MATURA USTNA Z JĘZYKA POLSKIEGO

MATURA USTNA Z JĘZYKA POLSKIEGO
Temat: „ Motyw winy i kary i jego funkcje
w literaturze róŜnych epok”
Jakub Jagiełło
1. Motto: „Człowiek jest jedynym stworzeniem obciąŜonym winą”.
2. Definicje winy i kary.
Wina i kara to pojęcia nieodłącznie związane z istnieniem ludzkim. Wina
(culpa) jest czynem naruszającym normy postępowania, przewinieniem, złem itd.
W religii staroŜytnej Grecji skutek działania przeznaczenia, ukazany jako tragiczne
zbłądzenie, do którego dochodzi pomimo troski bohatera o zachowanie niewinności.
W judaizmie, chrześcijaństwie i islamie następstwo grzechu, czyli naruszenie BoŜego
nakazu lub zakazu. W etyce i filozofii poczucie dokonanego zła, mające zwykle
głęboki wpływ na stan świadomości i zachowanie człowieka. W prawie nieodzowny
składnik przestępstwa, skutek przekroczenia obowiązujących norm i przepisów. Winie
depcze po pętach kara. Kara jest więc rodzajem odkupienia, lekarstwa i niekiedy
dopiero ona stwarza poczucie winy. Celem ukarania drugiego człowieka jest chęć
spowodowania zmiany zachowania jednostki w stosunku do prawa i istniejących
przepisów.
3. RóŜne funkcje motywu winy i kary w literaturze.
Motyw winy i kary pojawia się we wszystkich epokach literackich. Autorzy
pisząc swoje utwory i obarczając bohaterów winą zwracają uwagę czytelnikowi na
sens bycia winowajcą. Uświadamiają, Ŝe kaŜde przewinienie zostanie kiedyś ukarane.
1

Człowiek jest istotą obciąŜoną winą i nie moŜe uniknąć sądu swoich czynów tak
w Ŝyciu doczesnym jak i pośmiertnym tzn. na ziemi i w niebie. W sensie prawnym
moŜna uniknąć kary, ale jeśli chodzi o własną świadomość to wspomnienie winy
będzie prześladowało sprawcę przez całe Ŝycie. Pisarze przestrzegają przed
czynieniem zła, ale takŜe usprawiedliwiają grzechy swoich bohaterów wskazując na
przyczyny i sytuacje jakie miały wpływ na takie zachowanie.
4. Kara konsekwencja winy.
Kara jest konsekwencją winy tzn. Ŝe kaŜdy człowiek zdaje sobie sprawę co
moŜe go czekać jeŜeli wystąpi przeciw prawu i je złamie. Więzienie stanowi symbol
ziemskiego „czyśćca”, w którym winowajca zastanawia się nad swoim czynem,
dlaczego go popełnił i czym się przy tym kierował? Człowiek nie moŜe uciec przed
swoim przeznaczeniem, śmiercią i karą.
5. Kara i wina a normy prawne i moralne.
Kara powinna być współmierna do wykroczenia. Na przykład za szybka jazdę
samochodem wystarczającą karą będzie mandat, ale za zabójstwo więzienie.
CzyŜ matka kradnąc jedzenie ze sklepu dla swojego głodnego dziecka powinna zostać
ukarana? Wobec prawa jest przestępcą ale wobec prawa moralnego postąpiła zgodnie
z przykazaniem miłości! Religia takŜe dzieli grzech na lekki i cięŜki ale sędziom nie
jest juŜ drugi człowiek, ale sam Bóg przed którym odpowiemy za swoje czyny.
6. Władza i miłość – główne motywy winy.
Często naszym zachowaniem kierują uczucia. Pragnienie zdobycia władzy i jej
utrzymania sprawia, Ŝe człowiek „zawiera pakt z diabłem”. W końcu staje się tyranem
i zwalcza wszelką opozycję. UwaŜa siebie za władcę świata, boga na ziemi
o nieograniczonej władzy. DąŜy do swojego celu „po trupach”. Dobro osobiste stawia
przed dobrem ogółu. Czasem człowiek popełnia wykroczenie z miłości do drugiego
człowieka.
7. Czyny własne a pokuta za innych.
2

