ منش و محکم باشد و حرصِ<br />
مال اندوزي بر او غلبه نداشته باشد؟<br />
١٠. اما براي ما٬ با وضعي که اکنون داريم٬ شايد بردگي بر آزادي ترجيح دارد٬ زيرا اگر اين<br />
شهوت هاي سيري ناپذير مانندِ حيواناتِ وحشيِ از قفس گريخته زنجير پاره مي کردند و به هر<br />
چه در اطرافشان بود حمله مي بردند٬ با جناياتشان همه ي دنيا را آتش مي زدند.<br />
١١. القصه٬ آنچه استعدادهاي عصرِ ما را از ميان مي برد آن القيدي است که همه مان٬ به<br />
استثناي عده ي معدودي٬ با آن روزگار مي گذرانيم. هيچ کاري نمي کنيم٬ به هيچ اقدامي<br />
دست نمي زنيم مگر براي مديحه سرايي و خوش گذراني و هرگز کارِ مفيدي نمي کنيم که<br />
شايسته ي قدرداني يا رقابت باشد.<br />
« و به موضوع ديگر بپردازيم. و آن شور و<br />
١٨٦<br />
١٢. بهتر است «اين معماها را ناگشوده بگذاريم<br />
ِ<br />
هيجان است. ] قبًال وعده داده ام که از آن در يک رساله ي اختصاصي صحبت کنم؛ زيرا شور<br />
و هيجان٬ به عقيده ي من٬ در ديگر بخش هاي بالغت و همچنين در شکوهِ سخن دخالت<br />
دارد...] ©<br />
پايان<br />
١٨٦)379 Electra, Euripides,<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١
ِ<br />
ِ<br />
مقاله<br />
نسخه ي نويافته ي اشعارِ خاقاني<br />
منوچهرِ مظفّريان<br />
انتشارِ مقاله ي «اشعارِ نو يافته ي کليم و مغربي» و نگاهِ تحسين آميزِ اربابِ فضل و ادب بر آنم<br />
داشت تا مرتبه اي ديگر به کتبِ خطيِ فقيهِ عالي قدرِ ديارمان٬ مرحوم آية اهلل حاج شيخ<br />
عبدالکريم مختاريان٬ سري بزنم و کاوشي بکنم تا بلکه درّ ي بيابم و هديه ي اهلِ فضل و<br />
کمال کنم و خوش بختانه مأيوس نماندم و دستِ خالي بازنگشتم.<br />
مجموعه ي خطيِ ديگري يافتم که تحفة العراقين خاقاني بود و بررسي و مقايسه ي آن با<br />
نسخه ي چاپي مي توانست ره آوردِ گران بهايي داشته باشد و آنچه در صفحاتِ<br />
حاصلِ اين کاوش و مقايسه است.<br />
بعد مي آيد<br />
نام کاتب و تاريخ کتابت است. در مجموع ١٢٠ ورق به ابعادِ ١٣×١٩<br />
ِ<br />
اين نسخه فاقدِ ِ<br />
دارد. در هر صفحه ١٤ بيت نوشته شده٬ کاغذِ آن مرغوب با قطع ربعي٬ جلدِ چرميِ<br />
معمولي و فاقدِ تذهيب است.<br />
خطِ آن کامًال متأخّ ر مي نمايد و شکسته نستعليقِ ساده و پخته و خوش اسلوب است. از<br />
لحاظِ جمالِ هنري در حدي است که مي شود نسخه ي عکسيِ آن را به عنوانِ يک اثرِ هنري به<br />
اهلِ ذوق هديه کرد.<br />
به جاي شمارهگذاري در پايينِ هر صفحه اولين کلمه ي صفحه ي بعد را در صفحه ي قبل<br />
ذکر مي کند.<br />
آغاز:<br />
المقالة االولي و هي سمّ ي بعرايس الفکر و مجالس الذکر<br />
ماييم نظارگان افالک زين حقّه سبز و مهره خاک<br />
انجام:<br />
هر روز تو روز عيد بادا و اقبال تو بر مزيد بادا.<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١
٥٢ نسخه ي نويافته ي اشعارِ خاقاني<br />
محترم<br />
ِ<br />
استفاده ي مصحح<br />
ِ<br />
از تفاوت هاي اين نسخه با نسخه هاي خطيِ موردِ<br />
بر مي آيد که آن با هيچ يک از آنها قرابتي ندارد و نسخه ي کامًال بي بديلي است.<br />
تحفة العراقين ٬<br />
تحفة العراقين به اهتمام و تصحيح و حواشي و تعليقاتِ دکتر يحيي قريب در سالِ ١٣٣٣ و<br />
به نفقه ي شرکتِ سهاميِ کتاب هاي جيبي باهم کاريِ مؤسسه ي انتشاراتِ اميرکبير منتشر و در<br />
سالِ ١٣٥٧ تجديدِ چاپ شده است.<br />
مواردِ اختالفِ ضبطِ ابيات در اين دو نسخه ي چاپي و خطي به دو دسته تقسيم مي شود:<br />
گروهِ اول آنها که در ضبطِ ابيات ديده مي شود و گروهِ دوم ابياتي است که در نسخه ي خطي<br />
آمده و نسخه ي چاپي فاقدِ آنهاست.<br />
ص * ١٦ هم عارض لشکري ميا را هم شاهد مجلسي گيا را **<br />
(مجموعه ي نويافته: شهان٬ کيان (<br />
ص ١٧ گل زان بود از فنا نهالش کز لعل و زر است پر و بالش<br />
(مجموعه ي نويافته: زوالش (<br />
گل را به شکنجه در کشد زر چون زر به دم دو سکه اندر<br />
(مجموعه ي نويافته: زر و درم به (<br />
ص ١٨<br />
زرست بت دو روي طرّ ار يک بار بر اين دو روي پشت آر<br />
(نسخه بدل: بتي٬ دو روي و٬ يک راه؛ مجموعه ي نويافته: بتي دو روي و ٬ يک راه بدين دو رويه (<br />
او راست طريق بت شکستن از آزر آز پي گسستن<br />
(مجموعه ي نويافته: از آزر و ز آزِ وي گسستن ؛ ضبطِ قريب درست به نظر مي رسد)<br />
ص ٢٥ زيفم نه خالص شک ندارم کز بي محلي محک ندارم<br />
(نسخه بدل: بي محکي؛ مجموعه ي نويافته: حيفم٬ بي محکي ؛ ضبطِ زيفم درست است)<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
ص ٢٦ اي دايره گرد نقطه پرور اي بوته و اي ترازوي زر<br />
(نسخه بدل: گرد و؛ مجموعه ي نويافته: گرد و قطب پرور (<br />
ص ٣٣ بگذشتم از اين تباه کيشان وز طارم و شبستان ايشان<br />
باال در مصرع<br />
ِ<br />
(ضبطِ<br />
طارمشان و از شبستان (<br />
*شماره ي صفحه ي نسخه ي چاپي.<br />
دوم وزن ندارد. نسخه بدل: در طارم دشتبان ايشان؛<br />
**مالک ضبطِ نسخه ي چاپي است.<br />
مجموعه ي نويافته: وز
نسخه ي نويافته ي اشعارِ خاقاني ٥٣<br />
ص ٣٩ که چون خبرآوري نموده ده پاي چو عنکبوت بوده<br />
(نسخه ي نويافته: نمودم٬ بودم (<br />
ص ٤٩ اين مهرشناس نشره هوش وقف ابديست بر تو مفروش<br />
(نسخه ي نويافته: اي مهره شناس (<br />
مقاله<br />
ص ٧٣<br />
برقمه قبه فلک رفت تا قله قبله ملک رفت<br />
(نسخه ي نويافته: راند ).<br />
ص ٨٢ صفوت ز خواص خاکيان است فصّ لنا خاص خاکيان است<br />
(نسخه ي نويافته: خاک دان ).<br />
آبستن بکر ذات خاک است گهواره کائنات خاک است<br />
(نسخه ي نويافته: آبستن و بکر ).<br />
اين چرخ زدن که آسمان راست خاص از پي طوف خاکدان راست<br />
(نسخه ي نويافته: خاکيان ).<br />
ص ٨٣<br />
تو کسري عدلي اي ملک پي چون پير زنان ز چرخ تا کي<br />
(نسخه ي نويافته: چو پير زنانت (<br />
بادي سوي دود گه چه پويي مغ نيستي آتش از چه جويي<br />
(نسخه ي نويافته: ناري (<br />
ص ٩١<br />
ص ٩٤<br />
و آن پاک سالله جاللت آن صلب شجاعت و رسالت<br />
(نسخه ي نويافته: صدر ؛ «صلب» درست به نظر مي رسد)<br />
چون تيغ زبان کشيده پيوست از خامه زبان مار در دست<br />
(نسخه ي نويافته: دربست ).<br />
ص ١٥٠<br />
تا کوس تو صور پنجگاه است بر چرخ صداي ال اِله است<br />
(نسخه ي نويافته: صبحگاه ؛ «پنج گاه» = پنج نوبت درست به نظر مي رسد)<br />
ص ١٥١<br />
تاريخ شرف که آسمان راست از روز والدت تو برخاست<br />
(مجموعه ي نويافته: کاف و نون ).<br />
ز آن عرضه کند به عرصه فکر ترکان سخن ز خرگه فکر<br />
(مجموعه ي نويافته: عرصه ي ذکر ).<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١
٥٤ نسخه ي نويافته ي اشعارِ خاقاني<br />
ص ٢٠٣ مار فلکي است خامه او گنج ملکي است نامه او<br />
(مجموعه ي نويافته: مار فلک٬ نامه ي او٬ خامه ي او ).<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
اشعارِ زير در نسخه ي خطي نيامده است:<br />
نشناخته پنبه را مگر پشم<br />
دجال نگاه و زنگئي چشم ابليس گرفته چون پيمبر<br />
ز اسعدم گريخته چو کافر افکنده به دست سخره گيران<br />
من الشه راه ناگزيران (پيش از بيتِ ٨٬ ص ٣٣) ١ .<br />
هر يک چو سه غرفه دماغ است<br />
هر مکتب او چو هشت باغ است کاين هر سه از آن سه غرفه برخاست<br />
هم حفظ و خيال و فکر آنجاست (پس از بيتِ ٬٣ ص ٦٩).<br />
مقدس چو جهان ثالش خوان<br />
معمور چو عرش ثاني اش دان (پس از بيتِ ٬١٢ ص ٨٤).<br />
چون پنبه خشک ز آتشِ تيز<br />
از صحبتِ يارِ شه بپرهيز (پس از بيتِ ٬١٢ ص ١٠٥).<br />
هر سکه [که] آن به نام او نيست<br />
رد کرده ي دارِ ضرب ديني است (پس از بيتِ ٬٥ ص ١٠٧).<br />
بر گردون صد هزار دينار<br />
پيداست به مهرِ او شبِ تار (پس از بيتِ ٬١٠ ص ١٠٧).<br />
هر دو ز يکي مشيمه زاده<br />
الحق دو برادرند ساده (پس از بيتِ ٬٨ ص ١١٢).<br />
نافِ زمين از تو يافته مشک<br />
خاکِ عرب از تو شد زرِ خشک (پس از بيتِ ٬٤ ص ١٣٤).<br />
پرورده شش هزار سال است<br />
هر گوهر کاتشين مثال است (پس از بيتِ ٬٤ ص ١٦٥).<br />
هند است به نقشِ نامه اش در<br />
چين است به نقشِ خامه اش در هندِ نامه او<br />
سقالبيِ خامه او هندوي چينِ من (پس ازبيتِ ٬١٠ ص ٢٠٣).<br />
ز آيينه ي دل به آبِ ديده<br />
برده همه زنگ ها که ديده آيينه ي دل به آب زايد<br />
اين معجز بين که مي نمايد (پس از بيتِ ٬١١ ص ٢٠٣).<br />
١)جاي بيت در نسخه ي چاپي.
نسخه ي نويافته ي اشعارِ خاقاني ٥٥<br />
افطار به ذکرِ حالتِ اوست<br />
عيدم ز جمال و قالتِ اوست دانم که چو اين سخن نيوشد<br />
گرچه به سخن گهر فروشد کس نيست چو من زمانه افروز<br />
داند که در اين صناعت امروز دزدانِ سخن بريده دست اند<br />
در نوبتِ من هر آن که هستند (پس از بيتِ ٬٢ ص ٢٠٤).<br />
وصفش مددِ ضميرِ من گشت<br />
عقل از پيِ وصفِ او سخن گشت يک ثلث به هِرمِ سِ مثلث<br />
مُحْدَ ث از علمش داده دهرِ<br />
(پس از بيتِ ٬١٢ ص ٢٢٤).<br />
عدلش مددِ حياتِ او باد<br />
از صورتِ عدل ذاتِ او باد از عدل درازعمرتر نيست<br />
کز هر چه به کارگاهِ ديني است (پس از بيتِ ٬٨ ص ٢٥٠).<br />
مقاله<br />
©<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١
گنج واژه<br />
مصطفيٰ ذاکري<br />
١. تعريف<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
گنج واژه٬ که به انگليسي Thesaurus ناميده مي شود٬ کتابي است حاويِ لغات و تعبيراتِ<br />
مترادف و متقارب المعني که به صورتِ منطقي و معقولي طبقه بندي و تنظيم شده باشد تا<br />
مفاهيم موردِ نظرِ خود را<br />
مر اجعهکننده بتواند٬ به کمکِ آن٬ لغت يا لغاتِ مناسب براي بيانِ ِ<br />
بيابد.<br />
کاري که اين مرجع مي کند درست برعکسِ کاري است که فرهنگ ها انجام مي دهند. ذکرِ<br />
مثالي اين مطلب را روشن تر خواهد کرد: اگر کسي در مطالعاتِ خود به لغتي برخورَ د که<br />
نشنيده باشد يا معناي آن را فراموش کرده باشد٬ به ناچار بايد به فرهنگ مراجعه کند تا معناي<br />
آن لغت را به دست آورد. حال اگر٬ به عکسِ اين مورد٬ آن شخص معنا يا مفهومي را در ذهن<br />
داشته باشد و نتواند لغت يا تعبيرِ مناسبي براي آن پيدا کند يا لغتي که الزم دارد از يادش رفته<br />
باشد و به ذهنش نرسد و به اصطالح نوکِ زبانش باشد اما نتواند به خاطر آورد يا لغتي را که<br />
به کار برده با سبکِ کالمش جور درنيايد يا با آهنگِ سخنش تناسب نداشته باشد٬ چه بايد<br />
بکند؟ يگانه چاره ي اين مشکل مراجعه به کتابي است که ما «گنج واژه» مي ناميم.<br />
اين مرجع به ما کمک مي کند تا٬ از ميانِ مجموعه ي مترادفاتِ يک لغت يا عبارت٬ آن را<br />
انتخاب کنيم که فکرِ ما را واضح تر و دقيق تر و رساتر بيان کند.<br />
اين مرجع٬ عالوه بر اينها٬ مي تواند به مترجمان کمک کند تا٬ از ميانِ لغات و اصطالحاتِ<br />
موجود در زبان٬ کلمه اي را بيابند که دقيقًا يا تقريبًا معادلِ يک لغتِ خارجي باشد و ديگر<br />
اصطالح و وضع لغاتِ جديد بپردازند و بارِ زبان را بيهوده<br />
ِ<br />
ناچار نشوند که بي جهت به جعلِ<br />
سنگين کنند.<br />
٢. ساختِ گنج واژه<br />
گنج واژه٬ بنابر آنچه گفته شد٬ چيزي نيست جز کتابي حاويِ هزاران لغت. هيچ يک از لغت ها
ِ<br />
ِ<br />
مفاهيم<br />
ِ<br />
گنج واژه ٥٧<br />
مفاهيم<br />
در آن معنا نمي شود. در اين کتاب٬ لغت ها بر حسبِ خود طبقه بندي و در ذيلِ ِ<br />
کليدي مرتب مي شوند. طبقِ طرح اصلي٬ که مبدع آن يک پزشکِ انگليسي (Ä ½ ٤) بود٬<br />
کليه ي مفاهيمي که در برابرِ آنها لغتي وجود دارد به هزار مقوله (Category) تقسيم شده<br />
است. در ذيلِ هر مقوله٬ لغات برحسبِ مفاهيم دسته بندي و در هر بند (پاراگراف) لغاتِ<br />
نزديکِ به هم٬ يعني لغاتي که مفهومشان به يک ديگر نزديک است٬ ذکر مي شوند. بنابر اين٬<br />
هرچند همه ي بندهاي ذيلِ يک مقوله از لحاظي مترادف يا متشابه اند٬ هر بند با بندِ ديگر<br />
کموبيش فرقِ معنايي دارد و به همين جهت کلمه ي اولِ هر بند طوري انتخاب مي شود که<br />
معناي دقيقِ لغاتِ آن بند را ساده تر و کامل تر و بهتر بيان کند.<br />
هر مقوله٬ مفاهيم اسمي مقدم بر مفاهيم وصفي<br />
ِ<br />
ِ<br />
نکته ي ديگر اين که٬ در تنظيم لغاتِ<br />
ِ<br />
مي آيند و بعد از آن فعل هاي مربوط به آن مقوله و سرانجام قيود و حروفِ ربط و حروفِ<br />
اضافه اي که به نحوي به آن مقوله ربط داشته باشند.<br />
عالوه بر لغاتِ ساده و مرکب٬ عبارات و تعبيراتِ کناييِ مربوط به هر مقوله ذيلِ همان<br />
مقوله مي آيد؛ زيرا که اين عبارات نيز٬ مانندِ لغات٬ کاربردِ وسيعي دارند و گاهي فکرِ ما را<br />
مفهوم موردِ نظرِ ما٬ در زبان٬ فقط عبارتِ<br />
ِ<br />
بهتر از لغاتِ ساده بيان مي کنند و حتي گاهي براي<br />
کنايي وجود دارد و هيچ لغتِ ساده اي يافت نمي شود. مثًال به جاي عبارت هايي نظيرِ «کشکِ<br />
خودت را بساب»٬ «سري که درد نمي کند دست مال مبند»٬ «دام گستردن» و امثالِ آنها<br />
نمي توان به آساني لغات و تعبيرهاي ساده نشاند.<br />
مقوله ها مفهوم هايي اصلي و کلي هستند که بنيادگذارِ اين گنجينه با سال ها فکر و دقت آنها<br />
را تعيين کرده است٬ به نحوي که هر مقوله حاويِ بخشي مهم از انديشه ي انساني است که<br />
براي آن لغاتي وضع شده است. در حقيقت٬ همه ي مفاهيم در مقوله هاي محدودي<br />
دسته بندي و به عمد شمارِ آنها٬ چنان که گذشت٬ محدود نگه داشته شده است.<br />
مفاهيم<br />
تمام مقوله ها مي بايست از نوع اسم باشند باعثِ دشواريِ کارِ طبقه بنديِ ِ<br />
ِ<br />
ِ<br />
اين که<br />
لغات بوده است؛ زيرا که بسياري از مفاهيم٬ در زبان٬ مثًال فقط به صورتِ قيد به کار مي روند<br />
و در برابرِ آنها صفت و اسمي وجود ندارد. کلمه ي never (هرگز) قيد است و در مقابلِ آن<br />
اسمي وجود ندارد که بتوان آن را به عنوانِ يکي از مقوالتِ اساسي در مدخلِ اصلي آورد٬ لذا<br />
بنيادگذارِ اين گنجينه در زبانِ انگليسي براي مقوله ي اصليِ آن کلمه ي neverness (هرگزي)<br />
مفهوم امتدادِ زمان قرار داده است. خودِ<br />
مفهوم بي زماني در مقابلِ ِ<br />
ِ<br />
را انتخاب کرده و آن را به<br />
او مي گويد که چنين مفهومي در زبان وجود نداشت و اسقف ويلکينس Wilkins) Bishop)٬ که<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
مقاله
ِ<br />
ِ<br />
٥٨ گنج واژه<br />
قبل از او در صددِ طبقه بنديِ مفاهيم بوده است٬ اين لغت را وضع کرده بود و او آن را اق ت<br />
ک رده است. در ذيلِ مقوله ي neverness٬ف ق<br />
قي ط<br />
ده ا آمده ان د:<br />
<br />
never, at no-time, at no-period, on no occasion, never in all one's born days,<br />
nevermore, sine die)<br />
ب اس<br />
اما محققانِ جديد٬ که کارِ راجِ ت را دنبال و کتابِ او را تکميل و اصالح و در آن تجديدِ نظر<br />
کرده اند٬ چند کلمه ي ديگر از نوع اسم يا عباراتِ اسمي٬ مانندِ :<br />
absense, of time, no time dies non, Tib's eve, Greek's Kalends<br />
بدان افزوده اند.<br />
راجِ ت در اين باره خود در مقدمه ي کتابش مي گويد:<br />
«در تنظيم طبقه بنديِ مفاهيم٬ غالبًا با کم بودِ اصطالحاتِ اسمي در برابرِ کيفياتِ انتزاعي يا به صورتِ مجرد٬<br />
ِ<br />
که به صورتِ صفت در زبان نشان داده مي شوند٬ مواجه مي شدم و به وسوسه مي افتادم که الفاظي وضع کنم که<br />
مجرد داللت داشته باشند٬ اما خود را تسليم اين وسوسه نکردم جز در موردِ چهار کلمه ي<br />
ِ<br />
بر اين معانيِ<br />
irrelativeness (نا مربوطي) از صفتِ irrelative (نامربوط) که در برابرِ relation (نسبت) قرار دارد (و مي توان به<br />
عدم نسبت هم ترجمه کرد)؛ amorphousness (بي شکلي) از صفتِ amorphous (بي شکل) در برابرِ<br />
ِ<br />
بي نسبتي يا<br />
gaseity ؛ dextral دست) در برابرِ (چپ sinistral دستي) از صفتِ (چپ sinistrality و صورت)؛ (شکل form<br />
(بخاريّت) از gaseous (بخارآلود) در برابرِ fluidity (سيالن). عالوه بر اين٬ صفتِ intersocial را وضع کردم تا<br />
ارتباطِ اختياري ميانِ انسان با انسان را بيان کنم».<br />
ت به هر مقوله شماره اي (از ١ تا ١٠٠٠) اختصاص داده است. در تنظيم مقوله ها٬<br />
ِ<br />
راجِ<br />
همواره مقوله هاي متقابل (يا به اصطالح متضاد) را در مقابلِ هم قرار داده است و معموًال<br />
شماره هاي آنها هم به دنبال يک ديگرند. مثًال Existence (وجود) شماره ي ١ است و<br />
متقابل انواع تقابل است از<br />
ِ<br />
Nonexistence (عدم) شماره ي ٢. در اين جا منظور از کلماتِ<br />
تضاد و تناقض و عدم و ملکه و تضايف. راجِ ت شرح مبسوطي درباره ي تقابل آورده است که<br />
بسيار آموزنده و جالب است و مي تواند براي اهلِ منطق و فلسفه هم مفيد باشد. نکته ي ديگر<br />
اين که چون غالبِ لغاتِ هر زبان داراي معانيِ متعددي هستند٬ لذا يک لغت٬ به تعدادِ معانيِ<br />
متمايزي که دارد٬ در مقوله هاي مختلف جا مي گيرد. مثًال در فرهنگِ معين ٬ «بار» در شش<br />
مدخل آمده و جمعًا ٢١ معنا براي آن ذکر شده است. هر يک از اين معاني به يکي از<br />
مقوله هاي هزارگانه ي راجِ ت تعلق مي يابد: به معناي محموله اي که بر پشت حمل مي کنند<br />
<br />
درخت (fruit) ذي لِ<br />
Contents (شم اره ي ١٩٠)؛ ب ه م ع ن اي م ي وه وح اص لِ<br />
(load) ذي لِ<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١
ِ<br />
ِ<br />
گنج واژه ٥٩<br />
Acquisition (شماره ي٧٧٥)؛ به معناي وزن وثقل (weight) ذيلِ (٣١٩) Gravity جا مي گيرد.<br />
تا اينجا نحوه ي طبقه بنديِ مفاهيم و لغات در گنج واژه ي راجِ ت تا حدودي معلوم شد و<br />
مزيت و حسنِ آن روشن گرديد. حال اگر شما بخواهيد مترادف يا مترادفاتِ لغتي را به دست<br />
آوريد٬ بايد به نحوي به مقوله ي موردِ نظر دست پيدا کنيد.<br />
مثًال اگر شما بخواهيد همه ي<br />
لغاتي را که به معناي «بار» (محموله) هستند به دست آوريد٬ بايد به مقوله ي contents<br />
(١٩٠) مراجعه کنيد.<br />
اما چگونه بايد به اين مقوله دست رسي پيدا کرد يعني از کجا بايد فهميد که معانيِ «بار»<br />
ذيلِ شماره ي ١٩٠ درج شده است؟ اين مشکل را راجِ ت با نمايه (index) حل کرده است.<br />
جوينده با استفاده از اين نمايه و رسيدن به شماره ي مدخلِ اصلي به همه ي مترادفاتِ کلمه ي<br />
موردِ نظرِ خود دست پيدا مي کند.<br />
لغ ات ي که در نماي ه آمده ان د کلم ات ي هستند ک ه معموًال ب ه ذه ما خطور م<br />
نِ<br />
چهارم<br />
ِ<br />
کنن د و ما ي<br />
مترادفِ آنها را الزم داريم. به عبارتِ ديگر٬ اين کلمات همان هايي هستند که مي خواهيم به<br />
مت گنج واژه تکرار<br />
جاي آنه ا کلماتِ ديگري ب ه کار بب ريم. بدين سان٬ در نماي ه همه ي لغ اتِ<br />
نِ<br />
نشده بلکه لغاتي آمده است که بيشتر سرِ زبان هاست و شخص در پيِ يافتنِ مترادفِ آنهاست.<br />
چاپ گنج واژه ي راجِ ت (لندن ١٩٥٦) را٬ که ظاهرًا آخرين<br />
ِ<br />
من لغاتِ مندرج در<br />
چاپ تجديدِ نظر شده اي است که در زمانِ حياتِ مؤلف صورت گرفته٬ حدودِ ٦٠ ٠٠٠,<br />
ِ<br />
برآورد کرده ام. اما در نمايه ي همان چاپ به تخمين ١٨٦٤٨ لغت آمده است.<br />
گنج واژه ي راجِ ت هنوز بهتري<br />
ن و کامل ت رين کت اب در<br />
ن وع<br />
خ ود در زبان ه اي اروپ<br />
ي اي <br />
ب هشمار مي آيد. لذا مي بينيم که از زمانِ خودِ مؤلف چاپ هاي متعددي از آن به بازار آمده<br />
است و اکنون هر سال چاپ هايي از آن در هر يک از کشورهاي انگليسي زبان (انگلستان٬<br />
امريکا٬ کانادا٬ استراليا٬ هند و غيره) منتشر مي شود. تا کنون عده ي زيادي از اهلِ لغت به<br />
تجديدِ نظر و اصالح و تکميلِ آن کوشيده اند٬ چنان که ويرايش هاي جامع تر و کامل تري از آن<br />
اکنون در دست است. مثًال پنگوئن چاپي از آن منتشر کرده که چند بار ويرايش شده و در<br />
٬١٩٧٩ که اکنون در دستِ اين جانب است٬ لغاتِ متنِ کتاب بيش از دو برابر (حدودِ<br />
١٢٣٠٠٠) شده٬ در نمايه هم ٢٣٥٢٤ لغت با حدودِ ٤٣ ٠٠٠, معنا آمده است. چاپ ديگري<br />
چاپ<br />
ِ<br />
از اين کتاب در دستِ من است که نوه ي آقاي راجِ ت آن را تجديدِ نظر و تکميل و در سالِ<br />
١٩٢٥ منتشر کرده است و اين چاپ نيز به تخمين حدودِ ١٠٣ هزار لغت در متن و ٧٣ هزار<br />
معنا در نمايه دارد.<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
مقاله
ِ<br />
٦٠ گنج واژه<br />
٣. مقوالتِ لغات<br />
نظام رده بنديِ جانوران و گياهان استفاده<br />
ِ<br />
راجِ ت٬ براي طبقه بنديِ مفاهيم و يافتنِ مقوالت٬ از<br />
و مفاهيم را به اجناس و انواع و اصناف تقسيم کرده و به عدد هزار رسيده است. او٬ به اين<br />
منظور٬ همه ي مفاهيم را که به تعبيرِ لفظي در آمده اند به شش گروهِ اصلي تقسيم کرده است<br />
که مي توان٬ به اصطالح<br />
ِ<br />
اهلِ منطق٬ آنها را اجناسِ<br />
١. relations Abstract (نسبت هاي انتزاعي)<br />
.٢ Space (مکان)<br />
.٣ Matter (مادّه)<br />
.٤ Intellect (ذهن)<br />
.٥ Volition (اراده)<br />
.٦ Affections (عاطفه)<br />
شش گانه ناميد٬ به شرح<br />
ِ<br />
زير:<br />
سپس٬ هر يک از اين اجناس را به انواعي تقسيم مي کند. مثًال گروهِ اول٬ يعني نسبت هاي<br />
فرعي يا انواع هشت گانه تقسيم مي کند به شرح زير:<br />
ِ<br />
ِ<br />
انتز اعي٬ را به هشت گروهِ<br />
.١ Existence (وجود)<br />
٢. Relation (نسبت يا اضافه)<br />
.٣ Quantity (کمّيّت)<br />
.٤ Order (ترتيب)<br />
.٥ Number (شمار)<br />
.٦ Time (زمان)<br />
٧. Change (حرکت يا تبدّ ل)<br />
٨. Causation (علّيّت)<br />
هر يک از انواع<br />
ِ<br />
که نوع<br />
ف رعي<br />
هشت گانه باز هم به اصنافي تقسيم مي شوند. مثًال Existence (وجود)٬<br />
اول از Abstract relation<br />
ت رِ) زير تقسيم مي شود:<br />
.١ abstract being in the (هستيِ مجرّ د)<br />
.٢ concrete being in the (هستيِ مجسّ م)<br />
٣. existence formal (هستيِ مصوّ ر)<br />
٤. existence modal (هستيِ موجّ ه)<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
(نسبت هاي انتزاعي) است٬ خود ب<br />
ه<br />
اصن افِ (گروه ه اي
ِ<br />
ِ<br />
گنج واژه ٦١<br />
اينک مي رسيم به مقوالت: هر يک از اين اصناف به مقوالتي تقسيم مي شوند که معموًال<br />
زوج (متقابل) در مي آيند. البته بعضي از مقوله ها مقوله ي متقابلي ندارند و برخي<br />
به صورتِ ِ<br />
ديگر بيش از يک متقابل دارند (مثًال در مقابلِ «ابتدا» هم «انتها» قرار دارد و هم «وسط»). در<br />
مواردي٬ محققانِ بعدي کم بودهاي طرح راجِ ت را تکميل کرده اند و متقابل هايي را افزوده اند.<br />
مثًال راجِ ت uniformity (يک نواختي) را آورده که مقوله اي است از اصنافِ continuous<br />
پيوسته)٬ اما در مقابلِ آن مقوله اي ذکر نکرده است. فرزندِ او و محققانِ<br />
ديگر در مقابلِ آن non-uniformity (نا يک نواختي) را هم ذکر کرده اند و٬ چون uniformity<br />
مقوله ي شماره ي ١٦ بوده٬ براي آن که نظام شمارهگذاريِ راجت به هم نخورد٬<br />
اينک٬ براي مثال٬ مقوالتِ متعلق به اصنافِ<br />
١<br />
«نايک نواختي» را ١٦ الف (16a ( قرار داده اند.<br />
اتفاق هر کدام دو مقوله بيش ندارند٬ در ذيل مي آوريم. نوع<br />
ِ<br />
مختلفِ «وجود» را٬ که بر حسبِ<br />
اول از abstract relations (نسبت هاي انتزاعي) يعني Existence (وجود) به چهار صنف و<br />
هر صنف به دو مقوله تقسيم مي شود به شرح زير:<br />
ِ<br />
صنفِ اول هستيِ مجرد٬ داراي دو مقوله:<br />
relation (نسبتِ<br />
.١ existence (هستي)؛ .٢ inexistence يا non-existence (نيستي)<br />
صنفِ دوم هستيِ مجسّ م٬ داراي دو مقوله:<br />
.٣ substantiality (شيئيّ ت)؛ .٤ unsubstantiality (الشيئيّت)<br />
صنفِ سوم هستيِ مصوّ ر (يا صوري) داراي دو مقوله:<br />
مقوله ي وجودِ دروني (internal) : ٥.<br />
(external) : .٦ extrinsicality (ظهور)<br />
صنفِ چهارمِ هستيِ موجّ ه (يا جهت دار) داراي دو مقوله:<br />
وجودِ جهت دارِ مطل ق (absolute):<br />
٧. state (ح الت)؛ وج ودِ جهت دارِ نسب<br />
وضعيت).<br />
درب<br />
ي رخ <br />
ي<br />
م وارد م ق والتِ<br />
ک<br />
ف ص ن <br />
خود اي<br />
م ي رسد. راجِ ت در اب ت داي کت ابِ<br />
است.<br />
<br />
intrinsicality (بُ طون)؛ مقوله ي وجودِ بيروني<br />
نسب ت<br />
ي (relative) ٨. circumstance (وضع٬<br />
ًا زي اد است و ب<br />
ن<br />
ه ١٣ ي<br />
ا ١٤<br />
م ه ه ول م ق <br />
تقسيمبن دي را به صورتِ نموداري نشان داده<br />
چاپ پنگوئن non-uniformity ذيلِ شماره ي ١٧ آمده و اصوًال در شماره ي مقوالت تغييرِ مختصري داده شده<br />
ِ<br />
١)در<br />
است به طوري که شمارِ آنها به ٩٩٠ محدود شده است.<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
مقاله
ِ<br />
٦٢ گنج واژه<br />
٤. بنيادگذارِ گنج واژه<br />
مبدع<br />
ِ<br />
نام پيتر مارک<br />
ِ<br />
مردم انگلستان به<br />
ِ<br />
اين روش٬ چنان که اشاره رفت٬ پزشکي است از<br />
که دانش مند و اهلِ قلم هم بود و مدت ها دبيريِ انجمنِ سلطنتيِ انگلستان را بر عهده<br />
٢<br />
راجِ ت<br />
ابداع طبقه بنديِ مفاهيم و جمع آوريِ لغاتِ مربوط به<br />
داشت. وي از اوايلِ قرنِ نوزدهم به فکرِ ِ<br />
هر مقوله افتاد. موادِ اثرِ او به تدريج طيِ نيم قرن فراهم شد و او٬ سرانجام٬ در ١٨٥٢ کتابِ<br />
منتشر کرد. اين کارِ بديع چنان موردِ توجهِ<br />
٣<br />
خود را با عنوانِ گنجينه ي لغات و عباراتِ انگليسي<br />
اهلِ علم و ادب قرار گرفت که در زمانِ حياتِ خودِ مصنّف چند بار تجديدِ چاپ شد.<br />
چاپ<br />
ِ<br />
راجِ ت در مقدّ مه ي کتابش در<br />
اول مي نويسد:<br />
از زماني که من نخست به فکرِ تهيه ي نظامي براي طبقه بنديِ کلمات افتادم اکنون قريبِ پنجاه سال مي گذرد.<br />
چنين طبقه بندي باشد مي تواند براي رفع کم بودهاي لغويِ خودم<br />
ِ<br />
چون به نظرم آمد که تهيه ي کتابي که حاويِ<br />
مفيد باشد٬ درصددِ جمع آوريِ مجموعه اي از لغات به شيوه اي که در کتابِ حاضر مي بينيد برآمدم. و به تدريج<br />
مجموعه اي کوچک اما بر مقياسِ کتابِ کنوني در سالِ ١٨٠٥ فراهم و تکميل شد. اين مجموعه٬ با آن که کوچک<br />
و کم محتوا بود٬ در مواردِ بسيار به دردم خورد و در نوشته هاي ادبي از آن استفاده مي کردم و لذا گهگاه به فکرِ<br />
تکميل و اصالح آن مي افتادم. اما هر بار احساسِ عظمتِ کار و مسئوليت هاي گوناگوني که داشتم مرا از اقدام باز<br />
مي داشت٬ تا آن که از دبيريِ انجمنِ سلطنتي بازنشسته شدم و براي پرداختنِ به اين کار فرصتِ فراواني يافتم و<br />
گمان بردم که اين مجموعه که تا اين حد براي من مفيد افتاده بود٬ اگر تکميل شود و بهتر گردد٬ چه بسا که براي<br />
ديگران نيز سودمند افتد. لذا مصمم شدم که خود را يک سره وقفِ اين کار کنم که در سه چهار سالِ گذشته مرا<br />
تمام و کمال مشغول داشت و چندان رنج براي من فراهم آورد که هرگز پيش بينيِ آن را نمي کردم. با اين همه<br />
زحمتي که در اين کار کشيدم٬ هنوز خود به خوبي واقفم که اين کتاب نقايص و کم بودهاي فراوان دارد و تا حدِ<br />
کمال هنوز راهِ بسيار مانده است. اما از آمال و آرزوهاي دست نيافتني به ناچار دست شستم و به آنچه در اين<br />
کتاب مي بينيد بسنده کردم.<br />
چاپ سوم٬ که در ١٨٥٥ منتشر شده است٬ نوشته که به علتِ استقبال از اين<br />
ِ<br />
در مقدمه ي<br />
کتاب آن را بيش از پيش تکميل و اصالح کرده و چند هزار تعبيري که در چاپ هاي قبلي نبود<br />
بدان افزوده و لغات و عبارات را به نحوِ بهتري تنظيم کرده است.<br />
چاپ ناقصي از آن در امريکا انتشار يافته که عباراتِ کنايي را<br />
ِ<br />
سپس٬ گله مند شده است که<br />
از آن حذف کرده اند٬ در حالي که اين عبارات جزءِ مهمي از اين کتاب بوده است. در حقيقت٬<br />
اين از بهترين ابتکاراتِ راجت بوده است که عباراتِ کنايي را در فرهنگ وارد نموده و قبًال در<br />
اروپا چنين سنتي وجود نداشته است.<br />
٢)Roget ٣)Phrases Peter Mark Thesaurus of the English Words and<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١
ِ<br />
ِ<br />
گنج واژه ٦٣<br />
امروزه چاپ هاي منقح تر٬ کامل تر و جامع تري از اين کتاب فراهم شده است و محققان در<br />
طبقه بنديِ راجِ ت تغييراتِ مختصري وارد کرده اند. عالوه بر آن٬ در چاپ هاي جديد٬<br />
لغات و تعبيراتِ منسوخ و کهنه و غير مستعمل را حذف کرده اند و به جاي آنها لغاتِ رايج<br />
ديگري افزوده اند.<br />
مقاله<br />
نظام<br />
ِ<br />
٥. محاسن و معايبِ گنج واژه<br />
گنج واژه ٬ چنان که مالحظه شد٬ مجموعه اي است از واژه بدونِ هيچ مطلبِ اضافي. معناي<br />
لغات در اين کتاب نيامده و جز لغت چيزي در آن نيست. البته هويتِ دستوريِ کلمات<br />
مشخص شده است. در ذيلِ هر مقوله٬ نخست لغاتي که معناي اسمي دارند آمده٬ سپس<br />
فعل ها و بعد صفات و قيود و حروفِ اضافه و ربط. در برخي چاپ ها برچسب هاي کاربردي<br />
را هم به صورتِ عالماتِ اختصاري اضافه کرده اند؛ مثًال ادبي٬ شعري٬ عاميانه٬ جاهالنه٬<br />
علمي٬ فني و امثالِ آنها.<br />
شرح روشِ فکري و چگونگيِ کارِ راجِ ت است و خود مي تواند<br />
مقدمه ي کتاب حاويِ ِ<br />
راه نماي خوبي براي صاحب نظران و فرهنگ نويسان باشد و ترجمه و نشرِ آن خالي از فوايدِ<br />
علمي نيست.<br />
واضح است که مفاهيم غالبًا به هم نزديک اند و مرزِ آنها بسيار باريک است به طوري که<br />
گاهي از اين سويِ مرز به سويِ ديگر مي افتند و داخلِ يک ديگر مي شوند. لذا تميزِ تفاوتِ<br />
معنايي و فرق هاي لغوي در آن کاري است مشکل. اما راجِ ت با ارجاع مقوالت به يک ديگر و<br />
تکرارِ لغات در ذيلِ مقوالتِ متشابه اين مشکل را آسان کرده است. در هر مقوله٬ پس از<br />
برخي از لغت ها عددي در داخلِ پرانتز ديده مي شود و اين عدد اشاره است به مقوله اي ديگر<br />
که مفاهيم نزديک به آن لغت را در آن مقوله مي توان يافت. بدين سان٬ جستجوگر مي تواند<br />
گنجينه ي لغاتِ خود را غني تر سازد.<br />
آوردنِ متقابل و متضادِ لغات در برابرِ آنها در ذيلِ مقوالتِ متقابل (که در ستون هاي مقابلِ<br />
يک ديگر آمده اند) اين امتياز را دارد که اگر لغتِ مناسبي در مقوله ي موردِ نظر پيدا نشد<br />
مي توان از متضادِ آن استفاده کرد. مثًال اگر «واقعي» و مترادفاتِ آن در ذيلِ مقوله ي «وجود»<br />
شما را راه نمايي نکند مي توانيد از کلماتِ «غيرواهي» يا «غيرِ موهوم» استفاده کنيد.<br />
مقوالت به صورتي منطقي طبقه بندي ومرتب شده اند٬ لذا گاهي مراجعه به مقوالتِ پيش يا<br />
پس از مقوله ي موردِ مراجعه هم مي تواند کمکِ ذي قيمتي به يافتنِ مفهوم ولغتِ موردِ نظر بکند.<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١
ِ<br />
ِ<br />
ِ<br />
٦٤ گنج واژه<br />
هنگام نويسندگي يا خطابه مفيد است<br />
ِ<br />
گنج واژه نه فقط براي يافتنِ کلماتِ موردِ نياز در<br />
بلکه مي تواند خود مستقًال موضوع مطالعه ي اشخاصِ عالقه مند به لغت قرار گيرد و بر غناي<br />
لغويِ آنان بيفزايد.<br />
در طبقه بنديِ راجِ ت به خالفِ طبقه بنديِ موضوعاتِ علوم٬ که به ابتکارِ ملويل ديوئي<br />
در موردِ فنِ کتاب داري ابداع شده است و نيز طبقه بنديِ ده دهيِ جامع (UDC) ٬ که در<br />
تکميلِ روش ديوئي در قرنِ بيستم فراهم شده است آزاديِ بيشتر لحاظ شده است. اما<br />
ت باز اين قيد را داشته است که مجموع مقوالت از هزار بيشتر نشوند. تقسيم بنديِ<br />
ِ<br />
راجِ<br />
راجِ ت بر اساسِ رده بنديِ کل وجزء يا کلي وجزئي است و او از روشِ رده بنديِ نردباني يا<br />
پلکاني استفاده نکرده است.<br />
اما ايرادِ عمده اي که به اين کتابِ راجِ ت گرفته اند اين است که استفاده از آن وقت گير است<br />
و مر اجعهکننده به آن نمي تواند به سرعت به مقصودِ خود دست يابد. براي حلِ اين شکل<br />
برخي فرهنگ نگاران کتابِ راجِ ت را به صورتِ فرهنگِ مترادفات منتشر کرده اند که در ذيل<br />
بدان اشاره مي شود.<br />
٦. فرهنگِ واژه ياب<br />
پيش از آن که راجع به اين نوع فرهنگ سخن بگوييم بي مناسبت نيست که درباره ي خودِ<br />
کلمه ي «فرهنگ» در حوزه ي لغت اشاره اي بشود. فرهنگ بدين معنا خود بر دو نوع است:<br />
يکي فرهنگِ اصطالحات٬ ديگري لغت نامه که ترتيبِ الفبايي يا موضوعي الفبايي در آن<br />
رعايت مي شود. در ترتيبِ الفبايي نيز٬ به مقتضاي مقصودهاي گوناگون٬ شيوه هاي متعددي<br />
به کار رفته است. اما٬ در فرهنگِ مترادفات و دستگاهي٬ لغات ذيلِ مقوله هايي که خود به<br />
ترتيبِ الفبا تنظيم شده اند مي آيند. يعني لغاتِ کليدي به عنوانِ مقوله در نظر گرفته شده اند.<br />
رايج زبان<br />
البته در اينجا شمارِ مقوالت محدود به هزار نيست. در حقيقت٬ کليه ي لغاتِ ِ<br />
ممکن است به عنوانِ مقوله مطرح شوند و هر مقوله مدخلي است که با حروفِ سياه در اولِ<br />
سطور قرار مي گيرد٬ سپس مترادفاتِ آن پشتِ سرِ هم رديف مي شوند. اين فرهنگ را گاهي<br />
فرهنگِ مترادفات و گاهي فرهنگِ مترادفات و متقابالت<br />
(Dictionary of Synonyms and Antonyms)<br />
فرهنگ Form) (Thesaurus in Dictionary<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
مي نامند و گاهي نيز آن را گنج واژه ي به صورتِ<br />
مي خوانند و برخي حتي نام راجِ ت را بدان مي افزايند و Roget's Thesaurus را در باالي نام
ِ<br />
ِ<br />
ِ<br />
فرهنگ ذکر مي کنند.<br />
گنج واژه ٦٥<br />
هنگام رديف کردنِ مترادفات در ذيلِ هر مدخل يا مقوله٬ آنها را گاهي به ترتيبِ الفبايي<br />
ِ<br />
در<br />
مي نويسند و گاهي مانندِ اصلِ کتابِ راجِ ت بر حسبِ نزديکي و دوريِ مفاهيم مرتب<br />
مي کنند. کساني که اصلِ کتابِ راجِ ت را به صورتِ فرهنگ در آورده اند معموًال مقوالتِ<br />
هزارگانه ي راجِ ت را نيز در جاي خود در داخلِ فرهنگ گنجانده اند و٬ با نحوي از اختصار٬<br />
تمام اسم ها٬<br />
ِ<br />
مترادفاتِ مندرج در گنج واژه ي راجِ ت را ذيلِ مقوله ي خود آورده اند يعني<br />
صفت ها٬ فعل ها٬ قيدها و غيره را به همان ترتيبِ کتابِ راجِ ت ذيلِ هر مقوله ذکر کرده اند.<br />
طبيعي است که در گنج واژه ي به صورتِ فرهنگِ مترادفات به ناچار در مدخل هاي متعدد<br />
تکرار مي شوند٬ لذا حجم کتاب بيشتر مي شود. اما با روش هاي تنظيم و با اختيارِ حروفِ<br />
متنوع٬ صرفه جويي هايي در استفاده از فضا کرده اند و مثًال ذيلِ هر مدخل فقط اهم مترادفات<br />
يا برخي از مترادفاتِ مهم را آورده اند و بقيه را به کلماتِ ديگر ارجاع داده اند. يک جلد از اين<br />
نوع فرهنگ در اختيارِ من است که اصلِ آن را سيلوستر ماسون Mawson) .C) .O Sylvester از<br />
روي کتابِ راجِ ت در ١٩٣١ ميالدي مدون ساخته و نرمان لويس Lewis) (Norman آن را به<br />
صورتِ کتاب جيبي در ١٩٦١ ويرايش و منتشر کرده است (ناشر WSP ) و تخمينًا شاملِ<br />
حدودِ ١٥٠ هزار کلمه ذيلِ ١٧ هزار مدخل است. در حالي که٬ در گنجينه ي راجِ ت چاپ<br />
پنگوئن ١٢٣ ٬١٩٧٩ هزار کلمه در متنِ اصلي برآورد مي شود (در نمايه٬ حدودِ ٢٣٥٢٤ کلمه<br />
با حدودِ ٤٣٠٠٠ معنا آمده است). فرهنگِ مذکور از لحاظِ حجم تقريبًا معادلِ نصفِ متنِ<br />
چاپ پنگوئن است.<br />
اصليِ ِ<br />
مزيتِ فرهنگِ مترادفات بر گنج واژه اين است که مر اجعهکننده٬ در آن٬ مترادفات ِ کلمه ي<br />
موردِ نيازِ خويش را به سرعت مي تواند بيابد. در مقابلِ کلمه مترادفاتِ بسياري رديف شده<br />
است و براي يافتنِ آنچه موردِ نظر است نيازي به مراجعه به نمايه نيست٬ ضمنِ آن که بسياري<br />
از مزاياي گنج واژه را هم مي توان در فرهنگِ مترادفات يافت. ديگر آن که مي توان اين فرهنگ<br />
را با کم و زياد کردنِ مدخل ها بر حسبِ نياز به صورتِ کوچک و متوسط و بزرگ درآورد يا آن<br />
را به صورتِ نوارِ رايانه اي در اختيارِ مر اجعهکنندگان قرار داد.<br />
مترادفات از برخي مزاياي مهم گنج واژه محروم است و آن نشان دادنِ ارتباطِ<br />
ِ<br />
اما فرهنگِ<br />
منطقيِ مقوالت است با يک ديگر. چون٬ در فرهنگِ مترادفات٬ متقابل يا متضادِ هر کلمه يا<br />
مقوله تنها با ارجاع به مدخل هاي ديگر پيدا مي شود. فوايدِ زبان شناسي و فلسفيِ گنج واژه را<br />
نيز در فرهنگِ مترادفات نمي توان ديد.<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
مقاله
ِ<br />
٦٦ گنج واژه<br />
فعًال براي زبانِ فارسي و سايرِ زبان هايي که هنوز چنين کتابي در اختيار ندارند شايد<br />
آسان تر اين باشد که نخست فرهنگِ مترادفات تهيه شود؛ سپس٬ بر اساسِ<br />
صرفِ وقتِ کافي گنج واژه واژه ياب تدوين گردد.<br />
آن٬ با حوصله و<br />
٧. نام گذاري<br />
راجِ ت٬ چنان که ديديم٬ کتابِ خود را Thesaurus ناميد و اين کلمه از آن پس براي هر<br />
لغت نامه اي که حاويِ مترادفات باشد در انگليسي رواج يافت؛ همان گونه که مجدالدينِ<br />
فيروزآبادي (متوفي ٨١٧ ه.ق) کتابِ معروفِ لغتِ خود را القاموس المحيط ناميد و بعدًا هر<br />
لغت نامه اي را در عربي قاموس ناميدند و نخستين بار بطرس بستاني٬ در ١٨٧٠ ميالدي٬ در<br />
محيط المحيطِ خود کلمه ي قاموس را به معناي فرهنگ وارد کرد و اکنون بدين معنا کامًال رايج<br />
شده است و حتي در فرهنگ هاي انگليسي به عربي در مقابلِ کلمه ي Thesaurus نوشته اند:<br />
مترادفات». ما براي Thesaurus اصطالح گنج واژه را انتخاب کرده ايم.<br />
ِ<br />
«قاموسِ<br />
در کتبِ فرهنگ نگاري (Lexicography) که به زبانِ انگليسي منتشر شده است براي<br />
Thesaurus اصطالحاتِ زير را هم به کار برده اند: Analogical Dictionary (فرهنگِ<br />
قياسي)؛ Ideological Dictionary (فرهنگِ مفاهيم)؛ Semantic Dictionary (فرهنگِ<br />
معاني يا معنايي).<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
اما به کاربردنِ «فرهنگ» (Dictionary) يا در عربي «قاموس» براي گنج واژه<br />
(Thesaurus) درست نيست زيرا که گنج واژه برحسبِ موضوع طبقه بندي مي شود نه<br />
برحسبِ الفبا و «فرهنگ» امروزه معموًال الفبايي بودن را القا مي کند. از آن گذشته «فرهنگِ<br />
قياسي» به نوعي فرهنگ اطالق مي شود که٬ عالوه بر مدخلِ اصلي٬ به کليه ي لغاتِ وابسته<br />
بدان (مشتقات٬ ترکيبات٬ مترادفات٬ متضادات٬ متجانسات و غيره) نيز اشاره مي کند و لذا<br />
دامنه ي آن وسيع تر از فرهنگِ مترادفات است. در حقيقت٬ لغت نامه ي دهخدا در بسياري از<br />
موارد به چنين فرهنگي شباهت مي يابد.<br />
مفهوم درستِ Thesaurus را در ايران کسانِ ديگري نيز دريافته اند و براي آن<br />
ِ<br />
ظاهرًا<br />
معادل هايي اختيار کرده اند. از جمله٬ در يکي از منابع مرکزِ اسنادِ علمي٬ معادل هاي زير<br />
براي اين مفهوم پيشنهاد شده بود: کنز االصطالح؛ مجموعه ي اصطالحات؛ واژگان نامه؛ اما<br />
معلوم نيست که اين اصطالحات در جايي به کار رفته باشد. ©
ِ<br />
پاره هاي موزونِ گلستانِ سعدي<br />
مقاله<br />
ابوالحسن<br />
ِ<br />
٢١٨. اي خداوندانِ نعمت (١)<br />
نجفي٬ احمدِ سميعي (گيالني)<br />
(٤)<br />
--U -/--U -<br />
فاعالتن فاعالتن<br />
.١٥٤ Ä<br />
بابِ سوم درفضيلتِ قناعت<br />
٢١٩. اين يکي عزيزِ مصر شد (٢) ) يوسفي: آن يکي عزيزِ مصر شد)<br />
-/U - U -/U - U -<br />
فاعالتُ فاعالتُ فع<br />
در کتبِ عروض و در اشعارِ گذشتگان نمونه اي از اين وزن يافت نمي شود٬ فقط بعضي از<br />
شاعرانِ معاصر به آن توجه کرده اند:<br />
ديدمت به خواب و سرخوشم<br />
وه مگر به خواب بينمت. (فروغ فرخزاد)<br />
٢٢٠. که ميراثِ پيغمبران يافتم (٢)<br />
- U /--U /--U /--U<br />
فعولن فعولن فعولن فعل<br />
.٦٦ Ä<br />
٢٢١. ميراثِ فرعون و هامان (٢)<br />
--U -/-U --<br />
مستفعلن فاعالتن<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
.٣٨ Ä
٦٨ پاره هاي موزونِ گلستانِ سعدي<br />
تسکين<br />
ِ<br />
.٢٢٢<br />
-/--UU/-U --<br />
مستفعلن فعالتن فع<br />
.٨٢ Ä<br />
تسکين<br />
ِ<br />
خاطرِ مسکين را (٣) ) يوسفي:<br />
خاطرِ ] خود] به)<br />
٢٢٣. گفت خاموش که در پستي (٣) ) يوسفي: گفت که حاجت به کسي)<br />
-/--UU/--U -<br />
فاعالتن فعالتن<br />
.٥٣ Ä<br />
فع<br />
٢٢٤. تجربتي پيش او نياورده (نياورد) (٤) ) يوسفي: تجربتي پيش وي نبُرد)<br />
--/U - U -/-UU-<br />
مفتعلن فاعالتُ فع الن<br />
منسرح مسدّ سِ مطويِّ مخبونِ احذِّ مسبغ<br />
بحرِ ِ<br />
وزنِ کم استعمالي است٬ ولي نمونه هاي چندي از آن در اشعارِ قدما مي توان يافت:<br />
اي به تو بر پاي شهرياري<br />
وي به تو بر جاي پادشايي. (مسعودِ سعد)<br />
آن شکريني که وقتِ بوسه<br />
قند بريزد ز پسته ي تو. (اوحدي)<br />
ضبطِ يوسفي («تجربتي پيشِ<br />
--/U - U -/-UU-<br />
مفتعلن فاعالتُ فاع<br />
وي نبُرْ د») نيز موزون است:<br />
منسرح مسدّ سِ مطويِّ مجدوع<br />
بحرِ ِ<br />
فقط در کتبِ عروض به آن اشاره شده است:<br />
اي به دو رخ چون گلِ بهار<br />
چون تو نديدم يکي نگار. ) معيار االشعار (<br />
٢٢٥. دست از طعام بدارند (٤)<br />
--UU/-U --<br />
مستفعلن فعلييان<br />
.٤ Ä<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١
پاره هاي موزونِ گلستانِ سعدي ٦٩<br />
٢٢٦. گفت اين قدر چه قوت (٥)<br />
--U /-U --<br />
مستفعلن فعولن<br />
مقاله<br />
.٣١ Ä<br />
٢٢٧. دو درويشِ خراساني (٦)<br />
---U / U --U<br />
مفاعيلُ مفاعيلن<br />
.٩٣ Ä<br />
٢٢٨. در به گِل بر آوردند (٦)<br />
---/U - U -<br />
فاعالتُ مفعوالن<br />
.٢٢ Ä<br />
٢٢٩. ضعيف جان بسالمت (٦)<br />
--UU/-U - U<br />
مفاعلن فعالتن<br />
.٨١ Ä<br />
٢٣٠. آن يکي بسيار خوار (٦) ) يوسفي: اين يکي بسيار خوار)<br />
- U -/--U -<br />
فاعالتن فاعالن<br />
بحرِ مديدِ مشطور<br />
از اين وزن فقط در کتبِ عروض ذکري رفته است و شاعرانِ گذشته به آن التفاتي<br />
نداشته اند. اما در مطاويِ اشعارِ معاصران مي توان به آن برخورد:<br />
من بيابانِ هراس<br />
با هزاران چاهِ غم<br />
دام شب<br />
ماندگارِ ِ<br />
در اميدِ صبح دم (سياوشِ کسرايي٬ خونِ سياوش ٬ ص ٥٣).<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١
٧٠ پاره هاي موزونِ گلستانِ سعدي<br />
٢٣١. وين دگر خويشتن دار بود (٦) ) يوسفي: وان دگر خويشتن دار بود)<br />
- U -/-U -/-U -<br />
فاعلن فاعلن فاعالن<br />
.٦٣ Ä<br />
٢٣٢. اندازه نگه دار (٧)<br />
--U / U --<br />
مفعولُ مفاعيل<br />
.٦٠ Ä<br />
٢٣٣. گفت آن که دلم چيزي (٨)<br />
---U / U --<br />
مفعولُ مفاعيلن<br />
.٢٤ Ä<br />
٢٣٤. وعده دادن به طعام آسان تر (٩) ) يوسفي: به طعام وعده دادن آسان تر)<br />
--/--UU/--U -<br />
فاعالتن فعالتن فع لن<br />
آخر٬ فع لن٬ به حکم<br />
ِ<br />
همان وزنِ شماره ي ٧٤ است جز اين که٬ در رکنِ<br />
جانشينِ فعلن شده است.<br />
اختياراتِ<br />
شاعري٬<br />
٢٣٥. آبِ حيات اگر فروشند (١٠) ) يوسفي: اگر آب حيات فروشند)<br />
-/-U - U /-UU-<br />
مفتعلن مفاعلن فاع<br />
.١٠ Ä<br />
٢٣٦. که مردن به علت به از زندگي (١٠) ) يوسفي و فروغي: که مردن به علت به از<br />
زندگاني)<br />
- U /--U /--U /--U<br />
فعولن فعولن فعولن فعل<br />
.٦٦ Ä<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١
ِ<br />
پاره هاي موزونِ گلستانِ سعدي ٧١<br />
ضبطِ يوسفي («که مردن به علت به از زندگاني») نيز موزون است:<br />
--U /- - U /--U /--U<br />
فعولن فعولن فعولن فعولن<br />
مقاله<br />
.٧٨ Ä<br />
٢٣٧. روي از توقّع<br />
او (١١)<br />
- UU/-U --<br />
مستفعلن فعلن<br />
مربع مخبون<br />
ِ<br />
بحرِ بسيطِ<br />
اين وزن به اين صورت در جايي به کار نرفته و در کتبِ عروض هم ذکري از آن نشده<br />
است٬ اما به صورتِ دوري از وزن هاي مخصوصِ عرب است که شاعرانِ فارسي زبان نيز<br />
گاهي در آن طبع آزمايي کرده اند:<br />
چون زلف تاب دهد آن ترکِ لشکري ام<br />
هندوي خويش کند هر دم به دلبري ام. (عطار)<br />
اشتر به شعرِ عرب در حالت است و طرب<br />
گر ذوق نيست تو را کژ طبع جانوري. (سعدي)<br />
٢٣٨. زيادت کرد و بسيار از ارادت (١١) ) يوسفي و فروغي: زيادت کرد و بسياري از<br />
ارادت)<br />
--U /---U /---U<br />
مفاعيلن مفاعيلن فعولن<br />
.٢٩ Ä<br />
٢٣٩. مودّتِ معهود برقرار (١١)<br />
- U -/ U --U / U - U<br />
فعولُ مفاعيلُ فاعلن<br />
اين وزن کامالً خوش آهنگ و مطابقِ ضوابطِ عروضيِ شعرِ فارسي است٬ ولي نه در کتبِ<br />
عروض ذکري از آن رفته و نه شاعرانِ معروف شعري بر آن سروده اند. با اين حال٬ اگر هجاي<br />
کوتاهِ آغازيِ آن را تبديل به يک بلند کنيم٬ وزني به دست مي آيد که شاعرانِ<br />
پيشينيان٬ در آن طبع آزمايي کرده اند:<br />
متعدد٬ خاصه<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١
٧٢ پاره هاي موزونِ گلستانِ سعدي<br />
کو آصفِ جم گو بيا ببين<br />
بر تخت سليمانِ راستين.<br />
(انوري)<br />
- U -/U --U / U --<br />
مفعولُ مفاعيلُ فاعلن<br />
بحرِ قريبِ اخربِ مکفوفِ محذوف<br />
(مقايسه شود با وزنِ شماره ي ١٢٢).<br />
٢٤٠. درويشي را ضرورتي پيش آمد (١٢)<br />
-/---/U - U -/---<br />
مفعولن فاعالتُ مفعولن فع<br />
.٩٨ Ä<br />
٢٤١. کسي گفتش چه کردي (١٢) ) يوسفي: پرسيدندش چه کردي)<br />
--U /---U<br />
مفاعيلن فعولن<br />
.٢٠٨ Ä<br />
٢٤٢. عطاي او (را) به لقاي او (١٢)<br />
-/U - UU/-U - U<br />
مفاعلن فعالت فع<br />
.٤٧ Ä<br />
٢٤٣. تنگ دستان را سيم و زر دادي (١٣)<br />
-/--U -//-/--U -<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
فاعالتن فع<br />
فاعالتن فع<br />
از اين وزن در کتبِ عروض ذکري نرفته است٬ اما بعضي از شاعرانِ متأخر و معاصر آن را<br />
به کار برده اند:<br />
جان ز من بستان دل به بر خون کن<br />
اين چنين باشد دردم افزون کن. (فيض٬ ص ٣٢١)<br />
آسمان سرخ است کهکشانش نيز<br />
ماه و مريخش روشنانش نيز. (سيمينِ بهبهاني).