W literaturze i religii zdarzało się, Ŝe jeden człowiek pokutował za grzechy
innych. Nawet Syn BoŜy przyjął na siebie wszystkie winy ludzkości. Motywem
poświęcenia mogła być miłość do świata, kraju, rodziny lub odkupienie win.
8. Geneza winy i kary – ludzkość „zrodzona” z grzechów pierworodnych
(Adam i Ewa).
Pierwsi rodzice zgrzeszyli, a ich grzech zdecydował o dziejach ludzkości.
Adam i Ewa Ŝyli szczęśliwi w raju. Bóg zakazał im sięgać po owoce z drzewa dobra
i zła. Wiedza ta naleŜała bowiem do Boga. Niestety wąŜ skusił Ewę, która zerwała
zakazany owoc i uraczyła nim Adama. Bóg wyganiając ich z raju ukarał za
nieposłuszeństwo. Od tego wydarzenia ludzkość jest skazana na Ŝycie w pracy
i mozole. Dzieje Adama i Ewy stanowią więc genezę winy i kary.
9. Wina zrodzona z miłości siostrzanej w tragedii Sofoklesa.
W tragedii Sofoklesa ukazana została wina zrodzona z miłości siostrzanej.
Antygona - córka Jokasty i Edypa w imię miłości i w imię prawa jednostki
– przeciwstawiła się władzy. To postawa i problem istniejący w kaŜdej epoce i
w kaŜdym ustroju stworzonym przez ludzi. W tragedii Sofoklesa pojęcie winy ujawnia
się jako czyn niezgodny z poczuciem moralności. Bohaterka nie posiada poczucia
winy, a u podstaw jej cierpienia tkwią przyczyny nie mające z winą Ŝadnego związku.
To nie świadomość obrazy bogów budzi w niej desperacje na myśl o śmierci, ale
zrozumienie, Ŝe cierpi spełniwszy czyn prawy i szlachetny, który jednak ani u bogów
ani u ludzi nie znalazł zrozumienia.
10. Motyw winy i jej odkupienie w „Potopie” Henryka Sienkiewicza.
W powieści Henryka Sienkiewicza ukazanych jest wiele postaci
charakterystycznych dla ówczesnego pokolenia Polaków. Szlachta niejednokrotnie
zadufana w sobie, uwielbiająca swobody obywatelskie przejawiające się najczęściej
w hulankach, swawolach i wszczynaniu burd oraz magnaci pełni pychy i udawanego
patriotyzmu, poświęcą wszystko, nawet Ojczyznę dla wywyŜszenia się ponad innych.
Na tym tle ukazana jest główna postać powieści – Andrzej Kmicic. Hulaka
i awanturnik a jednocześnie śmiały i odwaŜny Ŝołnierz, przez swoje czyny traci jednak
3

nie tylko miłość ukochanej ale takŜe reputację. W końcu wciągnięty w intrygę
moŜnych okrywa się hańbą zdrady Ojczyzny. Wydaje się, Ŝe tak pogrąŜony bohater
powieści nie uzyska przebaczenia. Odkupieniem win staje się jednak poświęcenie
w obronie ziemi ojczystej i słuŜba królowi, co ostatecznie rehabilituje go w oczach
ukochanej i pozwala odzyskać szacunek. Dzieje Andrzeja Kmicica stanowią pretekst
do oceny ówczesnego społeczeństwa. Jest to kara za zaniedbania obywatelskie wobec
kraju. Dopiero zarzucenie prywaty i podjęcie wspólnych działań w obronie ojczyzny,
pod wpływem symbolicznego przykładu obrony Jasnej Góry, pozwala uratować kraj
od zdałoby się niechybnej zguby. Powieść ukazuje, iŜ wina i kara dotyczyć moŜe nie
tylko jednostki, czy grupy, ale równieŜ całego narodu, ponoszącego konsekwencję
zaniedbań wobec wspólnego domu, Ojczyzny. Odkupieniem jest patriotyczna postawa
społeczeństwa umoŜliwiająca pokonanie najeźdźców.
11. Konsekwencje popełnionej zbrodni w tragedii „Makbet” Williama Szekspira.
W tragedii „Makbet” Williama Szekspira ukazane są konsekwencje popełnionej
zbrodni. Makbet to człowiek, który dał się opętać Ŝądzy władzy; na wieki pozostał
literackim przykładem królobójcy i bohatera tragicznego. Centralne zagadnienie
dramatu Szekspira to problem odpowiedzialności i kary za popełnione zbrodnie, zatem
kwestie wyboru miedzy dobrem i złem. Makbet zabija Dunkana i natychmiast
doświadcza wyrzutów sumienia, które stają się rodzajem kary za popełniony czyn.
Tego odwaŜnego uprzednio człowieka ogrania strach. Bohater nie moŜe wyrwać się
z kręgu zbrodni. Wina cały czas narasta – podobnie jak kara. PoniewaŜ zbrodnia
zachwiała naturalnym porządkiem, kara jest równie nienaturalna i pojawia się
natychmiast. Do czynów zbrodniczych popchnęła Makbeta i Lady Makbet nie tyle siła
przepowiedni, ile Ŝądza władzy i pycha. Byli oni przy tym w pełni świadomi, Ŝe
wybrana droga jest szlakiem zbrodnii, Ŝe czyny są złe, niemoralne, niezgodne
z obowiązującymi zasadami. Czyny małŜonków musiały być ukarane, bowiem
zburzenie równowagi między dobrem i złem, naruszenie boskiego porządku zawsze
tak właściwie się kończy. Sprawiedliwość musi zwycięŜyć.
4