پاره هاي موزونِ گلستانِ سعدي ٧٣<br />
٢٤٤. گفت اين چه حالتست؟ (١٥) ) يوسفي: اين را چه حالت است)<br />
- U -/U --<br />
مفعولُ<br />
فاعالن<br />
مربع<br />
ِ<br />
مضارع اخربِ مقصور<br />
بحرِ ِ<br />
از اين وزن در کتبِ عروض ذکري نرفته و شاعرانِ گذشته نيز به آن عنايتي نکرده اند٬ اما<br />
نخستين بار در شعرِ شاعرانِ معاصر به کار رفته است:<br />
شيپورِ انقالب<br />
پر جوش و پر خروش<br />
از نقطه هاي دور<br />
مي آيدم به گوش. (فريدونِ توللي)<br />
چندين هزار زن<br />
چندين هزار مرد<br />
زن ها لچک به سر<br />
مردان عبا به دوش. (نادرِ نادرپور)<br />
مقاله<br />
٢٤٥. قصاصش همي کنند (١٥)<br />
- U -/U --U<br />
مفاعيلُ<br />
.٣٣ Ä<br />
فاعالن<br />
٢٤٦. درمي چند بر ميان (مي) داشت (١٨)<br />
--/-U - U /--UU<br />
فعالتن مفاعلن فع الن<br />
مقطوع مسبّغ<br />
بحرِ خفيفِ مسدّ سِ مخبونِ ِ<br />
اين٬ در حقيقت٬ همان وزنِ شماره ي ٢ است.<br />
٢٤٧. ره به جايي نبرد Ä به جايي نبرد ره (١٨)<br />
- U -/-U -<br />
فاعلن فاعالن<br />
مربع سالم<br />
ِ<br />
بحرِ متدارکِ<br />
نمونه اي از اين وزن فقط در کتبِ عروض آمده است:<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١
ِ<br />
٧٤ پاره هاي موزونِ گلستانِ سعدي<br />
سجده کردت بتا<br />
آفتاب از فلک. ) معيار االشعار ٬ ص ١٤٩)<br />
٢٤٨. مرا به حجره ي خويش (٢٢)<br />
- UU/-U - U<br />
مفاعلن فعالن<br />
مربع مخبون<br />
ِ<br />
بحرِ بسيطِ<br />
فقط شاعرانِ معاصر بر اين وزن شعري سروده اند:<br />
ميانِ تاريکي<br />
تو را صدا کردم<br />
سکوت بود و نسيم<br />
که پرده را مي بُرد. (فروغ فرخزاد٬ تولدي ديگر ٬ ص ٣٢)<br />
٢٤٩. بُردِ يماني به پارس (٢٢)<br />
- U -/-UU-<br />
مفتعلن فاعالن<br />
مربع<br />
ِ<br />
منسرح مطويِ موقوف<br />
بحرِ ِ<br />
اين٬ در حقيقت٬ همان وزنِ شماره ي ٩ است.<br />
٢٥٠. از اين ماخوليا چندان فرو گفت (٢٢)<br />
--U /---U /---U<br />
مفاعيلن مفاعيلن مفاعيل<br />
هزج مسدّ سِ مقصور<br />
بحرِ ِ<br />
اين٬ در حقيقت٬ همان وزنِ شماره ي ٢٩ است.<br />
٢٥١. کس نديدي در گشاده (٢٣)<br />
--U -/--U -<br />
فاعالتن فاعالتن<br />
.١٥٤ Ä<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١
ِ<br />
پاره هاي موزونِ گلستانِ سعدي ٧٥<br />
٢٥٢. خز و دمياطي ببريدند ] ي] (٢٣)<br />
-/--UU//-/--UU<br />
فعالتن فع فعالتن فع<br />
از اين وزن با همه ي خوش آهنگي٬ نه در کتبِ عروض ذکري رفته است و نه شاعران به آن<br />
عنايتي کرده اند. فقط در کتابِ<br />
آمده است:<br />
نه غم وصلم نه غم هجران<br />
ِ<br />
چه کنم زاري چه کنم افغان.<br />
وزنِ شعرِ فارسيِ دکتر خانلري (ص ١٨٤) يک بيت بر اين وزن<br />
مقاله<br />
٢٥٣. بر بادپايي روان (٢٣)<br />
- U -/-U --<br />
مستفعلن فاعالن<br />
مربع<br />
ِ<br />
منسرح مطويِ موقوف<br />
بحرِ ِ<br />
اين تقطيع از المعجم (ص ١٤٢) است٬ اما مي توان آن را به صورتِ<br />
- U /--U /--<br />
فع لن فعولن فعول<br />
ديگري نيز تقطيع کرد:<br />
اثلم مقصور<br />
بحرِ متقاربِ مسدّ سِ ِ<br />
از اين وزن فقط يک نمونه در المعجم (ص ١٤٣) آمده٬ ولي هيچ شاعرِ معروفي بر آن<br />
شعري نسروده است:<br />
آن روي آن ترک بين<br />
گويي که ماه سماست.<br />
٢٥٤. غالمي در پي دوان Ä دوان در پي غالمي (٢٣)<br />
--U /---U<br />
مفاعيلن فعولن<br />
.٢٠٨ Ä<br />
٢٥٥. در ربود و برفت (٢٤)<br />
- U / U - U -<br />
فاعالتُ فعول<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١
ِ<br />
٧٦ پاره هاي موزونِ گلستانِ سعدي<br />
از اين وزن٬ با همه ي خوش آهنگي٬ در کتبِ عروض و در دواوينِ شعرا نمونه اي يافت<br />
نمي شود. اگر يک هجاي بلند به آخرِ آن بيفزاييم وزنِ ذيل حاصل مي شود:<br />
روزگارِ خزان است<br />
بادِ سرد وزان است. ) المعجم ٬ ص ١٧٢)<br />
--U / U - U -<br />
فاعالتُ<br />
مفاعيل<br />
بحرِ مشاکلِ مربع مقصور<br />
٢٥٦. افتاد و ندانستي (٢٤) ) يوسفي: افتاد و نگاه نتوانستي)<br />
---U / U --<br />
مفعولُ<br />
.٢٤ Ä<br />
مفاعيلن<br />
٢٥٧. خلعتي ثمين در بر (٢٦)<br />
---/U - U -<br />
فاعالتُ<br />
.٢٢ Ä<br />
مفعولن<br />
٢٥٨. زشتست که به آبِ زر نبشته است Ä زشتست و به آبِ زر نبشتست (٢٦)<br />
--U /-U - U / U --<br />
مفعولُ<br />
.٢٨ Ä<br />
مفاعلن مفاعيل<br />
٢٥٩. يک خلعتِ زيبا به (٢٦) ) يوسفي: يک طلعتِ زيبا به)<br />
---U / U --<br />
مفعولُ مفاعيلن<br />
.٢٤ Ä<br />
٢٦٠. شرم نداري که دست (٢٧) ) يوسفي: شرم نداري که از براي جوي سيم دست)<br />
- U -/-UU-<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
مفتعلن فاعالن
پاره هاي موزونِ گلستانِ سعدي ٧٧<br />
مربع<br />
ِ<br />
منسرح مطويِّ موقوف<br />
بحرِ ِ<br />
اين٬ در حقيقت٬ همان وزنِ شماره ي ٩ است.<br />
٢٦١. از دهرِ مخالف به فغان آمده (٢٨)<br />
-/U --U / U --U / U --<br />
مفعولُ مفاعيلُ مفاعيلُ فع<br />
هيچ يک از کتبِ عروض٬ از قديم و جديد٬ متعرضِ اين وزن نشده اند. اما نمونه اي از اين<br />
وزن در کتبِ<br />
قديم موجود است:<br />
مقاله<br />
فالي بکنم ريش تو را يا رسول<br />
ريشت بِکَنَد ماکانْ پاک از اصول. (ابوالحسين خارجي٬ نقل از تاريخِ سيستان ٬ ص ٢٦١)<br />
عزم<br />
ِ<br />
٢٦٢. که<br />
سفر دارم (٢٨)<br />
اين عبارت را به دو وزن مي توان تقطيع کرد:<br />
الف) ---/UU- U<br />
مفاعلُ<br />
٬١٥ Ä بندِ ج.<br />
ب) ---U /--U<br />
فعولن مفاعيلن<br />
٬١٥ Ä بندِ الف.<br />
مفعولن<br />
٢٦٣. مگر به قوتِ بازو (٢٨)<br />
--UU/-U - U<br />
مفاعلن فعالتن<br />
.٨١ Ä<br />
٢٦٤. محال از سر بدر کن (٢٨)<br />
--U /---U<br />
مفاعيلن فعولن<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
.٢٠٨ Ä
٧٨ پاره هاي موزونِ گلستانِ سعدي<br />
٢٦٥. دولت نه به کوشيدن (٢٨)<br />
---U / U --<br />
مفعولُ<br />
.٢٤ Ä<br />
مفاعيلن<br />
٢٦٦. چاره کم جوشيدنست (٢٨)<br />
- U -/--U -<br />
فاعالتن فاعالن<br />
.٢٣٠ Ä<br />
تحصيل<br />
ِ<br />
.٢٦٧<br />
- UU/-U --<br />
مستفعلن فعلن<br />
جاه و ادب (٢٨)<br />
مربّع مخبون<br />
ِ<br />
بحرِ بسيطِ<br />
٢٣٧؛ Ä نيز ٨٧.<br />
٢٦٨. مزيدِ مال و مکتسب (٢٨)<br />
- U - U /-U - U<br />
مفاعلن مفاعلن<br />
مربع<br />
ِ<br />
هزج مقبوض<br />
بحرِ ِ<br />
اين وزنِ خوش آهنگ نه در کتبِ عروض آمده و نه پيشينيان به آن توجه کرده اند. اما<br />
شاعرانِ معاصر آن را به کار برده اند:<br />
چه مي کني چه مي کني<br />
درين پليد دخمه ها. (اخوانِ ثالث)<br />
اميدِ نوبهارِ من<br />
لبي به خنده باز کن. (سياوشِ کسرايي)<br />
٢٦٩. روي زيبا مرهم<br />
ِ<br />
--U -/--U -/--U -<br />
فاعالتن فاعالتن فاعالتن<br />
.١٩٦ Ä<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
دل هاي خسته (٢٨)
پاره هاي موزونِ گلستانِ سعدي ٧٩<br />
٢٧٠. الجرم صحبتِ او را همه جاي (٢٨)<br />
- UU/--UU/--U -<br />
فاعالتن فعالتن فعالن<br />
آخر٬ فعالن٬ به حکم<br />
ِ<br />
همان وزنِ شماره ي ٧٤ است. جز اين که٬ در رکنِ<br />
شاعري٬ جانشينِ فعلن شده است.<br />
اختياراتِ<br />
مقاله<br />
٢٧١. به سعي بازو کفافي (٢٨)<br />
--U -/-U - U<br />
مفاعلن فاعالتن<br />
مضارع<br />
بحرِ ِ<br />
مربع<br />
ِ<br />
مقبوض<br />
از اين وزن به اين صورت نمونه اي در دست نيست٬ اما بعضي از شاعران آن را به صورتِ<br />
«دوري» به کار برده اند:<br />
به چشمت اي روشنايي که بي تو بس بي قرارم<br />
به جانت اي زندگاني که بي تو جان مي سپارم. (شرف الدينِ شفروه اصفهاني)<br />
تحصيل<br />
ِ<br />
٢٧٢. تا آبروي از بهرِ نان (٢٨) ) يوسفي: تا آبروي به<br />
- U --/-U --<br />
مستفعلن مستفعلن<br />
.٣٠ Ä<br />
نان)<br />
٢٧٣. موجبِ جمعيتِ خاطر (٢٨)<br />
-/-UU-/-UU-<br />
مفتعلن مفتعلن فع<br />
سريع مسدّ سِ مطويِ منحور<br />
بحرِ ِ<br />
وزنِ کم استعمالي است که گويا فقط مولوي آن را به کار برده است:<br />
خانه ي دل را دودري کن<br />
جانبِ جان راهبري کن. (مولوي)<br />
٢٧٤. نام و نشان نشنود (٢٨)<br />
- U -/-UU-<br />
مفتعلن فاعلن<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
.٩ Ä
٨٠ پاره هاي موزونِ گلستانِ سعدي<br />
٢٧٥. رزق اگر چه مقسومست (٢٨)<br />
---/U - U -<br />
فاعالتُ مفعوالن<br />
.٢٢ Ä<br />
٢٧٦. سنگ از صالبتِ آن بر سنگ (٢٨) ) يوسفي و فروغي: سنگ از صالبتِ او بر سنگ)<br />
-/--UU/-U --<br />
مستفعلن فعالتن فاع<br />
.٨٢ Ä<br />
٢٧٧. جوان به غرورِ دالوري (٢٨)<br />
-/U - U / U - U / U - U<br />
فعولُ فعولُ فعولُ فع<br />
اين وزن کامالً خوش آهنگ و مطبوع است٬ اما در هيچ کتابِ عروض ذکري از آن نرفته و<br />
هيچ شاعري بر آن شعري نگفته است.<br />
٢٧٨. جوان را پشيزي نبود (٢٨)<br />
- U /--U /--U<br />
فعولن فعولن فعول<br />
.٣٩ Ä<br />
٢٧٩. طلب کرد و بيچارگي نمود (٢٨) ) يوسفي: طلب کرد ابا کردند٬ بيچارگي نمود)<br />
- U -/U --U /--U<br />
فعولن مفاعيلُ فاعالن<br />
.١٠٩ Ä<br />
٢٨٠. دل بر هالک نهاده (٢٨) ) يوسفي: دل بر هالکِ او نهاد)<br />
--UU/-U --<br />
مستفعلن فعالتن<br />
.٤ Ä<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١
پاره هاي موزونِ گلستانِ سعدي ٨١<br />
٢٨١. به صحبتش شادماني (٢٨) ) يوسفي: به صحبتِ او شادماني)<br />
--U -/-U - U<br />
مفاعلن فاعالتن<br />
مقاله<br />
.٢٧١ Ä<br />
٢٨٢. تا ديوِ درونش بيارميد (٢٨) ) يوسفي: تا ديوِ درونش بيار اميد)<br />
- U -/U -- U / U --<br />
مفعولُ مفاعيلُ فاعالن<br />
بحرِ قريبِ اخربِ مکفوفِ مقصور<br />
از معروف ترين اوزانِ معروف به «نامطبوع» که از دورانِ قديم تا جديد نمونه هايي از آن<br />
يافت مي شود:<br />
احوالِ جهان باد گير باد<br />
وين قَصّ ه ز من يادگير ياد. (مسعودِ سعد)<br />
در ديده ي من نقص و علّتي است<br />
يا منظره ها را نقيصتي است. (اديب السلطنه ي سميعي)<br />
٢٨٣. بمانيم و برانيم (٢٨)<br />
--U / U --U<br />
مفاعيلُ<br />
مفاعيل<br />
مربّع<br />
ِ<br />
هزج مکفوفِ مقصور<br />
بحرِ ِ<br />
اين٬ در حقيقت٬ همان وزنِ شماره ي ٨٠ است.<br />
٢٨٤. تير و کمان را بسوخت (٢٨)<br />
- U -/-UU-<br />
مفتعلن فاعالن<br />
مربع<br />
ِ<br />
منسرح مطويِّ موقوف<br />
بحرِ ِ<br />
اين٬ در حقيقت٬ همان وزنِ شماره ي ٩ است.<br />
٢٨٥. در بر روي از جهانيان بسته (٢٩) ) يوسفي: در بر روي از مردم بسته)<br />
--/-U - U /--U -<br />
فاعالتن مفاعلن فع لن<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١
٨٢ پاره هاي موزونِ گلستانِ سعدي<br />
مقطوع مسبّغ<br />
بحرِ خفيفِ مسدّ سِ مخبونِ ِ<br />
اين٬ در حقيقت٬ همان وزنِ شماره ي ٥٤ است.<br />
بابِ چهارم در فوايدِ خاموشي<br />
٢٨٦. صاحبِ مسجد اميري بود عادل (١٣)<br />
--U -/--U -/--U -<br />
فاعالتن فاعالتن فاعالتن<br />
.١٩٦ Ä<br />
٢٨٧. اين مسجد را مؤذنانند قديم (١٣)<br />
- U / U --U /-U -/---<br />
مفعولن فاعلن مفاعيلُ<br />
فعول<br />
اخرم اشترِ مکفوفِ اهتم<br />
هزج مثمنِ ِ<br />
بحرِ ِ<br />
يکي از اوزانِ رباعي است:<br />
من مي گويم که آبِ انگور خوش است.<br />
(خيام)<br />
٢٨٨. پنج دينارِ مرتب (١٣) ) يوسفي: پنج دينار مي دهم)<br />
--UU/--U -<br />
فاعالتن فعالتن<br />
اول٬ به حکم<br />
ِ<br />
اين وزن در حقيقت همان وزنِ شماره ي ٥٩ است جز اين که در رکنِ<br />
از اختياراتِ شاعري٬ فاعالتن جانشينِ فعالتن شده است.<br />
٢٨٩. حيف کردي که به ده دينارم (١٣)<br />
--/--UU/--U -<br />
فاعالتن فعالتن فع لن<br />
.٢٣٤ Ä<br />
٢٩٠. امير از خنده بي خود گشت (١٣) ) يوسفي: امير بخنديد)<br />
---U /---U<br />
مفاعيلن مفاعيالن<br />
.٢١ Ä<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
يکي
پاره هاي موزونِ گلستانِ سعدي ٨٣<br />
٢٩١. گفت زنهار تا نستاني که Ä گفت زنهار که تا نستاني (١٣) ) يوسفي: گفت زينهار تا<br />
نستاني که)<br />
--/--UU/--U -<br />
فاعالتن فعالتن فع لن<br />
مقاله<br />
.٢٣٤ Ä<br />
بابِ پنجم در عشق وجواني<br />
٢٩٢. که مصوّ ر شدي که به کام آيد Ä که مصوّ ر شدي به کام آيد (٤)<br />
--/-U - U /--UU<br />
فعالتن مفاعلن فع لن<br />
بحرِ خفيفِ مسدّ سِ مخبونِ اصلم<br />
اين٬ در حقيقت٬ همان وزنِ شماره ي ٢ است.<br />
٢٩٣. هم بدين هوس که تو داري (٤)<br />
-/-UU-/U - U -<br />
فاعالتُ مفتعلن فع<br />
.٤٤ Ä<br />
٢٩٤. شبي ياد دارم که ياري عزيز (٦)<br />
- U /--U /--U /--U<br />
فعولن فعولن فعولن فعول<br />
.٦٦ Ä<br />
٢٩٥. چراغم به آستين کشته شد Ä شد کشته چراغم به آستين (٦)<br />
- U -/U --U / U --<br />
مفعولُ مفاعيلُ فاعلن<br />
بحرِ قريبِ اخربِ مکفوفِ محذوف<br />
اين٬ در حقيقت٬ همان وزنِ شماره ي ٢٨٢ است.<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١
٨٤ پاره هاي موزونِ گلستانِ سعدي<br />
٢٩٦. آفتاب بر آمد (٦)<br />
--U / U - U -<br />
فاعالتُ فعولن<br />
.١١ Ä<br />
٢٩٧. گفت کجايي که مشتاق بوده ام Ä گفت کجايي که بوده ام مشتاق (٧) ) يوسفي: گفت<br />
کجايي که مشتاق مي بودم)<br />
---/U - U -/-UU-<br />
مفتعلن فاعالتُ مفعوالن<br />
.١٦٦ Ä<br />
٢٩٨. رازش از پرده بر مال (٩) ) يوسفي و فروغي: رازش بر مال افتاده)<br />
- U - U /--U -<br />
فاعالتن مفاعلن<br />
مربع مخبون<br />
ِ<br />
بحرِ خفيفِ<br />
وزنِ کم استعمالي است که در کتبِ عروض آمده ولي شاعران کم تر به آن پرداخته اند:<br />
اشک يخ بسته در نگاه<br />
درد در بسته بر اميد<br />
روح پوسيده در سياه<br />
فکر فرسوده در سپيد. (شرف٬ واژه ها ٬ ص ٣٤)<br />
٢٩٩. چنانکه افتد و داني (١٠)<br />
--UU/-U - U<br />
مفاعلن فعالتن<br />
.٨١ Ä<br />
٣٠٠. کَ الْبَدْ رِ اِذا بَدا (١٠)<br />
- U - U / U --<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
مفعولُ مفاعلن<br />
بر اين وزن فقط يک بيت در حاشيه ي المعجم (ص ١٦٩) آمده است:
ِ<br />
ِ<br />
پاره هاي موزونِ گلستانِ سعدي ٨٥<br />
دارنده ي ما خداست<br />
روزي ده ما به جاست .<br />
اما به صورتِ «دوري» موردِ عنايتِ شاعران نيز بوده است:<br />
من مستم و دل خراب جان تشنه و ساغر آب<br />
برخيز و بده شراب بنشين و بزن رباب. (خواجو)<br />
عيد آمد و مي رود بي پيک و پيام تو<br />
صد نامه گشوده ام بي يک گُلِ نام تو. (سيمينِ بهبهاني)<br />
٣٠١. اين چه طلعتِ مکروهست (١٢)<br />
---U / U - U -<br />
فاعالتُ<br />
مفاعيالن<br />
مربع<br />
بحرِ مُ شاکلِ ِ<br />
.١٤٣ Ä<br />
مکفوف<br />
مقاله<br />
٣٠٢. اين چه بختِ نگون است (١٢)<br />
--U / U - U -<br />
فاعالتُ مفاعيل<br />
.١١ Ä<br />
مي توان آن را به وزنِ زير نيز تقطيع کرد:<br />
--U -/-U -<br />
فاعلن فاعلييان<br />
.١٨ Ä<br />
٣٠٣. چنين ابلهي خود راي (١٢)<br />
---U /--U<br />
فعولن مفاعيالن<br />
.١٥ Ä<br />
٣٠٤. ناجنسِ خيره دراي (١٢)<br />
- U -/-U --<br />
مستفعلن فاعالن<br />
يا<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١
ِ<br />
٨٦ پاره هاي موزونِ گلستانِ سعدي<br />
- U /--U /--<br />
فع لن فعولن فعول<br />
٢٥٣ Ä<br />
به وزنِ زير نيز قابل تقطيع است:<br />
- UU/-U --<br />
مستفعلن فعلن<br />
.٢٣٧ Ä<br />
٣٠٥. به چنين بندِ بال (١٢)<br />
- UU/--UU<br />
فعالتن فعلن<br />
.١٦٣ Ä<br />
٣٠٦. آزارِ خاطرِ من (١٣)<br />
--U /-U --<br />
مستفعلن فعولن<br />
.٣١ Ä<br />
٣٠٧. گذر داشتم به کوي و نظر به خوب رويي (١٥) ) يوسفي: گذر داشتم به کويي و نظر<br />
بارويي)<br />
--U -/U --U / U - U -/U --U<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
مفاعيلُ فاعالتُ مفاعيلُ فاعالتن<br />
مضارع مثمّنِ مکفوف<br />
بحرِ ِ<br />
از اين وزن٬ که خوش آهنگ و مطبوع است٬ در کتبِ عروض ذکري رفته است و هويتِ آن<br />
را نيز مشخص کرده اند بي آن که شاهدي براي آن آورده باشند. اگر يک هجا از آخرِ آن کم<br />
کنيم٬ وزني به دست مي آيد که٬ هر چند امروز مهجور است٬ شاعرانِ بزرگِ گذشته قصايد و<br />
غزلياتِ زيبايي بر آن سروده اند٬ از جمله:<br />
به جايي رسيد عشق که بر جايِ جان نشست<br />
سالمت ميانه کرد و خرد بر کران نشست. (خاقاني٬ ص ٥٧١)<br />
- U -/U --U / U - U -/U --U<br />
مفاعيلُ فاعالتُ مفاعيلُ فاعالن<br />
بحرِ مضارع مثمّنِ مکفوفِ مقصور
ِ<br />
پاره هاي موزونِ گلستانِ سعدي ٨٧<br />
٣٠٨. چنان که در شبِ تاري صبح بر آيد Ä صبح بر آيد چنان که در شبِ تاري (١٥)<br />
-/UU-/U - U -/-UU-<br />
مفتعلن فاعالت مفتعلن فع<br />
مقاله<br />
.١٦٨ Ä<br />
٣٠٩. از دستِ نگارينش (١٥)<br />
---U / U --<br />
مفعولُ<br />
.٢٤ Ä<br />
مفاعيلن<br />
٣١٠. به خوبي به غايتِ اعتدال (١٦)<br />
- U --U/ - U --U<br />
مفاعيلتن<br />
مفاعيلتن<br />
در آثارِ شاعرانِ گذشته فقط بيتِ زير بر اين وزن ديده شد:<br />
به راديش راد مانَدبه زُفت<br />
به مرديش مرد مانَد به زن.<br />
(شاکر)<br />
ناگفته نماند که کتبِ عروض وزنِ فوق را به صورتِ ديگري تقطيع مي کنند که «دوري» است:<br />
- U /--U // - U /--U<br />
فعولن فعل فعولن فعل<br />
اما اين وزن را٬ چون هميشه «دوري» نيست٬ بايد بر وزنِ مفاعيلتن مفاعيلتن دانست.<br />
٣١١. بخنديد و مولدم پرسيد (١٦)<br />
-/--U -/U --U<br />
مفاعيلُ<br />
فاعالتن فاع<br />
اين٬ در حقيقت٬ همان وزنِ شماره هاي ٢٥ و ٧٠ است٬ جز اين که هجاي بلندِ ما قبلِ آخرِ<br />
آن٬ به حکم اختياراتِ شاعري٬ به جايِ دو کوتاه آمده است. نمونه اي از اين وزن در کتبِ<br />
ِ<br />
عروض و در آثارِ شاعران يافت نشد٬ مگر در معيار االشعار (ص ١٣٦) که فقط مصراع زير را<br />
شاهد آورده است:<br />
به نامردمي چرا کوشي؟<br />
٣١٢. قبله ي چشمم جمالِ او بودي (١٧)<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١
٨٨ پاره هاي موزونِ گلستانِ سعدي<br />
---/U - U -/-UU-<br />
مفتعلن فاعالتُ مفعولن<br />
.١٦٦ Ä<br />
٣١٣. بفرمودش طلب کردن (١٨) ) يوسفي و فروغي: بفرمودش تا حاضر آوردند)<br />
---U /---U<br />
مفاعيلن مفاعيلن<br />
.٢١ Ä<br />
٣١٤. خيز و تا پاي داري گريز (١٩)<br />
- U -/-U -/-U -<br />
فاعلن فاعلن فاعالن<br />
.٦٣ Ä<br />
٣١٥. آتشِ فتنه که هنوز اندک است (١٩)<br />
- U -/-UU-/-UU-<br />
مفتعلن مفتعلن فاعالن<br />
.٦٨ Ä<br />
٣١٦. دختري خواسته بودم (٢)<br />
بابِ ششم درضعف وپيري<br />
--UU/--U -<br />
فاعالتن فعالتن<br />
اول٬ به حکم<br />
ِ<br />
اين٬ در حقيقت٬ همان وزنِ شماره ي ٥٩ است جز اين که در رکنِ<br />
شاعري٬ فاعالتن به جاي فعالتن آمده است. شاهدي براي آن يافت نشد.<br />
٣١٧. حُ جره به گل آراسته (٢)<br />
- U --/-UU-<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
مفتعلن مستفعلن<br />
اين وزن سابقه اي ندارد٬ هر چند موزون مي نمايد.<br />
اختياراتِ
پاره هاي موزونِ گلستانِ سعدي ٨٩<br />
٣١٨. باشد که مؤانست پذيرد (٢)<br />
--U /-U - U / U --<br />
مفعول مفاعلن فعولن<br />
مقاله<br />
.٢٨ Ä<br />
٣١٩. بختِ بلندت يار (٢)<br />
مفتعلن فع الن<br />
از اين وزن در کتبِ عروض ذکري نرفته است و شاعران نيز به آن توجهي نداشته اند٬ فقط<br />
يکي دو شاعر آن را به صورتِ<br />
«دوري» (دوبار در يک مصراع) به کار برده اند:<br />
باز چو دالّ کان نيشتري داري<br />
بهرِ دل آزردن شور و شري داري. (شهابِ نرشيزي)<br />
باز بهار آمد شيفته ام مستم<br />
آه که مي لرزد باز دلم دستم. «سيمينِ بهباني)<br />
--/-UU-<br />
--/-UU-//--/-UU-<br />
٣٢٠. چشم<br />
ِ<br />
---/U - U -<br />
فاعالتُ<br />
.٢٢ Ä<br />
دولتت بيدار (٢)<br />
مفعوالن<br />
٣٢١. پرورده جهان ديده (٢)<br />
---U / U --<br />
مفعول مفاعيلن<br />
.٢٤ Ä<br />
٣٢٢. پرورده جهان ديده آرميده (٢)<br />
--U -/U --U / U --<br />
مفعولُ مفاعيلُ فاعالتن<br />
بحر قريب مسدّ س اخرب مکفوف<br />
از رايج ترين اوزانِ معروف به «نامطبوع» که از قديم٬ شاعران در آن طبع آزمايي کرده اند:<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١
٩٠ پاره هاي موزونِ گلستانِ سعدي<br />
من پار دلي داشتم به سامان<br />
امسال دگرگون شد و دگرسان. (فرخي)<br />
امشب چو ز شب اغلبي سر آيد<br />
و آفاق لب از گفت و گو ببندد. (مهدي اخوان ثالث)<br />
٣٢٣. گرم و سرد چشيده (٢)<br />
--U / U - U -<br />
فاعالتُ<br />
.١١ Ä<br />
فعولن<br />
٣٢٤. نيک و بد آزموده (٢)<br />
--U -/-U -<br />
فاعلن فاعالتن<br />
.١٨ Ä<br />
٣٢٥. حقِ صحبت بداند (٢) ) يوسفي: حقوقِ صحبت بداند)<br />
--U -/-U -<br />
فاعلن فاعالتن<br />
.١٨ Ä<br />
٣٢٦. خوش طبع و شيرين زبان (٢)<br />
- U -/-U --<br />
مستفعلن فاعلن<br />
.٢٥٣ Ä<br />
٣٢٧. هر دم هوسي پزد (٢)<br />
- U - U / U --<br />
مفعولُ مفاعلن<br />
.٣٠٠ Ä<br />
٣٢٨. گمان بردم دلش بر قيدِ من آمد (٢) ) يوسفي: گمان بردم دلش در قيدِ من آمد)<br />
---U /---U /---U<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١
ِ<br />
پاره هاي موزونِ گلستانِ سعدي ٩١<br />
مفاعيلن مفاعيلن مفاعيلن<br />
هزج مسدّ سِ سالم<br />
بحرِ ِ<br />
وزنِ نسبتًا کميابي است٬ ولي شاعرانِ گذشته و حال بر آن اشعاري سروده اند:<br />
جهانا عهد با من جز چنين بستي<br />
نياري ياد از آن پيمان که کردستي. (ناصر خسرو)<br />
هنوز آن روز برقِ خنده ي خورشيد<br />
به بام خانه هاي دور پيدا بود. (نادرِ نادرپور)<br />
مقاله<br />
٣٢٩. وزنِ آن سخن ندارد (٢) ) يوسفي: وزنِ آن يک سخن ندارد)<br />
--U -/U - U -<br />
فاعالتُ<br />
فاعالتن<br />
از اين وزن در کتب عروض ذکري نشده است و شاعرانِ گذشته نيز به آن نپرداخته اند٬ اما<br />
ال اقل يکي از شاعرانِ معاصر آن را به کار برده است:<br />
بي تو بارِ ديگر امشب<br />
ديوِ من سراغم آمد<br />
چون تو در برم نبودي<br />
يارِ غارِ من غم آمد. (شرف٬ واژه ها ٬ ص ٢٩)<br />
٣٣٠. چون مدّ تِ عِدّ ت بر آمد (٢)<br />
--/U --U / U --<br />
مفعولُ مفاعيلُ فَعْ لُن<br />
.١٧١ Ä<br />
٣٣١. تند و ترش رويِ تهي دست (٢) ) يوسفي: تند٬ ترشرويِ تهيدست)<br />
-/-UU-/U - U -<br />
فاعالتُ مفتعلن فاع<br />
.٤٤ Ä<br />
٣٣٢:٤. از پسِ کاروان همي آمد<br />
--/-U - U /---U -<br />
فاعالتن مفاعلن فع لن<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
.٥٤ Ä
٩٢ پاره هاي موزونِ گلستانِ سعدي<br />
٣٣٣. که دويدن و گسستن (٤)<br />
--U -/U - UU<br />
فعالتُ فاعالتن<br />
.٢١١ Ä<br />
٣٣٤. چُ ستِ لطيف و خندان (٥) ) يوسفي و فروغي: چست لطيف خندان)<br />
--U /-UU-<br />
مفتعلن فعولن<br />
.٣٤ Ä<br />
٣٣٥. لب از خنده فراهم (٥)<br />
--U / U --U<br />
مفاعيلُ فعولن<br />
.٨٠ Ä<br />
٣٣٦. روزگاري بر آمد (٥)<br />
--U -/-U -<br />
فاعلن فاعالتن<br />
.١٨ Ä<br />
٣٣٧. چگونه اي و چه حالت است (٥)<br />
-/U - UU/-U - U<br />
مفاعلن فعالتُ فاع<br />
.٤٧ Ä<br />
جهل جواني (٦)<br />
ِ<br />
٣٣٨. وقتي به<br />
--UU/-U --<br />
مستفعلن فعالتن<br />
.٤ Ä<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
٣٣٩. به کنجي نشست و گريان (٦)
پاره هاي موزونِ گلستانِ سعدي ٩٣<br />
--U -/U --U<br />
مفاعيلُ<br />
فاعالتن<br />
مربع<br />
ِ<br />
مضارع مکفوف<br />
بحرِ ِ<br />
وزنِ کم يابي است که هيچ شاعرِ معروفي بر آن شعري نسروده است. از اين وزن تنها يک<br />
شاهد٬ در يکي از کتبِ عروض٬ يافت مي شود:<br />
چه کردم بُتا نگويي<br />
که با من چنين به کيني. «نفايس الفنون ٬ ص ١٥٢)<br />
مقاله<br />
٣٤٠. مگر خُ ردي فراموش (٦)<br />
--U /---U<br />
مفاعيلن فعولن<br />
.٢٠٨ Ä<br />
٣٤١. زر در ميانِ جان (٧)<br />
- U -/U --<br />
مفعولُ فاعلن<br />
.٢٤٤ Ä<br />
٣٤٢:٨. گفتند چرا زن نکني<br />
- U / U --U / U --<br />
مفعولُ مفاعيلُ فعل<br />
.١٣٣ Ä<br />
بابِ هفتم درتأثيرِ تربيت<br />
٣٤٣. که اين عاقل نمي باشد (١) ) يوسفي: که اين عاقل نمي شود)<br />
---U /---U<br />
مفاعيلن مفاعيلن<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
.٢١ Ä
٩٤ پاره هاي موزونِ گلستانِ سعدي<br />
٣٤٤. پند همي داد که جانانِ پدر (٢)<br />
- UU-/-UU-/-UU-<br />
مفتعلن مفتعلن مفتعلن<br />
.١٤٩ Ä<br />
٣٤٥. که مُلک و دولتِ دنيا (٢)<br />
--UU/-U - U<br />
مفاعلن فعالتن<br />
.٨١ Ä<br />
٣٤٦. هنرمند در نفسِ خود دولت است (٢) ) يوسفي و فروغي: هنر در نفسِ خود دولت<br />
است)<br />
- U /--U /--U /--U<br />
فعولن فعولن فعولن فعول<br />
.٦٦ Ä<br />
٣٤٧. بد خويِ مردم آزار<br />
--U /-U --<br />
مستفعلن فعوالن<br />
مربّع<br />
ِ<br />
منسرح مخبونِ موقوف<br />
بحرِ ِ<br />
اين٬ در حقيقت٬ همان وزنِ شماره ي ٣١ است.<br />
٣٤٨. لقمه لقمه همي اندوخت (٥) ) يوسفي: لقمه لقمه مي اندوخت)<br />
---U / U - U -<br />
فاعالتُ مفاعيالن<br />
.١٤٣ Ä<br />
٣٤٩. ايثارِ درويشان کنم (١٠)<br />
- U --/-U --<br />
مستفعلن مستفعلن<br />
.٣٠ Ä<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١
پاره هاي موزونِ گلستانِ سعدي ٩٥<br />
٣٥٠. خونِ کسي ريخته (١٠)<br />
- U -/-UU-<br />
مفتعلن فاعلن<br />
مقاله<br />
.٩ Ä<br />
٣٥١. تو را که خانه نيين است (١٣)<br />
--UU/-U - U<br />
مفاعلن فعلييان<br />
.٨١ Ä<br />
٣٥٢. که بر صندوقِ گورش چه نويسيم (١٥)<br />
--U /---U /---U<br />
مفاعيلن مفاعيلن مفاعيل<br />
.٢٩ Ä<br />
٣٥٣. نه جهان ديده و سفر کرده (١٧)<br />
--/-U - U /--UU<br />
فعالتن مفاعلن فع لن<br />
بحرِ خفيفِ مسدّ سِ اصلم<br />
آخر٬ به حکم<br />
ِ<br />
همان وزنِ شماره ي ٢ است جز اين که هجاي بلندِ ما قبلِ<br />
شاعري٬ جانشينِ دو کوتاه شده است.<br />
٣٥٤. صندوقِ تربتِ ما سنگين (١٨) ) يوسفي: صندوقِ تربتِ پدرم سنگين)<br />
-/--UU/-U --<br />
مستفعلن فعالتن فع<br />
.٨٢ Ä<br />
اختياراتِ<br />
[ توانگري ودرويشي<br />
جدالِ سعدي با مدّعي در [بيانِ<br />
٣٥٥. از معده ي خالي چه قوّ ت آيد<br />
--U -/U --U / U --<br />
مفعولُ مفاعيلُ فاعالتن<br />
.٣٢٢ Ä<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١
ِ<br />
ِ<br />
ِ<br />
٩٦ پاره هاي موزونِ گلستانِ سعدي<br />
٣٥٦. از پايِ تشنه چه سَ ير آيد ) يوسفي: از پايِ بسته چه سير آيد)<br />
-/--UU/-U --<br />
مستفعلن فعالتن فع<br />
.٨٢ Ä<br />
٣٥٧. حال که من اين سخن بگفتم<br />
--U /-U - U / U --<br />
مفعولُ مفاعلن فعولن<br />
.٢٨ Ä<br />
٣٥٨. از ديگران کم است و به نعمت بيش<br />
---U / U - U -/U --<br />
مفعولُ فاعالتُ مفاعيالن<br />
.١٢ Ä<br />
٣٥٩. محک داند که زر چيست<br />
--U /---U<br />
مفاعيلن مفاعيل<br />
.٢٠٨ Ä<br />
٣٦٠. با حدثي بر خبثي<br />
- UU-/-UU-<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
مفتعلن مفتعلن<br />
وزنِ کم استعمالي است. نمونه هايي از آن در کتبِ عروض و احيانًا در آثارِ شاعران ديده<br />
مي شود:<br />
اي لبِ تو مرهم من<br />
وي غم تو ماتم من. (جامي)<br />
شب شد و من بارِ دگر<br />
بي کس و تنها شده ام. (شرف الدين خراساني)
پاره هاي موزونِ گلستانِ سعدي ٩٧<br />
٣٦١. هرروز بدو جواني از سر گيرد<br />
-/---U /-U - U / U --<br />
مفعولُ مفاعلن مفاعيلن فع<br />
مقاله<br />
.٧ Ä<br />
٣٦٢. دست از صَ باحتِ او بر دل<br />
پاي از خجالتِ او در گل<br />
-/--UU/-U --<br />
مستفعلن فعالتن فع<br />
.٨٢ Ä<br />
٣٦٣. هر بيدقي که براندي<br />
--UU/-U --<br />
مستفعلن فعالتن<br />
.٤ Ä<br />
٣٦٤. به فرزين بپوشيدمي<br />
- U /--U /--U<br />
فعولن فعولن فعل<br />
.٩٤ Ä<br />
٣٦٥. عاقبة االمر دليلش نماند<br />
مفتعلن مفتعلن فاعالن<br />
.٦٨ Ä<br />
٣٦٦. چون به دليل از خصم<br />
- U -/-UU-/-UU-<br />
--/-UU-<br />
مفتعلن فع الن<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
.٣١٩ Ä
٩٨ پاره هاي موزونِ گلستانِ سعدي<br />
٣٦٧. به حجّ ت با پسر بر نيامد Ä با پسر بر نيامد به حجت<br />
-/-U -/-U -/-U -<br />
فاعلن فاعلن فاعلن فع<br />
.١٣ Ä<br />
٣٦٨. قاضي چو حيلتِ ما بديد<br />
-/U - UU/-U --<br />
مستفعلن فعالتُ فاع<br />
.٣٦ Ä<br />
٣٦٩. در حلقه ي درويشان<br />
---U / U --<br />
مفعولُ مفاعيلن<br />
.٢٤ Ä<br />
٣٧٠. مشتغل اند و ساهي<br />
--U /-UU-<br />
مفتعلن فعولن<br />
.٣٤ Ä<br />
٣٧١. اگر به مَثَل باران<br />
---/UU- U<br />
مفاعلُ معفولن<br />
٬١٥ Ä بندِ ج.<br />
٣٧٢. طالبِ نام اند و معرفت ) يوسفي: طالبِ نام اند و مغفرت)<br />
-/U - U -/-UU-<br />
مفتعلن فاعالتُ فع<br />
.٣ Ä<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١
پاره هاي موزونِ گلستانِ سعدي ٩٩<br />
٣٧٣. آن که خورد و کِشت<br />
- U /-U -<br />
فاعلن فعول<br />
.١٠٥ Ä<br />
بابِ هشتم در آدابِ صحبت<br />
مقاله<br />
٣٧٤. آن که مُردو هِشت<br />
- U /-U -<br />
فاعلن فعول<br />
.١٠٥ Ä<br />
٣٧٥. آن به خيالي مبدّ ل شود Ä آن به خيالي شود مبدّ ل<br />
--/U - U -/-UU-<br />
مفتعلن فاعالت فع لن<br />
.٢٢٤ Ä<br />
٣٧٦. وليکن شنيدن رواست<br />
- U /--U /--U<br />
فعولن فعولن فعول<br />
.٣٩ Ä<br />
٣٧٧. اگر اين غالب آمد مار کُ شتي<br />
--U /---U /---U<br />
مفاعيلن مفاعيلن فعولن<br />
.٢٩ Ä<br />
٣٧٨. دانا چو طلبه ي عطار است<br />
-/--UU/-U --<br />
مستفعلن فعالتن فع<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
.٨٢ Ä
ِ<br />
ِ<br />
١٠٠ پاره هاي موزونِ گلستانِ سعدي<br />
٣٧٩. جان در حمايتِ يک دم است<br />
-/U - UU/-U --<br />
مستفعلن فعالتُ فاع<br />
.٣٦ Ä<br />
٣٨٠. راهِ ناديده بي کاروان<br />
- U -/-U -/-U -<br />
فاعلن فاعلن فاعلن<br />
.٦٣ Ä<br />
٣٨١. منسوب شود به خمر خوردن<br />
--U /-U - U / U --<br />
مفعول مفاعلن فعولن<br />
.٢٨ Ä<br />
٣٨٢. بپرسيدي که چون است و نپرسيدي کجاست ... Ä کجا باشد ) يوسفي: پرسيدي که<br />
چون است و نپرسيدي که بر کجاست)<br />
- U /---U /---U /---U<br />
مفاعيلن<br />
مفاعيلن مفاعيلن فعول<br />
هزج مثمنِ اهتم<br />
بحرِ ِ<br />
اين وزن در هيچ کتابِ عروضي و در ديوانِ هيچ شاعري نيامده مگر يک بار در ديوانِ<br />
خواجوي کرماني در غزلي با مطلع زير:<br />
مغنّي وقتِ آن آمد که بنوازي رباب<br />
صبوح است اي بُت ساقي بده جام شراب. ) ديوانِ خواجو ٬ ص ١٨٦)<br />
٣٨٣. بي هز سَ روَ ري را نشايد<br />
-/-U -/-U -/-U -<br />
فاعلن فاعلن فاعلن فع<br />
.١٣ Ä<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١
ِ<br />
پاره هاي موزونِ گلستانِ سعدي ١٠١<br />
٣٨٤. گر توانگري دهمت<br />
- UU-/U - U -<br />
فاعالتُ<br />
مفتعلن<br />
مربّع<br />
بحرِ مقتضبِ مطويّ ِ<br />
از اين وزن فقط در کتبِ عروض ذکري رفته است٬ ولي شاعران به آن توجهي نکرده اند٬<br />
مگر شاعرانِ معاصر:<br />
ترکِ خوب رويِ مرا<br />
گو چرا نه خوش منشي. ) المعجم ٬ ص ١٥٥)<br />
نعشِ اين شهيدِ عزيز<br />
رويِ دست ما مانده ست. (مهدي اخوان ثالث)<br />
مقاله<br />
٣٨٥. گر تيغ قهر برکشد<br />
- U - U /-U --<br />
مستفعلن مفاعلن<br />
منسرح<br />
بحرِ ِ<br />
مربّع<br />
ِ<br />
مخبون<br />
اين وزن خوش آهنگ و مطبوع است٬ اما نه درکتبِ عروض ذکري ازآن رفته و نه دردواوينِ<br />
شعرا آمده است. فقط شاهدي از آن به صورتِ «دوري» در بعضي از کتبِ عروض هست:<br />
تا شد ز من بتم جدا از هجرِ او بوَ د مرا<br />
جاني غمين دلي دژم رويي ز غم چو ضيمران. (خانلري٬ وزنِ شعرِ فارسي ٬ ص ١٩٨)<br />
٣٨٦. زمين را آسمان نثار است<br />
(با اندکي تصرف) Ä زمين را نثار است از آسمان<br />
- U /--U /--U /--U<br />
فعولن فعولن فعولن فعل<br />
.٦٦ Ä<br />
٣٨٧. زر از معدن به کان کندن بر آيد<br />
--U /---U /---U<br />
مفاعيلن مفاعيلن فعولن<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
.٢٩ Ä
ِ<br />
ِ<br />
ِ<br />
١٠٢ پاره هاي موزونِ گلستانِ سعدي<br />
٣٨٨. هرگز دو خصم<br />
ِ<br />
-/--UU/-U --<br />
مستفعلن فعالتن<br />
.٨٢ Ä<br />
به حق راضي<br />
فع<br />
نتيجه<br />
پاره هاي موزونِ گلستان را٬ بر اساسِ<br />
چندي مي توان گروه بندي کرد:<br />
فهرستي که به دست داده شده است٬ به اعتبارهاي<br />
١. از جهتِ سابقه<br />
آنها سابقه دارد به مجموع پاره ها به شرح زير است:<br />
ِ<br />
ِ<br />
نسبتِ شمارِ پاره هايي که وزنِ<br />
داراي سابقه در اشعارِ سنتي و شاهد در متونِ عروضي حدودِ ٣٦ درصد<br />
داراي سابقه در اشعارِ سنتي به صورتِ دَوْ ري<br />
داراي شاهد فقط در متونِ عروضي<br />
حدودِ ١٦ درصد<br />
حدودِ ٣٦ درصد<br />
داراي شاهد در شعرِ به قالبِ سنتي يا نيمائيِ معاصر حدودِ ٥٠ درصد<br />
ضمنًا وزنِ حدودِ ١٢ درصد از مجموع<br />
١<br />
معاصر٬ سابقه و شاهد ندارد.<br />
پاره ها در سنّتِ<br />
شعري ما٬ از جمله در شعرِ<br />
٢. از نظرِ بحور<br />
هزج (نزديک به يک پنجم<br />
ِ<br />
به ترتيب٬ بحرِ<br />
مجموع<br />
ِ<br />
مجموع<br />
ِ<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
پاره ها)٬ منسرح و متقارب و رمل (هر کدام<br />
نزديک به يک دهم پاره ها)٬ مجتث و مضارع و متدارک (هر کدام حدودِ شش در صدِ<br />
ِ<br />
مجموع پاره ها)٬ رجز و مقتضب و خفيف (هر کدام حدودِ چهار درصدِ مجموع پاره ها) و<br />
سپس مشاکل و سريع و طويل و مديد و بسيط و قريب و قليب و عميق.<br />
نام<br />
ضمنًا تعيينِ ِ<br />
منتفي است.<br />
بحرِ شماري از پاره ها که در شعرِ عروضي سابقه و شاهد ندارند طبعًا<br />
١)چون شماري از پاره ها هم در شعرِ سنتي سابقه و شاهد دارند هم در شعرِ معاصر٬ دو جا به حساب آمده اند<br />
و جمع درصدها طبعًا از صددرصد تجاوز کرده است.
ِ<br />
ِ<br />
پاره هاي موزونِ گلستانِ سعدي ١٠٣<br />
٣. به تفکيکِ ابواب<br />
( ٢١ پاره؛ بابِ اول در سيرتِ پادشاهان (٢٨ صفحه) ٤٦ پاره؛ بابِ<br />
٢<br />
ديباچه (٩ صفحه<br />
دوم در اخالقِ درويشان (٢٣ صفحه) ١٥٠ پاره؛ بابِ سوم در فضيلتِ قناعت (١٨<br />
صفحه) ٦٨ پاره؛ بابِ چهارم در فوايدِ خاموشي (٥ صفحه) ٦ پاره؛ باب پنجم در عشق<br />
و جواني (١٦ صفحه) ٢٤ پاره؛ بابِ ششم در ضعفِ پيري (٥ صفحه) ٢٧ پاره؛ بابِ<br />
هفتم در تأثيرِ تربيت (١٥ صفحه) ١٢ پاره؛ جدالِ سعدي با مدعي (٧ صفحه) ١٨ پاره؛<br />
بابِ هشتم در آدابِ صحبت (٢٢ صفحه) ١٦ پاره.<br />
بدين قرار٬ بيش ترين تراکم به ترتيب در باب هاي دوم و ششم و چهارم و کم ترين تراکم در<br />
باب هشتم (آدابِ صحبت) است که موادِ آن خود صورتِ کلماتِ قصار دارد. شايد بتوان<br />
ميانِ ميزانِ تراکم پاره هاي موزون و زمانِ تحريرِ ابواب تقارني فرض کرد.<br />
پاره هاي موزونِ گلستان و مطالعه ي آنها به مروري در سوابقِ بحر و اوزان و تداوم<br />
آنها در شعرِ معاصر منجر گشته است. ضمنًا به پاره هاي موزوني در گلستان بر مي خوريم که<br />
تنها در شعرِ معاصر شاهد دارند و براي نوآوري هاي شاعرانِ معاصر سابقه اي سنّتي به دست<br />
استخراج<br />
ِ<br />
مي دهند. سرانجام اين نتيجه حاصل شده است که هنوز اوزاني وجود دارند که به آنها شعري<br />
سروده نشده است و بکر مانده اند و مجالِ طبع آزمايي در آنها باقي است.<br />
مقاله<br />
پايان<br />
٢)شمارِ صفحات از رويِ چاپِ<br />
شادروان يوسفي حساب شده است.<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١
ِ<br />
اثري تازه<br />
درباره ي شاه نعمتاهلل ولي<br />
عبدالمحمدِ آيتي<br />
تحقيق در احوال و نقدِ آثار و افکارِ شاه نعمت اهللِ ولي٬ حميدِ فرزام٬ ٧٢٤ ص٬ انتشاراتِ<br />
سروش٬ ١٣٧٤.<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
کتابي است محققانه و ارج مند به خامه ي آقاي دکتر فرزام عضوِ پيوسته ي فرهنگستانِ زبان و<br />
ادبِ فارسي. شاه نعمت اهللِ ولي٬ از آن رو که سرسلسله ي صوفيه ي نعمت اللهي است و<br />
امروز هم بسياري از خانقاه ها خود را بدو منسوب مي دارند٬ از شناخته ترين عرفا و<br />
متصوفه ي ايران است. به خصوص٬ قصيده ي او با رديفِ «مي بينم»٬ که در آن از حوادثِ<br />
آينده خبر داده٬ بر سرِ زبان هاست و بعدها به منظورها يا مناسبت هايي ابياتي بر آن اضافه<br />
شده که شخصيتِ سيد را براي عوام بس شگفتانگيز ساخته و بر شمارِ معتقدان و زايرانِ<br />
مرقدِ او درافزوده است.<br />
نخست شرح زندگيِ اوست از والدت تا وفات؛ بخشِ<br />
ِ<br />
کتاب را چهار بخش است: بخشِ<br />
دوم درباره ي معاصرانِ اوست؛ بخشِ سوم معرفيِ آثارِ وي را در برمي گيرد؛ و بخشِ چهارم ٬<br />
که بخشِ پاياني است٬ از صورت و سيرت و آثار و افکارِ سيد سخن مي گويد.<br />
محققِ ارج مند٬ پيش از شروع٬ در اصلِ کتاب٬ دو مقدمه آورده: يکي در احوال و آثارِ شاه<br />
نعمت اهلل که خود مقاله ي کاملي است و آنچه در آن به ايجاز آمده در کتاب به تفصيل بيان<br />
وضع سياسي و اجتماعيِ ايران خاصه کرمان در عهدِ شاه ولي.<br />
شده است. ديگري در بيانِ ِ<br />
تعاليم<br />
در آغازِ مقدمه ي نخست مي خوانيم که «وسعتِ مشرب و جنبه ي مثبت و عمليِ ِ<br />
عرفانيِ شاه ولي... به اصولِ مکتبِ جديدِ اصالتِ عمل يا پراگماتيسم مشابهت دارد». در<br />
اين جا اندک مسامحه اي رفته يا تعبيرِ جديدي از مکتبِ اصالت عمل عرضه شده است. زيرا<br />
اگر اصالتِ عمل بر اين اصل مبتني است که حقيقتِ هر قضيه بايد از تطابق با نتايج تجربي و<br />
فوايدِ عملي که از آن به دست مي آيد تشخيص داده شود٬ پس جنبه ي ما بعدالطبيعيِ فکر از<br />
اعتبار مي افتد. چنان که پيروانِ اين مذهب قائل اند٬ حقيقت با پيشرفتِ<br />
اختراعات عوض
ِ<br />
اثري تازه درباره ي شاه نعمتاهللِ ولي ١٠٥<br />
تعاليم<br />
مي شود ) دائرة المعارف فارسي ). استاد فرزام از وسعتِ مشرب و جنبه ي مثبت و عمليِ ِ<br />
مفهوم اصالتِ عمل را استنباط کرده است و مي گويد که همين شيوه ي<br />
ِ<br />
عرفانيِ شاه ولي<br />
پسنديده رمزِ توفيقِ او در کارِ تعليم و هدايتِ مرشدان و جلبِ قلوبِ هواخواهانِ فراوان از<br />
اطراف و اکناف بوده است.<br />
مردم ايران در آن برهه از<br />
ِ<br />
اين فصل بيش تر بدان ناظر است که اوضاع آشفته ي<br />
ِ<br />
مطالبِ<br />
زمان بيان مي شود که چگونه «امراي محلي و عمالِ ايشان در اطراف و اکنافِ کشورِ ايران به<br />
مردم<br />
ِ<br />
جان و مال و ناموسِ بي پناه افتادند و با ارتکابِ اعمالِ زشت و ننگينِ خود» (ص ٢) جانِ<br />
مردم را به لب آوردند و ديري نکشيد که خون خوارِ ديگري به نام تيمور کشتار و تاراج از سر<br />
گرفت. استاد فرزام «رواج و رونق و شيوع عقايدِ عرفا و ظهورِ عارفانِ بزرگي چون شاه ولي در<br />
ِ<br />
چنين عصري» را «تا حدي نتيجه ي طبيعي و اثرِ وضعيِ حوادثِ مزبور» (ص ١١) مي داند.<br />
البته٬ در اين جا مي توان تعليقه اي افزود که پيش از شاه ولي هم همين خانقاه ها رونق و رواجي<br />
داشت و نشرِ افکارِ وحدتِ وجودي تا آن جا پيش رفته بود که يکي از همين صوفيه به سربازِ<br />
خشم ناک و سفاکِ تتار هنگامي که قصدِ کشتنِ او را داشت بگويد که بيهوده مکوش خود را<br />
پوشيده داري تو را در همين کالهِ تتري و با همين سبيلِ آويزان و چانه و ريش ترکماني ات<br />
مي شناسم. شمشيرِ خود فرودآر که سال هاست سرم ضربتِ بازو و ساعدِ تو را انتظار<br />
مي کشد. يا پس از چند روز٬ که از سوراخ راهِ آب بيرون مي خزد و شهرِ ويران و سوخته و<br />
ِ<br />
پشته هاي کشتگان را مي بيند٬ به دوستش که مي خواهد اقالً زبان به اعتراض بگشايد٬ خطاب<br />
مي کند که خاموش! بادِ بي نيازيِ پروردگار مي وزد.<br />
پس از اين دو مقدمه٬ بخشِ<br />
مي شود.<br />
اولِ کتاب در «زندگيِ شاه ولي از والدت تا وفات» آغاز<br />
خوش بختانه شاه ولي٬ بر عکسِ فردوسي و سعدي که اهلِ خانقاه هم نبوده اند٬<br />
نمي خواسته از مستورانِ زيرِ قباب غيرت باشد و زندگيِ خود را از جزئي و کلي در مطاويِ<br />
اشعارش آورده است.<br />
نعمتاللَّه نورِ دين دارد طلب<br />
نورِ دين از نعمتاللَّه مي طلب<br />
ديگر محقق گرفتارِ اين گردنه ها و گريوه ها نمي شود که ابوالقاسم حسن بن شرف شاهِ<br />
فردوسي است يا چيزِ ديگر يا مصلح بن مشرف الدين يا مشرف بن مصلح الدين سعدي<br />
است.<br />
در شعر٬ گاه «نعمت اهلل»تخلص مي کند و گاه «سيد» و گاه هر دو٬ شاه هم از القابِ<br />
اوست.<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
نقد و بررسي
ِ<br />
ِ<br />
١٠٦ اثري تازه درباره ي شاه نعمتاهللِ ولي<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
اين کلمه را اقطابِ صوفيه بعد از عهدِ مغول به آخر يا اولِ نام يا لقبِ طريقتيِ خود مي افزودند<br />
تا از ساير ابناي جنس ممتاز باشند. اين رسم در فقراي نعمت اهلل هنوز هم برجاست.<br />
در بابِ زادگاهِ او دو روايت هست: حلب و کوبنان. محققِ محترم پس از تحقيق و تفحصِ<br />
بسيار روايتِ نخست را مرجح مي دارد٬ و مي نويسد: «بي شبهه مي توان گفت که مولدِ<br />
شاهولي بر خالفِ مشهور شهرِ حلب بوده نه کوبنان و صاحبانِ تذکره ها و نويسندگان از دو<br />
سه قرن پيش تاکنون در اين باره به خطا رفته اند (ص ٢٧).<br />
شاه نعمت اهلل شجره ي نسبِ خود را در قطعه اي آورده است٬ که به اين بيت ختم مي شود:<br />
نوزدهم جدِ من رسولِ خداست آشکار است نسبت پنهاني<br />
اگر شاه نعمت اهلل در حلب زاده شده باشد٬ پس تحصيالتِ اوليه ي خود را در آن جا نزدِ<br />
پدرش ميرعبداهلل آغاز کرده است ولي ميرعبداهلل يا شاهولي در چه تاريخي و به چه سبب به<br />
کيچ و مکران آمده اند درست معلوم نيست و خواه و ناخواه برهه اي از زندگيِ شاهولي هم در<br />
تاريکي قرار مي گيرد.<br />
باري٬ چنان که محققِ ارج مند آورده است٬ شاهولي «مباديِ علوم را نزدِ شيخ رکن الدينِ<br />
شيرازي تحصيل کرد و علوم بالغت را از شيخ شمس الدينِ مکي آموخت و علم کالم را پيشِ<br />
شيخ رکن الدينِ خوارزمي خواند و اصولِ فقه را (با ترديد) نزدِ قاضي عضد الدينِ ايجي<br />
تحصيل کرد و مباديِ تصوف و عرفان را از مرشدِ بزرگِ خود شيخ عبداهللِ يافعي فرا گرفت و<br />
پس از رياضات و طيِ احوال و مقامات و تهذيب و تکميلِ نفس از همو اجازتِ ارشاد يافت»<br />
(ص ٣٢). شاهولي سلسله ي مشايخ و نسبِ خرقه ي خود را هم در شعري برمي شمارد. در<br />
خرقه ي او از شيخ يافعي تا علي بن ابي طالب عليه السالم ذکر شده است<br />
ِ<br />
اين شعر٬ نسبِ<br />
(ص٥٨).<br />
شاهولي زماني دراز در سفر بوده و در عراق و حجاز و مصر و ترکستان و ايران به سياحت<br />
پرداخته است. مؤلف٬ مسافرت هاي او را به سه بخش کرده:<br />
مسافرت هاي او به عراق و مصر و حجاز قبل از عزيمتِ او به ايران و ترکستان تا حدودِ<br />
سالِ ٧٦٣؛ مسافرت هاي او به ايران و ترکستان از حدودِ سالِ ٧٦٣ تا ٧٧٥؛ و مسافرت هاي<br />
او پس از اقامت در کوبنانِ کرمان از حدودِ سالِ ٧٧٥ تا ٨٣٤. محققِ محترم بر طبقِ اشعاري<br />
که به آنها متکي است معتقد است که وي هرگز به عراق و نواحيِ مرکزي و غربيِ ايران و<br />
کوه هاي دماوند و الوند سفر نکرده و مطالبِ جامعِ مفيدي را در بابِ سفرِ وي به اين نواحي<br />
سست و بي اساس مي شمارد (ص ٦٥) ولي سفرهاي او را به مصر و حجاز٬ که موردِ اتفاقِ
ِ<br />
اثري تازه درباره ي شاه نعمتاهللِ ولي ١٠٧<br />
تذکرهنويسانِ متقدم و متأخر يافته است٬ تأ ييد مي کند.<br />
شاهولي به سالِ ٦٧٣٬ پس از کسبِ اجازه ي ارشاد از شيخ يافعي٬ از راهِ مصر به سوي<br />
ايران عزيمت کرد و از طريقِ آذربايجان روانه ي ماوراءالنهر گرديد و سالي چند در حواليِ بلخ<br />
و سمرقند و شهرِ سبز٬ واقع در دو منزليِ سمرقند٬ و کوه هاي اطراف به عبادت و رياضت به<br />
سرآورد. در اين سفر بود که امير تيمور با او ديدار کرد و از او خواست که آن خطه را ترک<br />
گويد. شاه نعمت اهلل در ترکستان مريدانِ بسيار پيدا کرد. «در يک روز نود هزار کس از ترکان<br />
با او بيعت کردند. بدين گونه که يکي دست در دست او گذاشت و ديگران هر يک دامنِ<br />
ديگري به دست گرفت و يک صحرا در يک آن بيعت نمودند و آن قدر بر نمدِ (کپنک) او<br />
دست کشيدند که ساييده شد و باقيِ آبي را که از آن خورده بود در چشمه اي ريخت؛ تماميِ<br />
آبِ آن چشمه بلکه گل و الي آن را به تبرک بردند» (ص ٧٦).<br />
ايام اقامت او در ترکستان٬ از سفرش به<br />
نويسنده ي محترم٬ پس از تحقيقي مفصل در بابِ ِ<br />
هرات و زناشويي اش با نوه ي دختري امير حسينيِ هروي ياد مي کند.<br />
شاه نعمت اهلل در سالِ ٧٧٥ ره سپارِ کرمان شد و در کوبنان اقامت گزيد و٬ به قولِ<br />
نويسنده٬ به عبادت و رياضت مشغول گرديد و هم به ارشاد و تعليم خلق پرداخت. سيد در<br />
کوبنان هم آرام نيافت به يزد و شيراز سفر کرد. در شيراز بسياري مريدِ او شدند. از اين<br />
مردم شيراز را ستوده است. شاهولي از شيراز به کرمان<br />
ِ<br />
روست که در اشعارِ خود شيراز و<br />
بازگشت و در آن جا بود تا در سالِ ٨٣٤ ديده بر جهان فروبست و در ماهان٬ در مکاني که<br />
خانقاه و مرکزِ نشر و اشاعه ي آراء و عقايدش بود٬ به خاک سپرده شد (ص ١٢٨).<br />
مؤلفِ محترم٬ آنگاه به بيانِ دوره ي تربيت و ارشادِ (ص ١٢٩) او مي پردازد. آن روزها<br />
روزِ گرميِ بازارِ انديشه هاي عرفانيِ محيي الدينِ عربي بود. سيد بسياري از افکار و عقايد و<br />
دعوي هاي خود را از شيخ اکبر برگرفته است. کتاب (از ص ١٢٩ تا ١٦٧) همه در اين مقوله<br />
ِ<br />
است و مطالبِ فراوان و ارزنده اي به خوانندگان تقديم مي دارد.<br />
بخشِ دوم در بابِ امرا و عرفا و شعراي معاصرِ شاهولي است. مسلّم است که آشناييِ با<br />
محيطِ سياسي و علمي و عرفانيِ هر يک از اين بزرگان ما را از زندگيِ مادي و معنويِ ايشان<br />
بيش تر آگاه مي سازد. مؤلف از پادشاهانِ زمانِ او٬ امير تيمور و شاهرخ ميرزا و ميرزا اسکندر<br />
بن عمر شيخ فرمان رواي يزد و شيراز و سلطان شهاب الدينِ احمد شاهِ بهمني٬ ياد و درباره ي<br />
هر يک و رابطه ي آنها با شاهولي بحثي کافي و وافي مي کند و اقوال و حکايات مي آورد. از<br />
تصوف و شعرايِ معاصرِ او از صدر الدين موسي صفوي و شيخ مرشد الدين<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
نقد و بررسي<br />
مشايخ<br />
ِ
ِ<br />
١٠٨ اثري تازه درباره ي شاه نعمتاهللِ ولي<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
شيرازي و سيد شمس الدين ابراهيم بميِ کرماني و سيد طاهر الدين و سيد<br />
ِ<br />
ابواسحاقِ بهراميِ<br />
نظام الدين محمودِ داعي الي اهلل ياد مي کند و از شعرا به ذکرِ حافظِ شيرازي و کمالِ خجندي و<br />
محمد شيرينِ مغربي و شيخ آذريِ طوسي مي پردازد که الحق اين قسمت از قسمت هاي<br />
بسيار خوبِ کتاب است به خصوص آنچه در رابطه ي شاهولي با حافظ آمده است. البته٬<br />
جامي را هم٬ که فقط هفده سال از اواخرِ زندگيِ شاهولي را درک کرده٬ مي توان در زمره ي<br />
معاصرانِ او آورد.<br />
بخشِ سوم: آثارِ منظوم و منثورِ شاهولي را در بردارد.<br />
نويسنده ي محقق در مقدمه ي کتاب آبِ پاکي روي دست همه ريخته و گفته است که «شاه<br />
نعمت اهلل اصالً شاعر نبوده است» (ص سي و نه) يعني اگر فردوسي و سنايي و سعدي<br />
منظوم او ديوانِ اوست با<br />
شاعرند شاه نعمت اهلل چه کاره است؟ در هر حال٬ سردفترِ آثارِ ِ<br />
قصايد و غزل ها و ديگر انواع شعر که بارها به چاپ رسيده و<br />
ِ<br />
قريبِ دوازده هزار بيت٬ حاويِ<br />
بهترين چاپ آن در سالِ ١٣٣٧ به تصحيح ابوالقاسم وفي علي شاهِ سيرجاني منتشر شده<br />
(ص ٣٤٧)٬ هر چند٬ اين چاپ هم ترتيبِ درستي ندارد و از تحريف و تصحيف و دخل و<br />
تصرف ها خالي نيست. از ديوانِ او نسخه هاي خطي در کتاب خانه ي آستانِ قدس و مجلس و<br />
ملک و مرکزي موجود است که٬ به ظنِ نويسنده٬ نسخه ي کتاب خانه ي آستانِ قدس با آن که<br />
اول و آخر ندارد بر ديگر نسخه ها مرجح است و گويا در زمانِ حياتِ وي تدوين يافته. (ص<br />
٣٢٩) غير از ديوان ٬ منظومه هايي هم به او نسبت داده اند٬ چون منظومة في تحقيق االيمان و<br />
رساله ي نصايحِ منظوم و ارواحِ شاه نعمت اهلل و خواب نامه .<br />
شاهولي٬ چنان که گفتيم٬ بيشتر به معني توجه داشته٬ با اين همه در ديوانِ او ترجيعات و<br />
غزلياتِ شيوا و شورانگيز با مضامينِ لطيف و معانيِ بلند توان يافت. اگر چه رنگِ تقليد و<br />
اقتباس دارند و نوآيين جلوه نمي کند (ص ٣٥٨). برخي غزل هاي او به جاي شور و حالِ<br />
صوفيانه به صورتِ منظومه اي تعليمي درآمده و سراسرِ آن اصطالحاتِ عرفانِ نظريِ محيي<br />
الديني است چون غزلِ دُ رد دردش خورده ام تا صاف درمان يافتم... کلماتي چون غيب<br />
آدم معني٬ مبدع از غيرِ سبب٬ ام الکتاب٬<br />
ِ<br />
الغيوب٬ جمع و تفصيل٬ روح اعظم٬ عقلِ اول٬<br />
ِ<br />
مکتب الباعث٬ نوح قَدَ ر٬ عقلِ کل٬ نفس کليه٬ اسم الباطن٬ رق منشورِ هيولي والخ آورده<br />
است (ص ٣٦٩). از اين گذشته٬ در سراسرِ اشعارِ او دعوي ها و شطحيات و طامات موج<br />
مي زند. از اينروست که وقتي مي گويد:<br />
ما خاکِ راه را به نظر کيميا کنيم<br />
صد درد را به گوشه چشمي دوا کنيم
ِ<br />
ِ<br />
ِ<br />
اثري تازه درباره ي شاه نعمتاهللِ ولي ١٠٩<br />
حافظ را که ديگر جانش از آن همه دعوي ها به لب رسيده به سرودنِ غزلي به اين مطلع<br />
برمي انگيزد:<br />
آنان که خاک را به نظر کيميا کنند آيا شود که گوشه چشمي به ما کنند<br />
دردم نهفته بود و طبيبانِ مدّ عي باشد که از خزانه غيبم دوا کنند<br />
يا هنگامي که دعوي مي کند:<br />
گوهر بحر بي کران ماييم گاه موجيم و گاه درياييم<br />
ما به آن آمديم در عالم که خدا را به خلق بنماييم<br />
اطعمه اين طنز را در پاسخ او مي گويد:<br />
ِ<br />
ابواسحاقِ<br />
رشته الکِ معرفت ماييم که خميريم و گاه بغراييم<br />
ما از آن آمديم در مطبخ که به ماهيچه قليه بنماييم<br />
آخرين بخشِ کتاب در «صورت و سيرت و آراء و افکارِ شاهولي» است. مريدان شيوه ي<br />
رخت پوشيدنش را چنين وصف کرده اند: پيراهنِ کرباس٬ جبه ي صوف٬ لباچه ي پوستينِ<br />
بره٬ فرجيِ صوف٬ دستارِ سفيد٬ رداي پشمين و گاه کپنکي نمدين که بر روي همه مي پوشيد.<br />
مؤلفِ محترم٬ در بابِ صحت و سالمت و طولِ عمرِ سيد که به صد سالگي رسيده تحقيق<br />
کرده است و از هوش و فراست و عشقِ او به دانش پژوهي و حقيقت جويي و ولي طلبي و<br />
استقامت و سخت کوشي و پرکاري و استغناي طبع و علوِّ همت و وقار و متانت و فصاحت و<br />
بالغت و ادب و حسنِ خلق و بي آزاري و خودستايي و دنياداري و ميلِ او به عمارت و زراعت<br />
و تشويق به کسبِ حالل و نهي از گدايي و بي کاري سخن ها گفته و هر يک از اين صفات را<br />
تحتِ عنواني موردِ بحث و فحص قرار داده است.<br />
از مباحثِ جالبِ اين بخش٬ تحقيق در عقايد و افکارِ شاهولي است که اغلبِ نويسندگان و<br />
تراجم احوال که از عهدِ صفويه تاکنون به شرح احوال و ذکرِ آثار و افکارِ<br />
مورخان و صاحبانِ ِ<br />
شاه نعمت اهلل پرداخته اند به تقليد و اقتباس از يک ديگر مطلقًا٬ او را پيروِ مذهبِ تشيع<br />
دانسته اند» و اين به سببِ اشعاري از اوست در منقبت موالي متقيان (ع). ولي استاد فرزام در<br />
اين کتاب٬ پس از تحقيقي مشبع و مستوفي٬ به اين نتيجه رسيده اند که شاه نعمت اهلل مذهبِ<br />
تسنن داشته است. مثالً از انکارِ اسالم ابوطالب يا تصريح او به نفيِ رافضي بودن از خود و<br />
ترغيبِ برگزيدن راه سنّي اين نتيجه را حاصل مي کند که «ديگر ترديدي در تسننِ شاهولي<br />
برجا نمي ماند» (ص ٥٩٣).<br />
سرانجام٬ کتاب با ذکرِ عقايدِ شاهولي در مسائلِ عرفاني پايان مي پذيرد. ©<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
نقد و بررسي
ٰ<br />
ِ<br />
ِ<br />
ِ<br />
ِ<br />
درياي جان<br />
احمدِ سميعي (گيالني)<br />
هلموت ريتر. درياي جان . ترجمه ي عباسِ زريابِ خويي و مهرآفاقِ بايبردي٬ ج ٬١<br />
انتشاراتِ بين الملليِ الهديٰ ٬ تهران ١٣٧٤.<br />
(٢٧ فوريه ي<br />
٢<br />
(ليدن ١٩٥٥) اثرِ هلموت ريتر<br />
١<br />
درياي جان<br />
١)Seele Das Meer der . ريتر عنوانِ درياي جان را ظاهرًا از اين بيتِ<br />
زبانِ تو از او آمد گُ هردار ز قعرِ بحرِ جان هردم گُهربار.<br />
الهي نامه گرفته است:<br />
١٨٩٢-١٩ مه ي٬(١٩٧١<br />
اسالم شناسِ معروف و محقق در ادبياتِ مشرق زمين است. پدرش کشيش بود. او برادرِ<br />
(١٨٦٨-١٩٥٦)٬ مستشرقِ آلماني و<br />
٣<br />
گرهارد ريتر مورّخ مشهور است. کارل بروکلمان<br />
ِ<br />
از جلمه استادانش<br />
٦<br />
و ليتمان<br />
٥<br />
(١٨٩٨-١٩٠٢)٬ ونولدکه<br />
٤<br />
صاحبِ اثرِ سترگِ تاريخِ متونِ عرب<br />
بودند. ريتر مرحله اي از تحصيالتِ خود را در شهرِ استراسبورگ به پايان رسانيد و در ٬١٩١٣<br />
در شهرِ بُن بود٬ درجه ي دکتري گرفت. او به سه زبانِ<br />
٧<br />
هنگامي که دست يارِ پروفسور بِکِر<br />
عربي و ترکي و فارسي تسلط داشت. از ميانِ آثارِ مهم تأليفي و تصحيحي و ترجمه ايِ او اين<br />
عناوين را مي توان ياد کرد:<br />
(٬١٩٢٧ ٨ برلن و اليپزيگ)؛ تصحيح کتابِ بدء من اناب الي اهلل تعالي از<br />
کتاب ها: درباره ي زبانِ تصويريِ نظامي<br />
حارث بن اسد بن محاسبيِ بصري٬ زاهد و عارفِ قرنِ سوم هجري (گلوکشتات٬ ١٩٣٥)؛ تصحيح سوانحِ احمدِ<br />
غزالي (استانبول٬ ١٩٤٢)؛ ترجمه ي هفت پيکرِ نظاميِ گنجوي (به همراهِ يان ريپکا٬ پراگ ١٩٣٤)؛ ترجمه ي<br />
گزيده ي کيمياي سعادت از امام محمدِ غزالي (ينا٬ ١٩٢٣).<br />
مقاله ها: مدخل هاي «عطّار٬فريدالدين محمد بن ابراهيم»٬ «غزالي٬ احمد بن محمد»٬ «ابوسعيد فضلاهلل بن<br />
ابيالخير» در دايرة المعارفِ اسالم (١٩٥٤)؛ «درباره ي فتوت» ٩ (١٩٢٠)؛ «متونِ عربي و فارسي درباره ي عشقِ<br />
2) Hellmut Ritter 3) Karl Brockelmann 4) Geschichte der arabische Litteratur<br />
5) Noldeke 6) Littmann 7) Becker<br />
8) Über die Bildersprache Ni ¤ za¦ mi ¦ 's 9) Zur Futuwwa<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١
ِ<br />
ِ<br />
درياي جان ١١١<br />
I بصري» ١١ (١٩٣٣)؛ «انصاريِ<br />
مجازي و عشقِ عرفاني» ١٠ (١٩٣٣)؛ «تحقيق در تاريخ زهدِ اسالمي٬ حسنِ<br />
هروي سنائيِ غزنوي» (١٩٣٥)؛ «چهار سهروردي و آثارشان در نسخه هاي خطيِ استانبول» ١٢ (١٩٣٧)؛<br />
١٤<br />
«فريدالدين عطار» (١٩٣٩)؛ «موالنا جالل الدينِ رومي و محيطِ او» (١٩٤٢) ١٣ در مجله ي اسالم «مجاهدتِ<br />
١٧ ؛<br />
عرفا در راهِ خدا» ١٥ (١٩٥٢)؛ «تحقيق در زهدِ اسالمي٬ II : آغازِ فرقه ي حروفيه» (١٩٥٤) ١٦ در مجله ي شرق<br />
٢٠<br />
«درباره ي اصالتِ رباعياتِ خيام» ١٨ (١٩٢٩)؛ «درباره ي متنِ مثنوي « ١٩ (١٩٢٨) در مجله ي .OLZ<br />
ترجمه ي درياي جان (ج١) شاملِ مقدمه و ٢٣ فصل از اثرِ ريتر است که٬ به مناسبتِ «کنگره ي<br />
جهانيِ بزرگ داشتِ عطارِ نيشابوري»٬ به همتِ «انتشاراتِ بين الملليِ الهديٰ « منتشر شده<br />
اول به قلم شادروان زريابِ خويي وترجمه ي ١٠ فصلِ ديگر<br />
است. ترجمه ي مقدمه و١٣ فصلِ ِ<br />
است. ترجمه ي کتاب٬ چون هنوز به پايان نرسيده٬ در جلدِ<br />
٢١<br />
به قلم بانو مهرآفاقِ بايبودي<br />
ِ<br />
اول فاقدِ فهرستِ راه نما و کتاب شناسي است. همچنين٬ ازآنجا که درنشرِ آن شتاب وجود<br />
داشته٬ جاي توضيحات و احيانًا اظهارِ نظرهاي اصالحي و انتقادي٬ که چه بسا استاد زرياب٬<br />
اگر اجل مهلت مي داد٬ به صورتِ مقدمه ي مترجم و حواشي٬ بر ترجمه مي افزود٬ خالي<br />
است.<br />
٢٢<br />
عنوانِ فرعي در متنِ اصليِ اثر «انسان٬ جهان و خدا در حکاياتِ فريدالدين عطار»<br />
نقد و بررسي<br />
است. محتواي کتاب با اين عنوان٬ که حدود و ثغورِ مبحث را بهتر مشخص مي سازد و کم<br />
دعوي تر هم هست٬ وفق دارد و معلوم نيست به چه جهت در ترجمه به صورتِ «سيري در<br />
آراء و احوالِ شيخ فريدالدين عطارِ نيشابوري» در آمده که هم دامنه ي مطلب را از آنچه<br />
هست فراتر وانمود مي سازد و هم توقع خواننده را از آنچه نويسنده در نظر داشته باالتر<br />
ِ<br />
مي برد. اصوًال مدارِ اثر حکاياتِ مثنوي هاي عطار است و بيشترِ فضاي کتاب را استشهاد از<br />
حکايات و نقلِ محتواي آنها پر مي کند.<br />
10) Arabische und Persische Schriften u« ber die profane und die mystische Liebe<br />
11) Studien zur Geschichte der islamischen Fro« mmigkeit, I: Hasan el-Basri<br />
12) Die vier Suhrawardi, ihre Werke in Stambuler Handschriften<br />
13) Maulana Gala¦ ladin Ru¦ mâ ¦ und sein Kreis 14) Der Islam<br />
15) Muslim Mystics Strife with God<br />
16) Studien zur Geschichte der islamischen Fro¦ mmigkeit, II: Die Anfa¦ nge der Huru¦ fâ ¦ Sekte<br />
17) Oriens 18) Zur Frage der Echtheit der Vierzeiler 19) Zum Mesnawi Text<br />
٢٠)فهرستِ<br />
نوشته هاي ريتر را ارنست گروبر Ernst .A Gruber منتشر کرده است:<br />
"Verzeichnis der Schriften von Hellmut Ritter", in Oriens, 1965-66, v. 18-19, p. 1-32. port.<br />
٢١)ضبطِ درستِ نام خانوادگيِ ايشان «بايبوردي» است.<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
22) Mensch, Welt uund Gott in den Geschichten des Far⦠dudd⦠n Atta¦ r
ِ<br />
١١٢ درياي جان<br />
ديباچه ي ترجمه از مترجمان نيست٬ از محمودِ اسعدي٬ دبير «کنگره» است و در آن<br />
ه اي در شرح حال ريتر آمده و از بعضي از آثارِ او نام برده شده است.<br />
شمّ ِ<br />
در مقدمه ي ٤٤ صفحه ايِ نويسنده٬ پس از چهار سطري در معرفيِ عطار٬ ميراثِ ادبيِ او<br />
برشمرده مي شود و مثنوي هاي عرفانيِ شيخ با شرح و بسطِ تمام معرّ في مي گردد. ريتر براي<br />
چهار مثنويِ الهي نامه ٬ منطق الطير ٬ مصيبت نامه و اسرارنامه اصالت قايل شده و در بابِ ساختارِ آنها<br />
اظهارِ نظرهاي جالبي کرده است: سه مثنويِ اول به شيوه ي خاصِّ هندي است٬ به اين معني<br />
که در آنها داستانِ مادر چارچوبِ اصلي است و شاعر حکاياتِ کوچک تري درونِ آن نشانده<br />
است. داستانِ اصلي تخيّلي و رؤيايي است و انديشه هاي عرفاني را مصَّ ور مي سازد. آنگاه<br />
ريتر فرقِ ساختاريِ منطق الطير و مصيبت نامه را با الهي نامه بيان مي کند: در دو مثنويِ اول<br />
مکالمات جزئي از داستانِ اصلي است و در سومي داستانِ اصلي خودِ اين مکالمات است.<br />
ضمنًا ساختارِ داستانِ اصلي در منطق الطير پرمايه تر و متنوّ ع تر است. کًال٬ در مثنوي هاي<br />
عطّار٬ داستانِ اصلي٬ نسبت به آنچه در آثارِ مشابهِ پيشين ديده مي شود٬ وزنِ بيشتري دارد. به<br />
ويژه٬ در منطق الطير ٬ هريک از چهره هاي داستاني (مرغان) داراي زندگي و صفتِ رمزيِ<br />
خاصِ خودند. ريتر٬ سپس٬ اهميتِ زبانِ حال را٬ که ترکه ي جادوييِ شعرِ فارسي اش<br />
مي خواند٬ يادآور مي شود و اظهارِ نظر مي کند که هيچ کس در بهرهگيري از آن به استاديِ<br />
عطّار نبوده است. حکايات روشن گرِ انديشه هاي عرفاني اند و گاهگاه از موضوع اصلي<br />
منحرف مي شوند.<br />
آن گاه ريتر محورِ اصليِ مثنوي ها را مشخص مي سازد: الهي نامه بر پايه ي زهد بنا شده<br />
است. منطق الطير از رسالة الطيرِ امام محمدِ غزالي (وفات: ٥٠٥) مُلهَ م است. امّا در رسالة الطير<br />
رابطه ي سالک با خدا رابطه ي بنده با موالست: سالک مشتاقِ پيدا کردن حاکمي الهي است.<br />
جهان بينيِ عطار در منطق الطير از اين واالتر است. او٬ با افزودنِ مايه ي «فنا»٬ فکرِ جست و جوي<br />
خدا در درون و در نفس را مي پروراند و با بهره جويي از جناسِ «سي مرغ» و «سيمرغ» اين نگرش<br />
را داهيانه بيان مي کند. امّا مصيبت نامه شرح سيرِ روح در خلوتِ تفکّرِ روحاني (فکرت) است.<br />
ِ<br />
بايد گفت که ريتر در شرح محتواي منطق الطير و مصيبت نامه به تفصيلي بيش از حدِ<br />
ِ<br />
مي پردازد و٬ در حقيقت٬ براي خوانندگانِ آلماني زبان جريانِ داستان را باز مي گويد؛ ولي٬ در<br />
ّ متعارف<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
خاللِ اين شرح و بسط که براي آشنايان فارسي زبانِ با متنِ اين مثنوي ها چه بسا مالل آور<br />
باشد نظرها و تفرس هايي دارد که جالب است. مثًال در يک جا احتمال مي دهد که شرح<br />
ِ<br />
بسطامي (وفات: ٢٦١) در تذکرة االولياء انگيزه ي نظم مصيبت نامه شده<br />
ِ<br />
سفرهاي روحانيِ بايزيدِ
ِ<br />
درياي جان ١١٣<br />
باشد که در واقع تصويري است از نوع همين سفرها.<br />
ِ<br />
در بابِ اسرارنامه ٬ ريتر ابتدا به فرقِ کيفيتِ ساختاريِ آن با سه مثنويِ ديگر اشاره مي کند و<br />
انسجام سه مثنويِ ديگر را در آن نمي توان يافت. اسرارنامه مثنويِ کوتاهي<br />
ِ<br />
معتقد است که<br />
است که در آن حکايات و تمثيالت فضاي کمتري را اشغال کرده است.<br />
ريتر در پايانِ مقدمه و پيش از ورود در فصولِ کتاب٬ مي نويسد:<br />
مالحظاتِ ما٬ بيش از همه٬ خودِ داستان ها و محتواي مستقلِ آنهاست. هم چنين عالقه ي ما متوجهِ<br />
آن جريان هاي فکري خواهد بود که انگيزه ي نقل آن داستان شده است. (ص ٤٣)<br />
و اندکي پايين تر:<br />
و باز:<br />
از سويي تعبير و تفسيرِ اغلب نيرومندي که او ] عطار] به اين داستان ها داده است نيز موردِ نظر ما<br />
خواهد بود. (همان جا)<br />
من در اين صدد نبوده ام که افکار و انديشه هاي عطار را طبقِ سيرِ تاريخ و انديشه تنظيم کنم؛ اين<br />
انديشه ها از منابع زيادي سرچشمه گرفته است. وحدتِ وجودي که منظورِ عطار است با وحدتِ<br />
وجودِ ابن عربي٬ که معاصرِ او بوده است٬ وجوهِ مشترکي دارد؛ امّا اصولِ ابن عربي از لحاظِ فني<br />
بسيار گسترده تر و پيچيده تر است. (ص ٤٣ و ٤٤)<br />
آن گاه خواننده را به بيانِ خود انديشه ها حواله مي دهد.<br />
نقد و بررسي<br />
از مقدمه که بگذريم٬ فصولِ کتاب به بيانِ انديشه هاي عرفانيِ عطّار اختصاص داده شده<br />
است. امّا ريتر به اين بس نکرده و ظاهرًا٬ با در نظر گرفتنِ آلماني زبان ها به منزله ي مخاطبانِ<br />
اصلي٬ جاي جاي محتواي حکايات را نيز نقل کرده و استشهادهايي از اشعارِ مثنوي ها را<br />
چاشنيِ آن ساخته و در واقع به نوعي تحليلِ شعر دست زده است.<br />
امّا مراتبِ تبحّ ر و فضلِ ريتر بيشتر در آشنايي با مآخذِ متعدّ د و عمومًا دستِ اول و معتبرِ<br />
واستفاده ي شايسته ازآنها ونيز٬ در مواردي٬<br />
٢٣<br />
عربي وفارسي درحوزه هاي عرفان وکالم وادب<br />
اشاره به مآخذِ قصص و سوابق و لواحقِ آنها در آثارِ سلف و خلف جلوهگر است. هم چنين<br />
فصل بنديِ نسبتًا استادانه ي کتاب نمودارِ مهارتِ ريتر در فنِ تأليف و احاطه ي او بر شئون و<br />
مراتبِ<br />
عرفاني است. با اين همه٬ بايد پذيرفت که درياي جان از نظرِ عمق و مايه و دامنه با<br />
٢٣)از ميان اين منابع٬ عالوه بر آثارِ خود عطار بايد از: الکامل مبرّ د ٬ التعرف ٬ ما للهند ٬ کمال الدين و تمام النعمة از ابن<br />
بابويه٬ االنصاف از ابوبکرِ باقالني٬ اللمع ٬ عقد الفريدِ ابن عبد ربّه٬ قوت القلوب ٬ طبقات الصوفيه ٬ اسرار التوحيد ٬<br />
حلية االولياء ٬ رساله ي قشيريه ٬ کشف المحجوب ٬ احياء علوم الدين ٬ سياست نامه ٬ کيمياي سعادت ٬ االذکياء وتلبيسِ ابليس از<br />
ابنجوزي٬ حديقة الحقيقه ٬ مرزبان نامه و جوامع الحکايات نام برد.<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١
ِ<br />
ِ<br />
١١٤ درياي جان<br />
قابل قياس نيست.<br />
٢٥<br />
و ابوسعيدِ ابي الخيرِ فريتس ماير<br />
٢٤<br />
آثاري تحقيقي چون مصايبِ حالّ جِ ماسينيون<br />
از مقايسه ي حاصلِ کارِ ريتر و نتيجه ي تحقيقِ شادروان استاد فروزانفر در احوال و آثارِ<br />
چنين بر مي آيد که اين هر دو محقّق بيش تر به تحليل و تلخيصِ حکاياتِ مثنوي هاي<br />
٢٦<br />
عطّار<br />
عطّار مشغول گشته اند و ضمنِ اين اشتغال تفرّ س هايي داشته اند. اما شيوه ي فصل بندي در<br />
کارِ آنان فرق دارد:<br />
فصل بندي در اثرِ ريتر موضوعي است و در اثرِ استاد فروزانفر براي<br />
هريک از مثنوي ها ) الهي نامه ٬ منطق الطير ٬ مصيبت نامه ( و هر پاره از آنها بابِ<br />
شده است.<br />
جداگانه اي گشوده<br />
بدين سان٬ ريتر در هر فصل به ّ کلِ مثنوي هاي عطّار نظر دارد٬ ضمنِ آن که در مقدمه<br />
تمايزِ ساختاري و مرتبتِ محتواييِ آنها را نشان داده است؛ در حالي که استاد فروزانفر مقدمه<br />
را بيش تر به شرح حالِ عطار که در درياي جان تنها اشاره ي بسيار کوتاهي به آن شده است<br />
و نقدِ اصالتِ آثارِ او اختصاص داده است.<br />
در عينِ حال٬ استاد فروزانفر ارزيابيِ مجملي از هر مقاله و مقوله٬ در پايانِ تحليلِ آنها٬ از<br />
جهتِ ميزانِ عمقِ فکريِ عطّار در آن باب و درجه ي مهارتِ او در بيانِ هنري٬ به دست داده<br />
که٬ چون وجهِ اظهارِ نظر شرح داده نشده٬ تا حدي تحکّمي جلوه مي نمايد.<br />
* * *<br />
ضمنِ مطالعه ي فصولِ درياي جان (جلد اولِ ترجمه)٬ انديشه هايي را که در عباراتي کوتاه<br />
بيان شده است استخراج کرده ام. با اين مستخرجات احيانًا با اندک تصرف در عبارت<br />
مجموعه اي از سخنان نغز پديد آمده است که سزاوار شمردم آن را تيمّنًا در پايانِ اين مقاله<br />
نقل کنم تا کساني را که بخواهند با لبّ افکارِ عرفانيِ عطّار در مراحلِ سيرِ روحاني آشناييِ<br />
اجمالي پيدا کنند مفيد افتد.<br />
نخست مرگ و ناپايداري<br />
24) Louis Massignon, La Passion d'al-Halla¦ j, martyr mystique de l'Islam.<br />
25) Fritz Meier. Abu¦ `Sa ¦ âd-i Abu¦ l-hayr (357-440/967-1049), Wirklichkeit und Legend, Acta Iranica 11,<br />
troisie© me se ¨ rie, volume IV, 1976.<br />
فصل<br />
ِ<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
حتي در عينِ زندگي در آغوشِ مرگي. (٤٩)<br />
گور در راهِ آخرت نخستين منزل است. (٥٣)<br />
مردگان منتظرند تا زندگان به ايشان برسند. (٥٣)<br />
اين انديشه ها چيزي درباره ي فلسفه ي مرگ به دست<br />
نمي دهد و فقط وحشتِ وجود را از مرگ با همه ي<br />
٢٦)شرحِ احوال و نقد و تحليلِ آثارِ شيخ فريدالدين محمدِ عطّارِ نيشابوري (١٣٤٠) که چاپ جديدِ آن نيز به تازگي انتشار<br />
يافته است.
ِ<br />
ِ<br />
ِ<br />
ِ<br />
ٰ<br />
ٰ<br />
درياي جان ١١٥<br />
سنگيني اش مي رساند. (٥٩)<br />
فلک مانندِ آن کسي است که مرغي را مي پروراند<br />
و دانه مي دهد تا سرانجام او را سر ببُرد. (٦٢)<br />
فصل<br />
ِ<br />
دوم دنيا<br />
براي دنيا صفاتي چون بي وفايي٬ بي ثباتي٬<br />
مردم کُشي٬ اقامت گاهِ موقت٬ پوچي و بي ارزشي<br />
ياد مي کند و مخاطراتِ آن را براي پارسايان و<br />
زاهدان گوشزد مي سازد. (٦٥)<br />
دنيا رباطِ دو در (٦٦) و گنده پيرِ گوژپشت است.<br />
(٦٨)<br />
عزرائيل را نمي توان با سيم و زر رشوه داد. (٦٩)<br />
دنيا بهشتِ کافرانِ و زندانِ مؤمنان است. (٧٤)<br />
در آسمان طاعت٬ بر روي زمين غفلت٬ و در زيرِ<br />
زمين حسرت بيشتر است. (از کلماتِ حضرتِ امير<br />
عليه السالم٬ ص ٧٥)<br />
مالِ دنيا آدمي را از خدا باز مي دارد. (٧٥)<br />
دنيا چون ويرانه اي است و از آن ويرانه تر دلي که<br />
طالبِ دنياست؛ و عقبي آبادان است و از آن آبادان تر<br />
دلي که جز عقبي را نخواهد. (از کلماتِ حضرتِ صادق<br />
عليه السالم٬ ص ٧٦)<br />
دين و دنيا با هم نسازد. (٧٦)<br />
وقفِ ابليس است دنيا سربه سر ) مصيبت نامه ( (٧٧)<br />
شيطان به ويژه بر بازارها حکومت دارد. (٧٧)<br />
فصل<br />
ِ<br />
الهي<br />
سوم احتياج و رنج و فشار و عدلِ<br />
اين جهان خانه ي رنج و بال و النه ي اندوه و درد است<br />
و ذاتِ جهان شرّ است. (از سخنانِ جنيد٬ ص ٨٥)<br />
عود در آتش مي سوزد تا از بوي خوشِ آن به<br />
نشاط آيند. (٨٧)<br />
نه ناله سود دارد نه خاموشي. (٩١)<br />
تصويرِ چهره ي بسيار شگفت انگيزي از خداوند<br />
که آدمي در برابرِ حکمش نمي داند چه کند:<br />
ايوب بايد آه برآرد تا نبوّ تش محفوظ بماند و<br />
زکريا نبايد! (٩٢)<br />
اگر در جهان عدل و داد باشد ديگر کسي<br />
دادخواهي نمي کند! (٩٢)<br />
فصل چهارم وضع ديني<br />
خداوند حاکم مطلق و برتر از احکام و شرايع خويش<br />
است. (٩٥)<br />
رفتارِ خداوند با آدميان در روزِ رستاخيز مستقل<br />
از اعمالِ آنان در اين جهان است. (٩٦)<br />
خداوند آفريدگار و حاکم مطلق است و انسان<br />
ِ<br />
مخلوق و بنده ي اوست: هر چه خدا بر بنده اش<br />
بخواهد رواست. (٩٧)<br />
اين است رکن اساسيِ اعتقادِ عام در رابطه ي<br />
انسان با خدا (٩٧)<br />
در اين مقام از التعرف لمذهب التصوفِ احکامي را<br />
نقل مي کند که بر نظريه ي کسب مترتب است٬ از<br />
جمله اين که<br />
انسان تا آنجا که به استطاعتِ او در انجام<br />
دادنِ کاري باز مي گردد مربوط به خود اوست و کسب<br />
است و تا آنجا که به قدرتِ مطلقه ي خداوند ر اجع<br />
است خلق است. (١٠٠)<br />
و به اين نتيجه مي رسد که<br />
مؤمن ميانِ خوف و رجا به سر مي برد. (١٠٤)<br />
مشکالت و مسائلي که از اين اعتقادات ناشي<br />
مي گردد در آثارِ عطار با قوتِ بيشتري مطرح<br />
مي شود. (١٠٤)<br />
وي مي گويد:<br />
يکي را خوانده اي با صد نوازش<br />
يکي را رانده اي با صد گدازش (الهي نامه)<br />
مرا در آب نشانده اند و مي گويند تر مشو! (١٠٥)<br />
اين قصه نه ازآن روي همچون ماه است بلکه براي<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
نقد و بررسي<br />
فعل<br />
ِ
ِ<br />
ِ<br />
ِ<br />
ِ<br />
ِ<br />
١١٦ درياي جان<br />
آن است که رنگِ گليم او ] = شيطان] سياه است. (١٠٦)<br />
فرعون در حالِ غرق شدن مي خواست کلمه ي<br />
شهادت بر زبان راند٬ جبرئيل دهان او را از لجنِ دريا<br />
] = رود نيل] پر کرد. (١١٠)<br />
فصل<br />
ِ<br />
پنجم شوقِ تسکين ناپذير به<br />
معرفتِ خدا<br />
هر چه بشر درباره ي خدابگويد ساخته ي خودِ اوست<br />
و ارزشِ معرفتي ندارد. (١١٣)<br />
ارزشِ فکر به آن است که از دل برخيزد. (١١٣)<br />
تو بدو بشناسي او را ني به خود<br />
راه ازو خيزد بدو ني از خرد<br />
(منطق الطير ( (١١٦)<br />
عقل محتاج نظارتِ وحي و هدايتِ پيامبر است.<br />
(١٢١)<br />
امّا براي صوفي فکرِ ديگري هم هست و آن فکرِ<br />
دل است... سالکِ فکرت از ذکر آغاز مي کند. (١٢١)<br />
اهلِ دل را ذوق و فهم ديگر است<br />
کان ز فهم هر دو عالم برتر است (١٢١)<br />
جان است که منبع حقيقيِ معرفتِ<br />
است... معرفتِ<br />
علم نيز جهل است. (١٢١)<br />
(١٢١)<br />
صوفي<br />
عقلي سرانجامش تحيّر است... پايانِ<br />
جان اگر راجح شود جانان تو راست ) مصيبت نامه (<br />
عقل به عبوديت مي کشاند٬ اما جان به سوي<br />
ربوبيت مي برد. (١٢٢)<br />
فصل<br />
ِ<br />
همه چون حلقه بر در ماندگانيم<br />
همه در کارِ خود درماندگانيم (اسر ارنامه ( (١٣٠)<br />
ششم دنيا داران<br />
حسن بصري دنيا داران را منافق مي خواند. (١٣١)<br />
ِ<br />
اينان در خوابِ غفلت اند. (١٣١)<br />
نمي توان هم دنيا را داشت هم دين را. (١٣٤)<br />
اهلِ دنيا از پندِ واعظان پرهيز مي کنند. (١٣٥)<br />
مردم نمي خواهند خود را بشناسند. (١٣٥)<br />
دلِ شهوت پرست از حقايقِ پشتِ پرده آگاه<br />
نمي شود. (١٣٦)<br />
دنيا داران حريص اند. (١٣٧)<br />
اين حرص از آدم به ارث رسيده است. (١٤٢)<br />
مرگ به حرص پايان مي بخشد. (١٤٣)<br />
از نشانه هاي عالقه به دنيا اميدهاي بيهوده و<br />
غفلت از مرگ است. (١٤٥)<br />
اي کساني که قصرهاي قيصري و خانه هاي<br />
کسروي (نه عَلَوي) و جامه هاي خاتوني و مَرکب هاي<br />
قاروني و چهره هاي ظلماني و خوي هاي شيطاني<br />
داريد و عروسي هاي فرعوني و ماتم هاي گبرانه برپا<br />
مي کنيد!<br />
] يحيي بن معاذ خطاب به علماي دنيا: قصورکم<br />
قيصريه و بيوتکم کسرويّه و اثوابکم طاهريّه و<br />
اخفافکم (موزه هاتان) جالوتيّه و مراکبکم قارونيّه و<br />
اوانيکم (= آوندها تان) فرعونيّه و مآتمکم جاهليه و<br />
مذاهبکم شيطانيّهفأين الشريعة المحمّديّه] (١٤٦)<br />
فصل<br />
ِ<br />
رو سپيد کردن به از کاغذ سياه کردن. (١٥٣)<br />
هفتم اربابِ قدرت<br />
در حکاياتِ عطار از زبانِ ديوانگانِ فرزانه (عقالء<br />
المجانين)٬ چون بُهلول٬ که آزاديِ بيان داشتند٬ از<br />
حکام انتقاد مي شود. (١٥٩)<br />
در برابرِ اسکندر ] مظهر قدرت] ٬ حکما<br />
جانشين گدايان وديوانگان وصوفيان مي شوند. (١٦٠)<br />
سلطنت فاني و ناپايدار است. (١٦٠)<br />
براي شاه ده گز کرباس ] کفن] و ده خشت ] قبر]<br />
بس است. (١٦٣)<br />
(١٦٣)<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
سلطنتِ<br />
پادشاهان در گورستان به پايان مي رسد.