12. Konsekwencje prawne i psychologiczne wobec zbrodnii w „Zbrodnia i kara”
Fiodora Dostojewskiego.
Powieść Fiodora Dostojewskiego to studium psychologiczne człowieka, który
popełnia morderstwo. Radion Raskolnikow pochodzi z kochającej rodziny. Bohater
źle sobie radzi w wielkim mieście. Mieszka w nędzy, brakuje mu pieniędzy. W końcu
postanawia zabić starą lichwiarkę, u której zastawiał drobne przedmioty i ukraść
zgromadzone przez nią oszczędności. Przypadkiem zabija równieŜ jej siostrę.
Motywem zbrodni Raskolnikowa nie jest jednak tylko chęć szybkiego wzbogacenia
się. DuŜo waŜniejszym powodem jest pragnienie sprawdzenia swojej wartości.
Raskolnikow wierzy w podział ludzi na dwie grupy: niŜszych i wyŜszych. Dla
pierwszej grupy ludzi istnieje prawo, normy moralne i etyczne, natomiast druga nie
jest skrępowana przez Ŝadne zakazy. Według bohatera posiada on prawo, a nawet
obowiązek do popełnienia przestępstwa, które umoŜliwi osiągnięcie Ŝyciowego celu.
Przekonanie o tym, Ŝe cel wybitnej jednostki uświęca środki, z których ona korzysta,
staje się usprawiedliwieniem dla jego zbrodni. Jednak juŜ w chwilę po podwójnym
morderstwie Raskolnikow przekonuje się, Ŝe nie jest nadczłowiekiem za jakiego się
uwaŜał. Ze strachu traci głowę, dręczy go gorączka, majaki oraz próbuje zatrzeć
wszelkie ślady popełnionej zbrodni. Ostatecznie okazuje się, Ŝe zbrodnia zostawia
ślad, niematerialny oraz nie moŜliwy do zatarcia – na sumieniu przestępcy. Bohater
ma manię prześladowczą – wydaje mu się, Ŝe policja wie o jego czynie. RozwaŜa
decyzje o przyznaniu się do winy. Zachowuje się nieracjonalnie, gdyŜ powraca na
miejsce zbrodni i rzuca na siebie poszlaki. Raskolnikow zwierza się ze swojej
tajemnicy Sonii, która utrzymuje się z prostytucji, ale gorliwie wierzy w Boga. Być
moŜe to właśnie duchowe cierpienie dziewczyny sprawia, Ŝe Raskolnikow odnajduje
w niej bratnią duszę. Wkrótce udaje się na komisariat i przyznaje do morderstwa.
Bohater przyznaje się do zbrodni, jednak nie potępia swojego czynu. W swoich oczach
pozostaje człowiekiem przegranym, który nie przeszedł testu wyŜszości. Dopiero
wieloletnie zasłanie na Syberię i starania Sonii pozwalają Raskolnikowi powrócić do
chrześcijańskiej moralności i porzucić swą zgubną teorię podziału ludzi na klasy.
Okazało się, Ŝe konsekwencją popełnionej zbrodnii nie jest więzienie. NajwaŜniejsze
5