ِ<br />
ِ<br />
درياي جان ١١٧<br />
در ديده ي مرگ شاه و گدا يکسان اند. (١٦٤)<br />
امير تنها بيرون نمي رود٬ کارش بي سپاه راست<br />
نمي آيد٬ بي چاشني گير خوردن نمي تواند٬ بي پاسبان<br />
نمي خوابد٬ درپايان نيز مرگ چشم به راه اوست. (١٧٠)<br />
سلطنتِ واقعيِ روح از قناعت به دست مي آيد.<br />
(١٧٢)<br />
بنده تا زماني که قانع باشد آزاد است و آزاد تا<br />
زماني که حريص است بنده است. (١٧٢)<br />
گدايي که حاجتي ندارد در حقيقت شاه است و<br />
شاه در حقيقت گداست. (١٧٣)<br />
هر چه در بندِ آن باشي بنده ي آن باشي. (١٧٤)<br />
هيچ پيرزني از پيه و پياز غذا درست نمي کند مگر<br />
آن که شاه از آن چيزي بستاند. (١٧٥)<br />
اگر سگان بدانند که اين طعام از شاه است٬ هرگز<br />
از آن نخورند ) از مصيبت نامه ( (١٧٨)<br />
شاه زر را بيشتر از گناه دوست دارد و اين عجب<br />
که زر را در دنيا مي گذارد و گناه را با خود مي برد! (١٨٠)<br />
برترينِ علما کساني اند که به ديدارِ امرا بروند و<br />
بهترينِ امرا کساني که به ديدارِ علما بروند.<br />
] شرّ العلماء من زار االمراء و خير االمراء من زار<br />
العلماء] (١٨٣)<br />
نظرِ عطار نسبت به سلطان محمودِ غزنوي<br />
مساعد است (١٨٥) هر جا پادشاه نماينده و رمز<br />
سلطانِ مطلق (خدا) وصف شود٬ از انتقاد مصون<br />
مي ماند. (١٨٨)<br />
بختِ جادويي شهريار [فر٬ خاريسما] بسته<br />
به دادگستريِ اوست. (٬١٨٩ ١٩١)<br />
فصل هشتم طبع و حال پارسايان<br />
پارسايان و زاهدان٬ در برابرِ ناپايداريِ دنيا و آالم<br />
آن و بي اختياريِ در عين مکلّف بودن و شناختني<br />
نبودنِ علّت جهاني٬ به حزن و اندوه پناه مي برند.<br />
اين حزن در آثارِ عطار دردي است جهاني و<br />
عام که گاهي اشعارِ او را به صورتِ ناله و شيون در<br />
مي آورد. (١٩٤)<br />
حزن نشانه اي است که مردِ خدا را از اهلِ عيش و<br />
عشرت متمايز مي سازد. (١٩٤)<br />
پارسايان مرگ را بر باالي سرِ خود ايستاده<br />
مي بينند که شربتِ<br />
خوشي را از دستشان بگيرد. با<br />
چنين موکّلي شربت بر آنان تلخ مي گردد. (١٩٤)<br />
دنيا زندانِ مؤمن است. (١٩٥)<br />
علي عليه السالم دردِ خود را با چاه مي گفت و<br />
چاه پر از خون مي شد. (١٩٩)<br />
شيخ جرجاني را پرسيدند چرا ميلِ سماع ندارد.<br />
گفت: در دلم نوحهگري است که اگر بيرون آيد جمله<br />
ذراتِ عرش و فرش نوحهگر يا هالک شوند. (١٩٩)<br />
غم به مردانِ خدا داده شده است. (٢٠٠)<br />
آن که خود اين درد را نچشيده است چيزي از آن<br />
در نمي يابد. (٢٠١)<br />
دردِ خداجو از اين است که نه کليد را مي داند<br />
کجاست و نه درِ خانه را. (٢٠٣)<br />
مکر و استدراج هيچ پارسايي را از ترس فارغ<br />
نمي دارد. (٢٠٦) رانده ي درگاه چه کند؟ (٢٠٧)<br />
مثالم کعبتينِ شش سو آيد<br />
که تا خود بر کدامين پهلو آيد (اسر ارنامه ( (٢٠٧)<br />
احساسِ<br />
گناه و ناامنيِ دروني به تحير و تردد ميانِ<br />
کفر و ايمان مي کشد. (٢٠٨-٢٠٩)<br />
دستي به مصحف و دستي به جام (٢٠٩)<br />
گاهي به خرابات و گاهي به مناجات (٢٠٩)<br />
در راهِ دين نه مردم نه زن ] مخنّث صفتم]<br />
(شبلي)<br />
(٢١٠/٢٠٩)<br />
نوميديِ چهره ي اصليِ (قهرمانِ ( مثنويِ<br />
مصيبت نامه عمقِ ديگري دارد. او در چنبري از<br />
تضادها افتاده است که ديوانه کننده است (٢١١-٢١)<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
نقد و بررسي<br />
(١٩٣)
ِ<br />
١١٨ درياي جان<br />
اگر تو رهروي عمري بسوزي<br />
که جز هيچت نخواهد بود روزي (٢١٣)<br />
در اينجا نابودي نجات است. قطره اي که در دريا<br />
گم مي شود (٢١٤)<br />
هيچ است و همه چيز. (٢١٤)<br />
سوار بر مرکبِ<br />
رفت. (٢١٦)<br />
فصل<br />
ِ<br />
هويٰ نمي توان به سوي هُ د ٰي<br />
نهم شاعر درباره ي خود سخن<br />
مي گويد<br />
طبع<br />
ِ<br />
(٢٢٠)<br />
شاعر غمناک و دردناک است. (٢١٩)<br />
اهلِ درون است و از ابلهي بيرونِ در مانده است!<br />
نه اهلِ خرقه نه مردِ زُنارم گاه در مسجد و گاه<br />
در خانه ي خمّارم. (٢٢١)<br />
گام نخستينيم جمله<br />
ِ<br />
بر آن<br />
اسير رسم و آيينيم جمله<br />
چون شتري که به گردِ آسيا چرخ زند (٢٢١)<br />
هستيِ ما پستيِ ماست. (٢٢١)<br />
نه رانده ي درگاهم نه خوانده ي درگاه (٢٢٢)<br />
تا دانسته ام چيزي ندانسته ام (٢٢٣)<br />
در ميانِ دين و دنيا مانده ام<br />
گه به معنا گه به عميا مانده ام ) مصيبت نامه ( (٢٢٤)<br />
عطار شعرِ خود را مقاماتِ راهِ حيراني و<br />
ديوانِ سرگرداني مي خواند. اگر سخن نگويد<br />
خواهد سوخت٬ درياي جانش موج زن است. با<br />
اين همه٬<br />
(٢٢٧)<br />
چند بايد بحرِ جان در جوش بود<br />
جان فشاندن بايد و خاموش بود ) منطق الطير (<br />
زبان بي گناهي است که بايد در زندان بماند.<br />
مصيبت نامه ( (٢٢٩)<br />
ٌٔ شي اَحْ وَ جُ اِليٰ<br />
ليس<br />
(از<br />
طولِ السِّ جْن مِنَ اللسان. (٢٢٩)<br />
حقيقت ده جزء است که يک جزءِ آن کم گفتن و<br />
نه جزءِ آن خاموشي است. (٢٢٩)<br />
بازِ خاموش بر دستِ<br />
پُ رغلغله زندانيِ قفس است. (٢٢٩)<br />
شاهان جاي دارد و بلبلِ<br />
چشمه در جوش و خروش و دريا ] شط]<br />
خاموش است (٢٢٩)<br />
امّا<br />
غوّ اص بايد دهان بر بندد. (٢٢٩)<br />
چرا چندين سخن بايست گفتن<br />
چو زيرِ خاک مي بايست خفتن (٢٣١)<br />
سوسنِ آزاد با ده زبان خموش آمد. (از الهي نامه )(٢٣١)<br />
چون نديدم در جهان محرم کسي<br />
هم به شعرِ خود فرو گفتم بسي (٢٣٤)<br />
شعر و عرش و شرع حروفِ مشترک دارند. (٢٣٤)<br />
خودِ جهان هم شاعر است. (٢٣٥)<br />
دروغ هم از شعر زيبا مي شود. (٢٣٦)<br />
عطار بر اصالتِ شعرِ خود آگاه است. (٢٣٦)<br />
فصل<br />
ِ<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
دهم گستاخيِ ديوانگان با خدا<br />
پارسايان از رنج ها و نارسايي ها خبر دارند و لب<br />
به شکوه نمي گشايند٬ اما اين سد گاهي شکسته<br />
مي شود.<br />
خدا اگر فرزند داشت٬ داغ فرزند بر دلِ آدميان<br />
نمي گذاشت. ) الهي نامه ( (٢٤٤)<br />
رابعه هفت سال در راهِ کعبه پهلو به پهلو<br />
هميگشت تا به کعبه رسيد. او را عذرِ زنان آشکار<br />
شد. پس بازگشت و گفت:<br />
خدايا٬ هفت سال به پهلو راه پيمودم تا به اينجا<br />
رسيدم ولي تو در راهم خار انداختي! يا مرا در<br />
خانه ي خود ده قرار يا نه٬ اندر خانه ي خويشم گذار<br />
(از منطق الطير ( (٢٤٦)<br />
مجانين با جرأتِ بيشتري درباره ي خدا سخن<br />
مي گفتند. صوفيان گاهي به ديدارِ ايشان مي رفتند
ِ<br />
درياي جان ١١٩<br />
و سخنانِ پندآميز از ايشان مي شنيدند. ديوانه<br />
آزاد است. ليلي به مجنون مي گويد: ديوانه باش.<br />
زان که گر تو عاقل آيي سويِ من<br />
زخم<br />
ِ<br />
بسياري خوري در کويِ من<br />
ليک اگر ديوانه آيي در شمار<br />
هيچ کس را با تو نبود هيچ کار<br />
رُفِعَ القلم مِنَ المجنون ) ٢٥٠)<br />
گفتم:<br />
) مصيبت نامه ( (٢٤٩)<br />
] لقمان سرخسي٬ از معاصرانِ ابوسعيدِ ابي الخير]<br />
الٰهي٬ پادشاهان را چون بنده اي پير شود آزادش کنند...<br />
ندا شنيدم که يا لقمان٬ آزادت کردم. و نشانِ آزادي<br />
اين بود که عقل از وي فرا گرفت. (٢٥٠)<br />
اگر محرم راز باشد گستاخي از او روا باشد. (٢٥٢)<br />
ور بوَ د سوزيده سوداي عشق<br />
دست بر سر مانده از غوغاي عشق<br />
خوش بوَ د گستاخيِ او خوش بوَ د<br />
زان که آن ديوانه چون آتش بوَ د<br />
) مصيبت نامه ( (٢٥٢)<br />
عاقالن را شرع تکليف آمدست<br />
بي دالن را عشق تشريف آمدست ) همان جا (<br />
واسطه اين قوم را برخاستست<br />
قولِ ايشان الجرم بس راستست<br />
(٢٥٣)<br />
لقمانِ سرخسي بر اسبي چوبين سوار شد که به<br />
جنگِ خدا رود٬ در راه به ترکي دچار شد٬ ترک چوب<br />
از دستش بگرفت و چنانش زد که سر و صورتش<br />
خونين گشت... گفت: من مردانه به جنگِ خدا رفتم٬<br />
او بامن برنيامد وترکي رايارگرفت. (از مصيبت نامه ( (٢٥٥)<br />
ديوانگان با خدا به اين زبان سخن مي گويند:<br />
تاوانِ خر را کسي بايد بپردازد که گرگ را گرسنه در<br />
دشت و بيابان رها کرده است تا خرِ مردم را بدرد.<br />
از تو چيزي نمي خواهم که بدي يا ندهي٬<br />
مي خواهم اين زندگي را که داده اي باز گيري. (٢٦٠)<br />
ديوانه چون مي بيند که رمه ها و گله هاي اسب<br />
و گاو و گوسفند و هم غالمان و کاخ و سرهنگان<br />
همه از آنِ عميدِ شهر است٬ به خدا روي مي کند و<br />
مي گويد:<br />
اين دستارِ کهنه را هم به عميدت بده!<br />
چون همه چيزي عميدت را سزاست<br />
در سرم اين ژنده گر نبود رواست<br />
) مصيبت نامه ( (٢٦١)<br />
بندگانِ عميدِ خراسان را متنعم مي بيند:<br />
گفت اي دارنده ي عرشِ مجيد<br />
بنده پروردن بياموز از عميد<br />
(منطق الطير ( (٢٦١)<br />
حکايت صورت مطايبه پيدا مي کند و<br />
خوش مزه و خنده آور مي شود:<br />
برزگري يک جفت گاو داشت. قضا را ميانِ گاوان<br />
وبا افتاد. برزگر جفت گاو را بفروخت و خر خريد.<br />
ميانِ خران نيز وبا افتاد. برزگر رو به آسمان کرد و<br />
گفت: تو که از همه چيز آگاهي٬ خر از گاو باز<br />
نمي شناسي! (از مصيبت نامه ( (٢٦٣)<br />
يا طعنه بر خدا مي زند و مي گويد:<br />
پادشاهان با پادشاهان جنگ کنند. امّا اين خدا به<br />
جنگِ من آمده است! (٢٦٤)<br />
يا در جاي ديگر٬ باز خطاب به خداوند گله<br />
مي کند که وعده ي بخشيدنِ جبه به ژنده پوش داده<br />
بود و بعدِ ده روز بخشنده اي ژنده اي آورد<br />
برهم دوخته پس:<br />
مردِ مجنون گفت اي داناي راز<br />
ژنده بر هم دوختي زان روز باز<br />
در خزانه جامه هاي تو بسوخت<br />
کاين همه ژنده به هم بايست دوخت!<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
نقد و بررسي<br />
(٢٥٧)
ِ<br />
١٢٠ درياي جان<br />
صد هزاران پاره بر هم دوختي<br />
اين چنين درزي ز که آموختي!<br />
(منطق الطير ( (٢٦٥)<br />
بهلول را خواستند بي گناهي بکشند. او با خداي<br />
خويش گفت: اگر آنها مرا بکشند تو بايد خون بها<br />
بدهي. چون آنان نمي دانند که من بي گناهم و تو<br />
مي داني. ) الهي نامه ( (٢٧٠)<br />
ديوانه مبارز طلبانه خطاب به خدا مي گويد:<br />
اگر راست مي گويي خودت يک بار از آن ] = پل<br />
صراط] بگذر. (٢٧١)<br />
يا : مگر خرده فروش يا سقط فروشي؟ اين ترازو<br />
[قسطاس] براي چيست؟ (٢٧١)<br />
در عوض٬ ديوانگاني هم هستند که با خدا از<br />
درِ صلح و سازش اند. (٢٧١)<br />
فصل<br />
ِ<br />
يازدهم ارزشِ زندگي٬ اين جهان و<br />
آن جهان٬ چيرگي بر ترس از مرگ<br />
بکن کاري که اينجا مردِ کاري<br />
که چون آنجا روي در زيرِ باري<br />
) الهي نامه ( (٢٧٦)<br />
الدنيا مزرعة االۤخرة (٢٧٦)<br />
حياتِ زمانيِ اين جهان که از تک تکِ انفاس<br />
ساخته مي شود بيع سلف است که خُرد خُ رد براي<br />
ِ<br />
حياتِ جاوداني پرداخته مي شود (٢٨٢)<br />
اگر دنيا زندانِ مؤمن است٬ پس مرگ رهايي از<br />
زندان است. (٢٨٦)<br />
مرگ وسيله اي است براي تصفيه. (٢٨٧)<br />
فصل<br />
ِ<br />
دوازدهم زهد و رياضت<br />
زهد بر گرداندنِ رغبت است از چيزي به چيزي بهتر.<br />
(غزالي) (٢٩١)<br />
اگر ايمان به باطنِ قلب نفوذ کند٬ دنيا مبغوض<br />
مي گردد. (٢٩٣)<br />
اين جهان و آن جهان همچون مشرق و مغرب اند:<br />
دوري از يکي به معنيِ نزديک شدن به ديگري است.<br />
(ابوحيان توحيدي به نقل از سخنانِ منسوب به عيسي<br />
عليه السالم) (٢٩٣)<br />
زهد درجات دارد : ترکِ دنيا در عينِ ميلِ به دنيا<br />
(زهدِ متزهّدان)؛ مکروه داشتنِ دنيا٬ اما ديدنِ زهدِ<br />
خود و ارزشِ متروک؛ نديدنِ متروک.<br />
و هم به اعتبارِ عوض : زهدِ خايفان؛ زهدِ<br />
اميدواران؛ زهدِ محبّان و عاشقان.<br />
و هم به اعتبارِ موضوع اِ عراض : زهد در علم و<br />
قدرت و مال؛ اِعراض از اسبابِ مال و جاه؛ اِعراض<br />
از لذاتِ نفساني و مقتضياتِ جسماني؛ اِعراض از ما<br />
سوي اهلل حتي از نفس. (٢٩٤ و ٢٩٥)<br />
زهدِ واقعي ترکِ هر آن چيزي است که تو را از<br />
خدا باز دارد. (ابو سليمانِ داراني به نقلِ غزالي) (٢٩٥)<br />
تا تو را نقدي است بندِ جانِ توست<br />
ور نداري هيچ جمله آنِ توست (٣٠٣)<br />
رابعه که جانورانِ گردِ او از حسن بصري<br />
حسن بصري:<br />
ِ<br />
رميده بودند خطاب به<br />
تو که پيه اين بيچارگان مي خوري چگونه از تو<br />
نگريزند؟ (٣٠٨)<br />
لذتِ طعام از لب تا به کام است و اگر اين اندازه را<br />
شکيبا باشي٬ خوشي و ناخوشيِ طعام براي تو<br />
يک سان خواهد بود. (سفيانِ ثوري) (٣٠٩)<br />
رُ هباني را ديدند. گفتند او را: تو راهبي؟ گفت:<br />
نه٬ که من سگ بانم ] سگِ نفس] .<br />
قشيريه ( (٣١١)<br />
(تر جمه ي رساله ي<br />
ما در درونِ خود کافر ] = نفس] مي پروريم. (٣١٣)<br />
مَثلِ دل مَثَلِ سواري است که سگي به همراه<br />
دارد. (٣١٣)<br />
فصل<br />
ِ<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
سيزدهم توکّل<br />
خداوند ضامنِ روزي است. پس نگرانِ روزي بودن از
ِ<br />
ٰ<br />
ِ<br />
درياي جان ١٢١<br />
سستيِ ايمان است. (٣١٦)<br />
اگر آسمان از مس و زمين از روي باشد و من<br />
نگرانِ روزيِ خود باشم مشرکم. ) قوت القلوب ( (٣١٦)<br />
باالترين درجه ي توکل آن است که براي فردا<br />
چيزي ننهي. (٣١٧)<br />
رزق چون اجل در طلبِ آدمي است. (٣١٧)<br />
نگريستن به اسباب شرکِ خفي است. (٣١٨)<br />
گدا از خدا مي خواهد نه از مردم. (٣١٨)<br />
توکّل هم درجات دارد:<br />
کسب در عينِ توکل به خدا؛ اعتماد بر اسباب در<br />
عين توجه به مسبب االسباب؛ توکّل همچون مرغان.<br />
(٣٢٠)<br />
خدا را با توکّل آزمودن شک است. (٣٢١)<br />
قوت من از انبانِ خداوند است. (حاتم) (٣٢٤)<br />
چون به ظاهر روزيي بيني حالل<br />
مي مکن از باطنِ روزي سؤال (٣٢٧)<br />
ابراهيم ادهم از راهبي پرسيد: زادِ تو از کجاست؟<br />
ِ<br />
گفت: از روزي رسان بپرس. (٣٢٧)<br />
فصل چهاردهم قناعت و فقر<br />
ِ<br />
گدا پادشاه است. (٣٣٠)<br />
از گدايي پرسيدند: چه دوستر داري؟ گفت:<br />
دشنام٬ چون هر چه جز دشنام دهند بر من منت نهند.<br />
(از اسر ارنامه ( (٣٣٣)<br />
اين گرمابه از آن خوش است که با تو اِزاري و<br />
سطلي بيش نيست و آن نيز از آنِ تو نيست. (از<br />
مصيبت نامه ( (٣٣٥)<br />
عين حال:<br />
ِ<br />
در<br />
غنيِ شاکر به از فقيرِ صابر. ) احمد عطا ( (٣٤٠)<br />
کادَ الفقر اَنْ يکونَ کفرًا. ) حديث ( )(٣٤٠)<br />
] حلّ اين تضاد:<br />
آب در کشتي هالکِ کشتي است<br />
آب اندر زيرِ کشتي پُ شتي است (موالنا)]<br />
الفقر سواد الوجِ ه في الدّ ارَ ين؛ امّا سياهي فقر همه<br />
خالِ روي است. (اسر ارنامه ( (٣٤١)<br />
الفقر فخري وَ افتَخِ رُ به ) حديث ( (٣٤٢)<br />
چون دنيا را بايد ترک کرد٬ همين اندک هم بسيار<br />
است. (٣٤٤)<br />
فصل<br />
ِ<br />
رضا<br />
تأويل<br />
ِ<br />
پانزدهم<br />
بال٬ صبر٬ شکر٬<br />
بال حکم و قضاي ازلي است و بايد تسليم آن شد.<br />
(٣٤٥)<br />
اگر به بد حال تر از خود نظر کنيم٬ خدا را شکر<br />
خواهيم گفت. (٣٤٧)<br />
با تحملِ باليا کفاره ي گناهان داده مي شود.<br />
خداوند دوبار ] هم در دنيا هم در عقبيٰ [ مکافات<br />
نمي کند. (٣٤٩)<br />
(٣٥٠)<br />
براي بالکشان در روزِ قيامت ترازو نمي نهند.<br />
بال محک است. (٣٥٢)<br />
علل االجسام رحمة و علل القلوب عقوبة ) قوت<br />
القلوب ( (٣٥٦)<br />
مقام صبر شکر است. (٣٦٠)<br />
مکملِ ِ<br />
مَن لم يَصْ بر علي بالئي وَ لم يرضِ<br />
بقضائي ولم<br />
يشکُرْ نعمائي فَليَتَّخِذرَبًّا سوائي ) حديثِ قدسي ( (٣٦٣)<br />
(٣٦٤)<br />
درجه ي مقام رضا باالتر از صبر و شکر است.<br />
رضا آن است که عطا و منع<br />
ِ<br />
يک سان باشد. (٣٦٤)<br />
خداوندي نزدِ تو<br />
ديوانه ي پاي به زنجير شادمانه نعره مي زند٬ چون<br />
بند بر پاي دارد نه بر دل. (٣٧١)<br />
فصل<br />
ِ<br />
شانزدهم تجديدِ نظر در ارزشِ<br />
حزن و درد و غلبه بر آنها<br />
مراد و نامردايِ اين جهان٬ هر دو٬ گذران است. با<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
نقد و بررسي
ِ<br />
ِ<br />
ٍ<br />
ِ<br />
١٢٢ درياي جان<br />
ناپايدار غم آن نيز نفي مي شود. دل در ناپايدار<br />
ِ<br />
ترکِ<br />
بستن خطاست. (٣٧٣ و ٣٧٤)<br />
خدا در دلِ بنده اي چون دوستش دارد نوحهگري<br />
و چون دشمن دارد مطربي به پا مي کند. (٣٧٤)<br />
اين درد با دارو درمان نمي شود. (٣٧٥)<br />
دردمندِ عشق با درد مي زيَد٬ با درد مي ميرد٬ و با<br />
درد از اين جهان به آن جهان سفر مي کند. (٣٧٥)<br />
] ما آن شقايقيم که با داغ زاده ايم]<br />
آن که درد ندارد درمان هم نمي يابد. (٣٧٥)<br />
دلي که با درد آشنا گردد زنده مي شود. (٣٧٥)<br />
دردِ بي درمان عينِ درمان است. (٣٧٦)<br />
درد کيمياي جانِ مردانِ خداست. (٣٧٦)<br />
اين درد دردِ طلب و دردِ عشق به خداست. (٣٧٨)<br />
دردي است درمان سوز. (٣٧٩)<br />
ماليک آهِ برآمده از دلِ پاک و اشکِ گرم چکيده بر<br />
خاک را از يک ديگر مي ربايند. (٣٨٤)<br />
فصل هفدهم رحمت و لطفِ پروردگار<br />
ِ<br />
سَ بَقَت رحمتي غضبي. ) حديثِ قدسي ( (٣٨٥)<br />
لَوْ لَم تُذنِبوا لَذَ هَبَ اهللُ بکُم و لَجاءَ بِقوم يُذنِبونَ<br />
لِيَغفِر لهم. ) حديث ( (٣٨٧)<br />
اگر به لطف نظري بر تو افکند هر دَمَت جاني<br />
ديگر ارزاني شود. (از مصيبت نامه) (٣٩١)<br />
هدهد از نظرِ سليمان دولت يافت. (٣٩١)<br />
اين دولت به طاعت به دست نيايد. (٣٩١)<br />
ال تَقْنَطوا مِن رحمَةِ اهللِ اِنّ اهلل يَغْفِرُ الذُّ نوبَ<br />
اِنَّهُ هُوَ الغفورُ الرَحيم. (زُ مَر ٥٣) ٣٩:<br />
فصل<br />
ِ<br />
هجدهم توسّ ل به فضل الٰهي<br />
نخستين گام در راهِ نجات بيداري از خوابِ<br />
توبه است. (٤٠٢)<br />
جميعًا<br />
غفلت و<br />
ميانِ پروردگار و بنده ي او آشنايي ديرينه اي<br />
هست که پوشيده است ولي چه بسا ظاهر گردد و<br />
بازگشت به او را سبب شود. (٤٠٥)<br />
درِ توبه باز است. (٤٠٦)<br />
عَجِّ لوا بالتّوبه قبل الموت. (٤٠٧)<br />
از مردِ فقيري که به درگاهِ پادشاه آيد پرسند: چه<br />
خواهي؟ نپرسند: چه آورده اي؟ (٤١١)<br />
از زندان ] = دنيا] با خود چه آورند؟ (٤١٢)<br />
از شورستانِ دنيا مَ شکي پر از اشکِ شوق بر<br />
دوش به اميدِ فضل تو آمده ام. (از مصيبت نامه ( (٤١٣)<br />
هر که چندِ سپندانه اي ايمان اندر دل دارد او را از<br />
دوزخ بيرون آريد. (٤١٦)<br />
فصل نوزدهم طاعت و عبوديت<br />
فَمَنْ يَعْمَلْ<br />
مِثقالَ ذَرَّةٍ خَ يْرًا يَرَهُ وَ مَن يَعْمَل مِثقالَ ذَرَّةٍ<br />
شَ رًّا يَرَهُ (زلزال ٧ ٩٩: و ٨) (٤١٩)<br />
ترحم بر حيوانات هم اجرِ اُخروي دارد. (٤٢٠)<br />
دانه اي که براي پرندگانِ گرسنه پاشند در آخرت<br />
بار دهد. (٤٢١)<br />
امّا اميد به فضلِ الهي بدونِ پيش آوردنِ طاعات<br />
کبر و گستاخي است. (٤٢٥)<br />
دولت را نمي توان به جبر يافت ولي توان<br />
شايسته ي دولت شد. (٤٢٥)<br />
تو به طاعت عمر گذار تا سليمان بر تو نظري<br />
افکند. (٤٢٦)<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
امّا طاعت خود هديه اي است که خداوند به هر<br />
که خواهد عطا کند ] پس توقع<br />
ِ<br />
بيجاست]. (٤٢٨)<br />
مزدِ طاعتِ<br />
خداداده<br />
هيچ چيز شريف تر از عبوديت و هيچ نام کامل تر<br />
از نام بنده نيست. (٤٢٩)<br />
بهترين بنده آن است که به فرماني رود که خدا<br />
خواهد. (از مصيبت نامه ( (٤٣٤)<br />
عمل بي علم و علم بي عمل به کار نيايد. (٤٣٤)<br />
عابد معموراالوقات است. (٤٣٧)<br />
طاعت از رويِ رنگ و ريا يا عُجب و خودبيني<br />
ناخالص و بي قيمت است. (٤٣٨)
ِ<br />
ِ<br />
ِ<br />
درياي جان ١٢٣<br />
بنده خود نيز نبايد طاعتِ خويش را ببيند چه<br />
رسد به آن که به ديگران نشانش دهد. (٤٤٠)<br />
حتي شيرين آمدنِ طاعات را با شرک برابر<br />
شمرده اند: ايّاکم و استحالءِ الطاعات فأنّها سمومٌ<br />
قاتلةٌ (واسطي به نقلِ قشيري٬ رساله ٬ باب الرضا) (٤٤٢)<br />
يحيي بن مُعاذ در مناجات مي گويد: اميدش به<br />
خداوند در معصيت بيشتر است تا در طاعت. (٤٤٢)<br />
طاعت نيز حجابِ راه تواند بود. (از الهي نامه ( (٤٤٣)<br />
نمازي که از رويِ عادت اقامه شود بي ارزش<br />
است. (٤٤٥)<br />
فصل<br />
ِ<br />
اياز هرگز از ياد نمي برد که غالم است. (٤٥٨)<br />
بيستم فضايل سلوکِ باطني<br />
دو فضيلت از بنده انتظار مي رود: ادب و تواضع؛ و<br />
شرطِ ادب تواضع است. (٤٦١)<br />
آدم اضافتِ ] = نسبتِ [ جرم به خود کرد. (٤٦٢)<br />
گناه گر چه نبود اختيارِ من حافظ<br />
تو بر طريقِ ادب باش و گو گناهِ من است (٤٦٢)<br />
انصاف حکم مي کند که حقوق و مرتبتِ ديگران<br />
را باز شناسيم. (٤٦٢)<br />
تهمت و غيبت مذموم است. آن که غيبت کند و<br />
توبه آوردآخرين کسي است که به بهشت راهش دهند<br />
و اگر توبه نياورد نخستين کسي است که روانه ي<br />
دوزخش کنند. (از الهي نامه ( (٤٦٣)<br />
پارسايان از بس خشوع گويي وعيد را براي خود<br />
و وعده را براي ديگران مقرّر مي دانند. (٤٦٤)<br />
چون کسي از رد و قبول خبر ندارد چه جاي کبر<br />
است؟ (٤٦٥)<br />
(٤٦٥)<br />
عُجب همه ي طاعات و عبادات را حبطه مي کند.<br />
بايزيد خود را شايسته ي هم راهيِ سگ نيز<br />
نمي دانست٬ چون سگ هرگز استخواني براي فردا<br />
نمي نهد و هر که رسد سنگي بر پهلوي او زند. (٤٦٧)<br />
شبلي بوسه بر پاي دزدي زد که به دارش آويخته<br />
بودند٬ چون در کارِ خود کامل بود و جان بر سرِ آن<br />
باخته بود نه نيم مرد و مخنّث وار. (٤٦٩)<br />
مرد را علوِ همت بايد و کارِ شاهانه. (٤٧٠)<br />
اول بار است که دانستم دِرهم نيمدِرهمي هم<br />
دارد. (مأمون به عباس) (٤٧٠)<br />
هر که از همت در اين راه آمدست<br />
گر گدايي مي کند شاه آمدست (٤٧٢)<br />
هما بر دستِ شاهان مي نشيند. (٤٧٢)<br />
ابراهيم<br />
ِ<br />
ادهم پادشاهي را به فقر فروخت. (٤٧٣)<br />
فصل بيست و پنجم فضايل اجتماعي<br />
جوان مردي و هم بستگيِ ديني منابع دوگانه ي<br />
اخالقِ اجتماعي در اسالم اند. (٤٧٨)<br />
کفّار نيز در جامعه ي قرين رأفتِ<br />
مي شوند. (٤٧٩)<br />
حسن<br />
پادشاهانِ ساساني سرمشقِ ِ<br />
داري و عدالت شمرده شده اند. (٤٧٩)<br />
اسالمي پذيرفته<br />
تدبير در کشور<br />
خدمت به ديگران٬ نمک شناسي و اداي حقِ<br />
خدمت٬ حرمت نهادنِ جوانان بر پيران٬ وفاي به<br />
عهد٬ سخاوت و مهمان نوازي٬ تساهل با کافران و<br />
کريمي٬ اخوت٬ خدمت به تهي دستان٬ بردباري در<br />
فضايل اجتماعي در اسالم<br />
ِ<br />
برابرِ گستاخي و آزارِ غير از<br />
شمرده شده است. (٤٨٠-٤٨٦)<br />
گفتگوي امير نصرِ ساماني با الياسِ محتسب٬ که<br />
در مجلس بزم امير آنچه از اسبابِ طرب و باده ديد<br />
ِ<br />
شکست٬ جالب است:<br />
گفت اي الياسک شوريده دين<br />
گفت اي نصرک چه افتادست هين<br />
گفت اين حِ سبت که فرمودت بگو<br />
گفت اين شاهي ز که بودت بگو<br />
گفت از امرِ اميرالمؤمنين<br />
گفت آنِ من ز ربّ العالمين<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
نقد و بررسي
ِ<br />
ِ<br />
ِ<br />
ِ<br />
١٢٤ درياي جان<br />
گفت گويي مي نترسي ذرّه اي<br />
گفت از عالَم منم وين دِرّه اي<br />
) مصيبت نامه ( (٤٨٧)<br />
مردِ جاهلي به احنف بن قيس گفت: اگر تو يکي<br />
گويي٬ من ده جوابت گويم. احنف پاسخ داد: و اگر<br />
تو ده هم گويي٬ من يک هم با تو نگويم. (از<br />
مصيبت نامه ( (٤٨٨)<br />
] نقل<br />
ِ<br />
خالصه ي حکاياتي که در آنها بردباري و<br />
شفقتِ قدرت مندان در قبالِ زيردستان٬ عفو و کرم<br />
آنان٬ نا اميد نکردنِ اميدواران و دعا کردنِ جفاکارانِ<br />
نادان به تمثيل در آمده است]<br />
بپيوند با کسي که از تو بريد٬ ببخش به کسي که<br />
محرومت گردانيد٬ ببخشاي کسي را که بر تو ستم<br />
کرد. (٤٩٠)<br />
ناسزاگو و خوش رو هر کدام از آنچه دارند خرج<br />
مي کنند. (٤٩١)<br />
] حکايتِ دزدي که به خانه ي جنيد رفت و آنچه<br />
توانست بيابد پيراهني بود که٬ براي فروش آن در بازار٬<br />
معرّ ف بود که نمي يافت و٬ سر انجام٬ پيراهن به<br />
گواهيِ خود جنيد که گفت آن را مي شناسد٬ فروخته<br />
شد ) از مصيبت نامه). هم چنين حکايتِ رفتارِ<br />
کريمانه ي احمدِ خضرويه با دزد ) از مصيبت نامه و تذکرة<br />
االولياء). و هم حکاياتي در تساهل و نوع دوستيِ<br />
بزرگانِ تصوّ ف]<br />
بار الٰها٬ اگر مشيّتِ تو بر اين قرار گرفته است که<br />
محتاج<br />
ِ<br />
يکي از بندگانِ خود را به آتش دوزخ عذاب دهي٬<br />
جسم مرا آن چنان بزرگ کن که ديگر کسي جزمن درآن<br />
جاي نگيرد. (سخنِ بايزيد: از نورالعلوم واسرار التوحيد)<br />
فصل<br />
ِ<br />
بيست و دوم رفتار با حيوانات<br />
آزارِ صوفي نه به انسان بايد برسد نه به حيوان. (٤٩٧)<br />
جوان مردي را مهمان کني کم از آن نباشد که<br />
سگانِ محلت را ازآن نصيب بوَ د. ) رساله ي قشيريه )(٥٠١)<br />
[رابعه گوشتِ<br />
جانوران رام او بودند] (٥٠٣)<br />
ِ<br />
حيوان نمي خورد؛ از اين رو<br />
فصل بيست وسوم تقرّ ب به درگاهِ احديّت<br />
ِ<br />
جانِ عارف متوجهِ ذاتِ متعال است. (٥٠٥)<br />
التقريب بالنوافل. (٥٠٧)<br />
چون طاعت وسيله ي توحيدِ حق نشود٬ چه بسا<br />
گناه وسيله ساز گردد. (٥٠٧) ] در دلِ دوست به هر<br />
حيله رهي بايد کرد/ طاعت از دست نيايد گنهي بايد<br />
کرد]<br />
(٥٠٨)<br />
طاعت پيوندِ شاخ ترِ درختِ ذاتِ توست با اصل.<br />
خداوند را چنان عبادت کن که گويي او را مدام<br />
پيشِ رو داري. (٥٠٨)<br />
خداوند در درون است٬ هر چند او را در بيرون<br />
مي پندارند. (٥١١)<br />
احساسِ قربِ به حق را انس خوانند. (٥١١)<br />
حضور هم شاديِ دل است هم آرايشِ<br />
آسايشِ باطن و جمعيتِ خاطر. (٥١٢/٥١١)<br />
جان و<br />
سلوکِ باطني حضورِ عند الحق و غيبت از خلق<br />
است٬ چنان که ذکرِ حق بر دل مستولي گردد و به<br />
واسطه ي دل حضور نزدِ حق به حاصل آيد. (٥١٢)<br />
نقدِ حضور توشه و چراغ راه است. (٥١٢)<br />
قربِ حق به جهد حاصل نشود٬ اما خود را آماده<br />
دار٬ بو که نظرِ عنايت بر تو افتد. (٥١٤)<br />
بي جمالِ حق خلدِ برين هم نور ندهد. (٥١٥)<br />
خداوند به پيشوازِ بنده اي مي آيد که جوياي قربِ<br />
اوست. (٥١٦)<br />
ال احدَ اَغْيَرُ من اهلل. (٥١٨)<br />
چون خيار ده به دانگي بوَ د نفايه را چه خطر بوَ د؟<br />
] ايهام: چون برگزيدگان را ده به دانگي فروشند٬ قلب<br />
و ناسره را چه قدر و ارزشي است؟]<br />
(رساله ي قشيريه)<br />
(٥٢٥)<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١
ِ<br />
ِ<br />
درياي جان ١٢٥<br />
اسبابِ دنيوي که ما را از حق مشغول دارند در<br />
حکم بت اند. (٥٢٥)<br />
اصنام خلق متعددند: بعضي را بت نفْس است و<br />
بعضي را فرزند و بعضي را مال و بعضي را زن و<br />
بعضي را حرمت و بعضي را نماز و روزه و زکات و<br />
حال. ) تذکرة االولياء ( (٥٢٨)<br />
چون از رضا لذت يافت و به دل راحت٬ از شهودِ<br />
حق محجوب گشت. (رساله ي قشيريه) (٥٢٨)<br />
سهم<br />
ِ<br />
طالب دل چون از ريب پاک کند٬ نورِ حق در آن<br />
جام ساقيِ ازل نوشد٬<br />
ِ<br />
تابيدن گيرد؛ چون جرعه اي از<br />
هر دو عالم از ياد ببرد؛ از کفر و ايمان پروا ندارد تا<br />
دري به سينه ي او گشوده شود که در آن سو نه کفر<br />
مانَد نه ايمان. (٥٢٩)<br />
در باز است٬ ديدگان بسته است. (٥٣٠)<br />
(پايانِ درياي جان ٬ جلدِ اول)<br />
اين مقاله و تصحيح نمونه هاي چاپيِ آن٬ ديداري با بانو مهرآفاقِ<br />
ِ<br />
پس از فراغت از تحريرِ<br />
بايبوردي دست داد و در بابِ ايشان در ترجمه ي درياي جان اطالعاتي کسب شد که<br />
گزارشِ اجماليِ آن را خالي از فايده نمي داند:<br />
متنِ آلمانيِ اثر شاملِ مقدمه و ٣٠ فصل است به اضافه ي «کتاب شناسي» (در ٣٤<br />
صفحه) و نمايه ي تحليليِ بسيار مفصل (در ١٠٦ صفحه).<br />
حجم کم تر از نيم کتاب را در بر دارد.<br />
ِ<br />
جلدِ اول از نظرِ<br />
متنِ آلمانيِ اثر اول بار در سالِ ١٩٥٨ (ليدن) چاپ و منتشر شده و فقط در سالِ ١٩٧٨<br />
چاپ دوم رسيده است.<br />
ِ<br />
(ليدن)٬ پس از وفاتِ مؤلف٬ به<br />
ترجمه ي متنِ کتاب به پايان رسيده است: از بخشي که هنوز چاپ و منتشر نشده<br />
فصل هاي ٢٤ و ٢٥ را شادروان زرياب ترجمه کرده و بقيه ي فصول (٢٦-٣٠) را بانو<br />
بايبوردي. ترجمه ي فصلِ (٧٠ ٢٦ صفحه) بسيار دشوار بوده و شش ماه طول کشيده است.<br />
ترجمه ي فصول به منابع موادِ متن نيز مراجعه و نظر داشته که اهلِ<br />
ِ<br />
بانو بايبوردي حينِ<br />
فن بارِ گرانِ رنجي را که مترجم از اين حيث کشيده است خود مي توانند بسنجند.<br />
ترجمه ي «نمايه ي تحليلي» هنوز به پايان نرسيده است. مترجم در مراجعاتي که قهرًا<br />
حينِ ترجمه ي نمايه به متن داشته متوجهِ سقطات و احيانًا جابه جايي ها و سهوهايي در فصولِ<br />
شادروان زرياب شده است.<br />
فصولي که هنوز به مرحله ي چاپ و نشر نرسيده ظاهرًا جنبه ي نظريِ قوي تري دارد و<br />
حاويِ مباحثِ عميق تري است.<br />
دوم درياي جان به قلم زبان دان و<br />
ِ<br />
به هر حال٬ مشتاقان چشم به راهِ انتشارِ جلدِ ِ<br />
پژوهنده و امين به همتِ «انتشاراتِ بين الملليِ الهديٰ « هستند. ©<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
نقد و بررسي<br />
مترجم<br />
ِ<br />
سهم<br />
ِ
ِ<br />
ِ<br />
مقاله نامه ها<br />
ماندانا صديق بهزادي<br />
ايرج<br />
فهرستِ مقاالتِ فارسي در زمينه ي تحقيقاتِ ايراني ٬ به کوششِ ِ<br />
١٣٦١-٬١٣٧٠ شرکتِ انتشاراتِ علمي و فرهنگي٬ ١٣٧٤ ش٬ ٧٨٣ ص.<br />
افشار٬ ج ٬٥<br />
سياهه اي است از مشخصاتِ مقاله هاي منتشر شده در نشرياتِ ادواري. در<br />
١<br />
مقاله نامه<br />
اصطالح مقاله نامه ٬ چنين آمده است: «١. صورتي از مقاله ها<br />
اصطالح نامه ي کتاب داري٬ ذيلِ ِ<br />
که بر حسبِ سرشناسه (پديد آور يا عنوان) به صورتي مستقل يا در آخرِ کتاب ها به صورتِ<br />
ي خاص يا گروهي از<br />
٢<br />
منابع و مآخذ چاپ شود؛ ٢. نمايه سازيِ موضوعيِ مقاالت پي آيند<br />
پي آيندها؛ ٣. فهرستي مرکب از شناسه هاي مندرجاتِ مجالت يا سايرِ پي آيندها خواه<br />
فهرستِ يک مجله ي خاص باشد يا گروهي از مجالت را در بر بگيرد. ذيلِ هر شناسه<br />
مشخصاتِ کاملِ کتاب شناختي (مقاله شناختي) مقاله ي مربوط ذکر مي شود».<br />
در سده ي هجدهم٬ مقاالتِ علمي جايگاهِ ويژه اي يافتند؛ اما٬ در واقع٬ در سده ي بيستم<br />
بود که بر شمارِ مجالت و نشرياتِ ادواري به نحوِ چشم گيري افزوده شد و تدوين و تهيه ي<br />
مقاله نامه ها رونق گرفت و مقاله نامه از ابزارهاي مهم تحقيق به حساب آمد. مقاله نامه ها کليدِ<br />
تحقيق در هر علم محسوب مي شوند و ترديدي نيست که دست يافتن به مقاالت براي آگاه<br />
شدن از جديدترين تحقيقات حايزِ اهميتِ خاصي است.<br />
نخستين مقاله نامه به زبانِ فارسي با عنوانِ فهرستِ مقاالتِ فارسي به کوششِ ايرج افشار٬ در<br />
مهرِ سالِ ٬١٣٤٠ به نفقه ي انتشاراتِ دانشگاهِ تهران منتشر شد. در سالِ ٬١٣٤٠ مقاله نامه ي<br />
ديگري با عنوانِ فهرستِ مقاالتِ جغرافيايي ٬ تاليفِ محمدحسنِ گنجي با هم کاريِ جوادِ<br />
صفي نژاد به همتِ انتشاراتِ دانشگاهِ تهران منتشر گرديد. در اين فهرست٬ دوره هاي مختلفِ<br />
١٣٢ نشريه از بدوِ انتشار تا پايانِ سالِ ١٣٣٧ بررسي شده است. اين فهرست٬ داراي نمايه٬<br />
نويسنده٬ موضوع٬ مترجم٬ اماکنِ جغرافيايي و فهرستِ عناوينِ جغرافيايي است. فهرستِ<br />
1) Periodical Index 2) periodical<br />
نام<br />
ِ<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
موضوعيِ مقاالتِ اقتصادي به نفقه ي بانک مرکزيِ ايران در سالِ ١٣٤٦ منتشر شد. در اين<br />
فهرست٬ مقاالتِ اقتصادي بر حسبِ موضوع رده بندي شده است. مطالبِ اقتصادي به ١٥
ِ<br />
مقاله نامه ها ١٢٧<br />
گروه تقسيم و هر گروه با يکي از حروفِ الفبا نشان داده شده است. اين کتاب داراي نمايه ي<br />
تحليليِ موضوعات است.<br />
موسي زاده ي فصيح و ابراهيم همداني<br />
ِ<br />
ايرج افشار٬ يوسفِ<br />
فهرستِ مقاالتِ حقوقي به همتِ ِ<br />
در سالِ ١٣٤٧ به نفقه ي انتشاراتِ دانشگاهِ تهران منتشر شد. اين فهرست داراي عنوان و<br />
مشخصاتِ مقاالتي است که به زبانِ فارسي درباره ي مطالبِ حقوقي نوشته يا ترجمه شده و<br />
چاپ ايران و افغانستان انتشار يافته است.<br />
در مجالت و نشرياتِ ادواريِ ِ<br />
در سالِ ٬١٣٤٧ مؤسسه ي مطالعات و تحقيقاتِ اجتماعي مقاله نامه ي ديگري با عنوانِ<br />
فهرستِ مقاالتِ مربوط به علومِ اجتماعي منتشر کرد. اين فهرست داراي نمايه ي نام نويسندگان٬<br />
مترجمان و مجالت و کتاب خانه هاي حافظِ آثار است.<br />
فهرستِ موضوعيِ مقاالتِ اقتصاديِ مجالتِ فارسي (١٢٩٧-١٣٤٠) در سالِ ٬١٣٥٥ به همتِ<br />
غالمرضا منصور و به نفقه ي انتشاراتِ دانشکده ي اقتصاد٬ منتشر شد. در رده بنديِ مقاالتِ<br />
هر موضوع٬ ترتيبِ الفبايي رعايت شده است.<br />
مرکزِ اسنادِ فرهنگيِ آسيا وابسته به وزارتِ فرهنگ و هنر٬ در سالِ ٬١٣٥٥ مقاله نامه ي<br />
عموميِ ديگري٬ با عنوانِ فهرستِ مقاالتِ فرهنگي در مطبوعاتِ ايران ٬ منتشر کرد. در سالِ<br />
٬١٣٥٧ انتشارِ اين فهرست متوقف گرديد. در سالِ ٬١٣٦١ سازمانِ مدارکِ فرهنگيِ انقالبِ<br />
اسالمي وابسته به وزارتِ فرهنگ و ارشادِ اسالمي اقدام به انتشارِ فهرستِ مقاالتِ انقالبِ<br />
اسالمي در مطبوعاتِ ايران کرد. اين فهرست٬ که٬ در واقع٬ به نوعي٬ ادامه ي کارِ فهرستِ<br />
مقاالتِ<br />
فرهنگي در مطبوعاتِ ايران است٬ به صورتِ فصل نامه منتشر مي شود. عنوانِ اين فهرست بعدًا<br />
به فهرستِ مقاالتِ فارسي در مطبوعاتِ جمهوريِ اسالميِ ايران مبدّ ل شد. اين فصل نامه نيز<br />
نام اشخاص٬ فهرستِ تحليليِ<br />
ِ<br />
موضوعي است و در آخرِ هر شماره ي اين نشريه نمايه ي<br />
موضوعي و صورتي از اساميِ مجالتي که مقاالتِ آنها در فهرست درج شده آمده است.<br />
همچنين مي توان از مقاله نامه ي موضوعيِ برنامه ريزيِ توسعه٬ مسائلِ اقتصادي٬ اجتماعي٬ روابطِ<br />
بين المللي ٬ از انتشاراتِ مرکزِ مدارکِ اقتصادي اجتماعيِ سازمانِ برنامه و بودجه؛ فهرستِ<br />
مقاالتِ جنگِ تحميلي در مطبوعاتِ جمهوريِ اسالميِ ايران ٬ از انتشاراتِ وزارتِ فرهنگ و ارشادِ<br />
اسالمي؛ فهرستِ مقاالتِ مربوط به خراسان؛ فهرستِ مقاالتِ زنان؛ فهرستِ مقاالت و نوشته هاي مربوط<br />
به کودکان و نوجوانان در مطبوعاتِ ايران نام برد.<br />
چند مجله نيز به انتشارِ فهرست هاي جداگانه اقدام کرده اند٬ مانندِ فهرستِ<br />
مقاالتِ مجله ي<br />
نگين٬ فهرستِ مجله ي سخن؛ فهرستِ مقاالتِ نشرِ دانش؛ فهرستِ هشت ساله ي مقاالتِ کيهانِ فرنگي؛ و<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
نقد و بررسي
ِ<br />
١٢٨ مقاله نامه ها<br />
فهرستِ<br />
سه ساله ي رسانه.<br />
در مواردي هم فهرستِ مقاالت همراه با اطالعاتِ کتاب شناختيِ کتاب ها در يک مجلد<br />
چاپ شده است٬ مانندِ کتاب شناسيِ زبان و زبان شناسي٬ کتاب شناسيِ اطالعات و ارتباطات .<br />
بنام<br />
ِ<br />
ايرج افشار٬ کتاب شناسِ ايران٬ يکي از مهم ترين<br />
فهرستِ مقاالتِ فارسي٬ تدوينِ ِ<br />
ابزارهاي تحقيق و مرجع در زمينه ي اير ان شناسي و اسالم شناسي است. تاکنون ٥ جلد از اين<br />
مقاله نامه منتشر شده است.<br />
تدوين و نشرِ اين سلسله مقاله نامه ها از سالِ ١٣٢٩ آغاز شد؛ ولي٬ به داليلي٬ چند سالي<br />
دچار فترت گرديد. جلدِ اولِ اين فهرست شاملِ نام و نشانِ شش هزار مقاله به زبانِ فارسي<br />
چاپ ايران و خارج از ايران (مجله ها٬ سال نامه ها و مجموعه ها)<br />
است که در نشرياتِ ادواريِ ِ<br />
تأسيس و طبع مجله به زبانِ فارسي تا آخرِ سالِ ٬١٣٣٨ در زمينه هاي متعدّ دِ تحقيقاتِ<br />
ِ<br />
از بدوِ<br />
مربوط به ايران و اسالم٬ منتشر شده است. جلدِ دوم حاويِ نام و نشانِ مقاالت و خطابه ها و<br />
گفتارهاي منتشر شده در سال هاي ١٣٤٥-١٣٣٩؛ جلدِ سوم حاويِ مقاالتِ منتشر شده در<br />
سال هاي ١٣٥٠-١٣٤٦؛ چهارمين جلد حاويِ مقاالتِ منتشر شده در سال هاي<br />
١٣٦٠-١٣٥١؛ و پنجمين جلد حاويِ مقاالت و گفتارهاي منتشر شده در سال هاي<br />
١٣٦١-١٣٧٠ است. منابع<br />
ِ<br />
مطالعاتِ ايراني است.<br />
فهرست مجله ها و سال نامه ها و مجموعه هاي فارسيِ مربوط به<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
تقسيم بنديِ موضوعي<br />
فهرستِ مقاالتِ فارسي به صورتِ موضوعي تنظيم و در آن از شيوه ي تقسيم بنديِ<br />
Index Islamicus استفاده شده است. البته٬ در مواردِ الزم تصرفاتي نيز در آن انجام گرفته و<br />
هر يک از مباحث به ترتيبِ الفباي اساميِ نويسندگان مرتب شده است. اين کتاب مشتمل<br />
است بر فصل هاي کليات٬ اديان و مذاهب٬ فلسفه و علوم٬ هنر و صنعت٬ جغرافيا٬<br />
مردم شناسي و نژ ادشناسي و مباحثِ اجتماعي٬ باستان شناسي٬ تاريخ٬ زبان و زبان شناسي و<br />
ادبيات. عناوينِ اين فصول در جلدها تغيير کرده٬ ولي اين تغييرات بيش تر جنبه ي لفظي دارد.<br />
در زيرِ تقسيماتِ کلي٬ موضوعات و رده هاي فرعيِ متناسب با هر بخش آمده است. در هر<br />
نام مقاله تنظيم شده است. مقاله هايي که در<br />
ِ<br />
بخش٬ مقاله هاي يک نويسنده به ترتيبِ الفباي<br />
نام<br />
بخشِ انتقادِ کتاب آمده به ترتيبِ الفباييِ نام نويسنده ي مقاله است و نه به ترتيبِ الفباييِ ِ<br />
نويسنده ي کتابِ موردِ انتقاد.
ِ<br />
ِ<br />
ِ<br />
ِ<br />
ِ<br />
مقاله نامه ها ١٢٩<br />
تنظيم<br />
ِ<br />
مدخل ها<br />
مدخلِ انتخاب شده نام نويسنده ي مقاله است.<br />
نام اشهرِ آن ضبط شده است.<br />
ِ<br />
نام اشخاص بر اساسِ نام خانوادگي يا<br />
ِ<br />
<br />
لقب ها و عنوان ها از قبيلِ دکتر٬ مهندس٬ استاد٬ حاجي٬ ميرزا و غيره از نام<br />
مدخل حذف شده است.<br />
اشخاص در<br />
نام هاي نويسندگانِ عرب٬ هندي٬ پاکستاني و گاه افغاني به همان صورتي که در اصل<br />
ضبط شده اند در مدخل آمده است؛ مانندِ محمد رياض.<br />
نام نويسندگانِ چيني با<br />
ِ<br />
نام خانوادگيِ نويسندگانِ ژاپني عنوانِ مدخل شده است٬ اما<br />
ِ<br />
<br />
ضبطِ اصلي در مدخل آمده است يعني نام خانوادگي در آغازِ اسم و نام شخص به دنبالِ آن.<br />
نام هايي که از زبان هاي اروپايي نقل شده و به دو يا سه صورت آمده در اين فهرست به<br />
همان صورتي که در مقاله بوده ضبط شده است. در فهرستِ اعالم٬ حتي االمکان٬ به يکي<br />
بودنِ آن دو اشاره شده است.<br />
نقد و بررسي<br />
نمايه ها<br />
نام<br />
در آخرِ هر جلد٬ نمايه هاي الفباييِ ِ<br />
اعالم<br />
ِ<br />
نام اشخاص٬<br />
ِ<br />
نويسندگان و مترجمان٬<br />
نام کتاب ها٬ اماکنِ جغرافيايي و تاريخي٬ اقوام و ملل و مذاهب٬ مباحثِ لغوي و<br />
ِ<br />
جغر افيايي٬<br />
مفردات و نمايه ي تحليليِ مطالب آمده است. اين نمايه ها از جلدِ اول تا جلدِ پنجم<br />
دست خوشِ تغييراتِ لفظي قرار گرفته و گاهي چند فهرست در هم آميخته شده است.<br />
انتخابِ موضوع ها در نمايه ي موضوعي٬ که در جلدِ پنجم عنوانِ «فرهنگ واره ي موضوعي و<br />
مدني» پيدا کرده٬ بيش تر بر گرفته از کليدواژه هاي موضوعيِ به کار رفته در عنوانِ<br />
مقاله هاست٬ که البته در اين مورد سليقه اي عمل شده و يک دستيِ الزم رعايت نشده است و<br />
بسياري از واژه هاي موضوعيِ عنوان ها در نمايه ي موضوع ديده نمي شود. چنانچه نمايه ي<br />
موضوعي از کليه ي عنوان هاي مقاله ها به طورِ قاعده مند٬ با استفاده از سرعنوانِ موضوعي<br />
همراه با ارجاع هاي الزم٬ تهيه مي شد٬ شاخص هاي بازيابيِ موضوعيِ متعددي در دست رسِ<br />
مراجعه کننده قرار مي گرفت.<br />
در ابتداي هر جلد نيز فهرستِ مجله ها٬ سال نامه ها و مجموعه هايي که از مقاله هاي آن در<br />
اين فهرست استفاده شده درج گرديده است. مجله ها و نشريه ها و مجموعه هايي که در اين<br />
فهرست آمده زمينه ي پژوهشي داشته است. عالوه بر مجله هاي ايراني٬ نشرياتِ ادواريِ<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١
ِ<br />
ِ<br />
ِ<br />
ِ<br />
١٣٠ مقاله نامه ها<br />
سايرِ کشورها٬ مانندِ آريا٬ کابل٬ ادب و هرات (افغانستان)٬ سودمند (مصر)٬ هالل (پاکستان)٬ و<br />
نيز تعدادي سال نامه و مجموعه که در خارج از ايران منتشر شده در فهرست آمده است.<br />
فهرستِ<br />
مقاالتِ فارسي يکي از معتبرترين مقاله نامه ها به زبانِ فارسي است. کساني که با<br />
علمي به بررسي و تحقيق مي پردازند مي دانند که تهيه و تنظيم فهرستي روزآمد چقدر<br />
ِ<br />
روشِ<br />
دشوار و وقت گيراست و چه همتي را اقتضا مي کند و چه مشکالتي برسرِ راه دارد. ايرج افشار<br />
تهيه و تنظيم اين مقاله نامه٬ از جمله مشکالتِ دست يابي به<br />
ِ<br />
در مقدمه به برخي از مشکالتِ<br />
دوره هاي کاملِ مجله ها در کتاب خانه ها٬ اشاره کرده است. در اين فهرست لغزش هايي روي<br />
نام خانوادگي<br />
ِ<br />
نام خانوادگي در مواردي که<br />
ِ<br />
داده که معموًال از دشواريِ تشخيصِ مرزِ نام و<br />
ترکيبي است و تعيينِ هويتِ نويسندگاني که تغييرِ نام خانوادگي داده اند يا تشابهِ اسميِ<br />
نويسندگان ناشي مي گردد و ايرج افشار به پاره اي از آنها در مقدمه اشاره کرده است. تشخيصِ<br />
موضوع<br />
ِ<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
مقاله هاي چند وجهي نيز٬ همان طور که در مقدمه ذکر شده٬ يکي از دشواري هاي<br />
فهرست نگاريِ مقاله هاست. بسياري از مقاله ها مي توانند در دو يا سه جا در فهرست قرار<br />
گيرند٬ که مؤلف با تهيه ي فهرست واره اي کلمه اي به رفع اين مشکل پرداخته است.<br />
نام<br />
ِ<br />
در حروف چينيِ اين فهرست براي<br />
اسم مجله ها و مجموعه ها از حروفِ<br />
ِ<br />
عنوانِ مقاله داشته باشد.<br />
نويسندگانِ مقاله ها از حروفِ درشت تر و براي<br />
خوابيده (ايرانيک / ايتاليک) استفاده شده تا تمايزي با<br />
ميزانِ انطباقِ تهيه ي هر مقاله نامه با معيارهاي معتبر در اين زمينه از اهميتِ ويژه اي<br />
برخوردار است. به معيارِ انجمنِ نمايهسازانِ امريکايي (AST) ٬ ايزو (ISO) و انجمنِ<br />
نمايهسازانِ بريتانيا (بي. اس. ٣٧٠٠) مالک هاي کليِ ارزيابيِ مقاله نامه به اين شرح است:<br />
وجودِ مقدمه ي جامع (نشان دهنده ي محتوا٬ سازمان دهي٬ ساخت و ترکيبِ<br />
وجودِ فهرستي از نشرياتِ زيرِ پوششِ نمايه؛<br />
استمرار٬ فاصله ي انتشار و سرعت؛<br />
نمايه)؛<br />
تهيه ي مقاله نامه بر اساسِ الگويي منطقي٬ متعادل و سازگار؛<br />
تهيه ي شاخص هاي بازيابيِ موضوعي٬ بيش تر براي دست يابيِ بهتر به اطالعات؛<br />
کامل بودنِ پوششِ نمايه؛<br />
استفاده از ابزارهاي خاص براي نمايه سازي؛<br />
ارائه ي راه هاي بازيابيِ متعدد به منظورِ دست يابي به اطالعاتِ موردِ نظر؛<br />
نظام<br />
وجودِ ِ<br />
ارجاع ها؛
ِ<br />
ِ<br />
ِ<br />
مقاله نامه ها ١٣١<br />
وجودِ ارجاع هاي جاي نما براي راه نمايي به محلِ اخص براي اطالعاتِ موردِ نظر؛<br />
وجودِ عنوانِ مکررِ باالي هر صفحه؛<br />
تسلطِ نمايهساز بر زمينه ي موضوعيِ مقاله نامه.<br />
تنظيم شناسه هاي کتاب شناختيِ مقاله ها به طورِ کامل و به ترتيب (نويسنده٬ عنوانِ<br />
ِ<br />
مقاله٬ مترجم٬ نام نشريه٬ شمارهگذاري٬ دوره٬ تاريخ انتشار و شماره ي صفحه).<br />
با توجه به اين معيارها٬ مالحظه مي شود که مقدارِ درخوري از آنها در تنظيم فهرستِ<br />
مقاالتِ فارسي رعايت شده است.<br />
ارزنده ي ايرج افشار ارج<br />
ِ<br />
جامعه ي کتاب و کتاب خوان و اهلِ قلم و پژوهش٬ بر خدمتِ<br />
مي نهند. اميد است که به دستِ پر توانِ اين محقق و کتاب شناسِ گران مايه و شيفته ي فرهنگِ<br />
اصيل ايراني و اسالمي جلدهاي ديگرِ اين فهرست روز آمدتر منتشر شود و٬ از آن خوش تر٬<br />
دوره ي پنج جلدي٬ با يک دستي و يک پارچگيِ بيشتر٬ ادغام و در يک يا چند مجلد در<br />
دست رسِ<br />
محققان قرار گيرد.<br />
نقد و بررسي<br />
ارجاعات<br />
. ١ يوريِ سلطاني٬ فروردينِ ر استين٬ اصطالحنامه ي کتابداري. ويرايشِ ٬٢ تهران٬ کتاب خانه ي<br />
مليِ جمهوريِ اسالميِ ايران٬ ١٣٧٢؛<br />
. ٢ نوراهللِ مرادي٬ مرجع شناسي: شناختِ خدمات و کتاب هاي مرجع. تهران٬ فرهنگِ معاصر٬ ١٣٧٢؛<br />
. ٣ ايرج افشار٬ فهرستِ مقاالتِ فارسي ٬ تهران٬ انتشاراتِ دانشگاهِ تهران٬ ١٣٤٠-٬١٣٧٤ ج١<br />
ِ<br />
و٢ (انتشاراتِ دانشگاهِ تهران٬ ١٣٤٠ و ١٣٤٨)؛ ج ٣ (کتاب هاي جيبي با هم کاريِ<br />
فرانکلين (١٣٥٥)؛ ج ٤ و ٥ (شرکتِ انتشاراتِ علمي و فرهنگي٬ ١٣٧٤) ٬١٣٦٩<br />
4. Harold Borko, Charles L. Bernier, Indexing Concepts and Methods, New York,<br />
Academic press, 1978;<br />
5. Iso Recommendation, Layout of Periodicals, 1954;<br />
6. British Standard Recommendation for the Preparation of Indexes, B.S-3700, 1976.<br />
. ٧ فتانه ي راحمي پور٬ بررسيِ نمايه نامه هاي نشرياتِ ادواريِ فارسيِ انتشار يافته در تهران در سال هاي<br />
١٣٥٧-١٣٧٣ (پايان نامه ي کارشناسيِ ارشد دانشکده ي مديريت و اطالع رسانيِ<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
پزشکي٬ .(١٣٧٤ ©
ِ<br />
ِ<br />
ِ<br />
فرهنگستانِ دوم پژوهش گاهِ واژهگزيني<br />
احمدِ صفّ ارمقدّ م<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
در مقاله اي با عنوانِ «فرهنگستانِ دوم» در شماره ي دوم از سالِ اول (تابستانِ ١٣٧٤) نامه ي فرهنگستان ٬ ذيلِ<br />
عنوانِ فرعيِ «عمل کردِ فرهنگستانِ دوم» (ص ١٦٠) آمده است که فعاليت هاي علميِ فرهنگستان در چارچوبِ<br />
دو برنامه ي عمده صورت مي گرفته است: يکي برنامه ي واژهگزيني و ديگري برنامه ي تحقيقاتي. برنامه و<br />
طرح هاي تحقيقاتي و اجراي آنها که در هشت پژوهش گاه سازمان يافته بود در مقاله ي مذکور شرح داده شده<br />
است. اينک٬ در تکميلِ آن٬ شرح فعاليتِ پژوهش گاهِ واژهگزيني از نظرِ خوانندگان مي گذرد.<br />
وظيفه ي پژوهش گاهِ واژهگزيني برگزيدنِ واژه هاي فارسي در برابرِ واژه هاي بيگانه بود. شمارِ<br />
گروه هاي واژهگزيني از ٩ کميسيون در سالِ ١٣٤٩ به ٢٨ گروه در آخرين سال (١٣٥٧) به<br />
اين شرح افزايش يافت: آموزش و پرورش٬ اقتصاد و بازرگاني٬ امورِ مالي٬ انرژيِ اتمي٬ برق٬<br />
علوم<br />
ِ<br />
پزشکي٬ جغرافيا٬ حقوق و<br />
علوم<br />
ِ<br />
ادب٬ شيمي٬<br />
اداري٬ راه و ساختمان٬ رايانه٬ رياضي٬ زبان شناسي٬ زبان و<br />
علوم<br />
ِ<br />
سياسي و روابطِ بين المللي٬ علوم طبيعي٬ فرهنگ٬ فلسفه و<br />
اجتماعي٬ فيزيک٬ کارتوگرافي٬ کتاب داري٬ کتاب هاي درسي٬ کشاورزي٬ متالورژي٬<br />
مکانيک٬ موسيقي٬ مهندسي و صنعت٬ هنر و باستان شناسي. در هر گروه حدودِ ١٠ نفر<br />
عضويت داشتند. عده ي استادانِ دانشگاه ها و کارشناسانِ غيرِ دانشگاهي که از ابتداي تشکيلِ<br />
فرهنگستان در گروه هاي واژهگزيني شرکت کرده بودند به حدودِ ٣٢٠ نفر بالغ مي شد.<br />
واژه هاي بيگانه٬ که ظاهرًا به عناصرِ زبان هاي انگليسي و فرانسه اطالق مي شد٬ از سه<br />
طريق به گروه هاي واژهگزيني عرضه مي شد:<br />
١) به صورتِ دفترهاي «پيش نهادِ شما چيست؟»: موادِ هر يک از اين دفترها را٬ که<br />
دسته اي از لغات و اصطالحاتِ پُ رکاربردِ زبانِ انگليسي در يکي از رشته هاي علمي و تعريفِ<br />
آنها را در برداشت٬ کارشناسانِ آن رشته٬ از فرهنگ ها و دايرة المعارف هاي معتبر ترجمه<br />
کردند و به چاپ مي رسيد و سپس٬ براي اظهارِ نظر و پيش نهادِ معادل هاي فارسي در اختيارِ<br />
صاحب نظران و مقامات و مسئوالنِ فرهنگي قرار مي گرفت. پيش نهادهاي رسيده براي طرح<br />
و بررسي به گروهِ واژهگزينيِ رشته ي مربوط فرستاده مي شد. تا سالِ ١٣٥٧٬ ٩ دفترِ<br />
«پيش نهادِ شما چيست؟» به شرح زير منتشر شد:<br />
شماره ي ١: واژه هاي آموزشي و صنعتِ گاز (١٣٥١)؛ شماره ي ٢: واژه هاي کتاب داري<br />
علوم<br />
ِ<br />
(١٣٥٢)؛ شماره ي ٣: واژه هاي<br />
نام<br />
ِ<br />
اجتماعي (١٣٥٣)؛ شماره ي ٤:<br />
دانش ها و فن ها و
فرهنگستانِ دوم پژوهش گاهِ واژهگزيني ١٣٣<br />
هنرها (١٣٥٤)؛ شماره ي ٥: واژه هاي رايانه اي (١٣٥٥)؛ شماره ي ٦: واژه هاي پزشکي<br />
(١٣٥٦)؛ شماره ي ٧: واژه هاي فيزيک رشته ي الکتروتکنيک (١٣٥٦)؛ شماره ي ٨:<br />
واژه هاي فن شناسيِ آموزشي (١٣٥٦)؛ شماره ي ٩: واژه هاي کارتوگرافي (١٣٥٧).<br />
عالوه بر اين٬ چهار دفترِ ديگر در زمينه هاي گياهشناسي٬ زبان شناسي٬ ميکربشناسي و<br />
شيمي٬ و واژه هاي فرنگيِ رايج در فارسي آماده ي چاپ گرديد.<br />
الف) به صورتِ درخواست از سازمان ها و مؤسساتِ دولتي و گاه اشخاص. واژه هاي<br />
علوم سابق)٬ سازمانِ جلبِ<br />
انگليسيِ ارسالي از وزارتِ فرهنگ و آموزشِ عالي (وزارتِ ِ<br />
سياحان و نيز سازمانِ حفاظتِ محيطِ زيست از اين دسته است.<br />
ب) به صورتِ فهرست ها و پيش نهادهاي پراکنده از اعضاي گروه ها٬ مانندِ واژه هاي<br />
انگليسي موردِ بررسي در گروهِ واژهگزينيِ شيمي.<br />
گروه هاي واژهگزيني جلساتِ هفتگيِ دو ساعته ي خود را صبح يا بعدازظهر و تا پاسي از<br />
شب در محلِ فرهنگستان تشکيل مي دادند و بر مبناي اصول و خطِ مشيِ کليِ فرهنگستان به<br />
پيش نهادِ معادل هاي فارسي براي لغات و اصطالحاتي که مطرح مي شد مي پرداختند. منشيِ<br />
هر گروه٬ که معموًال از ميانِ هم کارانِ تمام وقتِ فرهنگستان انتخاب مي شد٬ پيش نهادها را<br />
يادداشت مي کرد و صورتِ جلسات را براي ثبت و ضبط در اختيارِ دفترِ پژوهش گاهِ<br />
واژهگزيني قرار مي داد. تصويبِ برابرهاي فارسي از اختياراتِ شوراي فرهنگستان بود که<br />
طيِ جلساتِ هفتگي و معموًال٬ با حضورِ نمايندگاني از گروهِ واژهگزينيِ مربوط به بحث و<br />
تصميم گيري مي پرداخت. واژه هاي پذيرفته شده پس از تصويبِ شاه جوازِ نشر مي يافت.<br />
فرهنگستان<br />
واژه هاي پيش نهاديِ گروه هاي واژهگزيني<br />
چاپ رايانه اي<br />
ِ<br />
مجموعه ي پيش نهادهاي فارسيِ گروه هاي واژهگزينيِ فرهنگستان٬ که به<br />
رسيده است٬ با احتسابِ مواردِ تکراري٬ به بيش از ٦٠٠٠٠ بالغ مي شود. وجودِ<br />
پيش نهادهاي مکرر از اين رو بوده است که برخي از واژه ها دو يا چند بار در يک گروه و يا<br />
حتي در گروه هاي متعدد بررسي و در مقابلِ آنها معادل هاي يکساني پيش نهاد و يا<br />
chart ٬<br />
پيش نهادهاي قبلي مجددًا تأ ييد شده است؛ مانندِ واژه ي نمودار که به تکرار در برابرِ<br />
diagram و graph آمده است.<br />
در گروه هاي واژهگزيني وقت و نيروي زيادي صرفِ بررسيِ هر واژه ي بيگانه و پيش نهادِ<br />
معادل هاي فارسيِ آن مي شد. واژه هايي که کاربردِ عام داشت معموًال در همه ي گروه ها<br />
مطرح مي شد و اصرار بر اين بود که به نظرِ همه ي اعضا توجه شود. به اين ترتيب٬<br />
مجموعه ي عظيم پيش نهادهاي فارسيِ فرهنگستان شکل گرفت. در اين جا به عنوانِ نمونه<br />
ِ<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١
ِ<br />
١٣٤ فرهنگستانِ دوم پژوهش گاهِ واژهگزيني<br />
٦٠ معادلِ فارسي که براي واژه ي seminar در گروه هاي گوناگون داده شده ارائه مي شود.<br />
توضيح اين که سمينار واژه اي است التيني و در اصل به معنيِ قلمستان و کشت زار و در<br />
اصطالح<br />
ِ<br />
علمي و آموزش به بحث و تبادلِ نظرِ گروهي از دانش جويان زيرِ نظرِ استادي گفته<br />
مي شود که در آن استاد بذرِ انديشه اي مي افشاند و دانش جويان با کارِ خود حاصلِ آن را<br />
طرح چنين بحث هايي و به طورِ کلي به هر نوع جلسه ي مباحثه و<br />
برداشت مي کنند. به محلِ ِ<br />
مبادله ي اطالعات نيز سمينار مي گويند. مفاهيمي که در معادل هاي فارسي سمينار مالحظه<br />
مي شود همگي از ريشه و کاربردهاي اين واژه سرچشمه گرفته است. معادل هاي پيش نهادي<br />
به اين شرح است: افشانش ٬ افشانه ٬ انديشاري ٬ انديشتاري ٬ انديش کاري ٬ انديشه ورزي ٬ پژوهش يابي ٬<br />
پژوهه ٬ جرگه ٬ جرگه ي آموزشي ٬ جرگه ي پژوهشي ٬ جستار ٬ جستارگان ٬ جستاره ٬ دانش گروهي ٬ دانش ورزي ٬<br />
ديداره ٬ ديدافشاني ٬ ديدآور ٬ ديدآوري ٬ راه آزمايي ٬ رايافشاني ٬ رايپژوهي ٬ رايخواهي ٬ رايگويي ٬<br />
رايفشاني ٬ سخنآوري ٬ سخنجويي ٬ کِشتار ٬ ورزمان ٬ ويدار ٬ ويدارش ٬ ويداري ٬ ويدافشاني ٬ ويدان ٬<br />
ويدآوران ٬ ويدآورش ٬ ويدآوري ٬ ويدبرزي ٬ ويدش ٬ ويدشگاه ٬ ويدکار ٬ ويدکاري ٬ ويدگذاري ٬<br />
ويدگيري ٬ ويدمان ٬ ويدورزي ٬ ويده ٬ ويده ورزي ٬ ويدياري ٬ هم انديشي ٬ هم پرسگي ٬ هم پژوهي ٬<br />
هم جستاري ٬ هم جويش ٬ هم جويي ٬ هم سخني ٬ هم کاوي ٬ هم گويي ٬ هم گفت . شوراي فرهنگستان پس از<br />
بحث و بررسيِ فراوان اصطالح هم کاوي را در برابرِ واژه ي انگليسيِ seminar پذيرفت.<br />
واژه هاي مصوّ بِ شوراي فرهنگستان<br />
درباره ي واژه هاي پذيرفته ي فرهنگستانِ زبان اطالعاتِ زير در دست رس است:<br />
١. شمارِ کلِ لغات و اصطالحاتِ غربي که در ١٤٩ جلسه ي شوراي فرهنگستان<br />
(سال هاي ١٣٤٩-٥٧) مطرح و بررسي شده است٬ با احتسابِ مواردِ تکراري٬ به ١٥١٥ بالغ<br />
مي شود که ١٤٧٠ واژه ي فارسي در برابرِ آنها به تصويب رسيده است.<br />
٢. در بينِ مصوّ باتِ مذکور ٤٥٠ مورد واژه ي فارسيِ تکراري مشاهده مي شود.<br />
طرح<br />
ِ<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
ب براي رفع<br />
مجددِ واژه هاي مصوّ ِ<br />
ابهام و حصولِ اطمينانِ کامل از درستيِ آنها يا<br />
بررسيِ امکانِ کاربردِ آنها در رشته هاي ديگر صورت مي گرفت. مثالً واژه ي device چهار<br />
مرتبه در شورا مطرح و هر چهار بار معادلِ فزاره در برابرِ آن تأ ييد شد؛ يا واژه هاي رايانه ٬<br />
computer ٬ ecology و ceramic را مي توان ياد کرد که هر کدام<br />
بوم شناسي و سوفاره به ترتيب در برابرِ<br />
سه بار مطرح شد و به تصويب رسيد. اگر معادل هاي تکراري را فقط يک واژه به حساب<br />
آوريم در آن صورت شمارِ مصوّ باتِ شورا ١٠٢٠ خواهد بود.<br />
٣. عالوه بر اين٬ ٦٣ واژه ي مصوّ ب در بررسي هاي مجدد به واژه هاي ديگري تغيير<br />
يافته که در آمارِ مذکور هر يک دو مرتبه به حساب آمده است. مثالً واژه هاي يگانه بيني ٬ توژک
فرهنگستانِ دوم پژوهش گاهِ واژهگزيني ١٣٥<br />
monism ٬ microfilm و eugenics به تصويب رسيده بود در<br />
و به نژادي ٬ که به ترتيب در برابرِ<br />
بررسيِ مجدد بهتک بُنشتي ٬ ريزتوژ ٬ به نژ ادگري تغيير يافت. با کسرِ اين تعداد٬ آمارِ مصوبات به<br />
٩٥٧ مي رسد.<br />
٤. در ميانِ مصوباتِ فرهنگستان٬ ١٠٤ واژه ي فارسي وجود دارد که در برابرِ ٩٠ لغتِ<br />
عربي از کتاب هاي آموزشيِ دبستان يک جا پذيرفته شده است٬ از آن جمله است: تمساح ٬<br />
حيوان ٬ شک ٬ صحرا ٬ طعم ٬ عبادت ٬ عِلم ٬ غذا ٬ قايق ٬ قطع ٬ قلب ٬ قمر ٬ قنات ٬ مقايسه . معادل هاي<br />
فارسيِ اين دسته به ترتيب عبارت است از نهنگ ٬ جانور ٬ گمان ٬ بيابان ٬ مزه ٬ پرستش ٬ دانش ٬<br />
رايج فارسي براي<br />
خوراک ٬ بلم ٬ بريدن ٬ دل ٬ ماه ٬ کاريز ٬ سنجش . قاعدتًا نبايد اين مترادفاتِ ِ<br />
واژه هاي عربي را حاصلِ کارِ واژهگزيني بدانيم و آنها را از نظرِ آماري از واژه هاي مصوب<br />
منظور کنيم. در اين صورت٬ شمارِ مصوباتِ فارسي به ٨٥٣ کاهش مي يابد.<br />
٥. سه واژه ي مصوّ ب٬ پس از بررسيِ مجدد٬ از فهرستِ مصوبات حذف گرديده است.<br />
شورا٬ ده واژه ي فارسي را که براي مفاهيم گوناگون به تصويب رسيده<br />
ِ<br />
٦. به مصوباتِ<br />
بايد افزود؛ مانندِ گيش به جاي خرزهره .<br />
٧. آخرين نکته ي شايسته ي توجه در اين بررسي استفاده از واژه هاي فرهنگستانِ اول<br />
است که در برابرِ لغات و اصطالحاتِ فرانسه به تصويب رسيده است. شوراي فرهنگستانِ<br />
زبان دسته اي از اين واژه ها را در برابرِ لغات و اصطالحاتِ انگليسي ظاهرًا متفاوت گذاشته<br />
mesure ٬ étiquette و<br />
است؛ مانندِ واژه هاي اندازه ٬ برچسب و ديد که در فرهنگستانِ اول در برابرِ<br />
vision فرانسه پذيرفته شده ولي از فرهنگستانِ دوم به ترتيب در برابرِ واژه هاي انگليسي size ٬<br />
lable و visibility به تصويب رسيده است. دسته ي ديگر شاملِ آن واژه هاي مصوّ بِ<br />
فرهنگستانِ اول مي شود که فرهنگستانِ دوم به آنها توجه نموده است؛ مانندِ نمونه هاي زير<br />
که شوراي فرهنگستانِ اول آنها را در برابرِ اصطالحاتِ فرانسه و شوراي فرهنگستانِ دوم هر<br />
يک اصطالح انگليسي پذيرفته است با توجه به اين که تفاوتي بين دو<br />
ِ<br />
يک را در مقابلِ<br />
انگليسي و فرانسه وجود ندارد:<br />
فرانسه<br />
انگليسي<br />
فارسي<br />
اصطالح<br />
ِ<br />
برنامه<br />
پايان نامه<br />
خودکار<br />
روش<br />
سنگ واره<br />
کالبدشناسي<br />
واگرايي<br />
هنجار<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
فرهنگستان<br />
programme<br />
thèse<br />
automatique<br />
méthode<br />
fossile<br />
anatomie<br />
divergence<br />
norme<br />
program(me)<br />
thesis<br />
automatic<br />
method<br />
fossil<br />
anatomy<br />
divergence<br />
norm
ِ<br />
١٣٦ فرهنگستانِ دوم پژوهش گاهِ واژهگزيني<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
شمارِ واژه هاي دسته ي اخير به ٥٠ مي رسد که مي توان آنها را از آمارِ مصوّ باتِ<br />
فرهنگستانِ دوم کسر کرد.<br />
همه ي اين مالحظات٬ مجموع واژه هاي مصوّ بِ فرهنگستانِ زبان به ٨١٠<br />
ِ<br />
با در نظر گرفتنِ<br />
بالغ مي شود.<br />
در اين بررسيِ آماري دو نکته سزاوارِ توجه و تأ مل است:<br />
١. شمارِ واژه هاي مصوّ بِ شورا نسبت به پيش نهادهاي گروه هاي واژهگزيني بسيار اندک<br />
به نظر مي رسد و توازن و هم آهنگيِ منطقي بينِ کارِ گروه ها و شورا برقرار نيست. شوراي<br />
فرهنگستان طيِ فعاليت خود٬ حتي در دوره اي٬ که شمارِ گروه هاي واژهگزيني به ٢٨ افزايش<br />
يافته بود در ازاءِ ٥٦ ساعت کارِ هفتگيِ گروه ها٬ بيش از يک جلسه ي سه ساعته نداشته<br />
است. به اين ترتيب٬ چنين به نظر مي رسد که از توانِ شوراي فرهنگستان براي اجراي<br />
وظايفِ آن چنان که شايد وبايد بهرهگيري نشده است. بر اساسِ مصوّ بات٬ اين شورا<br />
مي توانست در سالِ اول تا ٢٠ عضو داشته باشد و پس از آن٬ شمارِ اعضا به ٣٠ نفر افزايش<br />
يابد. در حالي که شمارِ اعضا هيچ گاه از ١١ نفر تجاوز نکرد که از آنان در جلساتِ شورا به<br />
طورِ متوسط فقط هفت يا هشت تن حضور داشتند. افزايشِ بازدهِ کارِ شورا بارها موردِ تأ کيد<br />
قرار گرفت و شيوه هايي براي نيل به اين مقصود پيش نهاد شد٬ از جمله تعيينِ اصول و ضوابطِ<br />
کارِ واژهگزيني٬ واگذاريِ مسئوليتِ بررسيِ کاملِ واژه هاي پيش نهادي به خودِ گروه ها و طرح<br />
نهاييِ پيش نهادهاي پذيرفته شده در شورا براي بررسيِ نهايي و تصويب. با اين همه٬ شيوه ي<br />
کار تا به آخر به همان حالِ سابق باقي ماند.<br />
٢. با فرضِ اين که همه ي واژه هاي مصوّ ب از هر جهت قابلِ قبول شناخته شود يک<br />
سؤالِ عمده پيش مي آيد و آن اين که٬ در برابرِ انبوهِ واژه هاي علمي و فني که بايد براي آنها<br />
برابرهايي يافت٬ وضع ٨١٠ معادل در مدتِ نزديک به ٨ سال تا چه حد کارساز است؟<br />
ِ<br />
انتظارِ بحقِ جامعه از فرهنگستانِ جديد آن است که با توجه به تجاربِ گذشته در برنامه ريزيِ<br />
اساسي و دراز مدتِ خود به جنبه ي کميِ نيازهاي واژهگزيني نيز توجهِ کافي مبذول دارد و آن<br />
روش هاي اجرايي را اختيار کند که ضمنِ رعايتِ کاملِ جنبه هاي کيفي٬ تأمينِ حدِ اکثرِ بازدهِ<br />
کمي تضمين گردد.<br />
ساختارِ واژه هاي مصوّ ب<br />
واژه هاي جديد را به شرح زير پايه ي برنامه ي<br />
ِ<br />
فرهنگستانِ زبان روشِ گرينش و ساختِ<br />
واژهگزينيِ خود قرار داد: واژه هاي موردِ نياز در درجه ي اول و در صورتِ وجود از فارسيِ<br />
امروز انتخاب شود و يا از واژه ها و مايه هاي امروزي ترکيب گردد. در درجه ي دوم و در
فرهنگستانِ دوم پژوهش گاهِ واژهگزيني ١٣٧<br />
صورتِ امکان از واژه هايي که در متن هاي فارسي به کار رفته است برگزيده شود. اگر از اين<br />
دو راه ممکن نشد از گويش ها و زبان هاي ميانه و باستانيِ ايراني در صورتِ امکان انتخاب<br />
گردد و در اين مورد سعي شود٬ تا آن جا که ميسر باشد٬ واژه ها به صورتِ فارسي درآيد تا<br />
هم آهنگيِ اين زبان و اصولِ دستوري و آواشناسيِ آن محفوظ بماند. اگر هيچ يک از اين<br />
راه ها کارساز نشد٬ برابرها از ريشه ها و وندهاي ايراني با رعايتِ اصول و قواعدِ فارسي<br />
ساخته شود.<br />
واژه هاي برگزيده ي فرهنگستان را٬ که بر پي روي از اين ضوابط پيش نهاد شده و به<br />
منبع گزينش٬ اجزاي سازنده و شيوه ي ساخت مي توان به<br />
تصويب رسيده است از نظرِ ِ<br />
دسته هاي زير تقسيم کرد:<br />
متداول و رايج فارسي که به اعتبارِ برابريِ<br />
ِ<br />
١. معادل هاي منتخب از لغات و اصطالحاتِ<br />
معنايي و کاربرديِ بينِ آنها و معادل هاي بيگانه عينًا برگزيده شده است:<br />
gift<br />
دهش cadeau ارمغان background<br />
زمينه base پايگاه cult<br />
کيش bottleneck تنگنا powder<br />
گَرد searching جويش کم کاربرد و کم رواج<br />
ِ<br />
٢. معادل هاي منتخب از لغات و اصطالحاتِ<br />
فارسي:<br />
ring<br />
زرفين (حلقه) copy پچين (رونوشت) industry<br />
فيدار (صنعت) film توژ (پوست نازک) noise<br />
نوف (صدا) autograph دستينه (دست خط و امضا) dance<br />
وشت (رقص) right ر استاد (حق) فرهنگستان<br />
٣. واژه هاي مأ خوذ از فارسيِ ميانه:<br />
original<br />
فرگاني comment آزند chapter<br />
فرگرد permit آهشتن regulate<br />
گناردن practice برزيدن assembly<br />
هنگردي park پرديز ٤. واژه هاي مأ خوذ از گويش هاي فارسي (به ندرت):<br />
راب از گويشِ گيالن در برابرِ limax<br />
گيش از گويش هاي جنوب به معنيِ خرزهره<br />
٥. برابرهاي ساخته شده از طريقِ گرده برداري: ترانمايي transparence ٬ درمان گر therapist ٬<br />
درون بيني endoscopy ٬ رگ نگاري angiography ٬ زيست بوم شناسي bioecology ٬ سهشتمان exposition ٬<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١
١٣٨ فرهنگستانِ دوم پژوهش گاهِ واژهگزيني<br />
فراندازش projection ٬ هم گمارش commission .<br />
٦. برابرهاي ساخته شده داراي مطابقتِ نسبي:<br />
projector<br />
فروزافکن aquarium آبزي دان slow-motion<br />
کُ ندنمايي monism تک بُنشي demography<br />
مردم آماري manual دست نامه symposium<br />
هم سگالي television دور ديس ٧. برابرهاي داراي مطابقتِ مفهوم و کاربردي:<br />
traffic<br />
شدآمد sufficiency بسندگي reactionary<br />
کهنه پرست restaurant خوان سرا a la carte<br />
گزيدني brochure دفترک seminar<br />
هم کاوي secular دين آزاد پارسي گرايي٬ منشاءِ مخالفت<br />
برداشت و تعريفِ تعصب آميز و افراطيِ فرهنگستان از زبانِ فارسي همواره با اعتراض ها و<br />
مخالفت هايي روبه رو بود. در اين برداشت٬ عناصرِ واژگانيِ مأ خوذ از عربي٬ ترکي٬ مغولي٬<br />
فرنگي و غيره همگي به يکسان بيگانه شمرده مي شد. بيگانه شمردنِ لغات و اصطالحاتِ<br />
عربيِ متداول و رايج در فارسي که به فرهنگِ ديرپاي اسالم تعلق دارند و بخشي از ميراثِ<br />
ادبي و فرهنگيِ ما هستند و با واژگانِ فارسي همراه و هم رنگ گرديده و پيوند خورده اند<br />
نارضاييِ فراواني در پي داشت و در ميانِ عالقه مندان و شيفتگانِ تقويتِ زبانِ فارسي شکاف<br />
پديد آورد. در حقيقت٬ برابرهايي به تصويبِ فرهنگستان رسيده که معادلِ عربيِ آنها در<br />
فارسي کامًال رايج و متداول است. فهرستِ نمونه ي زير در اين باره گوياست:<br />
فارسي انگليسي عربي<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
مجاز<br />
Permissible آهشتني شمعک<br />
Pilot افروزک مطلق<br />
absolute اَوَ ند ثابت<br />
constant برايست عنصر<br />
element بن پار تحرک<br />
mobility ميوايي صحنه<br />
scene ويان حساسيت<br />
allergy ويزاري متخصص<br />
specialist ويژهکار عمودي<br />
vertical هجين عضو<br />
member هم وند
ِ<br />
ِ<br />
فرهنگستانِ دوم پژوهش گاهِ واژهگزيني ١٣٩<br />
البته گزينشِ اين دسته از برابرها به نوعي توجيه مي شد از جمله٬ به اين صورت که<br />
«واژه هاي فارسيِ مصوّ بِ شورا نه در برابرِ لغات و اصطالحاتِ عربي بلکه در مقابلِ لغات و<br />
اصطالحاتِ انگليسي و يا فرانسه پذيرفته شده است.» اين توجيهات٬ متأ سفانه٬ جز ادامه ي<br />
روندِ تعارضات ثمري نداشت. از جمله٬ وضع معادلِ فرنشين براي chairman انگليسي بحث و<br />
مجادله ي فراواني برانگيخت. اين واژه در فرهنگ هاي وبستر و آکسفورد به دو معنيِ اصليِ زير<br />
آمده است:<br />
١. رئيسِ يک جلسه٬ کميته٬ هيئت٬ مجمع٬ شرکت و مانندِ آن؛<br />
٢. استادي که مسئوليتِ اداريِ يک گروهِ آموزشي در دانشگاه را عهده دار است.<br />
واژه ي chairman به معنيِ کسي نيز هست که هدايت و راندنِ صندليِ چرخ دار را بر عهده<br />
دارد٬ ولي اين معني در اين جا موردِ نظر نيست. معادل هاي chairman ٬ با توجه به تعريف هاي<br />
مذکور عبارت است از:<br />
١. رئيسِ جلسه٬ رئيسِ کميته٬ رئيسِ هيئت٬ رئيسِ مجمع٬ رئيسِ شرکت که گاهي به<br />
جاي رئيس مي توان «سرپرست» يا «مسئول» نيز به کاربرد؛<br />
٢. مدير يا مديرِ گروه که به جاي مدير «رئيس» نيز مي توان به کاربرد.<br />
اين معادل ها در زبانِ فارسي رايج اند و سابقه ي کاربردِ ممتد دارند. بنابراين٬ نيازي به کنار<br />
نهادنِ آنها و وضع فرنشين نبوده است. عبارتِ زير در فرهنگ هاي وبستر و آکسفورد که نمودارِ<br />
شاخص ترين کاربردهاي chairman اند نشان مي دهند که در برابرِ اين واژه معادل هايي چون<br />
رئيس٬ مدير٬ سرپرست و مسئول کفايت مي کند:<br />
chairman of the board<br />
chairman of refreshments for a club meeting<br />
hospitality chairman<br />
legislative chairman<br />
chairman of freshman history courses<br />
با عناصرِ مأ خوذ از ترکي نيز همين برخورد مشاهده مي شد. به عنوانِ مثال٬ در برابرِ<br />
واژه هاي انگليسي auxiliary ٬ frame و pattern با معادل هاي مأ خوذ از ترکيِ کمکي ٬ قاب و الگو ٬<br />
واژه هاي فارسيِ يارشي ٬ پَربند و روبُر را برگزيدند و نيز شکارگرِ فارسي را به شکارچي که پسوندِ<br />
آن ترکي است ترجيح دادند.<br />
معالوصف٬ بايد توجه داشت که در موردِ اصطالحاتِ علمي نمي توان به معادلِ رايج در<br />
کاربُردِ عام اکتفا کرد. براي روشن شدنِ مطلب توجه به نمونه هاي زير مفيد خواهد بود:<br />
complex در زمينه هاي فرهنگ٬ شيمي٬ زيست شناسي٬ زمين شناسي٬ زبان شناسي٬<br />
پزشکي٬ روان شناسي کاربرد دارد. لذا٬ با حفظِ معادل هايي چون مجموعه٬ مجتمع و عقده<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
فرهنگستان
١٤٠ فرهنگستانِ دوم پژوهش گاهِ واژهگزيني<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
اصطالح علمي در برابرِ آن به تصويب رسيده است.<br />
در کاربُردِ عام٬ هم تافت به عنوانِ ِ<br />
در انگليسي واژه هاي afflux ٬ circulation ٬ current ٬ effusion ٬ flow ٬ fluence و flux همگي به<br />
جريان است؛ اما در علم فيزيک هر يک از آنها داللتِ جداگانه دارد که به<br />
ِ<br />
معنيِ تقريبيِ<br />
مقتضاي اين داللت ها در برابرِ آنها به ترتيب واژه هاي ريزش ٬ گردش ٬ جريان ٬ برون پخشي ٬ شارش<br />
(از شاريدن به معني جاري شدن٬ لبريز شدن)٬ شاريدگي ٬ شار آمده است.<br />
conductance ٬ conduction و conductivity ٬ با حفظِ معادلِ هدايت در کاربُردِ عام و<br />
در برابرِ<br />
رايج٬ به ترتيب واژه هاي رسانايي ٬ رسانش و رسانندگي ساخته شده است تا تفاوت هاي ظريفِ<br />
اين اصطالحات در تعبير منعکس گردد.<br />
ضمنًا بعضي از معادل هاي مأ خوذ از عربي مانندِ ذواربعة زوايا٬ ذوفلقتين٬ عروق شعريه٬<br />
عديم الفلقه٬ غير ذوفقار٬ متحد المال٬ ميزان الرياح و ميزان الضغطه چندان نامأنوس و دست<br />
و پاگير بودند که نشاندنِ الفاظِ فارسي مانندِ چهارگوشه ٬ دولپه ٬ موي رگ ٬ بي لپه ٬ بي مهرگان ٬<br />
بخش نامه ٬ بادسنج ٬ فشارسنج به جايِ آنها الزم به نظر مي رسيد.<br />
با وجودِ اين٬ پيداست که فرهنگستان در برخورد با لغات و اصطالحاتِ مأ خوذ از عربي<br />
راهِ افراط پيموده و براي يافتنِ<br />
آنها احساس نمي شده است.<br />
معادل هايي صرفِ وقت و نيرو و اعتبارِ مالي کرده که نيازي به<br />
بد نيست در اين جا به واژه سازي در برابرِ لغاتِ اصطالحًا٬ بين المللي نيز اشاره شود که<br />
معمولِ فرهنگستانِ زبان بود و مخالفت هايي را برانگيخت. شوراي فرهنگستانِ زبان در<br />
بحث هاي مکررِ خود بين المللي بودنِ واژه ها را مردود دانسته و بر ضرورتِ ساخت و<br />
گزينشِ واژه در برابرِ اين عناصر تاکيد کرده است. اين توضيح نظرگاهِ شوراي فرهنگستان را<br />
روشن مي سازد: «تشخيصِ واژه هاي بين المللي کارِ بسيار دشواري است. پس از مذاکراتي<br />
که در اين باره با چند تن از زبان شناسان و اير ان شناسانِ معروفِ اروپا به عمل آمد هيچ حد و<br />
تعريفي براي اين واژه ها به دست نيامد. گاهي تشخيصِ بين المللي بودنِ يک واژه وقتِ<br />
بيش تري از تعيينِ برابرِ فارسي براي آن مي گيرد. آيا واژه ي تلفن يا تلگراف در همه ي<br />
زبان هاي جهان به کار مي رود يا تنها در برخي از آنها؟ مي دانيم که براي همين واژه ها در<br />
برخي از زبان هاي اروپايي و غيرِ اروپايي برابرهايي ساخته شده است. همين تلويزيون در<br />
انگليسي به يک صورت و در فرانسه به صورتِ ديگر تلفظ مي شود و آلمان واژه ي ديگري<br />
براي آن ساخته است».<br />
با اين تلقّ ي٬ واژه هاي متعددي در برابرِ لغاتِ انگليسي که احتماًال بين المللي به شمار
ِ<br />
فرهنگستانِ دوم پژوهش گاهِ واژهگزيني ١٤١<br />
مي روند ساخته شد از جمله ترکيزه (bacterium) ٬ دور ديس (television) ٬ گيزن (hormone) ٬ هم شن<br />
. (museum) ٬ گنجمان (ceramic) ٬ سوفاره (restaurant) خوان سرا (committee) و هم گماشت (isotope)<br />
انتشار و کاربُردِ مصوّ بات<br />
نشرِ واژه هاي مصوّ بِ فرهنگستان و وارد کردن و آميختنِ آنها در مجموعه ي واژگانِ موجودِ<br />
زبان را بايد از مراحلِ حساسِ کارِ واژهگزيني به شمار آورد که در اين زمينه با محافظهکاري و<br />
کندي عمل مي شد. در سراسرِ مدتِ فعاليتِ فرهنگستان٬ جدا از اِ عالم شماري برابرهاي<br />
مصوّ ب به سازمان هاي دولتيِ درخواست کننده٬ تنها يک بار در سالِ ١٣٥٣ جزوه اي شاملِ<br />
٥٦ واژه ي آموزشي رسمًا انتشار يافت. واژه هاي اين جزوه به دسته هاي زير قابلِ تقسيم<br />
است:<br />
١. دسته اي که قبل از تأ سيسِ فرهنگستان کاربرد داشته٬ مانندِ استاديار ٬ دانش يار ٬ دانش کده ٬<br />
بخش ٬ برنامه ي آموزشي ٬ گروهِ آموزشي ؛<br />
٢. بخشِ ديگري که با وجودِ معادل هاي رايج و مأنوسِ عربي برگزيده شد و کاربرد<br />
نيافت٬ مانندِ آموزانه (شهريه)٬ آموزه (درس)٬ پذيرانه (وروديه)٬ دبستان (مکتب٬ مثالً در مکتبِ<br />
افالطون)٬ زينه (درجه)٬ گزينش (اختياري).<br />
نام درجاتِ مربوط يعني دانش بهري ٬<br />
ِ<br />
٣. واژه هاي دانش بهر ٬ دانش ياب ٬ دانش ور و نيز<br />
دانش يابي ٬ دانش وري به ترتيب در برابرِ اصطالحاتِ فوقِ ديپلم٬ ليسانس و فوقِ ليسانس قرار<br />
داشت. (ضمنًا واژه ي دانش بد بعداً در برابرِ «دکتر» پذيرفته شد). اين واژه ها مدتي به کار<br />
گرفته شد ولي پس از چندي به کاردان / کارداني ٬ کارشناس / کارشناسي و کارشناس ارشد / کارشناسي<br />
ارشد جانشينِ آنها شد.<br />
٤. واژه هاي ديگرِ آموزشي که در جزوه ي مذکور آمده بود کم و بيش رواج يافت در سالِ<br />
١٣٥٤ جزوه ي ديگري حاويِ ٨٨ واژه ي ساده و ترکيبيِ صنعتِ گاز و ١٢ واژه ي<br />
جهان گردي به چاپ رسيد٬ ولي فرهنگستان از توزيع و انتشارِ آن خودداري کرد.<br />
به رغم محدود بودنِ واژه هاي نشر يافته ي فرهنگستان الزم است به نفوذِ غيرِ رسميِ<br />
ِ<br />
واژه هاي پيش نهادي و مصوّ باتِ فرهنگستان از طريقِ گروه هاي واژهگزيني و اعضاي اين<br />
گروه ها و اعضاي شورا در آثارِ تأ ليف و ترجمه اشاره شود که بدونِ شک٬ از دامنه اي نظرگير<br />
برخوردار است. از آن جمله است واژه هاي کتاب داري شاملِ نمونه هاي زير:<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
فرهنگستان
ِ<br />
ِ<br />
ِ<br />
ِ<br />
ِ<br />
١٤٢ فرهنگستانِ دوم پژوهش گاهِ واژهگزيني<br />
فارسي انگليسي فارسي انگليسي<br />
manual, handboock<br />
دست نامه addenda افزوده ها entry<br />
شناسه filer برگه آرا schedule<br />
فرانما filing برگه آرايي series<br />
فروست author پديدآور union catalog<br />
فهرستگان serial پيايند index<br />
نمايه corporate body تنالگان indexing<br />
نمايه سازي cumulative درهم کرد ارزش يابيِ مصوّ باتِ فرهنگستان به مجال و فرصتِ بيش تري نياز دارد و در اين بررسيِ<br />
کوتاه نمي گنجد ولي تنها به يک واژه ي موفق از عمل کردِ فرهنگستان اشاره مي شود و آن کارانه<br />
اصطالح انگليسيِ fee for service است. اين تعبيرِ انگليسي در سالِ ١٣٥٦ به معنيِ<br />
در برابرِ ِ<br />
نوعي اجرتِ کار و حق الزحمه ي فوق العاده٬ جدا از فوق العاده شغل٬ رواج يافت و نخست<br />
وزيري برابرِ فارسيِ آن را از فرهنگستانِ زبان خواستار شد. واژه ي کارانه٬ که ساختماني<br />
شبيهِ شاگردانه و بيعانه دارد٬ ساخته شد و مقبوليتِ عام يافت. اين نمونه واجدِ چند خصوصيتِ<br />
ساده ولي مهم است که رعايتِ آنها تضمين کننده ي برنامه هاي واژه سازي خواهد بود:<br />
رايج براي اصطالح<br />
ِ<br />
نبودنِ معادلِ عربيِ<br />
انگليسي و نياز به برابرِ فارسيِ آن؛<br />
اصطالح انگليسي و نداشتنِ عمرِ طوالني در فارسي؛<br />
جديد بودنِ ِ<br />
ساختارِ درست و منطقيِ معادلِ پيش نهاديِ فارسي؛<br />
حمايتِ مؤثر از کاربردِ آن.<br />
منابع:<br />
بر ابرهاي فارسيِ برخي از واژه هاي آموزشي ٬١٣٥٣ ٬ تهران٬ فرهنگستانِ زبانِ ايران؛ بر ابرهاي فارسيِ برخي از واژه هاي<br />
انگليسيِ صنعتِ گاز ٬١٣٥٤ ٬ تهران٬ فرهنگستانِ زبانِ ايران؛ سوابق و مدارکِ موجود در مرکزِ اطالعات و اسنادِ پژوهشي ٬<br />
پژوهش گاهِ علوم انساني و مطالعاتِ فرهنگي؛ صورتِ جلساتِ شوراي فرهنگستانِ زبانِ ايران ٬ مرکزِ اطالعات و اسنادِ<br />
پژوهشي٬ پژوهش گاهِ علوم انساني و مطالعاتِ فرهنگي؛ صورت جلسه ي شماره ي ٬٢ مورَّخ<br />
فرهنگستانِ زبانِ ايران٬ ص ٣؛ صورت جلسه ي شماره ي ٬٤٢ مورَّخ ١٣٥٢/١٠/٨٬ شوراي فرهنگستانِ زبانِ ايران٬ ص ١؛<br />
صورت جلسه ي شماره ي ٬١١٠ مورَّخ ١٣٥٥/١١/٢٬ شوراي فرهنگستانِ زبانِ ايران٬ ص ٤؛ فرهنگستانِ ايران و<br />
فرهنگستانِ زبانِ ايران ٬ حسينِ گلِ گالب و صادقِ کيا٬ تهران٬ فرهنگستانِ زبانِ ايران٬ ص ٢١؛ واژه نامه ي فيزيک ٬١٣٦٦ ٬<br />
تهران٬ مرکزِ نشرِ دانشگاهي؛ واژه هاي نو که تا پايانِ سالِ ١٣١٩ در فرهنگستانِ ايران پذيرفته شده است ٬١٣٥٤ ٬ تهران٬<br />
فرهنگستانِ زبانِ ايران؛ واژه نامه ي زيست شناسي ٬ حسنِ ابراهيم زاده و ديگران٬ ٬١٣٧١ تهران٬ انتشاراتِ علوي.<br />
١٣٤٩/٩/١ شوراي<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١
ِ<br />
ِ<br />
ِ<br />
*<br />
حاجي بابا و ميرزا ابوالحسن خان يک معما<br />
هنري ب. مکنزي جانستن/ کريم<br />
ِ<br />
امامي<br />
(١٧٨٢ تا ١٨٤٩)٬ نه به اين سبب است که عموي سر<br />
١<br />
امروز شهرتِ جيمز جاستي نين موريه<br />
و<br />
٣<br />
٬ ديپلوماتِ برجسته ي بريتانيايي در نيمه ي دوم قرنِ نوزدهم٬ بوده است (١)<br />
٢<br />
رابرت موريه<br />
يا به اين سبب که خودش روزي از مأمورانِ سياسيِ دولتِ بريتانيا به شمار مي رفت و خدماتِ<br />
است<br />
٤<br />
نسبتًا در خورِ توجهي انجام داد (٢). نه٬ شهرتِ او بيشتر به خاطرِ دو رمانِ پيکارسکي<br />
چاپ اول ١٨٢٤ و٬ دنباله ي آن٬ ماجراهاي<br />
ِ<br />
٬<br />
٥<br />
که تصنيف کرده: سرگذشتِ حاجي باباي اصفهاني<br />
٬ که چهار سال بعد انتشار يافت. موريه البته مدتي پيش تر با انتشارِ دو<br />
٦<br />
حاجي بابا در انگليس<br />
سفرنامه از تجاربِ سفرش به ايران (٣) معروفيتي کسب کرده بود؛ ولي اين دو کتاب<br />
سال هاست که ناياب هستند و کم تر کسي خارج از محافلِ دانشگاهي آنها را مي شناسد.<br />
موريه همچنين بعد از تصنيفِ دو رمانِ حاجي بابا رمان هاي ديگري نوشت که با درجاتِ<br />
بريتانيا٬ در لندن به<br />
انجمنِ اير ان شناسيِ *اين مقاله ترجمه ي جستاري است که در سال نامه ي ايران ٬ از انتشاراتِ چاپ رسيده است٬ با اين مشخصات:<br />
Henry B. McKenzie Johnston, "Hajji Baba and Mirza Abul Hasan Khan –<br />
XVIII (1995), pp. 93-96.<br />
2) Sir Robert Morier.<br />
1) James Justinian Morier.<br />
a Conundrum", IRAN , vol.<br />
٣)ار جاعاتِ مؤلف با شماره هايي که در متن در ميانِ دو کمان نهاده شده مشخص شده اند؛ خودِ ار جاعات را در<br />
پايانِ مقاله خواهيد يافت. پاورقي ها از مترجم است.<br />
٤)novel the picaresque ٬ نوعي رمان که قهرمانِ آن از کودکي با بدبختي دست به گريبان است و در تالشِ معاش<br />
به هر کجا مي رود تا سر انجام به مددِ هوش و ذکاوت و چاره جوييِ خود به نوايي مي رسد. رمانِ تام جونز اثرِ هنري<br />
فيلدينگ چنين رماني است.<br />
٥)Ispahan The Adventures of Hajji Baba of . چنان که خوانندگان مي دانند٬ بهترين ترجمه ي فارسيِ اين کتاب<br />
از آنِ ميرزا حبيبِ اصفهاني است که در اولين چاپ (کلکته٬ ١٣٢٤ ه ق) به شيخ احمدِ روحي منسوب شده بود.<br />
جديدترين چاپ اين ترجمه در تبريز انجام گرفته است٬ در دهه ي ١٣٥٠.<br />
٦)England The Adventures of Hajji Baba of Ispahan in . اين کتاب نيز به فارسي ترجمه شده است٬ با عنوانِ<br />
حاجي بابا در انگليس ٬ بارِ اول در هندوستان به دستِ اسداللهِ طاهري (بمبئي٬ ١٣٢٥ ه ق) و بارِ دوم به قلم احمد تارخ<br />
(؟) در ايران (تهران٬ ١٣٢١ ش٬ ٣ج).<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
تحقيقات ايران شناسي
١٤٤ حاجي بابا و ميرزا ابوالحسن خان يک معما<br />
متفاوتي از استقبال مواجه شدند ولي امروز به ندرت کسي از آنها صحبت مي کند (٤). اما<br />
حاجي بابا ي اول به چندين زبان ترجمه و بارها و بارها تجديدِ چاپ شده است٬ از جمله در<br />
سال هاي ١٩٨٦ و ١٩٨٩ در انگلستان (٥)٬ و از قرارِ معلوم در امريکا هم دارند فيلمي از رويِ<br />
آن مي سازند. با اين توصيف٬ با وجودِ توجهِ پايداري که نسبت به رمانِ اولِ جيمز موريه ابراز<br />
مي شود٬ در موردِ اين کتاب معمايي وجود دارد که هيچ گاه به نحوِ رضايت بخشي حل و فصل<br />
نشده است٬ معمايي که شايد براي محققان جالب تر باشد تا براي تماشاگرانِ سينما. مقصود<br />
مقاله ي حاضر طرح مسئله و دعوتِ محققان به اظهارِ نظر درباره ي آن است.<br />
ِ<br />
از نگارشِ<br />
جيمز موريه روزِ ١٥ اوتِ ١٧٨٢ در بندرِ ازمير متولد شد. پدرش بازرگاني بود اصالً<br />
کار مي کرد. جيمزِ<br />
٧<br />
سويسي که به تابعيتِ دولتِ بريتانيا درآمده بود و با کمپانيِ «لِوان»<br />
پنج ساله را در ١٧٨٧ به انگلستان بردند؛ او دوازده سال بعد به ازمير بازگشت تا با شريکِ پدرِ<br />
خود کار کند. در سالِ ١٨٠٦ به استانبول رفت که پدرش در آن جا سرکنسولِ دولتِ بريتانيا<br />
آشنا شد. وقتي اين شخص سالِ بعد با<br />
٨<br />
شده بود٬ و در همان شهر بود که با هارفورد جونز<br />
مأموريتِ سياسي به ايران اعزام شد٬ جيمز موريه ي جوان را به عنوانِ منشيِ خود همراه برد.<br />
جيمز٬ در سالِ ٬١٨٠٩ در معيّتِ ميرزا ابوالحسنِ ايلچي٬ به انگلستان سفر کرد و در سالِ<br />
٬ به ايران بازگشت٬ در حالي که ميرزا<br />
٩<br />
٬١٨١٠ با عنوانِ منشيِ سفيرِ جديد٬ سر گور اوزلي<br />
ابوالحسن نيز همراهِ اين هيئت سفر مي کرد. در سالِ ١٨١٤ که سر گور اوزلي ايران را ترک<br />
مقام کاردارِ موقت٬ در ايران باقي ماند تا اين که٬ در سالِ<br />
ِ<br />
گفت٬ جيمز موريه٬ در<br />
او شد. از آن پس٬ به استثناي ر اه نمايي٬ يا به قولِ خودِ موريه «افسارکشي»ِ<br />
١٠<br />
ويالک جانشينِ<br />
٬١٨١٥ هنري<br />
ميرزا ابوالحسن (که حاال ديگر ميرزا ابوالحسن خان شده بود)٬ در دومين مأموريتِ سياسيش<br />
به انگلستان طيِ سال هاي ١٨١٩ و ٬١٨٢٠ يگانه فعاليتِ ديپلوماتيکِ جيمز موريه مسافرتش<br />
مقام کميسرِ مخصوصِ دولتِ بريتانيا بود از ١٨٢٤ تا (٦). ١٨٢٦<br />
ِ<br />
به مکزيک در<br />
جيمز موريه خودش گفته است وقتي «حاجي بابا»ي دغل را خلق مي کرده به شدت تحتِ<br />
بوده است. او البته در سال هاي نوجواني نيز کتابِ هزار و يک شب را از<br />
١١<br />
تأثيرِ رمانِ ژيل بالس<br />
7) Levant Company.<br />
٨)Jones Harford ٬ نماينده ي بازرگانيِ کمپانيِ هندِ شرقي در بصره و بغداد که بعدًا به سفارت به ايران رفت.<br />
9) Sir Gore Ouseley. 10) Henry Willock.<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
١١)Blas Gil ٬ شاهکارِ (١٦٦٨-١٧٤٧). Alain René Lesage يک ترجمه ي فارسي از اين رمانِ لوساژ به خامه ي<br />
ميرزا حبيبِ اصفهاني نيز وجود دارد که هنوز انتشار نيافته است.
حاجي بابا و ميرزا ابوالحسن خان يک معما ١٤٥<br />
که بعدًا اولين بارون رَ دسْ تاک شد٬ هديه گرفته و خوانده<br />
١٢<br />
شوهر خاله اش٬ ويليام والْدگرِيْو<br />
نام ميرزا<br />
ِ<br />
بود. ولي ميرزا ابوالحسن الگوي شخصيتي است که در اواخرِ رمانِ حاجي بابا ي اول با<br />
مقام ايلچيِ ايران ره سپارِ انگلستان است و حاجي را به<br />
ِ<br />
فيروز واردِ صحنه مي شود٬ همو که در<br />
عنوانِ منشيِ مخصوصِ خود همراه مي برد: و روشن است که در دومين رمانِ حاجي٬<br />
ماجراهاي حاجي بابا در انگليس ٬ شيرين کاري هاي ميرزا ابوالحسن در انگلستان در سفرِ اولش<br />
الهام بخشِ جيمز موريه در نگارشِ رمانِ دوم بوده است و معماي موردِ بحث در باره ي دست<br />
داشتن يا دست نداشتنِ ميرزا ابوالحسن در امري است که توضيح خواهم داد.<br />
در پيش گفتارِ ماجراهاي حاجي بابا در انگليس ٬ جيمز موريه متنِ نامه ي اعتراض آميزي را درج<br />
کرده بود که ادعا مي کرد از يکي از «بزرگانِ صاحب مقام»ِ ايران دريافت داشته است. سر والتر<br />
٬ در نقدي که بر اين رمانِ دوم نوشت و در آن سهوًا ايلچيِ پادشاهِ ايران در سفرِ<br />
١٣<br />
اسکات<br />
١٠-١٨٠٩ را «ابوطالب» ناميد٬ تصور کرده بود که اين نامه اصيل است و از آن زمان تا سالِ<br />
١٩٨٥ رويِ هم رفته اين اعتقاد وجود داشت که نامه را حقيقتًا ميرزا ابوالحسن نگاشته است.<br />
متنِ نامه٬ به شکلي که در کتاب چاپ شده٬ چنين است:<br />
١٣)Scott Sir Walter ٬ ١٧٧١-٬١٨٣٢ رمان نويس و شاعرِ رمانتيکِ<br />
12) William Waldegrave, the first Baron Radstock.<br />
TEHRAN, 21st May, 1826<br />
MY DEAR FRIEND<br />
I am offended with you, and not without reason. What for you write Hajji Baba,<br />
sir? King very angry, sir. I swear him you never write lies; but he say, yes – write.<br />
All people very angry with you, sir. That very bad book, sir. All lies, sir. Who tell<br />
you all these lies, sir? What for you not speak to me? Very bad business, sir.<br />
Persian people very bad people, perhaps, but very good to you, sir. What for you<br />
abuse them so bad? I very angry. Sheikh Abdul Russool write oh! very long letter<br />
to the king 'bout that book, sir. He say you tell king's wife one bad woman, and<br />
king kill her. I very angry, sir. But you are my friend, and I tell king, sheikh write<br />
all lie. You call me Mirza Firouz, I know very well, and say I talk great deal<br />
nonsense. When I talk great deal nonsense? Oh you think yourself very clever<br />
man; but this Hajji Baba very foolish business. I think you sorry for it some time.<br />
I do not know, but I think very foolish.<br />
English gentleman say, Hajji Baba very clever book, but I think not clever at<br />
بريتانيايي.<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
تحقيقات ايران شناسي
ِ<br />
١٤٦ حاجي بابا و ميرزا ابوالحسن خان يک معما<br />
all – very foolish book. You must not be angry with me, sir. I your old friend, sir.<br />
God know, I your very good friend to you, sir. But now you must write other<br />
book, and praise Persian peoples very much. I swear very much to the king you<br />
never write Hajji Baba.<br />
I hope you will forgive me, sir. I not understand flatter peoples, you know very<br />
well. I plain man, sir – speak always plain, sir; but I always very good friend to<br />
you. But why you write 'bout me? God know I your old friend.<br />
P.S. – I got very good house now, and very good garden, sir; much better as<br />
you saw here sir. English gentlemans tell me Mexico all silver and gold. You very<br />
rich man now, I hope. I like English flowers in my garden – great many; and king<br />
take all my china and glass. As you write so many things 'bout Mirza Firouz, I<br />
think you send me some seeds and roots not bad; and because I defend you to the<br />
king, and swear so much, little china and glass for me very good.<br />
] ترجمه]<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
تهران٬ ٢١ مه ] ١٨٢٦ =١٣ شوّ ال ١٢٤١]<br />
دوستِ عزيزم٬<br />
من از شما رنجيده ام٬ و اين رنجش بدونِ سبب نيست. براي چه حاجي بابا را نوشته ايد آقا؟ قبله ي<br />
عالم خيلي عصباني آقا. من برايشان قسم خورد شما هيچ وقت دروغ ننوشت ولي ايشان فرمودند<br />
چرا نوشت. همه از دستِ شما خيلي عصباني آقا. کتابِ خيلي بدي است آقا. تمامًا دروغ آقا. چه<br />
کسي اين دروغ ها به شما گفت آقا؟ براي چه شما با من صحبت نکرد؟ افتضاح است آقا. شايد مردم<br />
ايران خيلي بد ولي به شما که همه خوبي کرد آقا. براي چه شما به ايشان ناسزا گفت؟ من خيلي<br />
عصباني. شيخ عبدالرسول عريضه ي باالبلندي راجع به کتاب به قبله ي عالم نوشت آقا. شيخ<br />
عبدالرسول نوشت شما گفت زنِ پادشاه زنِ بد و پادشاه او را کشت. من خيلي عصباني آقا. ولي شما<br />
من هست و من به قبله ي عالم عرض کرد شيخ تمامًا خالف نوشت. شما اسم مرا گذاشت<br />
ِ<br />
دوستِ<br />
ميرزا فيروز. من خوب دانست. و شما گفت من مزخرف خيلي گفت. من کي مزخرف خيلي گفت؟<br />
شما فکر کرد خيلي زرنگ هست. ولي اين قضيه ي حاجي بابا خيلي احمقانه.<br />
آقاي انگليس گفت کتابِ حاجي بابا خيلي هوش مندانه ولي من فکر نکرد کتاب هوش مندانه.<br />
من فکر کرد کتاب خيلي احمقانه. شما نبايد از دستِ من عصباني بود آقا. ولي حاال شما بايد کتابِ<br />
ديگري نوشت و از مردمانِ ايران خيلي تعريف کرد. من جلوِ قبله ي عالم چند بار قسم خورد شما<br />
هيچ وقت حاجي بابا ننوشت.<br />
اميدوارم شما مرا بخشيد آقا. شما خودتان خوب دانست من بلد نبود چاپلوسي. من آدم صاف<br />
و راست آقا. هميشه حرفِ صاف زد آقا. ولي من هميشه دوستِ خوبِ شما بود. براي چه درباره ي<br />
من نوشت. خدا مي داند من دوستِ قديميِ شما بود.