są psychiczne męki, których doświadcza Raskolnikow. To oone sprawiają, Ŝe bohater
ostatecznie uznaje się za pokonanego. Przestępca sam dla siebie staje się katem.
13. Motyw kary jako pretekst do oceny zagadnień ogólnoludzkich: Prometeusz
i Jezus Chrystus.
Przykładem poświęcenia jednostki dla dobra ludzkości jest w mitologii greckiej
mit o Prometeuszu. Prometeusz stworzył człowieka (ulepił go z gliny) a następnie
odwaŜył się złamać zakaz Zeusa i wykradł dla ludzi ogień z Olimpu. Za ten czyn
został okrutnie ukarany – przykuty do skał Kaukazu na pastwę drapieŜnego ptactwa.
Jezus Chrystus przez całe swoje Ŝycie nauczał ludzi czynienia dobra, miłości do
bliźniego, bojaźni boŜej. Jednocześnie swoim nieskazitelnym Ŝyciem daje ludziom
przykład wypełnienia przykazań boŜych i pokonywania zła. Nagrodą ma być Ŝycie
wieczne. Jednak człowiek to istota niedoskonała, obarczona grzechem pierworodnym
i nawet wspaniałe nauki i obietnica „najwyŜszej nagrody” nie są w stanie zwycięŜyć
ludzkich wad. Dopiero męczeńska śmierć Jezusa Chrystusa i jego zmartwychwstanie
wstrząsa sumieniem niektórych ludzi tworząc podstawy wiary chrześcijańskiej. Czym
jest męczeństwo Prometeusza i śmierć na krzyŜu Jezusa Chrystusa? Bezinteresownym
poświęceniem się, odkupieniem win ludzkości, przyjęciem kary za grzechy innych.
Oba przykłady symbolizują miłość Boga – Stwórcy do swojego dzieła – człowieka.
14. Motyw winy i kary towarzyszy ludzkości, jest ponadczasowy i zawsze
aktualny.
Pojęcie winy i kary towarzyszy ludzkości od zarania dziejów. KaŜdy w swoim
Ŝyciu popełnił jakieś błędy i posiada świadomość przewinienia, jednak to od nas
samych zaleŜy czy staramy się naprawić krzywdy czy teŜ tkwimy w błędzie. Ludzie
od zawsze stają pomiędzy dobrem i złem i mają wolną wolę wyboru własnej drogi
Ŝycia. Dopiero po śmierci w obliczu Stwórcy zostaniemy postawieni przed sądem
ostatecznym, który orzeknie czy zasługujemy na nagrodę – niebo, czy teŜ karę
– piekło.
6

15. Nie ma zbrodni doskonałej.
JeŜeli sprawca uniknie kary wobec prawa ziemskiego to poniesie jej
konsekwencje wobec prawa boskiego. NajwyŜszym wymiarem kary jest jednak
własna świadomość winy i udręka pamięci popełnionego czynu.
16. „Człowiek jest jedynym stworzeniem obciąŜonym winą” poniewaŜ
posiada świadomość własnych czynów.
17. Podsumowanie.
W dziejach literatury poczucie winy i odpowiedzialności jest waŜnym
elementem kształtowania postaw bohaterów utworów literackich na przełomie róŜnych
epok. Motyw winy i kary jest często spotykany w róŜnych utworach literackich na
przełomie wszystkich epok i jest waŜnym elementem kształtowania postaw bohaterów.
Autorzy utworów często nie tyle opisują popełnione przewinienie, co rozwaŜają
przyczyny i skutek popełnionego czynu. Bohaterowie utworów stają w obliczu
popełnionych grzechów i często doznają nie tyle kary fizycznej co cierpień
duchowych. Często pod wpływem rozterek duchowych bohater ulega przemianie i
staje się innym człowiekiem. Oznacza to, Ŝe jesteśmy najwaŜniejszymi sędziami
własnych czynów. Wina domaga się zadośćuczynienia, wyrównania rachunków,
dopełnienia się sprawiedliwości. Odrębnym zagadnieniem jest kwestia poświęcenia się
za winy ludzkości. Zasadniczym pytaniem jest – czy ludzkość zasługuje na takie
poświęcenie? Historia ludzkości; częste wojny, konflikty, nienawiść, zbrodnie i
nieposzanowanie Ŝycia ludzkiego nie daje takich podstaw. A przecieŜ Ŝycie ludzkie
jest bardzo krótkie i waŜne jest aby dobro zwycięŜyło zło i aby ludzie ponownie
stworzyli raj na ziemi z którego za swoje nieposłuszeństwo zostali wypędzeni.
7