ِ<br />
حاجي بابا و ميرزا ابوالحسن خان يک معما ١٤٧<br />
بعدالتحرير من حاال منزلِ خيلي خوبي داشت با باغچه ي بسيار خوب آقا. خيلي بهتر از آن<br />
که شما اين جا ديد آقا. آقايانِ انگليس به من گفت مکزيک تمامًا طال و نقره. اميدوارم شما حاال<br />
خيلي پول دار. من گل هاي انگليسيِ باغچه خيلي دوست داشت٬ من خيلي زياد گل خواست.<br />
تمام چيني و بلورِ مرا گرفتند. چون شما خيلي چيزها راجع به ميرزا فيروز نوشت من<br />
ِ<br />
قبله ي عالم<br />
فکر کرد اگر شما مقداري بذر و ريشه براي من فرستاد بد نبود. و چون من از شما نزدِ قبله ي عالم<br />
دفاع کرد و قسم زياد خورد اگر قدري چيني و بلور براي من فرستاد خيلي خوب شد.<br />
اما در سالِ ١٩٨٥ سر دنيس رايت توجهِ محققان را به مدرکي جلب کرد دالِ بر اين که نامه را<br />
(سر جان مکنيلِ بعدي) جعل کرده بوده است (٨). اين مدرک<br />
١٤<br />
در واقع دکتر جان مکنيل<br />
(که در ادينبرو بود)<br />
١٥<br />
نامه اي است (٩) خطاب به مکنيل (که در ايران بود) از جيمز بي. فريزر<br />
به تاريخ<br />
ِ<br />
٥ آوريلِ ١٨٢٩ که در آن فريزر چنين مي نويسد:<br />
اين مطلب از خانم مکنيل ] که در آن زمان به تنهايي٬ بدونِ شوهرش٬ براي گذراندنِ<br />
ِ<br />
از شنيدنِ<br />
تعطيالت به بريتانيا بازگشته بود] که نامه ي ميرزا ابوالحسن خان را٬ که مجله ي کوارترلي ريويو با<br />
آن آب وتاب يک محصولِ اصيلِ ايراني خوانده بود٬ در حقيقت جنابِ<br />
خنديدم!<br />
عالي نوشته ايد٬ بسيار<br />
هرچند اين مدرک پايه اش بر مسموعات است ولي در فقدانِ مدرکِ قاطعي که ثابت کند<br />
نامه ي چاپ شده توسطِ موريه را خودِ ميرزا ابوالحسن نوشته مدرکِ<br />
گويايي محسوب<br />
مي شود. اما من در جريانِ تحقيقِ جاريِ خود در زندگيِ جيمز موريه و برادرانش٬ در ميانِ<br />
کاغذهاي منتشر نشده ي خانواده ي موريه٬ که از طريقِ ديويد٬ برادرِ جيمز (پدرِ سر رابرت)٬<br />
بهارث به نسل هاي بعدي منتقل شده و در حالِ حاضر در يک مجموعه ي اسنادِ خصوصي<br />
نگاه داري مي شوند٬ سه سند يافته ام دالِ بر اين که نامه ي منتشر شده توسطِ جيمز موريه<br />
مي تواند بخشي از يک نامه ي اصيلِ ميرزا ابوالحسن باشد.<br />
اولين سند نامه اي است خطاب به ديويد موريه از هنري ويالک از ايران به تاريخ<br />
ِ<br />
٬١٨٢٥ ارسال شده از اردوگاهِ تابستانيِ [ فتح علي] شاه در چمنِ سلطانيه که وي در آن چنين<br />
مي نگارد:<br />
سرگذشتِ<br />
٢٦ اوتِ<br />
حاجي بابا سروصدايش در ايران بلند شده و همان طور که انتظار داشتم دردربار احساساتِ<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
تحقيقات ايران شناسي<br />
14) Dr John McNeill. 15) James B. Fraser.
١٤٨ حاجي بابا و ميرزا ابوالحسن خان يک معما<br />
مخالفي را نسبت به مؤلفِ آن برانگيخته. من وجودِ اين اثر را مخفي نگاه داشته بودم ولي کتاب<br />
سرانجام به بندرِ بوشهر رسيد و نوابِ<br />
فرستاد.<br />
واال حاکم<br />
ِ<br />
دوم نامه ي ديگري است از ويالک به ديويد موريه به تاريخ<br />
ِ<br />
سندِ<br />
چمنِ سلطانيه٬ که حاويِ مطلبِ زير است:<br />
شيراز گزارشي از آن براي پادشاه به اصفهان<br />
١٩ ژوئنِ ٬١٩٢٦ باز از<br />
اسم ميرزا فيروز چاپ شده<br />
گندِ حاجي بابا در دربار در آمده و ابوالحسن از اين که تصويرش زيرِ ِ<br />
بهشدت عصباني است. نامه اي با لحنِ بسيار تند به جيمز موريه نوشته که من توصيه مي کنم شما<br />
نگاهي به آن بيفکنيد.<br />
سومين سند (که به خطِ جيمز موريه نيست ولي ممکن است به خطِ همسرِ ديويد موريه<br />
نوشته شده باشد) چيزي است با عنوانِ «سوادِ نامه ي ميرزا» که متنِ آن را ما عينًا٬ با همان<br />
امال و نقطهگذاري٬ در زير مي آوريم:<br />
My dear Friend,<br />
Tehran 21st May 1826<br />
I have had the pleasure to receive your letter of the 18th of last Oct' from<br />
London and I hope that you are now on your return homewards after having<br />
settled the affairs of Yangeedooneah to your credit & satisfaction. I sometimes<br />
fear that you may endanger matters of importance for the sake of gaining some<br />
trifling advantage, for I well remember how you broke a chair worth a guinea<br />
while endeavouring to save a candle worth a penny.<br />
You see I am offended with you & not without reason you will allow. What for<br />
you write Hajee Baba Sir. King very angry Sir. I swear him you never write lies,<br />
but he say yes. All people very angry with you Sir. What for you not speak to me.<br />
That very bad book Sir – all lies Sir. Who tell you all these lies Sir. Very bad<br />
business Sir. What for you abuse them so bad. I very angry. Shiek Abdul Russool<br />
write, ah! very long letter to the King about that book Sir. He say you tell Kings<br />
wife whore & King kill her. I very angry Sir – but you my friend & I tell King,<br />
Shiekh write all lies – you call me Meerza Feroose, I know very well & say I talk<br />
nonsense. When I talk nonsense. Oh you think yourself very clever man. Lord<br />
Castlereagh's sister say so – you remember in Ireland. But this Hajee Baba, very<br />
foolish business. I think you sorry for it sometime. I don't know, but I think very<br />
foolish. You must not be angry with me Sir. I your old friend Sir. But now you<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١
ِ<br />
حاجي بابا و ميرزا ابوالحسن خان يک معما ١٤٩<br />
must write another Book & praise Persian peoples very much. I swear very much<br />
to the King you never write Hajee Baba.<br />
I hope you will forgive me Sir. I not understand flatter peoples. You know<br />
very well I plain man Sir. I speak always very plain Sir – but I always very good<br />
friend to you – but why you write about me – God know I your old friend.<br />
Give my very kind rememberances to all our good friends in Eng d & particularly<br />
to your own family & believe me to be.<br />
My dear friend,<br />
Yours most truly<br />
Abul Hassan<br />
P.S.<br />
I got very good House and Garden Sir – much better as you saw here Sir. Mr.<br />
Willock tell me Mexico all silver & Gold. You very rich man now I hope. I like<br />
English flowers in my Garden – great many – & King take all my China and<br />
Glass – as you write so many things bout Meerza Feroose, I think you send me<br />
some seeds & roots not bad because I defend you to the King & swear so much –<br />
little China & Glass for me very good.<br />
] ترجمه]<br />
تهران٬ ٢١ مه ي ١٨٢٦<br />
دوستِ عزيزم٬<br />
با خوشوقتي رقيمه ي شريفه ي مورخه ي ١٨ اکتبرِ شما را از لندن زيارت کردم و اميدوارم که<br />
هم اينک٬ پس از فيصله دادنِ امورِ ينگه دنيا٬ به ترتيبي که اسبابِ ترضيه ي خاطرتان را فراهم آورَدو<br />
موجبِ سربلنديتان شود در راهِ بازگشت به وطن باشيد. گاه مي ترسم که شما٬ به خاطرِ دست يابي به<br />
يک امتيازِ کوچک٬ امورِ مهمه را به خطر بيفکنيد. زيرا خوب به خاطر دارم که چگونه يک صندلي<br />
به ارزشِ يک سکه ي طال را شکستيد تا شمعي را که پشيزي بيش نمي ارزيد نجات بدهيد.<br />
مي بينيد که من از شما رنجيده ام و اين رنجش با اجازه ي شما٬ بي سبب نيست. براي چه حاجي بابا<br />
را نوشته ايد آقا؟ قبله ي عالم خيلي عصباني آقا. من برايشان قسم خورد شما هيچ وقت دروغ ننوشت<br />
ولي ايشان فرمودند چرا نوشت. همه ي مردم از دستِ شما خيلي عصباني آقا. براي چه شما با من<br />
صحبت نکرد؟ آن کتاب خيلي بد است آقا. تمامًا دروغ آقا. چه کسي اين دروغ ها را به شما گفت آقا؟<br />
افتضاح است آقا. براي چه شما به ايشان ناسزا گفت؟ من خيلي عصباني. شيخ عبدالرسول عريضه ي<br />
باالبلندي راجع بهکتاب به قبله ي عالم نوشت آقا. شيخ عبدالرسول نوشت شما گفت زنِ پادشاه<br />
فاحشه و پادشاه او را کشت. من خيلي عصباني آقا. ولي شما دوستِ من هست و من به قبله ي عالم<br />
عرض کرد شيخ تمامًا خالف نوشت. شما اسم مرا گذاشت ميرزا فيروز. من خوب مي دانم. و شما<br />
ِ<br />
گفت من مزخرف گفت. من کي مزخرف گفت؟ شما فکر کرد خيلي آدم زرنگ. خواهرِ لرد کاسل ري<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
تحقيقات ايران شناسي
ِ<br />
١٥٠ حاجي بابا و ميرزا ابوالحسن خان يک معما<br />
چنين گفت٬ يادتان هست درايرلند. ولي اين قضيه ي حاجي بابا خيلي احمقانه. من فکرکرد شما بعضي<br />
وقت از اين کار پشيمان. من ندانست ولي فکر کرد خيلي احمقانه. شما نبايد از دستِ من عصباني<br />
بود آقا. من دوستِ قديمي شما آقا. ولي حاال شما بايد کتاب ديگري نوشت و از مردمانِ ايران خيلي<br />
تعريف کرد. من جلوِ قبله ي عالم خيلي قسم خورد شما هرگز حاجيبابا ننوشت.<br />
اميدوارم شما مرا بخشيد آقا. من بلد نبود چاپلوسي. شما خودتان دانست من آدم صاف و راست<br />
آقا. من هميشه حرفِ صاف زد آقا. ولي من هميشه دوستِ خوبِ<br />
نوشت. خدا مي داند من دوستِ قديميِ شما بود.<br />
شما بود. براي چه درباره ي من<br />
تمام دوستانِ خوب در انگليس برسانيد و مخصوصًا به خانواده ي خودتان و<br />
ِ<br />
سالم مرا به<br />
ِ<br />
شما<br />
قبول بفرماييد وقتي مي گويم<br />
دوستِ عزيزم<br />
دوست دارِ حقيقيِ شما<br />
ابوالحسن<br />
بعدالتحرير<br />
من حاال منزلِ خيلي خوبي داشت با باغچه ي بسيار خوب آقا. خيلي بهتر از آن که شما در اين جا<br />
ديد آقا. مستر ويالک به من گفت مکزيک تمامًا طال و نقره. اميدوارم شما حاال خيلي پول دار. من<br />
تمام چيني<br />
ِ<br />
گل هاي انگليسيِ باغچه را خيلي دوست داشت٬ من خيلي زياد گل داشت. قبله ي عالم<br />
و بلورِ مرا گرفتند چون شما خيلي چيزها راجع به ميرزا فيروز نوشت من فکر کرد اگر شما<br />
قبله ي عالم دفاع کرد و قسم زياد<br />
ِ<br />
مقداري بذر و ريشه براي من فرستاد بد نبود٬ چون من از شما نزدِ<br />
خورد قدري چيني و بلور براي من فرستاد خيلي خوب شد.<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
براي سهولتِ ارجاع٬ نامه ي چاپ شده را «سندِ الف» مي خوانيم و نگارشي از آن را که در<br />
ميانِ کاغذهاي موريه پيدا شده «سندِ ب». جيمز موريه خودش در پيش گفتارِ رمانِ حاجيبابا ي<br />
دوم توضيح مي دهد که اولين بندِ نامه اي را که از يکي از «بزرگان»ِ ايران دريافت داشته حذف<br />
کرده٬ زيرا به روشني پيداست که «به دستِ يک نفر انگليسي نوشته شده». ولي اگر آن نامه<br />
در واقع همان است که ما «سندِ ب» مي خوانيم٬ مي توانيم ببينيم که موريه٬ عالوه بر بندِ اول٬<br />
آخرين بندِ قبل از امضا و اشاره به مطلبي را که خواهرِ لرد کاسل ري در ايرلند به او گفته حذف<br />
کرده و در چند جاي متن هم دست برده است. حاال پرسش اين است که آيا «سندِ ب»<br />
رونوشتِ نامه ي اصيلي از ميرزا ابوالحسن است (اصلِ نامه پيدا نشده) و اگر چنين باشد پس<br />
چگونه همسرِ مکنيل بر اين باور بوده که شوهرش مسئولِ پيداييِ «سندِ الف» است؟ و يک
ِ<br />
حاجي بابا و ميرزا ابوالحسن خان يک معما ١٥١<br />
کرده ام و آن اين که<br />
١٦<br />
پيچيدگيِ ديگر در اين قضيه کشفي است که من به لطفِ سر دنيس رايت<br />
آقاي فرهادِ ديبا در مجموعه ي خود سوادِ نامه اي را دارد (ظاهرًا به همان خطِ «سندِ ب») که<br />
معلوم به قلم ميرزا ابوالحسن نوشته شده و٬ به جز چند مورد تفاوتِ<br />
ِ<br />
از قرارِ<br />
عينًا همان متنِ «سندِ ب» است ولي بدونِ بندِ اولِ آن.<br />
جزئي٬ متنِ آن<br />
اولين نکته اي که بايد در نظر بگيريم اين است که آيا امکان دارد ميرزا ابوالحسن٬ که در آن<br />
زمان وزيرِ دولِ خارجه شده بوده٬ چنين نامه اي را٬ يعني اصلِ «سندِ ب» را٬ نوشته باشد؟<br />
سبکِ انگليسيِ «دست و پا شکسته»ي نامه در بخشِ اصليِ آن شبيه به همان نوع زباني است<br />
٬ مندرج در شماره ي مورخ<br />
١٧<br />
که در نامه ي ميرزا ابوالحسن به روزنامه ي مورنينگ پست<br />
مه ي (١٠)٬ ١٨١٠ مشاهده مي شود. در نامه هاي ديگري که ميرزا ابوالحسن نوشته و در<br />
سازمانِ اسنادِ مليِ بريتانيا درلندن محفوظ است (مثالً نامه ي مضبوط تحتِ شماره ي<br />
60/11 FO ) انگليسيِ «درست تري» به کار برده شده است. ولي ميرزا نامه هاي خصوصي با<br />
انگليسيِ دستوپا شکسته هم دارد (از جمله نامه اي که به احتمالِ زياد در سالِ ١٨٢٠ به<br />
نگاشته و در کتاب خانه ي مليِ بريتانيا تحتِ شماره ي 41768/213 MSS ADD<br />
١٨<br />
ويکُنت ملويل<br />
٢٩<br />
نگاه داري مي شود). به کار نرفتنِ عالمتِ سؤال در «سندِ ب» اين احتمال را تقويت مي کند که<br />
آن متن در واقع سوادِ نامه ي اصيلي است که به دستِ ميرزا ابوالحسن نوشته شد. به هيچ وجه<br />
غير ممکن نيست که ميرزا ابوالحسن نامه اي به سبکِ «سندِ ب» به دوستِ ديرينِ خود٬ جيمز<br />
موريه٬ نوشته باشد٬ هرچند که اسبابِ تعجب و پرسش است که چطور چنين اختالفِ<br />
بينِ بندهاي اول و آخرِ نامه و متنِ ميانِ آن دو بند وجود دارد.<br />
سبکي<br />
آيا امکان دارد که «سندِ ب» کارِ مکنيل باشد؟ براي قبولِ اين فرض اوالً بايد بپذيريم که<br />
مکنيل داراي آن چنان طبع شوخي بوده است که پذيرفتنِ اين امر بر اساسِ قضاوتمان از<br />
ِ<br />
رويِ اوراقِ بازمانده ي او دشوار است و ثانيًا باز بايد بپذيريم که مکنيل از موردي که جيمز<br />
موريه در آن يک صندلي را شکسته تا شمعي را نجات دهد خبر داشته٬ و نيز از آنچه خواهرِ<br />
لرد کاسل ري در اثناي سفرِ ميرزا ابوالحسن به ايرلند در ژانويه ي ٬١٨٢٠ که در آن جا موردِ<br />
استقبال و پذيراييِ پدرِ لرد کاسل ري قرار گرفته٬ بر زبان آورده بوده نيز آگاه بوده است. مکنيل<br />
مسلمًا در ايرلند حضور نداشته و٬ هرچند ممکن است چيزهايي درباره ي سفرِ ميرزا به<br />
ايرلند شنيده باشد٬ بعيد است که چنين روايتي شاملِ نکاتِ<br />
جزئيِ از اين دست بوده باشد.<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
تحقيقات ايران شناسي<br />
16) Sir Denis Wright. 17) Morning Post. 18. Viscont Melville.
ِ<br />
١٥٢ حاجي بابا و ميرزا ابوالحسن خان يک معما<br />
مکنيل ممکن است در دسامبرِ ١٨٢٢ يا در نيمه ي اولِ سالِ ١٨٢٣ در لندن با جيمز موريه<br />
مالقات کرده و در آن اثنا حادثه اي مربوط به يک شمع و صندلي پيش آمده باشد٬ ولي هيچ<br />
مدرکي در تأييدِ چنين امري وجود ندارد. اما چنين پيش آمدي مي توانسته در حضورِ ميرزا<br />
ابوالحسن رخ داده باشد و يادآوريِ او عملي است که با اخالق و شخصيتِ ميرزا وفق<br />
مي دهد.<br />
دوم سالِ<br />
ِ<br />
اشاره به مکزيک در نامه جالب است. جيمز موريه در نيمه ي<br />
مشورت با اولياي دولت از مکزيک به انگلستان بازگشت. تاريخ نامه اي که در بندِ اولِ سند<br />
ِ<br />
وصولِ آن اعالم شده ١٨ اکتبرِ ١٨٢٥ است٬ يعني تنها دو روز قبل از تاريخ سوار شدنِ موريه<br />
به کشتي براي بازگشت به مکزيک. ولي تا چه اندازه احتمال دارد که در آن لحظه موريه<br />
نامه اي به ميرزا ابوالحسن نوشته و ظاهرًا شمه اي از مشکالتي را که در مکزيک دارد برايش<br />
شرح داده باشد؟ اين احتمال که موريه چنين نامه اي را به ويالک و يا حتي به مکنيل نوشته<br />
باشد و يا اين که بعد از خبر گرفتن از برادرش٬ ديويد (که ديگر در آن موقع سرکنسولِ بريتانيا<br />
در پاريس بوده)٬ درباره ي نامه ي مورخ ٢٦ اوتِ ويالک تصميم گرفته باشد که نامه اي<br />
ِ<br />
درباره ي کتاب به ميرزا ابوالحسن بنويسد حتمًا بيشتر است.<br />
اگر مکنيل «سندِ ب» را جعل کرده يقينًا نمي توانسته جيمز موريه را گول بزند٬ زيرا او خطِ<br />
ميرزا ابوالحسن و امضايش را مي شناخته و اگر فرض را بر اين بگذاريم که مکنيل خط و رقم<br />
ِ<br />
ميرزا را آن چنان استادانه جعل کرده بوده که جيمز موريه ملتفت نشده فرضي است که<br />
احتمالش ضعيف است. پس بايد فرض کنيم که مکنيل نامه ي جعلي را به صورتِ شوخي<br />
براي جيمز موريه فرستاده باشد. در اين صورت٬ چرا بايد ويالک به ديويد موريه توصيه کند<br />
که «نامه ي تندِ « ميرزا ابوالحسن را ببيند؟ آيا يک نامه ي واقعي از ميرزا ابوالحسن هم در اين<br />
ميان وجود داشته؟ آيا احتماالً مکنيل اين نامه را ديده و هوس کرده که آن را براي خنداندنِ<br />
جيمز موريه به صورتي تمسخرآميز بازنويسي کند و جيمز موريه هم تصميم به استفاده از آن<br />
گرفته؟ و آيا روايتِ متفاوتِ «سندِ ب»٬ که اينک در تملکِ آقاي ديباست٬ صرفًا پيش نويسي<br />
در جريانِ ويرايش و آماده سازيِ نامه براي انتشار بوده است؟ يک موردِ گويا در نگارشِ اخير<br />
واژه ي «فاحشه» است٬ در ارتباط با زنِ پادشاه که خط خورده و باالي آن با خطِ متفاوتي<br />
نوشته اند «بد» که در متنِ چاپ شده يعني «سندِ الف» اين کلمه شده است «زنِ بد».<br />
مي توانيم يقين داشته باشيم که جيمز موريه نمي خواسته واژه ي «فاحشه» در کتابي که او<br />
نوشته به کار برده شود؛ ولي آيا محتمل تر نيست که ميرزا ابوالحسن و نه مکنيل چنين واژه اي<br />
١٨٢٥ براي<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١
حاجي بابا و ميرزا ابوالحسن خان يک معما ١٥٣<br />
را به کار برده باشد؟<br />
مي بينم که نتيجهگيريِ قطعي از ميانِ اين همه احتمال براي من ناممکن است. مشکل<br />
است بتوانيم فرض کنيم که مکنيل «سندِ ب» را جعل کرده٬ بدونِ اين که از کمکِ ميرزا<br />
ابوالحسن برخوردار شده و يا نامه اي را که او شخصًا نوشته ديده باشد (تا بداند خواهرِ لرد<br />
کاسل ري چه گفته و نيز از پيش آمدِ شمع و صندلي مطلع شده باشد). اين فرض که ميرزا<br />
ابوالحسن خودش آمده و در نگارشِ يک نامه ي شوخي با مکنيل هم کاري کرده فرضي است<br />
که٬ با توجه به معروفيتِ ميرزا در دربار و در گرو بودنِ آبروي خودش٬ بسيار ضعيف و بعيد به<br />
نظر مي رسد. ميرزا ابوالحسن مسلمًا آدمي بوده است شوخ طبع ولي نه در چنين شرايطي٬ و<br />
داليلي در دست است دالّ بر اين که او حقيقتًا از انتشارِ کتابِ جيمز موريه رنجيده خاطر بوده<br />
است. در اين باره مثالً نگاه کنيد به کتابِ ايرانيان در ميانِ انگليسي ها تأليفِ سر دنيس رايت٬ بندِ<br />
آخرِ صفحه ي ] ٦٩ بندِ آخرِ صفحه ي ١٣٨ ترجمه ي فارسي] (نگاه کنيد به يادداشتِ ٨).<br />
تنها يک سناريو مي توان فرض کرد که همه ي اين عواملِ مختلف را با هم آشتي دهد.<br />
مکنيل ممکن است حرفِ شوهرش را درست نفهميده و يا جزئياتي را که مربوط به سه<br />
سال زودتر بوده درست به خاطر نياورده باشد؛ و يا اين که فريزر ممکن است حرفِ<br />
مکنيل را بد فهميده باشد (در اوراقِ بازمانده هيچ نامه اي از مکنيل وجود ندارد که حاويِ<br />
اظهارِ نظري درباره ي نامه اي باشد که فريزر به او نوشته بوده). ميرزا ابوالحسن ممکن است<br />
در موردِ نوشتن نامه اي به جيمز موريه با مکنيل مشورت کرده باشد٬ و از اين رو مکنيل<br />
مي توانسته در انشاي نامه اي به جيمز موريه «دستي داشته باشد». (هرچند اثباتِ اين امر در<br />
حالِ حاضر غيرِ ممکن است٬ ولي طبقِ مدارکِ مستندِ موجود يقين حاصل است که مکنيل در<br />
ماهِ مه ي ١٨٢٦ در تهران حضور داشته است). مکنيل ممکن است به ميرزا ابوالحسن کمک<br />
کرده باشد نامه اي به انگليسيِ فصيح بنويسد٬ و بعد ميرزا ابوالحسن ممکن است ترجيح داده<br />
باشد براي «تقويت» و مؤثرتر ساختنِ محتواي نامه از بندِ دوم به بعد در آن دست ببرد و در<br />
شور و هيجانِ خود به سبکِ انگليسيِ «دست و پا شکسته اش» بازگشته است. در آن صورت٬<br />
خانم<br />
ِ<br />
خانم<br />
ِ<br />
«سندِ ب» مي تواند رونوشتِ نامه اي باشد که ميرزا ابوالحسن به دستِ خود ولي با گرفتنِ<br />
مختصر کمکي از مکنيل نوشته است. اين سناريو چندان محتمل به نظر نمي رسد ولي٬ از<br />
طرفِ ديگر وجودِ يک نامه ي اصيل از ميرزا ابوالحسن را با اين ادعا آشتي مي دهد که مکنيل<br />
در نامه ي منتشر شده توسطِ جيمز موريه دستي داشته است. و اگر جيمز موريه «سندِ ب « را<br />
ويالک يا مکنيل٬ دريافت کرده٬ اين امر توضيح موريه را در<br />
ِ<br />
از ميرزا ابوالحسن٬ از طريقِ<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
تحقيقات ايران شناسي
ِ<br />
١٥٤ حاجي بابا و ميرزا ابوالحسن خان يک معما<br />
مقدمه مبني بر اين که بندِ اولِ نامه را حذف کرده چون «به دستِ يک نفر انگليسي» نوشته<br />
شده بوده مي تواند توجيه کند و در واقع چه لزومي داشت که اصالً از بندِ اولِ حذف شده<br />
صحبتي بشود (مگر اين که موريه مي خواسته تلويحًا به ما بفهماند کلِ نامه جعلي است).<br />
من در واقع از قوّ تِ استدالل هاي خود در تأييدِ سناريوي پيشنهادي مطمئن نشده ام و<br />
ديگري بيايد و توضيح بهتر و قانع کننده تري ارائه کند. اما از<br />
ِ<br />
خوشحال خواهم شد اگر شخصِ<br />
مدارکِ جديدي که اخيرًا کشف کرده ام چنين برمي آيد که يک نامه ي واقعي از ميرزا<br />
ابوالحسن حتمًا در اين ميان وجود داشته است (اگر ويالک آگاهانه در يک شوخي مشارکت<br />
داشته چرا بيايد و به ديويد موريه از وجودِ نامه ي ميرزا ابوالحسن خبر بدهد؟). «سندِ ب»<br />
ممکن است رونوشتي از اين نامه ي اصيل باشد يا نباشد. من يقين دارم که اگر خانم مکنيل از<br />
ِ<br />
دخالتِ شوهرش در تدوينِ «سندِ الف» اطمينان نداشت آن حرف را به فريزر نمي زد. ولي<br />
مکنيل چگونه از سخنانِ خواهرِ لرد کاسل ري در ايرلند در ژانويه ي ١٨٢٠ مطلع شده بود؟<br />
البته خودِ اين هم مي تواند از بيخ و بن داستان پردازي باشد: هيچ مدرکي در تأييدِ اين که آن<br />
بانو اظهارِ نظري درباره ي زرنگيِ جيمز موريه کرده يا نکرده وجود ندارد٬ و استفاده از آن<br />
شايد براي اصيل تر جلوه دادنِ «شوخي» بوده است. ولي آيا «سندِ ب» هم شوخي بوده<br />
است؟ معما همچنان باقي است.<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
] اظهارِ نظري از مترجم در پايانِ مقال٬ مترجم مايل است واردِ بحث شود و بگويد به<br />
داليلِ غيرِ مستند٬ ولي زبان شناختي و روان شناختي٬ براين باور است که نامه ي ميرزا ابوالحسن<br />
ساخته و پرداخته ي يک دستِ انگليسي است. چرا؟ «دست و پا شکستگي»ِ انگليسيِ نامه ي<br />
منسوب به ميرزا ابوالحسن درست همان گونه است که يک انگليسي از يک ايرانيِ زبان ندان٬<br />
که تنها مقداري انگليسيِ شفاهي را طوطي وار آموخته باشد٬ انتظار دارد: پُر از حرفِ<br />
تعريف هاي جاانداخته٬ صيغه هاي محذوفِ فعلِ «بودن»٬ استفاده از اسم مفرد به جاي جمع<br />
و برعکس٬ استفاده از صفت به جاي قيد و استفاده از بعضي عباراتِ غيرِ مصطلح ولي<br />
نزديک به بافتِ زبانِ فارسي٬ مثالً what for به جاي why ٬ که به «براي چه» در زبانِ فارسي<br />
نزديک است٬ و استفاده ي افراطي و نابجا از بعضي واژه ها مثلِ sir در آخرِ جمله ها. به<br />
عبارتِ ديگر متنِ نامه مملوِ از خطاهاي دستوري است. ولي خطاهاي اماليي کجا هستند؟<br />
در «سندِ الف» هيچ گونه غلطِ اماليي نمي يابيم و مي گوييم اي بسا سهوها را موريه قبل از<br />
چاپ درست کرده است؛ بسيار خوب٬ ولي در «سندِ ب» هم٬ که ظاهرًا بايد به اصلِ نامه
حاجي بابا و ميرزا ابوالحسن خان يک معما ١٥٥<br />
نزديک تر باشد٬ باز ازغلطِ اماليي اثري نمي يابيم. شخصي چون ميرزا ابوالحسن٬ با معلوماتِ<br />
انگليسيِ ناقصش اگر در يک نامه مرتکبِ ٣٠ خطاي دستوري مي شود بايد در همان متن<br />
مرتکبِ اقالً ٥٠ غلطِ اماليي شده باشد. چون قابلِ تصور نيست که کسي به انگليسيِ دست و<br />
پا شکسته صحبت کند و چيز بنويسد ولي واژه هاي دشوار و نابه هنجارِ زبانِ انگليسي را تمامًا<br />
با امالي صحيح تحرير کند. غيرِ ممکن است. پس٬ يا شخصي٬ «يک دستِ انگليسي»٬<br />
سرتاسرِ نامه را مرور و خطاهاي امالييِ آن را اصالح کرده ولي خطاهاي دستوريِ آن را<br />
دست نخورده باقي گذاشته٬ و يا اين که همان دستِ<br />
شکل تحرير کرده است.<br />
انگليسي نامه را از اول عينًا به همين<br />
و اما ايرادِ روان شناختيِ من: اگر خودمان را جاي ميرزا ابوالحسن بگذاريم٬ بوالحسني که<br />
از دستِ جيمز موريه سخت عصباني است چون مي بيند خودش و ولي نعمتش و همه چيزِ<br />
کشورش را به بادِ تمسخر گرفته٬ آيا مي آيد و در آخرِ نامه تقاضاي بلور و چيني و بذرِ گل<br />
مي کند؟ نويسنده ي نامه مي خواهد نشان بدهد که ميرزا ابوالحسن چقدر بي شخصيت و حقير<br />
است که با وجودِ اين همه خواري و خفت بازمي آيد و از «دوستِ ديرين»ِ خود خواستارِ<br />
اظهارِ لطف مي شود. ولي آيا ميرزا ابوالحسن خانِ واقعي تا اين حد بي شخصيت بوده است؟<br />
من که باور ندارم. ک.ا.]<br />
ارجاعاتِ<br />
مؤلف<br />
(١) براي جزئياتِ زندگيِ سر رابرت موريه نک.<br />
Memoirs and Letters of the Rt. Hon. Sir Robert Morier G.C.B. from 1826 to 1876 به کوششِ<br />
دخترش٬ Mrs. Rosslyn Wemys (لندن٬ ٬(١٩١١ نيز Agatha Ramm, Sir Robert Morier (آکسفورد٬<br />
.(١٩٧٣<br />
(٢) وزيرِ مختارِ موقتِ دولتِ بريتانيا در ايران در سال هاي ١٨١٤ و ١٨١٥.<br />
(3) A Journey Through Persia, Armenia and Asia Minor to Constantinople in the Years 1808 and<br />
1809 (London, 1812); and A Second Journey Through Persia, Armenia and Asia Minor to<br />
Constaniopole Between the Years 1810 and 1816 (London, 1818).<br />
] يکي از ناشرانِ تهران چندين سال است که ترجمه ي فارسيِ اين دو سفرنامه را در فهرستِ کتاب هاي<br />
زيرِ چاپِ خود اعالم مي کند٬ ولي اين ترجمه ها هنوز منتشر نشده اند. (م.)]<br />
(٤) بررسيِ جديدِ رمان هاي جيمز موريه در دو رساله ي دکتري انجام گرفته است: رساله ي Terry Grabar در<br />
دانشگاهِ ميشيگان٬ ١٩٦٢ و رساله ي Ava Inez Weinberger در دانشگاهِ تورونتو٬ ١٩٨٤.<br />
(٦) براي جزئياتِ مأموريتِ جيمز موريه به مکزيک نک.<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
تحقيقات ايران شناسي<br />
(5) DARF Publishers Ltd, London, and TYNRON Press, Lutterworth.
١٥٦ حاجي بابا و ميرزا ابوالحسن خان يک معما<br />
Henry B. McKenzie Johnston, Mission to Mexico: a Tale of British Diplomacy in the 1820s ٬ (لندن<br />
١٩٩٢).<br />
(7) The Quarterly Review (January 1829).<br />
(8) The Persians Amongst the English (London, 1985), p. 69n.<br />
] مشخصاتِ ترجمه ي فارسي: اير انيان در ميانِ انگليسي ها: صحنه هايي از تاريخِ مناسباتِ ايران و بريتانيا. نشرِ نو<br />
با هم کاريِ انتشاراتِ زمينه؛ چ١ در ٢ج٬ ١٣٦٤ و ٦٥؛ چ٢ در ١ج٬ ١٣٦٨.]<br />
(9) Scottish Record Office GD371/16/8.<br />
(١٠) نقل شده در ترجمه ي ملخصِ حيرت نامه ي ميرزا ابوالحسن به انگليسي با اين مشخصات:<br />
A Persian at the Court of King George, translated and edited by Margaret Morris Cloake<br />
(London, 1988), pp. 246-7.<br />
©<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١
ِ<br />
مالحظاتي درباره ي گويشِ<br />
*<br />
از گويش هاي شماليِ ايران<br />
ناحيه ي الموت<br />
Kinga Maciuszak<br />
از دانشگاهِ ياگيلويي٬ کراکوف ( لهستان)<br />
ترجمه ي احمدِ سميعي (گيالني)<br />
در سلسله جبال البرز٬ با ارتفاع<br />
١<br />
الموت<br />
ِ<br />
دره ي مهجورِ<br />
حوزه هاي گويشيِ چندي وجود دارد که موادِ مربوط به آنها يا ضبط نشده<br />
است يا ضبطِ آنها ناچيز است٬ مانندِ گويش هاي ناحيه ي کوهستانيِ البرز٬<br />
ازآذربايجان تاخراسان. Ä<br />
G.L. Windfuhr (CLI, 1989, p. 295)<br />
*اين مقاله عمدتًا مبتني است بر دست نويس هاي آقاي ضياء الدينِ شهروزي٬ که دراواخرِ سال هاي هفتاد (دهه ي<br />
١٩٧٠-١٩٧٩) دانشجوي دانشکده ي ادبياتِ دانشگاهِ مشهد بود. وي٬ که اهلِ الموت است٬ تالش زيادي کرد تا زبانِ<br />
مادريِ خود را توصيف کند. متأ سفانه٬ به دليل بعضي شرايطِ نامساعد نتوانست کارش را به پايان برساند. اکنون<br />
نويسنده ي مقاله ي حاضر به ادامه ي کارِ او و تهيه ي رساله اي مفرد در بابِ گويشِ الموتي٬ که چندان شناخته نشده و<br />
بعضاً فراموش گشته است٬ دست زده است.<br />
١)بنا بر افسانه ي ايراني٬ عقابي جايگاهِ واقع بر فرازِ ستيغي صخره اي را به وهسودان بن مرزبان٬ يکي از حکم رانانِ<br />
ديلم٬ نشان داد و آن جايي بود که عقابان بر آن مي نشستند و پرواز کردن مي آموختند. از اينرو گفته اند که الموت از<br />
Daftary, 1990, p. 166; Browne, 1907, é, p. 202.<br />
¦a loh (عقاب) ] گيلکي: »a loq ] و amu¦ (kh)t (آموخت) مرکب است. نک:<br />
زياد از سطح<br />
ِ<br />
دريا٬ به دليلِ گذشته ي<br />
پرفراز و نشيبِ خود٬ زبان زد است. اين دره در سالِ ٤٨٣ ه به دستِ اسماعيليان افتاد و مرکزِ<br />
حکومتي مجزا شد که ١٦٦ سال دوام يافت و در بحبوحه ي سلطه ي سلجوقيان همچنان<br />
نام<br />
ِ<br />
باقي ماند تا مغوالن در عصرِ هالکو٬ در اواسطِ قرنِ هفتم٬ آن حکومت را منقرض کردند.<br />
الموت٬ مظهرِ قدرتِ اسماعيليان٬ معموالً با قلعه اي مستحکم و دست نيافتني قرين است که<br />
حسنِ صباح٬ شيخ الجَ بَلِ حشاشين٬ در آن مقر يافت و طرح «قتل هاي مقدسي» را ريخت که<br />
بهدستِ فدائيانِ او اجرا مي شد. اکنون٬ هرچند ويرانه هاي بزرگي وجود دارد که بوميان<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
تحقيقات ايران شناسي
ِ<br />
ِ<br />
ِ<br />
ِ<br />
١٥٨ مالحظاتي درباره ي گويشِ ناحيه ي الموت<br />
آنها را بقاياي مقرِ حکومتِ «پيرِ کوهستان» مي دانند٬ محلِ واقعيِ قلعه را مشکل بتوان به<br />
ضرسِ قاطع تعيين کرد. برخي از محققان٬ چون و. ايوانف٬ قايل شدند که قلعه ي الموت<br />
نام الموت امروز بر سراسرِ آن<br />
ِ<br />
کنوني جاي داشته است٬ ولي<br />
٢<br />
نزديکِ و دهکده ي گذرخانِ<br />
ناحيه (دهستان) اطالق مي شود.<br />
دره ي الموت شاملِ دهستان هاي الموت و رودبار است٬ که جزوِ بخشِ رودبارِ الموت از<br />
شهرستانِ قزوين اند که مرکزِ آن معلم کاليه است. دره هاي رودبار و الموت را از هرسو<br />
کوهستان فرا گرفته و قله هاي سياه الن در شمال و کوه هاي قزوين در جنوب بر آنها مشرف اند.<br />
بخشِ رودبارِ الموت شاملِ شش دهستان است: ١) باالرودبار ٢) پايين رودبار (دهکده ي<br />
هَوانَک) ٣) فشان ٤) آقاق ٥) چهار ناحيه و ٦) اَنْدَ جْ رود (ديه هاي مهم آن عبارت اند از:<br />
.(<br />
٣<br />
اندج٬ ديک٬ کوچْ نان٬ وَ سَ نگ٬ مالّ کاليه<br />
رابطه با دره هاي مجاور را شباهتِ گويش ها آسان مي سازد. در جزئيات فرق هاي چندي<br />
وجود دارد٬ چون اين گويش ها صوَ رِ گوناگونِ بينابيني ميانِ زبان هاي کرانه هاي درياي خزر و<br />
زبانِ فارسيِ محاوره ايِ تهران يا قزوين (باز اري)اند٬ که صد سالِ پيش همه ي ساکنانِ اين<br />
. زبانِ بوميِ مشترکِ اين منطقه ترکيِ آذري است. در همه ي<br />
٤<br />
ناحيه آن را نمي فهميدند<br />
دهکده هاي دشتِ قزوين٬ اهالي عمومًا سه زبانه اند٬ يعني به گويشِ محلي و بازاري و ترکي<br />
نام هر گويشي مأخوذ است از دهکده اي که در آن بدان گويش سخن گفته<br />
ِ<br />
سخن مي گويند.<br />
مي شود.<br />
تعيينِ جايگاهِ گويشِ الموتي نسبت به ديگر گويش هاي شمالِ غربي٬ تا زماني که آگاهيِ ما<br />
درباره ي کيفيتِ تقسيم کليِ گروه هاي گويشيِ عمده به صورتِ ناقصِ کنوني مانده باشد٬<br />
کاري است دشوار. نظرِ يارِ شاطر اين است که گويشِ الموتي يکي از پنج گويشِ ايرانيِ شمالِ<br />
. تاتي نام<br />
٥<br />
غربي با خويشاونديِ نزديک است که به گروهِ بزرگ ترِ معروف به تاتي تعلق دارند<br />
هيچ گويشِ خاصي نيست. اين کلمه عمومًا بر کساني از مردم اين منطقه اطالق مي شود که به<br />
زبان هاي ايراني سخن مي گويند. با اين همه٬ اطالقِ تاتي بر اين گويش ها کلي و مبهم است.<br />
2) See Ivanow, 1931, p. 354; Daftary, 1990, p. 340.<br />
3) Sotudeh, 1345, pp. 111-24. 4) Col. Monteith, 1833, p. 15.<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
يارِ شاطر پيش نهاد مي کند که آنها را گويش هاي «مادي» بناميم که به نظرِ او نام گذاريِ<br />
٥)گويش هاي تاتيِ قفقاز٬ که از فارسي منشعب اند٬ يا گويشي شبيهِ آن٬ به اين گروه تعلق ندارند (يعني به شاخه ي<br />
جنوبِ غربيِ زبان هاي ايراني تعلق دارند). نک: .17 .p Yarshater, ,1969
مالحظاتي درباره ي گويشِ ناحيه ي الموت ١٥٩<br />
درست تري است٬ چون اين گويش ها ظاهرًا بازماندگانِ امروزيِ گويش هاي ماديِ باستانِ اين<br />
و. ايوانف .W Ivanow مدعي است که گويشِ الموتي صورتِ جالبي از زبانِ<br />
٦<br />
منطقه اند.<br />
گُذاري ميانِ گروه هاي گويشيِ «کرانه هاي درياي خزر» و «ايرانِ مرکزي» است. «در گويشِ<br />
گُذَ رخونِ الموتي ظاهرًا عناصرِ ماديِ چندي وجود دارد و اين گويش با زبانِ دهِ تجريش (در<br />
شمالِ تهران)٬ که پروفسور و. ژوکوفسکي (395-432 pp. (Zhukovski ,1922 آن را توصيف<br />
کرده و همچنين با بعضي از گويش هاي گروهِ سمناني٬ که ربطِ نزديکي با پاره اي از گويش هاي<br />
رايج در محالِ مجاورِ اصفهان و کاشان دارند٬ خويشاوند است. از سويِ ديگر٬ گويشِ الموتي<br />
قواعدِ مربوط به اضافه٬ حالتِ مفعولي٬ صورت هاي غيرِ فاعلي يا ملکيِ ضمير و جز آن را از<br />
. به نظرِ ويندفور٬<br />
٧<br />
گويش هاي «کرانه ي درياي خزر» و بيشتر از مازندراني اخذ کرده است»<br />
گويشِ الموتي به گروهِ ده گويشِ خويشاوندي تعلق دارد که سخن گويانِ تالشي و تاتي٬ در<br />
. لوکوک پيش نهاد مي کند<br />
٨<br />
شمال و شمالِ غربي٬ در محيطي ترک زبان به آنها سخن مي گويند<br />
.<br />
٩<br />
نام «آذري» بر گروهي از گويش ها نهاده شود که الموتي و رودباري بدان تعلق دارند<br />
ِ<br />
که<br />
مرتضي نصفت٬ محققِ ايراني٬ اين گويش ها را به شاخه ي زبان هاي کرانه ي درياي خزر<br />
. براي حلِ مسئله ي طبقه بندي و نام گذاريِ درستِ اين گويش ها٬ بايد به اين<br />
١٠<br />
متعلق مي داند<br />
معني توجه نمود که همه ي آنها از شماري از زبان هاي سلفِ ايرانيِ ميانه و باستان منشعب<br />
شده اند؛ از اينرو جريانِ تحولِ تاريخيِ آنها به مراتب بيش از آن پيچيده است که غالبًا تصور<br />
سريع گويش هاي<br />
مي شود. عاملِ ديگري که بايد در نظر گرفته شود فرايندِ همگون شدگيِ ِ<br />
مداوم اهالي و نفوذِ روز افزونِ مراکزِ کسب و داد و<br />
محلي يا «بازاري» است در اثرِ آميختگيِ ِ<br />
ستد. الزم است که٬ با مطالعه ي آن صوَ ر زباني که در همه ي ديه هاي رودبارِ الموت کاربُرد<br />
دارد٬ تحولِ تدريجيِ همه ي اين خُ رده گويش ها پي گرفته شود. به پژوهشي از روي برنامه<br />
نياز است تا هم گويش هايي که چه بسا هنوز ناشناخته مانده اند شناخته شوند و هم جزئياتِ<br />
6) idem. 7) Ivanow, 1931, p. 357. 8) Windfuhr, 1989. p. 295.<br />
٩)«گويش هاي آذري را (که در تداولِ محلي تاتي ناميده مي شوند) مي توان به پنج گروه تقسيم کرد: ١. گويش هاي<br />
شمالِ غرب٬ که در هَرْزَ ند و ديزْ مار به آنها سخن مي گويند: هر زندي٬ کِرينگَني ٢. گويش هاي شمالِ شرق٬ که در<br />
خلخال و تارُ م به آنها سخن مي گويند: سالي٬ کَ جَ لي٬ و جز آن ٣. گويش هاي جنوب٬ که در جنوبِ قزوين به آن سخن<br />
مي گويند: تاکستاني٬ چالي٬ اشتهاردي و جز آن ٤. گويش هاي جنوبِ غربي٬ که در جنوبِ غربِ زنجان به آن سخن<br />
مي گويند: خوئيني ٥. گويش هاي جنوبِ شرق٬ که در جنوبِ شرقِ قزوين به آن سخن مي گويند: رودباري٬ الموتي و<br />
جز آن» 296-7) pp. .(Lecoq, 1989,<br />
١٠)زبان ها و گويش هاي کرانه ي درياي خزر: ١. مازندراني ٢. تالشي ٣. گيلکي ٤. طالقاني ٥. الموتي و رودباري<br />
٦.ديلماني ٧. گرگاني و استر ابادي. نک. نصفت٬ ٬١٣٤١ ص١٢٤-١١١.<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
تحقيقات ايران شناسي
١٦٠ مالحظاتي درباره ي گويشِ ناحيه ي الموت<br />
مربوط به گويش هاي شناخته شده٬ همچون الموتي٬ که تاکنون آشناييِ اندکي با آنها حاصل<br />
شده است٬ روشن گردد.<br />
نشانه هاي اختصاري:<br />
; اوستاييِ متأخر LAv. ; هندوايراني ; Indo-Ir اضافي G. ; اوستايي Av.<br />
; هندواروپاييِ کهن ; PIE فارسي P. ; پارسيِ باستان ; OP پارسيِ ميانه MP<br />
سنسکريت ; Sk ايراني کهن ; Pre⦠ran جمع Pl.<br />
توضيحاتي درباره ي دست گاهِ واجي<br />
دست گاهِ مصوت هاي گويشِ الموتي در قياس با<br />
زبانِ «بازاريِ « قزوين يا تهران هيچ چيزِ خاصي ندارد.<br />
مصوت ها عبارت اند از:<br />
a , a« , e , i , o , u<br />
o ) ¦a .P ) چنان که در<br />
ow = P. a¦ b آب] ,[ aftow = P. afta¦ b آفتاب] ,[ gow =<br />
([ گاو] P. ga ¦ v<br />
در واژه هايي چند به جايِ a ي کوتاهِ فارسي مي آيد:<br />
] تَپاله] ], tofäle = P. tapa¦ lah تَن] ton = P. tan<br />
, (پِهِنِ گاو که به عنوانِ سوخت به کار مي رود)<br />
i (e .P ) چنان که در<br />
١١)پس از قرنِ سيزدهم٬ در آوانويسي هاي بيگانه<br />
رفتهرفته برخي انحراف ها نسبت به وضعي که در<br />
فارسيِ کالسيک بازنمون يافته به چشم مي خورد. اين<br />
انحر اف ها در گر ايش هاي /e/ Ã/i/, /i/ Ã/ ¦ e/ جلوهگر<br />
مي شوند. نخستين تغيير عمدتاً در مجاورتِ هجاي<br />
/a/<br />
شاملِ<br />
تغيير ديگر هم بستگي دارد با يکي شدن با /i/ ي موجود٬<br />
يعني با آميختگيِ دو واج.<br />
روي مي دهد٬ .p 43 Bodrogligeti, ,1971 ؛<br />
[شب] § sow = P. § sab<br />
pia¦ r باستاني ( ١١ (صورتِ = P. pedar پدر ] ] (MP.<br />
.[امروز] imruz = P.emruz ;( ¦ pita , Av. pitar ,OP pidar<br />
e (i .P ) مانندِ بااليي٬ دنباله ي مصوّ ت بلند<br />
نيم باز است:<br />
] ايست] ], est = P. ist شيريني] § serni = P. § sirini<br />
(صيغه ي امريِ فعلِ ايستادن (<br />
دست گاهِ صامت ها: چاکناييِ سايشيِ h [ ه] ؛<br />
مالزيِ سايشيِ kh [خ٬ نرم کاميِ بي واک] ؛ gh [غ٬ نرم کاميِ<br />
واک دار] ؛ مالزيِ انسداديِ q [ ق٬ نرم کاميِ واک دار] ؛<br />
سخت کاميِ انسداديِ ] k کاميِ بي واک] ٬ ] g کاميِ<br />
واک دار] ؛<br />
نيم مصوت ها: نرم کاميِ سايشيِ y [ي] و دولبيِ<br />
] w «و»٬ به تلفظِ عربي يا کُردي] ؛ لثويِ روانِ l و r ؛<br />
§ s ] ش٬ پاشيده] ؛ لثويِ مرکبِ<br />
لثويِ سايشيِ<br />
واک دار] و ch [چ٬ بي واک] ؛ دندانيِ انسداديِ ] d د٬<br />
] j ج٬<br />
واک دار] و t [ت٬ بي واک] ؛ دندانيِ سايشيِ z [ز٬ صفيريِ<br />
واک دار] و ] s س٬ صفيريِ بي واک] ؛ دندانيِ غُنه ي ] n ن] ؛<br />
لب و دندانيِ سايشيِ v [و٬ واک دار] و ] f ف٬ بي واک] ؛<br />
دولبيِ انسداديِ ] b ب٬ واک دار] و ] p پ٬ بي واک]؛ و<br />
دولبيِ غُنّه ي ] m م].<br />
مهم ترين ويژگي هاي دست گاهِ صامت هاي الموتي<br />
را به صورتِ زير مي توان خالصه کرد:<br />
١) حفظِ s باستان آنجا که در فارسي h داريم٬<br />
چنان که در<br />
luos = P. ruba ¦ h [روباه] (MP. ro ª ba¦ h, Av. raopi-s § ,<br />
Skt. lopa¦ § sa).<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١
ِ<br />
مالحظاتي درباره ي گويشِ ناحيه ي الموت ١٦١<br />
٢) حفظِ صورت هاي شماليِ (اوستايي؟ ميانه؟)<br />
واژه هاي داراي / z/ ٬ در آن جا که در فارسيِ باستان به<br />
d آمده است:<br />
zh نه در الموتي ديده مي شود نه در گويش هاي<br />
تاتي ١٣ و در اين گويش ها j ي باستاني محفوظ مانده<br />
است. بهعالوه٬ در واژه هاي به وام گرفته از زبان هاي<br />
MP. ولي tar-, (Av. za¦ ma¦ ] داماد]d zamä = P. da¦ ma¦ اروپاييِ با آواي zh نيز j ديده مي شود٬ مانندِ<br />
ja « nda¦ rm = P. zha ¦ nda¦ rm bioloji,[ژاندارم] = P.biolozhi<br />
(هر دو مأخوذ از زبانِ فرانسه) [بيولوژي]<br />
da¦ ma¦ d, Skt. ja ¦ ma¦ tar-).<br />
] بسنجيد با عبارتِ اصطالحي در گيلکي: pile sunj-a<br />
برقصد] .<br />
zama« bazan ٬ صنج<br />
ba-raqsa<br />
بزرگ را بزن داماد<br />
٧) مالزيِ سايشيِ kh معموًال حذف مي شود<br />
(که خود گرايشي کلي است براي ساده کردن گفتار):<br />
detar = P. dokhtar دختر] ], baduten = P. dukhtan<br />
(٣ حفظِ p ي باستان در آنجا که در فارسي f .[سوخت] ], sut = P.sukht تلخ] ], tal = P. talkh دوختن]<br />
داريم٬ چنان که در<br />
٨) b ي پاياني گرايش به آن دارد که مانندِ سايشيِ<br />
بي واکِ f تلفظ شود:<br />
espi = P. sefid ١٢ سفيد] ] (MP. siped-, Av. spaeta-).<br />
asf = P. asb اسب] ],jif = P. jib جيب] ],jeväf = P. java¦ b<br />
.[سيب] sif = P. sib ,[جوراب] joref = P. jura ¦ b ,[جواب]<br />
٤) دنداني لثويِ روان r غالبًا به l بدل مي شود:<br />
٩) t ي پاياني حذف مي شود:<br />
,[برگ] ], valg = P. barg گفتار]r gofta « l = P. gofta¦<br />
talkhan = P. tarkhun ترخون/ طرخون] ], chelg = P.<br />
] داربست] ], där-bas = da¦ rbast دست] das = P. dast<br />
١٢)تغيير و تبديلي چون siped / isped به ما امکان<br />
مي دهد که در اين جا مصوّ تِ افزوده اي را مشاهده کنيم<br />
و اين وجودِ خوشه هاي صامتِ آغازي را در مرحله ي<br />
پيش از دوره ي پارسيِ ميانه نشان مي دهد. اين خوشه هاي<br />
هفتم ميالدي در زبانِ پارسيِ<br />
صامت احتماًال تا قرنِ ِ<br />
ميانه وجود داشته اند. نک.<br />
Pisowicz, 1985, p. 146.<br />
.[ چرک] cherk<br />
٥) b و g ي آغازي گاهي به صورتِ v تلفظ<br />
مي شوند٬ چنان که در<br />
varg= P. گرگ]gorg ] (Av. vhrka-, MP. gurg), veräz =<br />
P. gora ¦ z gera] ¦ z گراز؛ در متنِ اصلي: ], varre = P. barre<br />
], بهمن] (MP. warrag), vahman = P. bahman ] بره]<br />
vache ٬ جوجهکبک] zaraj vaja گالشي: [در = P. bache<br />
vafra-), (MP. wafr, Av. ] برف] ], varf = P. barf بچه]<br />
]. بس] vas = P. bas<br />
٦) پيش کاميِ ] zh ژ] در واژه نمي آيد. عمومًا<br />
هرجا در فارسي zh (واج<br />
ِ<br />
در الموتي j مي آيد:<br />
بيگانه) يا OP j < z داريم٬<br />
,[ تيز؛ در گيلکي: tij] ], tij = P. tiz بيژن] bijan = P. bizhan<br />
] آبي زار٬ کشت زارِ آبي در مقابلِ ديم]r äbijär = .P ¦ abi za ¦<br />
]. زير؛ گيلکي: ], jir = P. zir [jir گيلکي:bejär]<br />
zh ي فارسي در اندک واژه هاي قرضيِ گويش هاي<br />
شمالِ غربي ديده مي شود٬ چون اين آوا نوعًا تحولِ<br />
j است به zh . با اين همه٬<br />
شماليِ صامتِ لثويِ مرکبِ<br />
يا به انسداديِ واکدارِ d بدل مي شود:<br />
]. دوات]t daväd = P. dava ¦<br />
١٠) مشدّ دِ -mm- معموالً به جاي -mb- مي نشيند:<br />
١٣)zh گون j شمرده مي شود: / j / (ج) وقتي پيش<br />
واجِ<br />
از انسداديِ دندانيِ / d / قرار گيرد سايشي (ژ) مي شود.<br />
در گويش هاي تاتيِ جنوبي:<br />
.(اژدها) ezhdeha و (نوزده) nuzhde و (هجده) hezhde<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
تحقيقات ايران شناسي<br />
dos § amme = P. dos § ambe ,[دوشنبه] domme = P. dombe<br />
.[ دنبه]<br />
Yarshater, 1969, p. 33.
ِ<br />
ِ<br />
ِ<br />
١٦٢ مالحظاتي درباره ي گويشِ ناحيه ي الموت<br />
توضيحاتي درباره ي تک واژشناسي<br />
(قواعد صرفي)<br />
(١) پسوندِ جمع ] نشانه ي جمع]<br />
است يا با بسامدِ کمتري:<br />
-än ٬ که دنباله ي پايانه ي حالتِ<br />
-än, -(e) kän = P. aª n<br />
جمع<br />
ِ<br />
ha¦ . ä = P. پسوندِ<br />
) (am ) (MP G. Pl. -a ¦ n است٬ هم براي اسم<br />
اضافيِ جمع<br />
ذي روح<br />
بهکار مي رود و هم براي اسم غيرِ ذي روح (در فارسيِ<br />
کالسيک اين پسوند تنها به آخرِ اسم هاي ذي روح<br />
درمي آيد) ذي روح انسان يا جانورانِ<br />
دربرمي گيرد:<br />
باالمرتبه را<br />
[برگ] - gouän, valg [گاو] bera ¦ rän, gou -[برادر] berär<br />
- valgän.<br />
در واژه هاي مختوم به e- ٬ e- ساقط و ekän-<br />
افزوده مي شود:<br />
vache - vachekän .<br />
] در واقع٬ فقط k (صامتِ ميانجي٬ ميانِ دو مصوّ تِ<br />
) e و ä ) افزوده مي شود. در گيلکي نيز نشانه ي جمع<br />
än- است٬ ولي در واژه هاي مختوم به e- مصوّ تِ<br />
پاياني (e) حذف مي شود:<br />
khäne [ خانه] - khäna¦ n, diva¦ ne [ ديوانه] - divänän .<br />
است:<br />
حتي در کلماتِ مأخوذ از عربي همين قاعده جاري<br />
amale [ عمله] Ã amalän , va 'de وعده] [ va- 'dän.<br />
در واژه هاي مختوم به i- اين مصوّ تِ پاياني حذف<br />
و براي نشانه ي جمع e- ¦ n افزوده مي شود؛ يعني -iä-<br />
يا٬ بهتر بگوييم٬ -iyä- تبديل مي شود به - ¦ e- :<br />
käs § [ کاشي]i à käs § ¦ en, häji -[حاجي] häje ¦ n, taryäki<br />
n. Ã taryäke ¦ [ ترياکي]<br />
همچنين در واژه هاي مختوم به u- ٬ مصوّ تِ پاياني<br />
حذف و براي نشانه ي جمع ¦o n - افزوده مي شود:<br />
(٢) وجود نداشتنِ ساختِ اضافه به منزله ي<br />
صورتِ اصيل و کاربردِ پيشينِ اضافي (e- ي پاياني)٬<br />
که پيش از موصوف جاي مي گيرد (مانندِ گويش هاي<br />
کرانه ي درياي خزر):<br />
, (زنِ جوان) , jeväne zen (برادرِ ارشد) gate berär<br />
.(زباندراز) lase chaken<br />
] در گيلکي las به معنيِ شُل و chaken به معني<br />
چانه است که ترکيبِ<br />
هرز چانه] .<br />
اضافيِ lase chaken مي شود:<br />
(٣) ضمايرِ شخصي عبارت اند از:<br />
mi (men ,(i- ,ti u ,(ou) mä , § soma¦ , us § an (ona =<br />
در حالتِ<br />
ملکي به صورتِ<br />
P. a¦ na¦ n).<br />
mi , ,ti ui[uni گيلکي: ], mäy ame] گيلکي: ], § somäy<br />
mi :[ گيلکي: us] § a¦ ni (onäy) ni ], os § a¦ گيلکي: s] § ime<br />
مالِ ( sine ti § (مالِ من است) mi § sine و (کتابم) ketäb<br />
etc. , (توست<br />
اسم عربيِ مال ٬ که در فارسي به کار مي رود٬ در الموت<br />
فقط بر دارايي هايي چون گله هاي گاو٬ گاوِ نر (ورزو)<br />
و گوسفند و مانندِ آن داللت دارد [در گيلکي نه بر گله بلکه<br />
بر خودِ اسب و گاو اطالق مي شود].<br />
الموتي٬ انواع بسياري از وندها<br />
ِ<br />
(٤) در گويشِ<br />
وجود دارد که در صرفِ فعل به کار مي روند:<br />
be اداتِ فعلِ کامل٬ که معموًال در وجهِ امري٬<br />
التزامي٬ ترجي و دعايي٬ ماضيِ مطلق٬ ماضيِ نقلي٬<br />
مصدري و اسم<br />
ِ<br />
ماضيِ بعيد٬ وجهِ<br />
مفعول مي آيد:<br />
bekhässen و (خواستن) betäs § e و (تراشيده) bedäym<br />
مصوّ تِ اين پيشوند ممکن است٬ بر حسبِ<br />
آوايي٬ به صورتِ (-va) -ba , -bi درآيد:<br />
.(داديم)<br />
بافتِ<br />
biyeymiyan (آمدن) , biyassa (ايستاد) , biyas<br />
, (افتاد) , baket (پرسيدن) , baporsiyan (بايست)<br />
.(بزن) bazen<br />
]. n -- chäqo¦ [چاقو] -- järo ¦ n, chäqu [جارو] järu<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١
ِ<br />
ِ<br />
مالحظاتي درباره ي گويشِ ناحيه ي الموت ١٦٣<br />
پيشاوندهاي فعلي چون بر در ريشه ادغام مي شوند و<br />
ديگر جداشدني نيستند:<br />
(برگشتن) P. bargas § tan = vagerdessen<br />
], varessen= P. bar بايد معادلِ P. ba¦ zgas § tan باشد]<br />
.(برخاستن) kha¦ stan<br />
در افعالِ مشتق ] =پيشاوندي] و مرکب -be به کار<br />
نمي رود:<br />
.(نگاه کردن) niya ¦ korden = P. nega ¦ h kardan<br />
- me (قاعدتًا پيش از y کامي مي شود و به صورتِ<br />
- mi درمي آيد) اداتِ فعلِ استمراري است و در مضارع<br />
و ماضيِ استمراري و ماضيِ نقلي به کار مي رود: ١٤<br />
١٤)صورت هاي استنباطي (inferential) که بيان گرِ<br />
نتيجهگيري٬ علم به واسطه و غيرِ مستقيم٬ تذکار و<br />
غيره اند در اين مورد ظاهرًا تحتِ تأثيرِ زبانِ ترکي پديد<br />
مي آيند. اين صورت ها مبتني اند بر وجهِ کاملِ فعل. نک.<br />
Windfuhr , 1982, pp. 263-87.<br />
mia¦ m (مي آيم) , (مي آمدم)miyeymiyam , mis § anam<br />
mis § andom ريختم) (مي , mis § ande-ey<br />
, (مي ريزم)<br />
(آن چنان که من شنيدم: داشتيد مي ريختيد)<br />
-ha/-hä/-hey ظاهرًا باز اداتِ فعلِ کامل است:<br />
hadä ] (داد) fa « da« fa: « گيلکي ,[ (داديم)hadeym , haden<br />
, (بده)<br />
(کرد٬ساخت) ;ha« kord (مي داد) hamidä<br />
,(گفت) hägut ,[ گيلکي: bukud (کرد) § cäkud ٬ (ساخت)]<br />
(مي کند٬ مي سازد) hämine<br />
hame- ٬ که در زبانِ پهلوي و آخر به خالفِ مصدر که به گوش<br />
(تکيه روي هجاي ما قبلِ<br />
(که از اداتِ فعلِ کامل<br />
فارسيِ کالسيک استمرارِ عمل را مي رساند٬ نشان<br />
دارد)؛<br />
کُردي):<br />
([ که] گرفتم ( heyrom و (گرفت) heyt<br />
-da/-de باز اداتِ فعلِ کامل است (چنان که در<br />
dabesten (بستن٬ پيچيدن) , (بسته)dabesse , dakon<br />
.(بودم) , debiyam (بود) , dabe (بکُن)<br />
اين وندِ فعلي همچنين ممکن است حرفِ<br />
باشد به معنيِ «در» (با ندرتِ کاربُرد):<br />
اضافه<br />
) داخل کردن .P) da¦ khel kardan da korden<br />
] گيلکي: dukudan به معني پوشيدن٬ در (تن) کردن ] .<br />
-ne/-ni وندِ صيغه ي سلبي (منفي)٬ که پيش از<br />
وندِ استمراريِ -me/- mi مي آيد يا به بُنِ ماضي افزوده<br />
مي شود (چنان که در فارسيِ معاصرِ nemia« m<br />
= نمي آيم):<br />
.(نيامدي) niyeymiyey<br />
(٥ ( ساختنِ صيغه ي زمان ها تابع همان قواعدِ زبانِ<br />
فارسياست.پساوندهايشخصي[ = شناسه هاي<br />
فعلي٬ ضمايرِ شخصيِ متصل] در مضارع عبارت اند<br />
از: اول شخصِ مفرد ( om) m »a- ٬ دوم شخصِ مفرد<br />
ey- ٬ سوم شخصِ مفرد (ad) »a- ؛ اول شخصِ جمع<br />
eym- ٬ دوم شخصِ جمع eyd- ٬ سوم شخصِ جمع<br />
(end) än- . پساوندهاي افعالِ ماضي هم همين ها<br />
هستند جز در سوم شخص مفرد که پساوند ندارد.<br />
بسنجيد با فعلِ biyeymiya ¨ n =(آمدن) P. a¦ madan ٬<br />
1. miäm مفرد<br />
2. miyey 3. miya « ;<br />
1.miyeym 2.miyeyd 3. miya « n جمع<br />
1. biyämiyam 2.biyämiyey مفرد<br />
3.biyäme;<br />
1. biyeymiyeym2.biyeymiyeyd جمع<br />
3.biyeymíyan<br />
:مضارع<br />
:ماضيِ مطلق<br />
همان صدا را دارد با اين فرق که در آن تکيه روي<br />
هجاي آخر است).<br />
(٦) مضارع فعلِ فارسيِ da¦ § stan (داشتن) در<br />
ِ<br />
گويشِ الموتي (چنان که در گويشِ سمناني) به جاي<br />
فعلِ اسنادي به کار مي رود:<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
تحقيقات ايران شناسي<br />
, (هست) , dare = hast (هستم) darem = P. hastam<br />
etc.
ِ<br />
ِ<br />
١٦٤ مالحظاتي درباره ي گويشِ ناحيه ي الموت<br />
(٧) بيشترِ افعالِ با قاعده و پيشاوندهاي فعلي OP. kaufa , MP. ko¦ f. P.kuh ,- Skt. kupa ,- Av. kaofa<br />
مانندِ همان هايي است که در «بازاري» وجود دارد٬<br />
گاهي فقط با مختصر تحريفِ آوايي. فعل هاي raftan<br />
(رفتن) و § sodan<br />
(شدن)٬ هم چنان که در ديگر<br />
گويش هاي شمالي٬ به صورتِ واحدِ bas § iyan در<br />
آمده اند.<br />
مصدر از بُنِ ماضي ساخته مي شود و تک واژهاي<br />
مصدري an-/en-<br />
باشد با پيشاوندِ -be .<br />
واژه هاي کهن<br />
هستند و هرگاه بُنِ مصدرِ بسيط<br />
الموتي برخي صورت هاي کهنِ<br />
در گويشِ<br />
قاموسيِ شگفت انگيز باقي مانده است. اين گويش<br />
شماري از واژه هاي بازمانده از زبان هاي ايرانيِ باستان<br />
و ميانه (بيشتر اوستايي و پارسيِ ميانه) را در بردارد.<br />
(١) nakäs (رُخْ بام٬ پيش آمدگيِ بام؛ خانه با<br />
رُخْ بام آن شبيهِ شخصِ ايستاده اي است که دستش را<br />
سايبانِ چشمانش کرده و روبه رو را مي نگرد)<br />
١٥)derakht (درخت) فارسي منشعب است از ريشه ي<br />
PIE ديگرِ -dher* (نگه داشتن) :<br />
Av. dhar- داشتن) (نگه , draxta- ايستادن) (استوار , MP.<br />
draxt.<br />
و حال آن که (MP. da¦ (r da¦ r از -dereu* PIE به معنيِ<br />
«درخت» ريشه گرفته است. نک.<br />
Walde-Pokorny, 1927-32, vol. I, pp. 804, 856.<br />
(نگاه) OP, nika¦ s, MP. niga ¦ h, P. nega¦ h ,-sa Av. nika¦<br />
(٢) r da ¦ (درخت)<br />
Av. da¦ ,-rav da¦ uru (قطعه چوب) , OP. duruva, MP.<br />
da¦ r, P.deraxt ١٥ .<br />
در فارسيِ کالسيک (بهويژه در شعر)٬ da¦ r به معنيِ<br />
«درختِ بلند» بود٬ اکنون در فارسيِ معاصر به معنيِ<br />
«چوبه ي دار» يا تيرِ عَلَم است.<br />
(٣) kerk (پرنده٬ مرغ٬ ماکيان٬ مرغانِ خانگي)<br />
-sa , kahrka¦ (بانگِ ناخوشِ<br />
خروس) - kahrka Av.<br />
karkak, MP. kark, ,(مرغ) Skt. krka-vaku , (کرکس)<br />
.(کرکس) kargas/karkas .P<br />
(٤) kupä ياkufä (کُپّ ه٬توده) وهمچنين (هرم هاي<br />
ناقص از پشته ي علف)<br />
.(کوه)<br />
(٥) ruch (روز) اين واژه درنام هاي دو دهکده<br />
در ناحيه ي باال الموت٬ يکي Ba ¦ la ¦ ruch (باال روچ) و<br />
ديگري Pa¦ in ruch (پايين روچ) باقي مانده است<br />
Av. raoc § -ah ,(روشن) OP. rauc§ ah. MP. ro ¦ ,z P. ruz<br />
.(روز)<br />
(٦) put (پوسيده٬ فاسد) در زندِ اوستا. putak ؛<br />
در فارسي٬ pusidan (پوسيدن) [ همچنين: پوده =<br />
پوسيده ].<br />
LAv. bro¦ iura¦<br />
(٧) tij (تيز)<br />
١٦ .(تيز) P.tiz , (تيغ<br />
تيز) -za tae¦<br />
منابع<br />
Bodrogligeti,A.The Persian Vocabulary of the<br />
Codex Cumanicus (Budapest, 1961), vol.XIII,<br />
pp. 261-76.<br />
Browne, E.G.A Literary History of Persia,vol. II,<br />
From Firdawsi to Sa c dí (London, 1907).<br />
CLI = Compendium Linguarum Iranicarum,ed. R.<br />
Schmitt (Wiesbaden,1989).<br />
Col. Monteith, ``Journal of a Tour Through<br />
Azerdbijan and the Shores of the Caspian, '' in<br />
Journal of the Royal Geographical Society<br />
(1833).<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
١٦)z Pre⦠ran. ,j Indo-Ir. -´g* PIE که در اوستايي٬ در<br />
بافتِ ميان واکه اي (بينِ دو مصوّ ت) به صورتِ z در<br />
مي آيد.
مالحظاتي درباره ي گويشِ ناحيه ي الموت ١٦٥<br />
in Persian, '' in Acta Iranian (1982).<br />
Idem, ` Ǹew West Iranian '', inCLI , pp. 251-63.<br />
Idem, ``Western Iranian Dialects '',inCLI, pp.<br />
294-69.<br />
Yarshater, E.A.A Grammar of Southern Tati<br />
Dialects (The Hague-Paris, 1969).<br />
Zhukovski,V.Materials for the Study of Persian<br />
Dialects (Leningrad, 1922) [in Russian].<br />
مردم ايران»٬<br />
ِ<br />
نصفت٬ م. «فراوانيِ زبان ها و لهجه هاي<br />
در مجله ي دانشکده ي ادبياتِ تهران ٬ سالِ ١٦<br />
©<br />
.(١٣٤١)<br />
Daftary, F.The isma ¦<br />
c i¦ li¦ s: Their History and<br />
Doctrines (Cambridge, 1990).<br />
Ivanow, w.``The Dialect of Gozarkhon in Alamut, ''<br />
in Acta Orientalia, IX (1931).<br />
Lecoq, P. Les dialects caspiens et les dialects du<br />
nord-ouest de l'Iran, ` ìn CLI , pp. 269-313.<br />
Pisowicz,A.Origins of the New and Middle Persian<br />
Phonological System (Krak Ów, 1985).<br />
Sotudeh, M.Qela¦<br />
c -e esma¦<br />
c iliyye (Tehran, 1345).<br />
Walde, A. and Pokorny,J.Vergleichendes Wo« rterbuch<br />
der Indogermanischen Sprachen vols. I-III,<br />
(Berlin-Leipzig, 1927-32).<br />
Windfuhr,G.L.``The Verbal Category of Inference<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
تحقيقات ايران شناسي
ِ<br />
ِ<br />
ِ<br />
ٰ<br />
ِ<br />
ِ<br />
تحقيقاتِ ايرانشناسي<br />
Th. Zarcone et F. Zarinraf-Shahr (éds). Les Iraniens<br />
(ايرانيانِ استانبول در اواخرِ قرنِ نوزدهم)<br />
d'Istanbul,<br />
Paris-Téhéran, Institut français de recherche en<br />
Iran, 1993, XV-280 p.<br />
علوم<br />
ِ<br />
يکي از موضوع هاي دل کشِ اجتماعي٬ به<br />
ويژه تاريخ٬ انتقالِ فرهنگ هاست که عمدتًا از طريقِ<br />
جا به جاييِ مردم معموًال مهاجرت٬ گاه جنگ و گاه<br />
کوچ<br />
ِ<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
اجباريِ دراز مدت تحقق مي يابد. مهاجرت٬<br />
در روزگارانِ گذشته٬ که همه ي ملت هاي جهانِ<br />
مکشوف در حيطه ي جغرافيايي و فرهنگي در سه<br />
اُمتِ بزرگ جاي داشتند و کره ي زمين داراي اين همه<br />
نيمچه کشورهاي خلق الساعه نبود٬ و مرزهاي<br />
سياسيِ ميانِ سرزمين ها چندان در و پيکري نداشت٬<br />
بس آسان بود. عشق به مسافرت٬ عالقه به تجارت٬<br />
ميل به سياحت و گاه٬ به قولِ سعدي٬ گريز از " به<br />
سختي مُردن" موجبِ جا به جاييِ مردم و حرکت از<br />
يک نقطه و استقرار در نقطه ي ديگر مي شد. اين جا<br />
به جايي٬ به خصوص در سرزمين هايي که دين يا<br />
زبان يا قوميتِ واحد يا مشترک داشتند٬ آسان تر و<br />
رايج تر بود و٬ تا چندين سالِ پيش٬ رواج و ادامه<br />
داشت؛ به ويژه در ايران که شوقِ سفر و سياحت و<br />
ذوقِ سير در آفاق و انفس در مردم آن قوي تر از اقوام<br />
ديگر بوده است.<br />
البته٬ جهان گردانِ ايراني در طولِ تاريخ به ندرت<br />
به نقاطِ دور دست مي رفته اند؛ اما بازرگانان و نيز<br />
اندکي از دانشطلبان در جست و جويِ مال و دانش<br />
تا اقصي نقاطِ جهان را در مي نورديده اند. در اواسطِ<br />
قرنِ گذشته٬ مردم ايران انگيزه ي ديگري براي سفر و<br />
احيانًا مهاجرت پيدا کردند. پيش رفتِ علوم و فنونِ<br />
امروزي در اروپا٬ انجام دادنِ اصالحاتِ اداري و<br />
نام «تنظيمات») در ترکيه ي عثماني٬ عقب<br />
ِ<br />
سياسي (به<br />
ماندنِ ايران از کاروانِ پيش رفت٬ تداوم سلطنتِ مطلق<br />
استبدادي٬ رواج ستم گري و زورگويي٬<br />
ِ<br />
و حکومتِ<br />
برخي از ايرانيانِ نازک انديش و آزاد فکر و تازه جو را<br />
بر آن داشت تا به طورِ موقت يا دايم جالي وطن کنند<br />
و رحل و رختِ اقامت در دياري ديگر بيفکنند. در<br />
اين ميان٬ استانبول به چند دليل کششي خاص<br />
داشت.<br />
استانبول٬ که از شهرهاي کهنِ خاورميانه است٬<br />
روم شرقي بوده است و<br />
قرن ها پاي تختِ امپراتوريِ ِ<br />
فاتحانِ مسلمان هم٬ که در قرنِ نهم هجري بر آن<br />
دست يافتند٬ جايگاهِ پاي تختيِ آن جا را حفظ کردند.<br />
به همين سبب٬ اين شهر٬ از ديرباز٬ پلي ميانِ شرق و<br />
غرب آسيا و اروپا بود و گذرگاهِ نقل و انتقالِ<br />
مردمان٬ کاالها و فرهنگ هاي گوناگون. استانبول٬ اگر<br />
نه از ديرباز٬ حدِ اقل در عصرِ حکومتِ ترکانِ عثماني<br />
عرصه ي برخورد و التقاطِ اديان و آراء و فرهنگ ها و<br />
تسامح مذهبي و تساهلِ فرقه اي شده بود٬ و<br />
ِ<br />
مهدِ<br />
پيروانِ همه ي اديان و فِرَ ق٬ به گونه اي معموًال آزاد و<br />
سيزدهم<br />
دوستانه در کنارِ هم مي زيستند. در قرنِ ِ<br />
هجري٬ با ورودِ علوم و فنونِ فرنگي به اين سرزمين٬
ِ<br />
ِ<br />
تحقيقاتِ ايران شناسي ١٦٧<br />
جاذبه ي اين شهر افزايش يافت. اختالفِ<br />
باطني و<br />
پنهانيِ خليفه ي عثماني با پادشاهيِ ايران٬ که گاه به<br />
رقابتِ علني مي انجاميد٬ عاملِ تازه اي براي جذبِ<br />
دسته ي ديگري از ايرانيان بود که از حکومتِ تهران<br />
ناراضي بودند و روز به روز بر شمارشان افزوده<br />
مي شد.<br />
ايرانياني که به ترکيه ي عثماني مي رفتند معموًال<br />
در نقاطِ مرزي متوقف مي شدند تا هر گاه که فرصت<br />
مساعد گردد به ديارِ خود باز گردند. اما همين که از<br />
مرز دور مي شدند٬ ديگر معموًال در هيچ جا مگر به<br />
ندرت در ارزروم يا ترابوزان متوقف نمي شدند تا<br />
وقتي که به استانبول مي رسيدند که مقصدِ نهاييِ<br />
تقريبًا همه ي مهاجرانِ ايراني بود. اين ايرانيان<br />
انگيزه ها و اشتغاالتِ متفاوت داشتند: بازرگاني٬<br />
سياحت٬ نو جويي٬ آزادي طلبي و ندرتًا تحصيلِ<br />
علم. بديهي است که اين عوامل ثابت نبودند و با<br />
گذشتِ زمان متحول و ديگرگون مي شدند. چنان که٬<br />
در اواخرِ قرنِ گذشته٬ بازرگاني و سياحت و تحصيلِ<br />
علم رفته رفته جايِ خود را به نو جويي و<br />
آزادي خواهي داده بود٬ و هر روز بر تعدادِ آن دسته از<br />
مقيم ترکيه که در اصطالح سياسي «ناراضي»<br />
ِ<br />
ايرانيانِ ِ<br />
خوانده مي شدند افزوده مي شد.<br />
مقيم ترکيه٬به خصوص<br />
هر گروه از ايرانيانِ ِ<br />
ايرانيانِ مستقر در استانبول٬ به فعاليت ها و اشتغاالتِ<br />
تخصصي و موردِ عالقه ي خود مي پرداخت. در عينِ<br />
حال٬ رونقِ «تنظيمات» و رواج نوآوري ها در<br />
استانبول و آشناييِ روز افزونِ ايرانيان با آنها موجبِ<br />
تحولِ فکري و شغليِ ايرانيان شد٬ و بسياري از ايشان<br />
به علوم روز و به قلم و نگارش روي آوردند و پلي<br />
ميانِ اروپايِ نو و ايرانِ کهنه مانده ايجاد کردند و به<br />
طورِ مستقيم و غيرِ مستقيم به «سياسي» کردنِ ايران<br />
پرداختند و٬ به سهم خود٬ مقدماتِ دگرگونيِ بزرگي را<br />
ِ<br />
که در سالِ ١٣٢٤ قمري روي داد و «انقالبِ<br />
مشروطه» نام گرفت فراهم آوردند.<br />
اما٬ ما از اين ايرانيان چندان چيزي نمي دانيم و از<br />
نام چند تن را شنيده ايم و اطالعاتِ<br />
ِ<br />
ميانِ ايشان فقط<br />
جسته و گريخته درباره ي احوالشان به ما رسيده<br />
است: خاستگاهِ اجتماعي٬ جايگاهِ سياسي٬<br />
فعاليت هاي شغلي٬ گرايش هاي فرهنگي و ديگر<br />
مشخصه هايشان ناشناخته مانده است. و حال آن که<br />
تاريخ معاصرِ ايران٬ مخصوصًا انقالبِ<br />
درکِ درستِ ِ<br />
مشروطه٬ و تدوينِ علميِ اين تاريخ بدونِ آگاهي از<br />
آنچه در آن سال ها در ترکيه و استانبول مي گذشته<br />
است و بدونِ شناختِ ايرانيانِ دست اندرکارِ آن<br />
تحوالت٬ اگر ناممکن نباشد٬ حدِ اقل٬ ناقص خواهد<br />
ماند. لذا٬ تدوين و انتشارِ کتابِ ايرانيانِ استانبول ٬<br />
که حاويِ اطالعاتِ ذي قيمت و به قولي دستِ اول در<br />
اين زمينه است٬ کاري است مغتنم و در خورِ ستايش.<br />
کتاب حاصلِ مقاالت و سخن راني هايي است<br />
که در چهار سالِ پيش در يک سمينار در شهرِ<br />
استانبول به زبان هاي انگليسي و فرانسوي ايراد شده<br />
است. اين سمينار٬ که به ابتکارِ محققانِ ايراني و<br />
فرنگي تشکيل شد٬ فرصتي براي اهلِ نظر و تحقيق و<br />
کارشناسان فراهم آورد تا حاصلِ پژوهش هاي خود را<br />
در يک محفلِ علمي بيان کنند و از «ايرانيانِ فراموش<br />
شده» ذکرِ خيري نمايند. براي آن که يک تصورِ<br />
اجمالي از محتواي کتاب به دست آيد٬ فهرستِ<br />
مندرجاتِ آن نقل مي شود:<br />
نقشِ ايرانيانِ استانبول در روندِ نوسازيِ<br />
ايرانيان؛<br />
حضورِ سياسيِ ايرانيان در استانبول و ديگر<br />
نقاطِ امپراتوريِ عثماني (از ١٨٤٨ تا ١٩٠٨)؛<br />
شرکتِ نمايندگانِ سياسيِ ايران در لژهاي<br />
فراماسونيِ استانبول؛<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
تحقيقات ايران شناسي
١٦٨ تحقيقاتِ ايران شناسي<br />
ميرزا آقاخان٬ سيد جمال الدين و ملکم خان در<br />
استانبول؛<br />
تصويرِ ايران در دو روزنامه ي دورانِ<br />
بيان الحق و طنين ؛<br />
عثماني:<br />
ايران از ديدگاهِ يک روشن فکرِ ترک در اوايلِ<br />
قرنِ بيستم؛<br />
«انجمنِ سعادتِ « ايرانيانِ استانبول؛<br />
بانوانِ ايرانيِ قسطنطنيه؛<br />
وضعيتِ مذهبِ تشيع در استانبول در اواخرِ<br />
قرنِ نوزدهم و اوايلِ قرنِ بيستم؛<br />
مراسم عزاداريِ ماهِ محرم در استانبول در<br />
ِ<br />
اواخرِ قرنِ نوزدهم؛<br />
اختر٬ روزنامه ي فارسي زبانِ استانبول؛<br />
روزنامه ي اختر٬ منعکس کننده ي افکارِ<br />
سياسيِ عثمانيان؛<br />
ادوارد براون و جامعه ي ايرانيِ استانبول؛<br />
ادبياتِ فارسي در ميانِ ايرانيانِ دور از وطن:<br />
استانبول از ١٨٦٥ تا ١٨٩٥؛<br />
فارسي؛<br />
مالکِ انتخابِ کتابِ حاجي بابا براي ترجمه به<br />
وضعيتِ ايرانيانِ قاهره در آغازِ قرنِ بيستم؛<br />
نقشِ جامعه ي تجارِ ايرانيِ امپراتوريِ عثماني<br />
در انقالبِ مشروطيت؛<br />
استانبول و تجارتِ فرشِ ايران از ١٨٧٠ به<br />
بعد؛<br />
ايام<br />
ِ<br />
استانبول؛<br />
محرم در استانبول؛<br />
علي اکبرِ دهخدا و روزنامه ي سروش در<br />
روابطِ ايرانيانِ استانبول و مقاماتِ عثماني؛<br />
چند سند مربوط به جامعه ي ايرانيان در<br />
امپراتوريِ عثماني.<br />
ع. روح بخشان<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١
ِ<br />
سومين کنفرانسِ زبان شناسي<br />
ِ<br />
دانشگاهِ<br />
اسفندماهِ ٬١٣٧٤ به همتِ سومين کنفرانسِ زبان شناسيِ ايران در روزهاي ٥ و ٦ دانشکده ي ادبيات<br />
فرهنگي٬ در محلِ عالمه طباطبايي و پژوهشگاهِ علوم انساني و مطالعاتِ و زبان هاي خارجيِ دانشگاهِ عالمه طباطبايي بر پا شد.<br />
کنفرانس با سخن رانيِ آقاي دکتر خليجي٬ رئيسِ دانشگاهِ عالمه طباطبايي٬ و آقاي دکتر<br />
گلشني٬ رئيسِ پژوهشگاهِ علوم انساني٬ و آقاي دکتر حدادِ عادل٬ رئيسِ فرهنگستانِ زبان و<br />
ادبِ فارسي٬ آغاز شد. مجموعًا ٣٢ مقال ه٬ در اين کنفرانس ارائه شد ک ه٬ به جز دو مقاله به<br />
زبانِ انگليسي٬ بقيه به زبانِ فارسي بود.<br />
در اين مقاالت٬ استادانِ زبان شناسي و زبان شناسانِ ايراني٬ يافته ها و آراءِ خود را در<br />
زمينه ي مباحثِ مختلفِ زبان شناسي در معرضِ قضاوتِ دانشجويان و محققانِ مسائلِ زباني<br />
و زبانِ فارسي قرار دادند.<br />
سازمان هاي شرکت کننده در کنفرانس٬ به ترتيبِ مقدارِ مقاالت٬ عبارت بودند از:<br />
دانشگاهِ عالمه طباطبايي (٥ مقاله)٬ دانشگاهِ تهران (٤ مقاله)٬ دانشگاهِ فردوسيِ مشهد (٣<br />
علوم انساني و مطالعاتِ فرهنگي (٣ مقاله)٬ دانشگاهِ اصفهان (٢ مقاله)٬<br />
مقاله)٬ پژوهشگاهِ ِ<br />
علوم پزشکيِ ايران (٢ مقاله)٬ دانشگاهِ شيراز٬ دانشگاهِ تبريز٬ دانشگاهِ اهواز٬<br />
دانشگاهِ ِ<br />
فرهنگستانِ زبان و ادبِ فارسي٬ دانشگاهِ اوتاوا٬ مؤسسه ي فرهنگِ معاصر٬ مرکزِ تحقيقاتِ<br />
مخابرات٬ پژوهشکده ي سيستم هاي هوش مند٬ دانشگاهِ علم و صنعت٬ دانشگاهِ شهيد<br />
علوم<br />
پيام نور٬ دانشگاهِ ِ<br />
بهشتي٬ دانشگاهِ ِ<br />
(هريک ١ مقاله).<br />
علوم<br />
پزشکيِ شهيد بهشتي و دانشگاهِ ِ<br />
پزشکيِ تهران<br />
مباحثِ عمده ي مطرح شده در کنفرانس و عنوانِ مقاالت چنين بود:<br />
زبان شناسيِ تاريخي : «وجهِ تمنايي و تحولِ آن٬ ماضيِ استمراري در زبان هاي ايراني»<br />
«نظام آواييِ زبانِ فارسي از کهن ترين روزگاران تاکنون» (رضا زمرديان)؛<br />
ِ<br />
(بدرالزمانِ قريب)؛<br />
«مالحظاتي درباره ي اساميِ خاصِ اشخاص درزبانِ ارمني باريشه ي فارسي» (ماريا آيوازيان).<br />
ارجاع صريح و ضمني در متونِ<br />
زبان شناسيِ مقابله اي و آموزشِ زبان : «بررسيِ مقابله ايِ ِ<br />
انگليسي و فارسي» (لطف اهللِ يارمحمدي)؛ «درباره ي منشأَ تفاوت هاي يادگيريِ زبانِ دوم در<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
اخبار
ِ<br />
ِ<br />
ِ<br />
١٧٠ سومين کنفرانسِ زبان شناسي<br />
کودکان و بزرگ ساالن» (بهروزِ عزب دفتري)؛ "Application of Contrastive Linguistics in<br />
"The Structure of English Attributive فالحيِ مقيمي)؛ (محمدِ Lexical Research"<br />
Implications" Collocations and their Pedagogical (صابرِ دلشاد).<br />
آوا شناسي و واج شناسي : «آهنگِ گفتار و موسيقي» (ساسانِ سپنتا)؛ «تکيه ي فعل در<br />
زبانِ فارسي يک بررسيِ مجدد» (حسينِ سامعي).<br />
معنا شناسي : «ويژگي هاي توزيع قطبيت در فارسي» (شهال رقيبدوست).<br />
مطالعاتِ ادبي : «از زبان تا شعر ره يافتي نقش گرا» (مهرانِ مهاجر و محمدِ نبوي).<br />
مباحثِ شناخت و فلسفه ي زبان : «زبانِ بيوماکرو مولکول ها» (کارو لوکس)؛ «شبکه هاي<br />
طرح واره ايِ مفهومي ابزاري در فهم زبان» (کامبيزِ بديع)؛ «زبان و تفکر» (حميدِ وحيد)؛<br />
«زبانِ حقيقت و حقيقتِ زبان» (يوسفِ<br />
علي آبادي).<br />
نحو : «نظريه ي مرجع گزيني يک مقوله ي فارسي و بيانِ يک مشکل» (عليِ ميرعمادي)؛<br />
«جابه جاييِ سازه ي پرسشي درمجله هاي فارسي وبرخي نتايج نظريِ آن» (مهديِ مشکوة الديني)؛<br />
«فعلِ مرکب در زبانِ فارسي» (محمدِ دبيرمقدم)؛ «واژه ي بست چيست» (ويدا شقاقي).<br />
کالم<br />
ِ<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
جامعه شناسيِ زبان : «جزئيت درزبانِ فارسي وپديده ي توسعه» (محمدتقيِ طيب)؛ «تحليلِ<br />
بازديدکنندگان ازيک نمايشگاهِ نقاشي» (اميليا نرسسيانس)؛ «تغييرِ زبان درزمان و مکان»<br />
(نادرِ جهانگيري)؛ «جنبه هايي از تفاوتِ رفتارِ کالميِ زن و مرد در ايران» (عباسِ امام).<br />
زبان شناسيِ رايانه اي : «پايگاهِ داده هاي زبانِ فارسي» (مصطفي عاصي)؛ «دادگانِ زبانِ<br />
(محرم اسالمي و محمودِ بي جن خان).<br />
ِ<br />
فارسي تقطيع و برچسب دهيِ آوايي و واجي»<br />
فرهنگ نويسي : «بررسيِ ابعادِ ارزش شناختيِ اصطالحات» (کامبيزِ الهامي).<br />
روان شناسي و عصب شناسيِ زبان : «مراحلِ رشدِ زبان» (منصورِ فهيم)؛ «ريشه هاي نور<br />
و بيولوژيکيِ معناشناسي در زبان» (عبدالرحمنِ نجل رحيم)؛ «زبان و طرح ريزيِ رفتار»<br />
(حبيب اهللِ قاسم ز اده)؛ «نقشِ عواملِ شناختي در شکل گيريِ ساختِ نحويِ جمله» (رضا<br />
نيلي پور)؛ «بررسيِ ويژگي هاي زبانيِ ناشنوايان» (بني هاشمي)؛ «پردازشِ اطالعاتِ کالمي در<br />
بيمارانِ اسکيزوفرني وافرادِ سالم وبيمارانِ آسيب ديده درنيم کره ي راست» (حسنِ عشايري).<br />
در کنارِ جلساتِ کنفرانس٬ نمايشگاه و فروشگاهي نيز از کتاب هاي زبان شناسي به زبانِ<br />
فارسي٬ با هم کاريِ ناشرانِ اين کتاب ها٬ تشکيل شده بود. مقاالتِ ارائه شده به اين کنفرانس<br />
به شکلِ کتاب در آينده اي نزديک منتشر خواهد شد. هم چنين قرار است کنفرانسِ<br />
سالِ ١٣٧٦ در تهران و در دانشگاهِ عالمه طباطبايي برگزار گردد.<br />
چهارم در<br />
حسينِ سامعي
ِ<br />
نامه ها<br />
يکي از خوانندگانِ نامه ي فرهنگستان ٬ که به تقويتِ زبانِ علمي٬ عالقه نشان مي دهد نامه اي به دفترِ<br />
فصل نامه فرستاده که پاره هايي از آن نقل مي شود. نويسنده٬ که خود اهلِ فن است و تاکنون<br />
کتاب هايي در رشته ي خلباني تأليف کرده مسائل و نکته هاي باريکي را در امرِ واژه گزيني مطرح<br />
ساخته است که نقلِ آنها براي استفاده ي پژوهش گران سودمند تشخيص داده شد.<br />
سردبيرِ محترم فصل نامه ي فرهنگستانِ زبان و ادبِ فارسي<br />
آنچه موجب شد تا اين جانب قلم به دست گيرم و نامه ي حاضر را بنويسم٬ مقاله ي شما با<br />
عنوانِ «ضرورتِ تقويتِ زبانِ علمي» بود که مسائلي به ذهنِ من آورد که بد نديدم آنها را با<br />
شما در ميان بگذارم.<br />
هواپيمايي دانشي نيست که هيچ کشوري بتواند وجودِ آن را ناديده بگيرد و به همين لحاظ<br />
فقيرترين و عقب مانده ترين کشورها نيز از وسايلِ پرنده براي دست يابي به مقاصدِ اقتصادي٬<br />
اجتماعي٬ و نظاميِ خود بهره مي گيرند. در اين دانش نيز٬ به مانندِ سايرِ علوم٬ بعضي از<br />
کشورها به پيشرفت هاي شايانِ توجهي دست پيدا کرده اند و٬ به اصطالح٬ صاحبِ اين<br />
تکنولوژي شناخته مي شوند و کشورهاي ديگر مجبورند از اين صاحبانِ تکنولوژي وسايل و<br />
«دانش» اين صنعت را خريداري کنند. همين امر باعث شده تا٬ همراه با وسايلِ پرنده٬<br />
کتاب هاي مربوط به اين صنعت نيز به زبانِ انگليسي به کشورهاي دريافت کننده راه يابد و<br />
پايه ي آموزشيِ اين کشورها را تشکيل دهد. چرا در صنعتِ هواپيمايي و به خصوص در<br />
رشته ي خلباني٬ که سابقه ي نسبتًا طوالني نيز در کشورِ ما دارند و دولت ها نيز هميشه آن را<br />
مهم قلم داد کرده اند٬ کاري انجام نشده است و کاري انجام نمي شود؟ چرا وابستگي به زبانِ<br />
انگليسي در اين صنعت به اين اندازه قوي است؟ شايد بتوان براي اين مسئله دو علتِ عمده<br />
ذکر کرد:<br />
اول اين که٬ طبقِ مقرراتِ «ايکائو»٬ زبانِ مشترک ميانِ خلبانانِ کشورها و مسئوالنِ مراقبتِ<br />
پرواز انگليسي است. تعيينِ يک زبانِ واحد که بتواند موردِ استفاده ي هم خلبانان و هم<br />
کنترلرهاي ترافيکِ هوايي قرار گيرد ضروري است٬ چون هواپيما مي تواند در مدت زماني<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
نامه ها
ِ<br />
١٧٢ نامه ها<br />
کوتاه از فرازِ کشوري به کشورِ ديگر راه يابد و خلبانِ چنين پروازي مجبور است براي دريافتِ<br />
فرمان هاي هدايتي و بيانِ مطالبِ خود از زبانِ معيّني مدد بگيرد. فرضًا٬ هنگام پرواز از ايران<br />
به مثًال آلمان٬ خلبانِ يک پرواز در طولِ ٥ ساعت از فرازِ چند کشور با چند زبان عبور مي کند<br />
و در اثناي عبورِ خود با کنترلرهاي آن کشورها تماس مي گيرد و مطالبِ خود را بيان مي کند و<br />
با توجه به فرمان ها به راهِ خود ادامه مي دهد. پس الزم است که زبانِ واحدي در همه ي<br />
کشورهاي عضوِ ايکائو موردِ استفاده قرار گيرد. حال اين که چرا زبانِ انگليسي به عنوانِ زبانِ<br />
مشترک در نظر گرفته شده امري است قابلِ توضيح٬ زيرا که انگليسي در هواپيمايي زبانِ مادر<br />
به شمار مي آيد و٬ چون منشأَ اکثرِ مطالبِ صنعتِ هواپيماييِ کشورهاي انگليسي زبان بوده و<br />
اصوًال تاريخ صنعتِ هواپيمايي در کشورهاي انگليسي زبان رقم خورده٬ اصطالحات و<br />
ِ<br />
واژگان و عباراتي پديد آمده که جز در مواردي معدود همگي انگليسي است و به دليلِ ايجاز<br />
و دقتِ فوق العاده زياد حتي در زبان هايي که ساختنِ عبارات و اصطالحات نسبتًا راحت است<br />
امکانِ ساختنِ مشابهِ آن اصطالحات نيست و اگر هم ساخته شده اکثرًا جا نيفتاده و دست<br />
اندرکاران ترجيح مي دهند از اصطالحاتِ انگليسي استفاده کنند. به هر صورت٬ اين<br />
موضوعي است که در همه جاي دنيا جا افتاده و پيش رفته ترين کشورها نيز خود را مقيد بدان<br />
مي دانند. البته قانوني هست که مي گويد مي توان در هر کشور به زبانِ خودِ آن کشور تکلم<br />
کرد؛ منتها اجرا نمي شود٬ آن هم٬ به دليلِ دشواري هايي٬ از قبيلِ آشنا نبودنِ خلبانانِ خارجي<br />
که در فضاي کشورِ ما پرواز مي کنند و از طريقِ فرکانسِ واحد دستورالعمل ها را دريافت<br />
مي دارند و در جريانِ گفت و گوي سايرِ خلبانانِ ايراني و غيرِ ايراني و وضيعتِ پروازِ سايرِ<br />
هواپيماها قرار مي گيرند به زبانِ فارسي و نيز مشکالتي٬ از قبيلِ طوالني شدنِ گفت و گوها به<br />
سببِ طولِ جمالتِ فارسي و اشغال شدنِ بيش از اندازه ي فرکانسِ راديويي به خصوص<br />
موقعي که ترافيکِ هوايي سنگين است. خلبان و کنترلر ترجيح مي دهند به جاي دشوار کردنِ<br />
کار و زحمت دادن به خود و ساختنِ بعضي معادل ها و٬ بدتر از آن٬ قرار دادنِ کلماتِ خارجي<br />
وسطِ يک مشت «و» و «تا» و «از» و حروفِ ربطِ ديگر به همان زبانِ انگليسي تکلم کنند.<br />
مقام رهبري که در نخستين شماره ي فصل نامه منتشر شده بيان گرِ نگرانيِ ايشان<br />
سخنانِ ِ<br />
از عقيم ماندنِ زبانِ فارسي در اين صنعت و سايرِ صنايع است. ايشان٬ مسئله را به وضوح و<br />
صراحت مطرح مي کنند و از منزوي شدنِ زبانِ فارسي اظهارِ تأسف مي نمايند. مسلم مي دانم<br />
اگر ايشان مطلع شوند که نه تنها زبان بلکه کساني هم که سعي مي کنند از ميانِ خروارها واژه ي<br />
علمي و فنيِ بيگانه چند کلمه ي فارسي بيرون بياورند و در نوشته ها و مقاله ها و کتاب هايشان<br />
معظم<br />
ِ<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١
نامه ها ١٧٣<br />
از آنها استفاده کنند و اين کار را با دشواريِ بسيار انجام مي دهند منزوي شده اند و آنها را متهم<br />
به «خيلي فارسي کردنِ « مطالب مي کنند٬ بيشتر متأسف خواهند شد. اگر مطلع شوند که در<br />
کتاب خانه ي نهادِ آموزشي ده ها جلد کتاب به زبان هاي بيگانه وجود دارد اما کتابي که با هزار<br />
مشقت به زبانِ فارسي نوشته شده و به هزينه ي شخصي منتشر گشته در آن کتاب خانه هرگز<br />
راه پيدا نمي کند٬ يا براي خريدنِ کتاب هاي خارجي در نمايشگاهِ بين المللي سر و دست<br />
مي شکنند اما حاضر نمي شوند حتي نيم نگاهي به کتابي که دانشجوي خودشان بدونِ<br />
دريافتِ ذره اي کمکِ مالي يا معنوي نوشته بيندازند و حتي نظرِ انتقاديشان را بيان دارند٬<br />
قطعًا بيش تر متأسف خواهند شد. اين فارسي ستيزان همان هايي هستند که آقاي عليِ کافي<br />
آنها را در مقاله ي «مبانيِ علميِ واژه سازي و واژهگزيني» به عنوانِ کساني معرفي کرده اند که<br />
معتقدند «علمي تر است که علم را به يکي از زبان هاي علميِ بيگانه ي رايج و جا افتاده٬ مانندِ<br />
زبانِ انگليسي٬ بياموزيم». افراطِ مسئوالنِ اين صنعت در انکارِ زبانِ فارسي و بيرون راندنِ<br />
زبانِ رسميِ کشورمان از دستگاهِ آموزشي واقعًا شگفت انگيز است.<br />
اما دليلِ دوم اين است که کتاب هاي آموزشِ خلباني با دقت و ايجازِ فوق العاده زياد به زبانِ<br />
انگليسي نوشته شده و برگرداندنِ اصطالحات و مفاهيم به زبانِ فارسي اگر دقيق باشد موجز<br />
نخواهد بود و اگر موجز باشد دقيق نخواهد بود و تازه امرِ سالست را ما در اين زمينه نايده<br />
مي گيريم. ساختنِ واژه و عبارت نيز اگر امکان پذير باشد جا انداختن و معيار کردنِ آن بسي<br />
دشوار خواهد بود. تاکنون واژه هاي زيادي به فارسي برگردانده شده که بسياري از آنها در<br />
بيان و در کالم موردِ استفاده قرار نمي گيرد و گوينده ترجيح مي دهد از اصلِ واژه يا اصطالح<br />
استفاده کند. در زمينه ي آئروديناميک٬ هواشناسي٬ موتورها٬ کارآييِ هواپيما٬ مانورها٬ پرواز<br />
با دستگاه٬ ناوبري٬ آالتِ دقيق٬ سيستم هاي هواپيما٬ وزن و تعادل٬ مقرراتِ هواپيمايي و<br />
پزشکيِ هوايي٬ که پايه هاي دانشِ خلباني به حساب مي آيند٬ شايد واژه ها و اصطالحاتي به<br />
زبانِ فارسي پديد آمده باشد و شايد اين اصطالحات در بعضي از نوشته ها به کار رود اما<br />
آن موضوع ديگري است که به سادگي امکان پذير نيست و دست اندرکارانِ اين<br />
فراگير شدنِ ِ<br />
صنعت همانندِ دست اندرکارانِ سايرِ صنايع نشان داده اند که واژه ها و عبارت هايي را که<br />
شرايطِ پذيرش داشته باشند به راحتي مي پذيرند اما آنهايي را که شرايطِ پذيرش ندارند<br />
نمي پذيرند. من در کتابِ مانورهاي خلبانيِ شخصي داليلِ گزينشِ معادلِ فارسي و شرايطِ پذيرشِ<br />
واژه يا اصطالح بيگانه را چنين قيدکرده ام: معادل گزيني و معنيِ برخي اصطالحات داليلِ<br />
ِ<br />
بسياري دارد٬ از جمله نماياندنِ استعداد و انعطافِ زبانِ فارسي در پذيرشِ کلماتِ علمي و<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
نامه ها
ِ<br />
ِ<br />
١٧٤ نامه ها<br />
تخصصي٬ غني کردنِ فرهنگِ لغتِ فارسي در زمينه ي صنعتِ<br />
هوانوردي٬ دور کردنِ واژه هاي<br />
خارجي تا حدِ ممکن و الزم تا آن جا که مخلِ معني نشود و افراط گرايانه نباشد از متنِ<br />
فارسي٬ قابلِ درک کردنِ مطالبِ پيچيده ي علمي با ارائه ي واژه هاي آشناتر و قابلِ فهم تر که<br />
اين آخري براي عالقه منداني که٬ بدونِ پايه ي اوليه٬ کتاب را مطالعه مي کنند مي تواند مفيد<br />
باشد. طبيعتًا براي رسيدن به اين منظور (استفاده ي حدِ اقل ازواژه هاي بيگانه) نبايد راهِ افراط<br />
پيمود و بايد پذيرفت که برخي لغات مي تواند٬ به شرطِ داشتنِ شرايطِ پذيرش مانندِ تلفظِ<br />
راحت٬ خاصيتِ به ياد سپاري٬ و از همه مهم تر عاملِ تکرار در صنعت جا بيفتد و عينًا از آن<br />
استفاده شود مثلِ صدها کلمه اي که ما از آنها استفاده مي کنيم و خارجي هستند.<br />
البته اين مطلب مي تواند با دقتِ بيش تر و به صورتِ قانون مندتر٬ آن طور که در مقاله ي<br />
آقاي کافي بازتاب يافته٬ بيان شود. در اين باره مثالي ذکر مي کنم تا مشکالت و حساسيتِ کارِ<br />
معادل گزيني در صنعتِ هواپيمايي و رشته ي خلباني به گونه اي عيني نشان داده شود: هنگام<br />
مطالعه ي يکي دو مقاله در نشريه ي صنايعِ هوايي مشاهده کردم که به جايِ واژه ي Elevator از<br />
معادلِ تابان استفاده شده است که اصطالحي است کوتاه و زيبا و فارسي از ريشه ي تاب . اين که<br />
چرا نويسنده ي مقاله از اين معادل استفاده کرده دليلش کاري است که اين صفحه در هواپيما<br />
انجام مي دهد و اين کار در انگليسي Pitch خوانده مي شود که عبارت است از حرکت دادنِ<br />
دماغه ي هواپيما به طرفِ باال يا پايين از طريقِ راندنِ دُم هواپيما به طرفِ پايين يا باال و٬ به<br />
عبارتِ دقيقِ فني٬ تغييرِ زاويه ي محورِ طوليِ هواپيما از طريقِ گرداندن يا تاب دادنِ هواپيما<br />
عادي٬ اصطالح سه کلمه ايِ سکانِ افقيِ متحرک برابرِ اين<br />
ِ<br />
حولِ محورِ عرضي اش. در حالتِ<br />
کلمه نهاده مي شود که آن هم صحيح است؛ چون اين صفحه يا سطح٬ که به صورتِ افقي به<br />
دُم هواپيما متصل مي گردد٬ با حرکتِ<br />
سکانِ افقيِ ثابت يا Horizontal stabilizer در قسمتِ ِ<br />
فرمانِ هواپيما در داخلِ کابين به طرفِ جلو و عقب٬ به طرفِ پايين و باال حرکت مي کند و در<br />
انجام عملِ Pitch يا همان تابِ سابق الذکر٬ در جهتِ<br />
ِ<br />
نهايت دُم و دماغه ي هواپيما را٬ براي<br />
مخالفِ يک ديگر به طرفِ باال و پايين حرکت مي دهد (جالب اين جاست که در فرانسه ¨ lever<br />
e<br />
چيزي در ارتفاع باالتر٬ و يا بردن و رساندنِ چيزي به سطحي باالتر٬ و يا<br />
ِ<br />
به معناي قرار دادنِ<br />
جهت دادن و حرکت دادنِ چيزي از پايين به باال٬ و يا جا به جا کردنِ چيزي به صورتِ<br />
عمودي وجود دارد٬ ولي در فرانسه براي معرفيِ سکانِ افقيِ متحرک از تک واژه اي شبيه به<br />
انگليسي استفاده نمي شود و به جاي آن از اصطالح دو کلمه اي gouverne de<br />
ِ<br />
profondeur بهره مي گيرند که عملِ tangage را انجام مي دهد. معنيِ tangage نيز در فرانسه<br />
elevator<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١
ِ<br />
ِ<br />
ِ<br />
ِ<br />
نامه ها ١٧٥<br />
همان گردشِ وسيله ي پرنده حولِ محورِ عرضيِ آن است٬ که مأخوذ از حرکتِ محورِ طوليِ<br />
کشتي يا قايق در مسيرِ امواج دريا و باال و پايين رفتنِ سرِ آنهاست. در آلماني هم٬ که با ترکيب<br />
و چسباندنِ کلماتِ بسيط به يک ديگر به راحتي کلماتِ جديد مي سازند٬ از واژه ي<br />
Ho « henruder به جاي elevator استفاده مي شود که داللت دارد بر سکاني<br />
(Ruder) که ارتفاع<br />
ِ<br />
he) (Ho« هواپيما را تغيير مي دهد. پس برابر نهادنِ معادلِ تاب براي عملِ باال و پايين دادنِ<br />
دماغه٬ و برابر نهادنِ معادلِ تابان براي صفحه و سطحي که اين کار را انجام مي دهد٬ و حذفِ<br />
سکانِ افقيِ متحرک به نفع اين واژه ي بسيط و کوتاه٬ با در نظر گرفتنِ<br />
ِ<br />
نسبتًا طوالنيِ<br />
معنيِ لغوي و سادگي و فارسي بودنِ کلمه و رساييِ مفهوم و اميدواريِ جا افتادنِ آن در زبانِ<br />
فارسي منطقي به نظر مي رسد و مانعي براي گزينشِ چنين کلمه اي ظاهرًا وجود ندارد. وقتي<br />
اصطالح<br />
ِ<br />
هم که کلماتي از قبيلِ up و down با کلمه ي pitch ترکيب مي شوند و در عبارتي مثلِ وضعيتِ<br />
pitch up يا وضعيتِ pitch down مي آيند مي توانيم آن را به صورتِ وضعيتِ تاب باال ٬ يا<br />
وضعيتِ تاب پايين ترجمه کنيم که در حالتِ<br />
عادي مجبوريم وضعيتِ دماغه باال ٬ و وضعيتِ<br />
دماغه پايين را به کار گيريم که٬ هر چند از نظرِ معنا و زيباييِ جمله ارجحيت دارد٬ از نظرِ<br />
مفهوم٬ در صورتِ غيرِ عادي بودنِ شرايطِ پروازِ هواپيما مشکل ايجاد مي کند؛ چون باال و يا<br />
دماغه نسبت به سطح زمين سنجيده مي شود و٬ اگر هواپيما در حالتِ معکوس<br />
ِ<br />
پايين بودنِ<br />
پرواز کند٬ تابِ باال موجبِ پايين رفتنِ دماغه نسبت به سطح زمين٬ و تابِ پايين موجبِ باال<br />
رفتنِ دماغه نسبت به سطح زمين مي گردد. از طرفي٬ اگر هواپيما در وضعيتِ گردش با<br />
درجه ي کجي ٩٠ درجه پرواز کند تاب دادنِ دماغه به طرفِ باال و پايين نظرًا موجبِ باال و<br />
پايين رفتنِ دماغه نسبت به سطح زمين نخواهد شد. نکته ي ديگري که مي تواند پيش بيايد<br />
قرار گرفتنِ pitch down يا pitch up در مقابلِ nose down و nose up است که ترجمه ي دو<br />
اصطالح<br />
ِ<br />
ساخته شده با واژه ي nose مي تواند همان دو اصطالح دماغه ي پايين و دماغه ي<br />
ِ<br />
ترکيبيِ<br />
باال باشد. ضمنًا ترکيباتي از قبيلِ pitch angle و يا pitch increase و يا pitch decrease<br />
مي تواند به ترتيب به صورتِ زاويه ي تاب ٬ افزايشِ تاب٬ و کاهشِ تاب ترجمه شود که اگر از<br />
واژه ي تاب استفاده نشود٬ تنها مي توان از اصطالحاتِ غيرِ دقيقي چون زاويه ي صعود يا نزول ٬<br />
باال دادنِ دماغه٬و پايين دادنِ دماغه استفاده کرد.<br />
مالحظه مي فرماييد که ترجمه ي يک کلمه چه اندازه در امرِ ترجمه ي متن و دقتِ آن تأثير<br />
مي گذارد و اين کلمه اي است که تازه در مقابلِ سايرِ اصطالحات و کلمات اصًال به حساب<br />
نمي آيد. با اين همه٬ امکانِ استفاده از تاب و تابان و سايرِ اشتقاقاتِ اين واژه ابدًا وجود ندارد٬<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
نامه ها
ِ<br />
١٧٦ نامه ها<br />
چون اهلِ صنعت چنين چيزي را نمي پذيرند و تاکنون ديده نشده و يا حد اقل من نديده ام<br />
که کسي در محيطِ پرواز از اين واژه استفاده کرده باشد. اگر هم کسي جرئت کند و اين کلمه يا<br />
کلماتي مشابهِ آن را در محيطِ آموزشي به کار بَرَ د٬ استاد از او انتقاد خواهد کرد که چرا<br />
درست و مفهوم صحبت نمي کند و اصطالح رايج يعني elevator ٬ يا pitch را به کار نمي برد.<br />
ِ<br />
البته اگر نهادي مانندِ فرهنگستان مجتمع آموزشِ عاليِ هواپيماييِ کشوري و اداره ي<br />
استانداردِ پرواز را وادار به آموزشِ متونِ فارسي و برگزاريِ امتحانات به زبانِ فارسي کند و در<br />
اين متون و سؤاالتِ امتحاني به جاي واژه ي elevator مثًال از واژه ي تابان (يا هر معادلِ کوتاه و<br />
رسا مانندِ آن) استفاده شود٬ آن وقت نه تنها اين واژه جا خواهد افتاد بلکه همگان از آن بدونِ<br />
ترس و واهمه استفاده خواهند کرد.<br />
فرهادِ مشرق زميني<br />
٣٠ بهمنِ ٧٤<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
سردبيرِ نشريه ي وزينِ نامه ي فرهنگستان<br />
از مطالعه ي اين دو شماره بسيار لذت بردم. دستتان درد نکناد! اما چند نکته به ذهنم رسيد:<br />
شايد يکي ديگر از آفاتي که به جانِ زبانِ فارسي افتاده و کم تر موردِ توجه بوده٬ اين بار٬ نه از<br />
جانبِ عوام که از سويِ خواصِ اديب و عربي دان باشد و آن محدود کردنِ واژه هاي عربيِ<br />
متداول در فارسي به معناي عربيِ آن است. حال آن که سيرِ تطورِ هر واژه در هر زباني<br />
مستقل از اين سير در زبانِ ديگر ولو مبدأ است. نمونه هايش را هم که خودتان بهتر از من<br />
سراغ داريد: کثيف در عربي يعني متراکم و در فارسيِ امروز يعني آلوده و ناپاک؛ تميز در<br />
عربي يعني تشخيص (تمييز) و در فارسيِ امروز يعني پاک و شسته رُ فته؛ اسباب در ترکيبِ<br />
«اسباب بازي» حکم مفرد دارد ولي در عربي جمع است. در نوشته هاي پرارجي از قبيلِ<br />
ِ<br />
کتابِ غلط ننويسيم اين گونه موارد غلط دانسته شده است و در نقدِ محققانه ي استاد فرزام نيز.<br />
مثًال شبح در فارسيِ امروز به معنيِ سياهي اي است که شبيهِ هيکلِ آدم باشد و در شب و<br />
تاريکي به چشم بيايد و اصًال معناي جسم و کالبد و... از آن اراده نمي شود. همين طور است<br />
کالم<br />
ِ<br />
کلماتِ ساخته شده از ماده ي وهن که در همه ي آنها اين ماده فقط در معناي «دشنام و<br />
ناروا» به کار رفته است نه در معناي ضعف٬ خواري٬ يا هر چيزِ ديگر. مثًال هيچ فارسي زباني
نامه ها ١٧٧<br />
نمي گويد «بيماري موهنِ من بود» يا «بيماري به من اهانت/ توهين کرد»! نمونه ي ديگر متواري<br />
است که فقط و فقط يعني فراري. حال٬ اين استادانِ محترم بحث مي کنند که «مخفي شده»<br />
است يا «مخفي شونده»! و تازه اين را هم مي دانيم که ساخت هاي مفعولي و فاعلي در<br />
فارسي بر دو زمانِ متفاوت نيز داللت دارند: مخفي شونده يعني کسي که االۤن دارد مخفي<br />
مي شود يا قرار است در آينده ي نزديک مخفي شود؛ و مخفي شده يعني کسي که مخفي<br />
شده است (در گذشته و٬ احتماًال٬ تا حال).<br />
مصادرِ عربي نيز همين حال را دارند. اينها هم واردِ فارسي که مي شوند ديگر لزومًا معناي<br />
عربيِ خود را حفظ نمي کنند تا مجبور باشيم فقط با مصدرِ کردن از آنها مصدرِ مرکب بسازيم.<br />
بنابراين٬ «استفاده بردن» و «استعفا دادن» به هيچ وجه غلط نيستند. نمونه هاي ديگري هم از<br />
اين دست وجود دارند که برخي را از مطالبِ همان شماره و حتي مقاله ي جنابِ آقاي فرزام<br />
در آورده ام: استمرار دادن/ يافتن/ بخشيدن؛ استکبار ورزيدن؛ استقرار يافتن؛ (به) استضعاف<br />
کشيدن/ کشاندن؛ استسقا گرفتن/ داشتن؛ استفاده رساندن/ داشتن (که با «استفاده بردن» و<br />
«استفاده کردن» البته فرقِ معنايي دارند)؛ استحضار داشتن؛ استعداد داشتن؛ استحباب داشتن؛ و<br />
از باب هاي ديگر: حسد بردن ] شاهدِ مثال از گلستان در مقاله ي استاد فرزام] / ورزيدن؛ ادامه<br />
دادن/ يافتن/ داشتن؛ انتقال دادن/ يافتن؛ اطالع دادن/ رساندن/ يافتن؛ انتظام يافتن/<br />
بخشيدن/ دادن؛ انتقام گرفتن؛ انتظار کشيدن؛ اجاره دادن (که باز با «اجاره کردن» فرق دارد)؛<br />
اشتقاق پذيرفتن؛ ضرورت يافتن/ داشتن؛ ايمان يافتن/ داشتن؛ نظر داشتن/ دوختن/ باختن (هر<br />
سه متفاوت با «نظر کردن»)؛ تبريک گفتن؛ تسليت گفتن؛ ايراد گرفتن؛ و...<br />
در واقع٬ در اين موارد و نيز در » استعفا دادن» و » استفاده بردن» اين مصادرِ عربي نيز مثلِ<br />
هر اسم ديگري مي توانند با مصدرهاي متعددِ فارسيِ جمع و به يک مصدرِ مرکب تبديل<br />
ِ<br />
شوند؛ بنابراين٬ نمي شود به جمع با «کردن» محدودشان کرد. در واقع٬ جزءِ اول در دو مصدرِ<br />
مرکبِ مذکور٬ به ترتيب٬ معناي «استعفانامه» و «سود» دارد. همين نکته در موردِ ارائه دادن/<br />
کردن نيز صادق است ولو هر دو يک معنا را برسانند.<br />
خواندنِ مقاله ي مبسوطِ جنابِ آقاي کافي بسيار دل چسب٬ لذت بخش و سودمند بود.<br />
شايد ذکرِ اين نکته در پايانِ مقاله هم خالي از لطف نمي بود که واژه را٬ ولو ضابطه مندانه<br />
طبع گويش ورانِ آن زبان<br />
وضع کنيم٬ نهايتًا٬ تنها «يک ضابطه» بايد داشته باشد: موردِ قبولِ ِ<br />
افتد. کمااين که٬ مثًال در «تب بُ ر»٬ «کمک کار»٬ «صاحب بچه» و «اسباب بازي» با آن که<br />
واج هاي آخر و اولِ دو جزءِ ترکيب يکسان اند٬ کامًال رايج اند؛ يا «کم کاريِ تيروييد» بهتر از<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
نامه ها
١٧٨ نامه ها<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
«کم تيروييدي» (براي هيپوتيرو ييديسم) است با آن که دومي کوتاه تر است؛ «روان نژندي»<br />
بهتر از «روان رنجوري» (براي «نِورُ ز») است هرچند «ن» در پايانِ جزءِ اول و هجاي آغازيِ<br />
جزءِ دوم تکرار شده است؛ و قس علي هذا.<br />
«اصلِ تناظرِ يک به يک» نيز شايد الزم نباشد که همه جا با اين همه وسواس رعايت شود.<br />
نويسنده ي متنِ اصلي هم آن قدرها خود را مقيد به تفاوتِ مترادف ها (مثًال operation و<br />
surgery در يک متنِ جراحي) نمي سازد مگر آن که واقعًا تعاريفِ جداگانه اي از آن دو در نظر<br />
باشد. افراط در رعايتِ اين اصل کمي شبيهِ کارِ مترجمي خواهد بود که براي هر واژه ي زبانِ<br />
مبدأ تنها يک واژه در زبانِ مقصد سراغ گيرد.<br />
نکته ي ديگر در موردِ اصلِ «داشتنِ هويتِ اصطالحي٬ جدا از هويت (ها) و معنا (ها)ي<br />
متداول در ميانِ عامه» است. چنان که نگارنده ي محترم خود نيز در بخشِ «روش ها» اشاره<br />
کرده اند٬ يکي از راه هاي ساختِ واژه «تعميم/ تخصيص» است؛ يعني کلمه اي که معنايي<br />
وسيع دارد تنها در يک معناي خود به کار رود و يا کلمه اي که معنايي محدود دارد تدريجًا به<br />
همه ي مواردِ مشابه اطالق شود. واژه ساز نيز مي تواند٬ با استفاده از همين روش٬ اگر واژه اي<br />
را در تداولِ عامه يافت که ال اقل يکي از معاني اش به نوعي با معناي موردِ نظر قرابت دارد آن<br />
را به کار گيرد؛ مثالِ آن «کج خلقي» است به جاي . dysthymia<br />
در موردِ «طردِ واژه هاي عربي» نيز به نظر مي رسد آنچه مهم است «طردِ واژه هاي مغلق»<br />
باشد؛ چنانکه مثًال «تعاملِ « عربي بر «اندرکنش» و «برهم کنشِ « فارسي (به جايِ<br />
( interaction ترجيح يافته است.<br />
يک راهِ ديگر هم براي گزينشِ واژه مي توان در نظر داشت و آن زنده کردنِ افعالي است که<br />
در گذشته رايج بوده اند و يا هم اکنون فقط در گوشه اي از پهنه ي زبانِ فارسي رايج اند. «فارِ ش»<br />
از «فاريدن» که٬ در جايي از خراسانِ بزرگ٬ امروزه هم معناي «لذتِ بسيار بردن» را مي دهد٬<br />
براي «اُ رگاسم» مناسب تر از «رَ بوخه»ي عربي يا امالي فارسيِ همان لغتِ اصليِ التين است؛<br />
به خصوص که يکي از معانيِ «فاريدن»٬ طبقِ لغت نامه ي دهخدا ٬ باريدن است و شباهتِ<br />
شکليِ نيز تقريبِ معناي موردِ نظر را به ذهن آسان تر مي سازد.<br />
به هر حال٬ مجله ي شما جايش هميشه خالي بود. مقدمش مبارک باد! اميد آن که هر روز<br />
بر غناي آن افزوده تر شود. والسالم.<br />
بهمنِ ٧٤<br />
محسنِ رفيعي
11 Iranian proper nouns<br />
wives' (?) or a currupt form of Ze¦ na ¦ var `armed ' (?). Cf. Zi ¦ nawar. 48<br />
غالب بن زن آور السمرقندي<br />
znbs § (vocalized as Zanubas§ ): زَ نُبَش (213, no. 358), from Fars but residing in<br />
Samarqand.<br />
ابوالحسن عبداهلل بن محمد بن محمد بن عبدالملک بن احمد الفارسي و يعرف بزَ نُبَش<br />
سکن سمرقند.<br />
مقاله<br />
znjwyh: زنجويه (413, no. 758). Cf. Zango¦ y. 49<br />
حميد بن زنجويه<br />
znk: زنک (225, no. 382). Cf. Zangak, Zangah.<br />
ابونصر احمد بن احمد بن محمد بن محمد بن زنک بن عبدالرحمن بن عبدالخالق الباهلي<br />
البخاري<br />
©<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
48) Justi, 386. 49). Justi, 385.
Iranian proper nouns 10<br />
§ syrz ß d: شيرزاد (209, no. 350), from Sarakhs. A common Persian name. 44<br />
ابومحمد عبداهلل بن يحيي بن موسي بن داود بن علي بن ابراهيم بن شيرزاد السرخسي<br />
xs § n ß m (vocalized as Xus § na ¦ m): خُ شنام (35, no. 30). See xws § n ß m.<br />
ابونصر خُ شنام بن المقداد العابد<br />
xwr ß s ß 45<br />
n: خراسان (320, no. 574, from Nasaf; 393, no. 718, from Kara¦ bâ ¦ s,<br />
Samarqand).<br />
عبد بن البختري بن حمدان بن شراف بن خراسان النسفي<br />
ابوالحسن علي بن الحسن بن نصر بن خراسان بن عبداهلل بن طلحة ... الکرابيسي<br />
السمرقندي الباب دَ ستاني<br />
xws § n ß m: خوشنام (74, no. from Samarqand; 160, no., 261, from Nasaf; 226, no.<br />
§ n ß m.<br />
384; 352, no. 634, from Bukhara). Cf also xs<br />
ابومسعود سعيد بن خوشنام الغزال السمرقندي<br />
ابوالحسن طاهر بن محمد بن محمد بن خوشنام النسفي<br />
سعيد بن خوشنام<br />
ابوحفض عمر بن عمر بن احمد الخوشنام<br />
yzd ß d (vocalized as Yazda¦ d) 46 : يَزداد (140, no. 227, from Kara¦ bâ<br />
203, no. 338, from Bazdi ¦ Nasaf).<br />
¦ s, Samarqand;<br />
ابواحمد صالح بن يزداد الکرابيسي السمرقندي<br />
ابومحمد عبداهلل بن نصر بن سهل بن عبدويه بن يزداد البزدوي<br />
z ß dk: زادک (486, l. 2, no. 903), from Afra¦ n. Cf. z ß d ß n.<br />
ابومحمد عالم بن عمر بن اسحق بن غُضَ يف بن المظفر بن زادک االفراني<br />
z ß d ß n: زاذان (238, no. 408), from Ray. It is a common Iranian name. 47<br />
zn ßß wr: زَ ن آور (495, no. 918), from Samarqand.<br />
عبدالرحمن بن زاذان الرازي<br />
Probably Zana¦ var `having many<br />
44) Justi, 298. 45) Justi, 178. 46) Justi, 147 (Yaza¦ t). 47) Justi, 377.<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١
9 Iranian proper nouns<br />
سهل بن شاذويه noun. 36 Bukhara. It is a common Pers. proper<br />
(ابوهرون) سهل بن شاذويه البخاري<br />
مقاله<br />
§ s<br />
حامد بن شاذي name. 37 (254, no. 443). It is a common Persian شاذي dy: ß<br />
§ s ß<br />
h: شاه (128, no. 205; 239, no. 412), from Nasaf. The title is used as a proper<br />
noun. 38<br />
§ s ß<br />
hyn: شاهين (244, no. 422; 341, no. 612; 411, no. 755; 418, no. 769), from Fars.<br />
It is a common Persian name. 39<br />
ابوالحسن عبدالرحيم بن احمد بن محمد بن الحسين بن شاهين الفارسي<br />
الحافظ ابي حفص عمر بن احمد بن محمد بن الحسن بن شاهين الفارسي<br />
الشيخ ابي الحسن علي بن احمد بن الحسن بن شاهين الفارسي<br />
عمر بن احمد بن شاهين<br />
§ s ß<br />
r: (378, شار 379, no. 691), from Marw. The word was used as the title of the<br />
rulers of Gharjista¦ n. 40 Here it is used as a proper noun. 41<br />
محمد بن بخت بن شار بن معبد بن يزيد بن المهلب بن ابي صفره المروزي<br />
§ sbwyh (vocalized as § Sabbu¦ ya): 42 شَ بّويه (47, no. 51, 100, no. 152, 108, no. 168).<br />
احمد بن شبويه<br />
شبويه بن عبدالعزيز<br />
عبداهلل بن احمد شبويه<br />
§ snfyrwz: شنفيروز (224, no. 382), from Marw. Perhaps § Sahfâ<br />
¦ ru¦ z. 43<br />
36) Justi, 270. 37) Justi, 270. 38) Justi, 271. 39) Justi, 274.<br />
40) H¤ udu¦ d al- c a¦ lam, ed. M. Sotudeh, Tehran, 1340/1962, p. 93; Muj § mal al-tawa¦ ri ¦ x,edM.T.Baha ¦ r, Tehran,<br />
1318/1939, p. 422; Bâ ¦ ru¦ nâ ¦ , Atha¦ r, p. 101. 41) Justi, 287. 42) Justi, 269.<br />
43) Justi, 275.<br />
ابومسلم صاحب الدوله هو عبدالرحمن بن مسلم بن شنفيروز المروزي<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١
Iranian proper nouns 8<br />
rsth (vocalized as Rusta(h)): رُ سْ تَه (94, no. 139) 28 , residing in Isfahan.<br />
عبدالرحمن بن عمر يعرف برسته و کان تنزل اصبهان<br />
rstm: رستم (75, no. 101; 172, no. 278; 399, no. 730, from Kala ¦ ba ¦ d). A common<br />
Iranian name 29 , Pahl. Rustahm, Sogd. Rustam (rwstm).<br />
ابوعبداهلل الحسين بن علي بن رستم<br />
ابراهيم بن رستم<br />
ابوالقاسم علي بن احمد بن الحسين بن علي بن رستم بن جکرة الکالباذي<br />
s ß l ß r: 30 ساالر (163, no. 265). The title sa ¦ la ¦ r `chief' is used as a name.<br />
الساالر الرئيس ابي الربيع طاهر بن معتمد بن محمد بن محمد بن مکحول بن الفضل<br />
sb ß hy (sp ß 31<br />
hy): سباهي (238, no. 410). Pers. Sepa¦ hâ ¦ .<br />
النسفي.<br />
srhnk: سرهنک (275, no. 490), from Tabarestan.<br />
name. 32 M. Pers, Pers; etc. sarhang.<br />
The title is used as a proper<br />
ابوالحسن مهدي بن سَ رهنک<br />
srkb: سرکب (122, no. 193), from Balkh. The name is attested elsewhere. 33<br />
شقيق بن محمد بن علي بن احمد بن عباس بن سرکب بن کرتم البلخي<br />
§ s<br />
ß d: شاذ (504, no. 930), from Marw. The name is attested elsewhere 34 in M. Pers.,<br />
Parth., Pers. etc.<br />
شاذ بن فياض البصري<br />
§ s<br />
ß d ß n: شاذان (277, no. 493; 517, no. 957), a common Persian name. 35<br />
ابوعلي بن شاذان<br />
ابوبکر محمد بن احمد بن شاذان بن ابراهيم<br />
§ s<br />
ß dwyh: شاذويه (202, no. 235; 479, no. 890; 493, no. 913; 512, no. 947), from<br />
28) Justi, 262, 268. 29) Justi, 262. 30) Justi, 280. 31) Justi, 307.<br />
32) Justi, 288. 33) Justi, 289. 34) Justi, 269. 35) Justi, 270.<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١
7 Iranian proper nouns<br />
mrd ß ns § ß<br />
h: مردانشاه (348, no. 625; 404, no. 739), from As<br />
Persian name. 22<br />
§ tâ ¦ xan. It is a common<br />
ابوبکر بن ابي القاسم بن مردانشاه االٔ شتيخني<br />
ابوالقاسم علي بن مردانشاه بن المفتي بن المستلم بن محسن بن عدل بن عدل االٔ شتيخني<br />
مقاله<br />
mrdwyh: مردويه (267, no. 472), from Fars or Gurgan, but residing in<br />
Samarqand. From mard `man'. 23<br />
ابوجليل عبدالرزاق بن محمد بن حمزة بن يوسف بن مردويه الفارسي و قيل الجرجاني<br />
سکن سمرقند<br />
mrzb ß n: مرزبان (292, no. 529; 323, no. 578; 354, no. 640; 393, no. 719). It is a<br />
title used as proper noun. 24<br />
ابواحمد عبدالعزيز بن محمد بن المرزبان ...<br />
ابوالحسن عبيداهلل بن المرزبان بن ترکش ...<br />
ابوسعيد بکر بن المرزبان االٔ شتيخني<br />
ابوالحسن علي بن الحسن بن المرزبان<br />
qhz ß d: قهزاد (427, no. 787), from Marw. It is the arabicized form of Ko ¦ hza ¦ d. 25<br />
محمد بن عبداهلل بن قهزاد المروزي<br />
r ß hwyh: 26 راهويه (57, no. 67; 173, 174, no. 279; 183, no. 298; 317, no. 569), from<br />
Samarqand.<br />
ابوصالح راهوية بن عبد يُعَدُّ من اهل سمرقند<br />
اسحق بن راهويه<br />
محمد بن صخر بن الراهوية الکاغذي السمرقندي<br />
rnk ß l: رنکال (522, no. 970). It may be connected with rang `colour '. Cf. Rangâ ¦ n. 27<br />
ابونصر الفتح بن محمد بن النضر بن محمد بن قيس اللؤلؤي السمرقندي البکري الملقّب<br />
22) Justi, 196. 23) Justi, 197. 24) Justi, 194. 25) Justi, 165.<br />
26) Justi, 257. 27) Justi, 258.<br />
برنکال<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١
Iranian proper nouns 6<br />
jnk (or § cnk): جنک (33, no. 26), from Sâ ¦ sta ¦ n.<br />
القاضي ابي سعيد الخليل بن احمد بن عاصم بن جنک السجزي<br />
jw ß n (vocalized as Juwa ¦ n): جُ وان (344, no. 617). Pahl. § Juwa<br />
¦ n. 14<br />
يعقوب بن سفيان بن جوان .<br />
krdy: کردي (340, no. 609), from Fars. Probably gwrdy. Cf. Gurd⦠, Gurdo¦ ya. 15<br />
krtm: کرتم (122, no. 193), from Balkh.<br />
ابوحفص عمر بن عبداهلل بن محمد بن سهل بن کردي الفارسي<br />
Cf. Kaptẅmhs.<br />
شقيق بن محمد بن علي بن احمد بن عباس بن سرکب بن کرتم البلخي<br />
m ß hk: ماهک (405, no. 741), from Gurga¦ n. It is a hypocoristic form of Ma ¦ h<br />
`moon '. Cf. Pahl. Ma ¦ hak (m ß ¤ hk) 16 , Pers. Ma ¦ hak. 17<br />
ابوالعباس احمد بن محمد بن ماهک الجرجاني<br />
m ß nkdym: مانکديم (422, no. 778), from Nisha¦ bu¦ r. From ma¦ ng `moon ' (
5 Iranian proper nouns<br />
bhr ß m: بهرام (172, no. 279), from Samarqand. It is a common Iraninan name. 4<br />
ابومحمد عبداهلل بن عبدالرحمن بن بهرام بن عبدالصمد الدارمي الحافظ السمرقندي<br />
bnd ß r: بندار (220, no. 37; 359, no. 650). It is a common Iranian name. 5<br />
بندار ٬ بندار البصري<br />
مقاله<br />
bwyh: بويه (214, no. 359), from Bukhara. It is a common Iranian name. 6 Cf.<br />
Pahl. Bo ¦ y, Bo<br />
ابوطاهر محمد بن علي بن محمد بن بوية الحافظ البخاري 7 .-y ¦<br />
bxt: بخت (378, no. 691), from Marw.<br />
Cf. Pahl. Baxt-Bo¦ zâ ¦ d. 8 See bxtwyh.<br />
علي بن محمد بن بخت بن شار ... المروزي<br />
drwst (vocalized as Durist): دُرِست (548, no. 1004), from one of the villages of<br />
Samarqand. Cf. Pahl. drwdst/drwst (drust), Man. M. Pers. dryst. 9<br />
ابوالفضل کامل بن دُرِست<br />
frwx (vocalized as Farrux): فرّوخ (198, no. 329; 254, no. 442; 261, no. 458). A<br />
common M. Pers 10 and Persian name. 11<br />
fryn ß m: فرينام (198, no. 327), from Balkh.<br />
شيبان بن فروخ االبلي<br />
شيبان بن فروخ<br />
عطاء بن فروخ<br />
From fri ¦ `dear ' and na ¦ m (< Oir.<br />
na ¦ man- ) `name ': `of loved name '. Cf. Sogdian proper name pryn'm' ,k 12 Man.<br />
Parthian fryhn ß m/Fri ¦ h-na¦ m / `of loved name '. 13 From Old Iranian * friya-na ¦ man .<br />
ابومالک تميم بن فرينام البلخي<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
4) Justi, 60, 361; Gignoux, no. 926. 5) Justi, 72. 6) Justi, 70.<br />
7) Gignoux, no. 212, 213. 8) Gignoux, no. 192. 9) See also Justi, 87.<br />
10) Gignoux, no. 352. 11) Justi, 94 (Farroxa¦ n).<br />
12) Bogoljubov-Smirnova, MD ê, p. 35 ({ 14, l. 1).<br />
13) M 42. See M. Boyce, A Reader in Manichaean Middle Persian and Parthian,Téhéran-Li ège, 1975, text<br />
dc 4, p. 171.
¦<br />
Iranian Proper Nouns in<br />
¦<br />
the Kita ¦ b al-Qand if d¤ ikr<br />
c Ulama ¦ ß Samarqand<br />
2<br />
Other Iranian Proper Nouns<br />
Ah ¤ mad Tafaz − − zolâ<br />
The present article deals with the proper nouns belonging to other Iranian languages<br />
than Sogdian. They include mainly names of Middle Persian or Persian origin or<br />
those current in other regions such as Gurga¦ n, Nisha¦ pur and Sâ ¦ sta ¦ n, including three<br />
names from Balkh (fryn'm, krtm and srkb).<br />
ß brwyh (vocalized as Abru¦ ya): ابرويه (215, no., 361). Probably from abr `cloud '.<br />
ß ابزود :bzwd (153, no. 247). Pahl. proper noun Abzu¦ d. 1<br />
محمد بن ابراهيم بن أبرويه<br />
ß drbh (vocalized as A¦ drabah): اذربَه (409, no. 751), from Fars.<br />
form of Pahl. A¦ dur-weh ( ß twr (wh ¤ )). 2<br />
طلحة بن ابزود بن وذکان<br />
It is the Pers.<br />
ابوالقاسم علي بن احمد بن الحسين بن محمد بن اذربه الفارسي<br />
ß افدويه :fdwyh (288, no. 517), from Afra¦ n (Nasaf).<br />
Pahl. abd/abd `marvelous '.<br />
سعد الملک ابي محمد ... اسحق بن حمدوية بن أفدوية االٔفراني النسفي<br />
b ß mwyh: بامويه (211, no. 354), from Isfahan.<br />
proper noun Ba ¦ m and Ba ¦ m-Gus§ nasp. 3<br />
From Pahl. b ß m `light'. Cf. Pahl.<br />
ابومحمد عبداهلل بن يوسف بن بامويه االصبهاني<br />
1) Justi, 6; Ph. Gignoux, Noms propres sassanides en moyen-perse épigraphique, Iranisches Personennamenbuch<br />
,2/é, Wien, 1986, no. 17, 18. 2) Gignoux, no. 81. 3) Gignoux, no. 181, 182.<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١
¦<br />
¦<br />
3 Summary of articles<br />
A Survey of Indexes to Periodicals in Iran<br />
Ma ¦ nda¦ na ¦ ¤ Sadâ<br />
¦ q Behza ¦ dâ<br />
The first periodicals index to be compiled and published in Iran was ¦ Iraj Afs § ¦ ar's<br />
Fehrest-e maqa¦ la ¦ t-e fa ¦ rsâ ¦ (1340 AHS/1961) and it was followed in the same year by<br />
M.H. Ganj⦠'s Fehrest-e maqa¦ la ¦ t-e jog ¥ ra ¦ fâ ¦ ya ¦ 'â ¥ . Both titles had been sponsored by<br />
Tehran University; the former contained references to some 6000 Persian articles<br />
and papers dealing with a wide range of topics, while the latter limited itself solely<br />
to the domain of geography. Other indexes followed, dealing with such other<br />
subjects as economics, law and social sciences.<br />
In the post-revolution period, the first periodicals index to be published was<br />
Fehrest-e maqa¦ la ¦ t-e enqela ¦ b-e esla ¦ mâ ¦ dar mat ¤ bu`a ¦ t-e ¦ âra<br />
¦ n (1361/1982). This has now<br />
become itself a periodical, a quarterly entitled Fehrest-e maqa¦ la ¦ t-e fa ¦ rsâ ¦ dar<br />
mat ¤ bu`a ¦ t-e jomhurâ ¦ -ye esla ¦ mâ ¦ -ye¦ âra<br />
¦ n.<br />
The author then cites further recent examples such as an index to the<br />
Irano-Iraq War, another one dealing with the Province of Khorasan, and yet<br />
another one pertaining to the question of Iranian women.<br />
The bulk of the article, however, is devoted to an exposition of ¦ Iraj Afs § ¦ ar's<br />
monumental Fehrest which has continued to grow and now incorporates five<br />
volumes; Vol. 5 which has been recently published covers the<br />
1361-1370/1982-1991 period.<br />
Iranian Proper Nouns in Kita ¦ b al-Qand (2)<br />
Ah ¤ mad Tafaz − − zolâ<br />
The book in question is a compilation of biographical information on the Moslem<br />
clergy of the city of Samarkand in the 6th century A.H., written in Arabic by Abu¦<br />
H¤ afs ¤ Najm al-Dâ ¦ n Muh ¤ ammad Al-Nasafâ ¦ (d. 537/1142). In Part I of the article,<br />
printed in our last issue, the author dealt with the Sogdian proper nouns that he<br />
had found in the book. Now, in Part II, he deals with the Iranian names that he<br />
has come across in the text.<br />
K. Ema ¦ mâ ¦
Summary of articles 2<br />
containing nearly 4800 distichs has apparently come back to Iran from India, after<br />
it was copied in Agrah early in the 11th century A.H.<br />
The author then sets out to publish three ghazals by Shams, two from the<br />
Oskar Mann ms. and one from the Agrah ms. As the language of the poems is<br />
totally incomprehensible to contemporary Iranian readers, the author has felt<br />
obliged to give us not only the text of each poem but also a Romanized<br />
transcription, plus a word-for-word translation, in addition to copious explanatory<br />
notes.<br />
§ ¤ ¦ ¦<br />
¦ § £ £ ¦ ¦ ¦<br />
¤ ¦ ¦ ¦ ¦ § ¦ ¦<br />
§ ¦<br />
¦<br />
¦ ¦ ¦<br />
A Newly-Found Manuscript of Khaqani's Poems<br />
Manu¥ cehr Mozaffarâyan<br />
The author has found another valuable ms. in the private library of the late<br />
theologian, H¤ ajâ Seik<br />
Abdol-Kar⦠m Mok tarâyan, this time one of<br />
Tohfat-ol-`araqayn by K¢ aqanâ<br />
of Sârvan, the well-known 6th century A.H. Persian<br />
poet. The ms. in question has no colophon, no date and no identification of the<br />
copyist, but as it is written in a good sekasteh-nasta `lâq hand, it may be assumed<br />
that it is not too old.<br />
The author then sets out to compare the text of the published edition (Y.<br />
Qar âb, ed., Tehran, 1333 A.H.S./1954) of this versified account of the poet's travel<br />
to the two `Araqs (`Araq-e `ajam in Iran, and `Araq-e `arab in Mesopotamia) with<br />
the ms., pointing out all the differences, and inserting any lines that do not appear<br />
in the printed book. The author believes on the whole that the newly-found ms. is<br />
superior to the manuscript which has served as the basis for the printed text.<br />
¦<br />
¦ ¤ ¦ ¦ ¦ ¦ ¦<br />
Rhythmic Fragments in Sa`di's Golestan(4)<br />
Abol-H¤ asan Najafâ;Ahmad Samâ`â<br />
(Gâlanâ)<br />
This is the fourth and concluding part of a paper dealing with the rhythmic<br />
fragments found in the prose passages of Golesta¦ n (Garden of Roses). The<br />
authors now present a statistical summation of the citations with the following<br />
results:<br />
a) 36 percent of the cited cases were found to contain metrical patterns that<br />
have antecedents in classical Persian poetry and also in books on Persian prosody.<br />
b) Another 36 percent belonged to less commonly-used verse paradigms for<br />
which no instances could be found in the works of well-known ancient poets, but<br />
were treated in prosody handbooks.<br />
c) 50 percent of the cases (the figure here includes an overlap with (a)) were<br />
those for which parallels and antecedents were readily available in the twin<br />
domains of classical and contemporary Persian poetry.<br />
This last finding, the authors say, indicates that the modernist Iranian poets<br />
have more links with the classical Persian poetry than they are usually given credit<br />
for.
¦<br />
¦<br />
SUMMARY OF ARTICLES<br />
Verb Stress in Persian: A Reexamination<br />
H¤ oseyn Sa ¦ me`â<br />
The author first surveys the existing literature on word stress in verbs in Persian<br />
and finds out that there is no unanimity of opinion in formulating the rules that<br />
govern the placement of the accent in verbal structures, contrary to the case of<br />
nouns and adjectives, where the last syllable invariably receives the main stress.<br />
He then proposes two new rules to accentuate verbs:<br />
1. In affirmative cases, the main stress falls on the last syllable of the first<br />
verbal element.<br />
2. In negative cases, the main stress falls on the negating monosyllable, the naor<br />
ma- that convert the verb from the affirmative to the negative.<br />
He then proceeds to test his rules in all the 64 conjugated verb-forms in<br />
Persian and concludes that they do work.<br />
The Verb ai- in Iranian<br />
M. Bogolyubov<br />
The author believes that the presence of the root ai-, meaning `to say, to tell', may<br />
be established in a number of verbal forms that occur in such Iranian languages as<br />
Avestan, Old Persian and Khwarazmian. He also proposes a new etymology for<br />
the word Avesta, namely *abi-is § ta ¦ -ka, which means `what is recited from memory'.<br />
Several Shirazi Ghazals by Shams, son of Naser<br />
Ma ¦ hya ¦ r Navva ¦ bâ<br />
A poet whose poems have all been written in the old dialect of Shiraz is § Sams<br />
pos-e Na ¦ ¤ ser (Shams, son of Naser). This, now extinct dialect which flourished in<br />
the 7th and 8th centuries A.H., survives primarily in some lines of poetry<br />
embedded in the works of Sa`dâ ¦ ,H¤ ¦ afez<br />
¤ ,S § ¦ ah-Da¦ `ialla ¦ h of Shiraz and Abu¦ Esh ¤ ¦ aq<br />
H¤ ¦ alla<br />
¦ j of Shiraz, and in the ghazals of Shams, son of Naser, which remain more or<br />
less unpublished.<br />
The author, who has been studying the old Shirazi dialect for a long time, has<br />
been able to secure microfilms and photocopies of manuscripts that contain texts<br />
of poems by Shams. One ms. containing 825 distichs, had been originally in the<br />
possession of a German Orientalist named Oskar Mann, and the second ms.
ِ<br />
ِ<br />
نمايه ي سالِ ١٣٧٤<br />
نمايه ي يک ساله ي نامه ي فرهنگستان ٬ که در زير مي آيد٬ به دو بخش تقسيم شده است:<br />
نام مؤلف يا مؤلف/ مترجم؛ ٢. نمايه بر اساسِ عنوان.<br />
١. نمايه بر اساسِ ِ<br />
در نمايه ي اول٬ پس از نام مؤلف يا مترجم شماره ي مجله و شماره ي صفحه آمده است. در نمايه ي دوم٬<br />
نام مقاله٬ شماره ي مجله و صفحه ي آن٬ و نوع مقاله ذکر شده است.<br />
١. مؤلف/ مترجم<br />
/٣٠-٤٩ ٢<br />
زيپولي٬ ريکاردو ٬٢١-٦/ ٤ ١٧٠-١٦٩<br />
سامعي٬ حسين آية اهلل سيدعليِ خامنه اي (رهبرِ معظّم انقالب) /٢-٦ ١<br />
آل داوود٬ سيدعلي /٣٣-٥٤ ٣<br />
آيتي٬ عبدالمحمد /١٠٤-١٠٩ ٤<br />
اعلم٬ هوشنگ /١٨٣-١٨٥ ٢<br />
امامي٬ کريم<br />
/١٧٧-١٧٤؛ ١ /١٩٦-١٩٢؛ ٢ 1-3/ ٣ ؛<br />
1-3 ٬١٥٦-١٤٣/ ٤<br />
/١٢١-١٢٦ ٢<br />
باقري٬ محمد /٢٦-٢٠؛ ٣ /٢٢-٢٦ ٤<br />
باگاليوبوف. م /١٨٩ ٢<br />
پرشاد٬ منوچهر /٤٧-٣٨؛ ١ /١٢-٤؛ ٢ 4-12/ ٣ ؛ 4-11/ ٤<br />
تفضلي٬ احمد ٬١٠-٧/ ١ ٣٨-١٣<br />
حبيبي٬ حسن خدابنده ي شهرکي /١٩١ ٢<br />
خطيبي٬ ابوالفضل /١٣٨-١٤٥ ٣<br />
خواجه برج سفيدي٬ فريبرز /١٧٦-١٧٧ ٣<br />
دانش پژوه٬ محمدتقي /٤٧-٥١ ١<br />
دسترنجي٬ حکيمه<br />
٬١٢١-١١٤/ ٢ ١٧٤-١٧٣؛<br />
١٨٨-١٨٦؛ /٨٥-٧٨٬ ٣ ١٥٧-٬١٥٩ ١٦١-١٥٩؛<br />
١٩٢-١٩٠/ ٤<br />
/٤٩-٣٠؛ ٢ /٥٦-٦٦ ٤<br />
ذاکري٬ مصطفي (مترجم) /٥٤-٧٨ ٣<br />
ذکاوتي قراگوزلو٬ عليرضا /٣٠-١٢؛ ٢ /١٦١-١٧٣ ٣<br />
رجب زاده٬ هاشم /١٥٩-١٥٤؛ ١ /١٨٢-١٧٥؛ ٢<br />
رواقي٬ علي /٧٩-٩٥ ١<br />
روح بخشان. ع<br />
/١٣٢-١٤٣ ٢<br />
سبحاني٬ توفيق. ه /١٤٨-١٥٠ ٣<br />
سجادي٬ سيد صادق /٧٣-٥١؛ ١ /٢٦-٣٣ ٣<br />
سرکاراتي٬ بهمن (مترجم) سميعي (گيالني) احمد<br />
٬١٠٥-٩٥ ٬١٢-١١/ ١<br />
١٤٤-١٣٦؛ ٬٣-٢/ ٢ ١١٤-٩٦؛ ٬٦-٢/ ٣ ١٣٨-٩٨؛<br />
١٦٥-١٥٧ ٬١٢٥-١١٠ ٬١٠٣-٦٧/ ٤<br />
سيدحسيني٬ رضا (مترجم)<br />
/١٢٦-١٠٥؛ ١ /٩٦-٧٨؛ ٢<br />
٥٠-٣٩/ ٤ ٬٧٨-٦٣/ ٣<br />
صديق بهزادي٬ ماندانا /١٢٦-١٣١ ٤<br />
صفارزاده٬ طاهره /١٦٣-١٦٤ ١<br />
صفار مقدم٬ احمد /١٧٢-١٥٨؛ ٢ /١٣٢-١٤٢ ٤<br />
/١٨٩ ٢<br />
عابدي٬ کاميار /١٤٣-١٥٥ ٢<br />
فرزام٬ حميد /١٨٩-١٩١ ٢<br />
کابلي٬ ايرج /٤٩-٦٨ ٢<br />
کافي٬ علي کر امتي٬ يونس /١٧٧-١٧٩ ٣<br />
گرشويچ٬ اليا /٢٦-٣٣ ٣<br />
لونگينوس<br />
/١٢٢-١٠٥؛ ١ /٩٦-٧٨؛ ٢ /٧٨-٦٣؛ ٣<br />
٥٠-٣٩/ ٤<br />
مايل هروي٬ نجيب /٦٨-٧٤ ٢<br />
محقق٬ مهدي /٧٣-٧٩ ١<br />
معدن کن٬ معصومه /٧٨-٨٥ ٣<br />
مظفريان٬ منوچهر /١٢١-١١٤؛ ٢ /٨٥-٧٨؛ ٣ /٥١-٥٥ ٤<br />
٬١٤٨-١٤٥/ ٣ ١٥٧-١٥٢؛ ١٦٨-١٦٦/ ٤<br />
زرشناس٬ زهره /١٢٦-١٣٢ ٢<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١
نمايه ١٩١<br />
مکنزي جانستن٬ هنري ب. /١٤٣-١٥٦ ٤<br />
نجفي٬ ابوالحسن<br />
نوّ ابي٬ ماهيار /٢٧-٣٨ ٤<br />
وامقي٬ ايرج /١٢٦-١٣٦ ١<br />
يغمايي٬ پيرايه ٬١٦٢-١٦٠/ ١ ١٧٣-١٦٥<br />
/١٠٥-٩٥؛ ١ ٬١١٤-٩٦/ ٢ ٬٢٠-٧/ ٣<br />
١٣٨-٩٨؛ ١٠٣-٦٧/ ٤<br />
٢. عناوين<br />
آنه ماري شيمل در فرهنگستانِ زبان و ادبِ<br />
١٧٤-١٧٣/ ٢ (فرهنگستان)<br />
فارسي<br />
اثري تازه درباره ي شاه نعمت اهلل ولي /١٠٤-١٠٩ ٤<br />
(نقد و بررسي)<br />
اجتماع<br />
ِ<br />
١٧٥-١٧٤/ ٣ (اخبار)<br />
استادانِ زبان و ادبِ<br />
از سعدي تا آراگون /١٤٥-١٤٨ ٣<br />
«استدر اک»<br />
و دستورِ آن)<br />
فارسي در تهران<br />
/١٥٠-١٥١ ٣ (نقد و بررسيِ ادبياتِ پهلوي<br />
اشعارِ شمسِ مغربي در مجموعه اي نويافته<br />
١٢١-١١٤/ ٢ (مقاله)<br />
اصول و ضوابطِ واژه گزيني<br />
١٥٢/ ١ (فرهنگستان)<br />
انتخابِ اعضاي پيوسته ي جديد /١٥٧ ٢ (فرهنگستان)<br />
انتخابِ رئيسِ جديدِ فرهنگستان /١٥٦-١٥٨ ٢<br />
(فرهنگستان)<br />
اير ان شناسِ برجسته ميهمانِ فرهنگستان /١٥١-١٥٢ ٣<br />
(فرهنگستان)<br />
آخرين شرح<br />
ِ<br />
بررسيِ<br />
و بررسي)<br />
مثنوي درترکيه<br />
١٤٣-١٣٢/ ٢ (نقد<br />
بزرگ داشتِ استاد محمدتقيِ دانش پژوه /١٥٣ ١<br />
(فرهنگستان)<br />
پاره هاي موزونِ گلستانِ سعدي<br />
/١٠٥-٩٥؛ ١<br />
/١١٤-٩٦؛ ٢ /١٣٨-٩٨؛ ٣ ١٠٣-٦٧/ ٤<br />
پرتوي از جهان بينيِ خاقاني /٦٣-٧٨ ٣ (مقاله)<br />
پسوندي نام آواساز... /٦٨-٧٤ ٢ (مقاله)<br />
تحقيقاتِ اير ان شناسي<br />
/١٥٩-١٥٤؛ ١ /١٨٢-١٧٥؛ ٢<br />
/١٥٩-١٥٢؛ ٣ ١٦٨-١٦٦/ ٤<br />
ترکيب و الگوي مرسوم در آغاز و پايانِ نامه /١٢-٣٠ ٢<br />
(مقاله)<br />
تکيه ي فعل در زبانِ فارسي: بررسيِ مجدد /٦-٢١ ٤<br />
(مقاله)<br />
چند غزل از شمس پُسِ ناصر /٢٧-٣٨ ٤ (مقاله)<br />
چند واژه ي عالمانه از پهلوي در شاهنامه /٤-١٢ ٢<br />
(مقاله)<br />
حاجي بابا و ميرزا ابوالحسن خان يک معمّ ا<br />
/١٤٣-١٥٦ ٤ (تحقيقاتِ ايران شناسي)<br />
درباره ي واژه هاي فارسيِ طلبة الطلبه<br />
درياي جان<br />
/١١٠-١٢٥ ٤ (نقد و بررسي)<br />
ديدارِ سفيرانِ جمهوريِ اسالمي با هيئتِ<br />
فرهنگستان ها /١٨٣ ٢ (اخبار)<br />
ديدارِ شوراي فرهنگستان با جنابِ<br />
٩٥-٧٩/ ١ (مقاله)<br />
امناي<br />
آقاي هاشميِ<br />
رفسنجاني /١٥٥-١٥٦ ٢ (فرهنگستان)<br />
رساله در بابِ شکوهِ سخن /١٢٦-١٠٥؛ ١ /٩٦-٧٨؛ ٢<br />
/١٢٦-١٣٦ ١ (نقد و<br />
/٨٥-٧٨؛ ٣ ٥٠-٣٩/ ٤<br />
زبانِ پهلوي٬ ادبيات و دستورِ آن<br />
بررسي)<br />
زبانِ حقوقي /١٣-٣٨ ١ (مقاله)<br />
زبانِ کهنِ آذربايجان /٥١-٧٣ ١ (مقاله)<br />
زبانِ معيار<br />
/٢-٧ ٣ (سر مقاله)<br />
سابقه ي فرهنگستان در ايران /١٣٦-١٤٤ ١<br />
(فرهنگستان)<br />
سخنان و رهنمودهاي رهبرِ معظم /٢-٧ ١<br />
سومين کنفرانسِ زبان شناسي /١٧٣؛ ٣ /١٦٩-١٧٠ ٤<br />
(اخبار)<br />
سومين کنفرانسِ اروپاييِ اير ان شناسي /١٦١-١٧٣ ٣<br />
(اخبار)<br />
سه مسئله از کتابِ رياضياتِ نايافته ي ناصرخسرو<br />
١٢٦-١٢١/ ٢<br />
شرح احوال و نقد و تحليلِ آثارِ احمدِ جام<br />
ِ<br />
/١٤٨-١٥٠ ٣ (نقد و بررسي)<br />
خيشوميِ غيرِ اشتقاقي h در آواشناسيِ اوستا<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١<br />
نمايه<br />
صوتِ<br />
٢٦-٢٠/ ٣ (مقاله)
١٩٢ نمايه<br />
١٦٤-١٦٣/ ١ (اخبار)<br />
ضرورتِ تقويتِ زبانِ علمي /٢-٤ ٢ (سرمقاله)<br />
عرفات العاشقين سيري در احوال و آثارِ مؤلفِ آن<br />
٥٤-٣٣/ ٣ (مقاله)<br />
فرهنگستانِ دوم /١٧٢-١٥٨؛ ٢ /١٣٢-١٤٢ ٤<br />
(فرهنگستان)<br />
فرهنگِ سغدي<br />
/١٢٦-١٣٢ ٢ (نقد و بررسي)<br />
فعل ai- «گفتن» در زبان هاي ايراني<br />
٢٦-٢٢/ ٤ (مقاله)<br />
فنِّ جواب گويي و تتبع درشعرِ فارسي /٣٠-٤٩ ٢ (مقاله)<br />
کارنامه ي شوراي فرهنگستان (١٣٧٣) ١ /١٤٤-١٥١<br />
کاربرد که در فارسيِ گفتاري /٧-٢٠ ٣ (مقاله)<br />
کلماتِ فارسي در يک متنِ فقهيِ عربي /٧٣-٧٩ ١<br />
(مقاله)<br />
کنگره ي بزرگ داشتِ<br />
١٨٨-١٨٧/ ٢<br />
ابوالفضل رشيدالدين فضل اهلل<br />
کنگره ي بزرگ داشتِ فريدالدين عطارِ نيشابوري<br />
١٦٠-١٥٩/ ٣ (اخبار)<br />
کنگره ي تاريخ<br />
ِ<br />
(اخبار)<br />
علم در جهانِ ايران /١٨٣-١٨٥ ٢<br />
گزارشِ رئيسِ فرهنگستانِ زبان و ادبِ فارسي /٧-١١ ١<br />
گنج واژه /٥٦-٦٦ ٤ (مقاله)<br />
گونهگون واژه ها در گفتار» /٤٧-٥١ ١ (مقاله)<br />
مبانيِ علميِ واژه سازي و واژهگزيني /٤٩-٦٨ ٢<br />
اعالم نظرِ شورا درباره ي Farsi ... /١٥٢ ١<br />
متنِ ِ<br />
(فرهنگستان)<br />
مَردي که خم نشد (شعر)<br />
مشکلي در فقه اللغه ي ايراني /٧٤-٧٨ ٢ (مقاله)<br />
مقاله نامه ها<br />
/١٢٦-١٣١ ٤ (نقد و بررسي)<br />
مالحظاتِ ريشه شناختي درباره ي واژه ي فارسيِ «مه»<br />
«نخجير» «بيگانه» و «بيمار» /٢٦-٣٣ ٣ (مقاله)<br />
مالحظاتي درباره ي گويشِ ناحيه ي الموت از گويش هاي<br />
شماليِ ايران /١٥٧-١٦٥ ٤ (تحقيقاتِ ايران شناسي)<br />
نامه ها /١٩١-١٨٩؛ ٢ /١٧٩-١٧٦؛ ٣ /١٧١-١٧٨ ٤<br />
نام هاي خاصِ ايراني در کتاب القند في ذکرِ اخبارِ علماءِ<br />
سمرقند /١٨٨-١٨٠؛ ٣ /١٧٩-١٨٦ ٤ (مقاله ي<br />
انگليسي)<br />
نامه ي فرهنگستان و وظايفِ آن<br />
نسخه ي نويافته ي اشعارِ کليم<br />
١٣-١١/ ١ (سرمقاله)<br />
٩٨-٨٥/ ٣ (مقاله)<br />
نسخه ي نويافته ي اشعارِ خاقاني /٥١-٥٥ ٤ (مقاله)<br />
نکته اي چند درباره ي غلط ننويسيم /١٤٣-١٥٥ ٢<br />
نگاهي به تحريرِ اخيرِ اسکندرنامه<br />
چاپ<br />
ِ<br />
نگاهي به<br />
و بررسي)<br />
تازه ي جامع التواريخ<br />
هرزبد در شاهنامه ي فردوسي<br />
٧٨-٥٤/ ٣ (مقاله)<br />
١٤٥-١٣٨/ ٣ (نقد<br />
٤٧-٣٨/ ١ (مقاله)<br />
يادواره ي موالنا جالل الدينِ رومي در مونيخ<br />
٬١٦٢-١٦٠/ ١ ١٧٣-١٦٥ (اخبار)<br />
١٨٧-١٨٦/ ٢<br />
يادي از رفتگان<br />
1-3/ ١ Summary of Articles ؛ 1-5/ ٢ ؛ 1-3/ ٣ ؛ 1-3/ ٤<br />
حکيمه ي دسترنجي<br />
نامهي فرهنگستان ٤/١
¦<br />
Na ¦ me-ye Farhangesta ¦ n<br />
The Quarterly Journal<br />
of<br />
Iranian Academy of Persian Language and Literature<br />
Vol. I, No. 4 (Ser. No. 4)<br />
Winter 1374 A.H.S./1996 C.E.<br />
Publisher: G¥ ola ¦ m-`Alâ ¦ H¤ adda¦ d`A¦ del<br />
Editor: Ah ¤ mad Samâ ¦ `â ¦ Gâ ¦ la ¦ nâ<br />
N a<br />
n is a Persian-language ¦<br />
quarterly published by the Academy of Persian<br />
Language and Literature, Tehran, as its official<br />
organ. Apart from the proceedings of the<br />
Academy, the journal carries scholarly articles and<br />
shorter items devoted to topics related to Persian<br />
language and literature, to the Iranian dialects<br />
spoken in the neighbouring countries and to the<br />
folklore of the ethnic groups living on the Iranian<br />
plateau. All communications should be sent to the<br />
editor at the following address:<br />
a t s e g n a h r a F ye - e m ¦<br />
Na¦ me-ye Farhangesta ¦ n<br />
4936-75815 P.O. Box<br />
Tehran, Islamic Republic of Iran<br />
85 32 872 (9821) Fax:<br />
or to<br />
The Academy of Persian Language and Literature<br />
No. 8, corner of 3rd St. and Shahid Ah ¤ mad Qas ¤ ir (Bucharest) Ave.<br />
Tehran 15<br />
87 06 871 ,81 22 871 Phone:<br />
Foreign Subscriptions:<br />
Middle East and neighbouring countries: $25.00 per year<br />
Europe and Asia: $30.00 per year<br />
Africa, North America, and the Far East: $35.00 per year<br />
Printed in the Islamic Republic of Iran