LETRAT E PANJOHURA TE PIKTORIT - Regione Basilicata

○ ○ ○ ○
○ ○ ○ ○
○ ○ ○
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
○ ○ ○ ○
allegato a Basilicata Mezzogiornoinserto di Basilicatanet.it Reg N°268/1999 Tribunale di Potenza.
Editore: Regione Basilicata - Via V. Verrastro - 85100 Potenza. Direttore: Giovanni Rivelli
RILINDASI
HISTORI
PUBLIKOHEN PER HERE TE PARE DHJETERA VIZATIME QE DESHMOJNE PUNEN MADHESHTORE
Suplementi i së dielës te SHQIPTARJA.com
E-mail: rilindasi@gmail.com
Na ndiqni
edhe
online
www.shqiptarja.com
Viti iti II - Nr:50 E diel, 30 dhjetor 2012
Kryeredaktore: Admirina PEÇI
LETRAT E PANJOHURA TE PIKTORIT
Fatmir Haxhiu: Arti i demokracisë, '97-a, shpresa për ndryshim
Suzana Varvarica Kuka
N
uk mund ta njohësh një
artist, nuk mund të shpre
hesh me qartësinë e duhur
rreth personalitetit artistik dhe
jetësor, nëse nuk e shpalos krijimtarinë
e tij, nëse nuk vëzhgon në
hapësirat e çdo dokumenti tjetër, të
shkruar apo objekt të lënë
trashëgim nga artisti, për mjedisin
e kohës së vet, por edhe për mjediset
e së ardhmes. Kjo përgatitje është
një tekst mediatik dhe informues
dhe jo detajues mbi personalitetin e
piktorit Fatmir Haxhiu, i cili jetoi
dhe pikturoi në kohën e komunizmit
dhe dhjetë vitet e fundit të jetës së
tij i kaloi në një periudhë, e cila me
të drejtë duhet thënë se ishte një periudhë
e vështirë dhe e domosdoshme
ndryshimesh të sistemeve
politike, por dhe mjaft e vështirë
emocionale për shumë individë dhe
familje shqiptare, fëmijët e të cilave
u larguan drejt një emigrimi pa
kthim. Njohja me një pjesë tjetër të
Fatmir Haxhiu,
delacroix i
pikturës shqiptare
Lorenzo Zolfo
isa ditë para Krishtlindjes,
Dqendra e vogël e Vulture-s,
Ginestra, u transformua në një
qytezë arbëreshe. Një iniciativë
që kishte qëllimin të mbajë gjallë
Fatmir Haxhiu, është peneli i betejave dhe i
ndeshjeve luftarake fitimtare të popullit
shqiptar në histori, vepra e të cilit plotësoi
kolonën e batalistit në Forumin e historisë
së pikturës realiste klasike shqiptare...
Në foto: Autoportret i piktori Fatmir Haxhiu dhe dy
vizatime nga tabloja “Beteja e Burrelit” të vitin 1982
Në Ginestra... "Dita arbëreshe" si 500 vjet më parë
historinë, kulturën dhe traditat
arbëreshe të kësaj qendre të vogël
prej pak më shumë se 700 banorësh.
Në prezencë të autoriteteve
mbërriti nga Maschito grupi historik
"Rethnes", me veshje arbëreshe,
që përfermoi nëpër rrugët
kryesore të fshatit. Prekës ishte
momenti kur kreu i këtij grupi
njoftoi, në gjuhën mëmë, fillimin
e kësaj feste arbëreshe: "Të
nderuar ginestrinë, burra, gra
dhe fëmijë, sot e shtunë në orën
18, bëjmë një festë... faqe 19
○
jetës së Fatmir Haxhiut ndodhi
gjatë leximit të kujdeshëm të disa
letrave, të cilat piktori ia drejtoi me
mall dhe kujdes atëror, djalit të tij,
Artanit. Në radhët e shkruara zbulon
një pjesë nga jeta e përditshme
e piktorit dhe mënyrën e përshtatjes
me ato çka sillte një kohë në kaos.
Lexon letrat dhe kupton më mirë
imazhet e pikturës figurative që ka
lënë trashëgim. Kupton psenë e
përzgjedhjes së temave, si ato që
u cilësuan, aso kohe, "të mëdha",
produkt i propagandës, si dhe
psenë e temave, që pasqyrojnë njeriun
e zakonshëm dhe familjar në
jetën e përditshme. Imazhet e
para kanë ngarkesë ideologjike,
heroike, entuziaste dhe ngadhënjimtare,
të cilat kritika e sotme i
konsideron vepra shembull të realizuara
në mbështetje të plotë të
realizmit socialist dhe imazhet e
dyta i konsideron vepra të realizuara
në mbështetje të elementeve
tradicionale të pikturës figurative
realiste.
vijon në faqen 14-15
Promemoria e '41,
Greqia bllokoi 2 ml.
franga ari të shqiptarëve
Trashëgimía e bamirësve Shqiptarë në
bankat greke, padrejtësisht të bllokuara
nga Qeveria Greke dhe dëmet e shkaktuara
pasurive private gjatë pushtimit të Korçës e
Gjirokastrës 1912-1916
Gjergji Frashëri
eneli i Fatmir Haxhiu
Phyri në historinë e artit
realist shqiptar në periudhën
e tretë të saj, atë
pas Luftës së Dytë
Botërore. Por për nga konteksti
tematik dhe mesazhi
edukativ historik i
veprës së tij, piktura e
Haxhiut lidhet me detyrat
embrionale të pikturës realiste
shqiptare, që janë
temat themeluese laike të
artit të Rilindjes Kombëtare
pas mesit të
shek. 19 deri në Shpalljen
e Pavarësisë më 1912.
Piktura e tij përmban
lidhjet e drejtpërdrejta me
temën historiko-patriotike
me frymë romantike
të pikturës rilindëse, me
përpjekjet dhe luftën për
pavarësinë e Shqipërisë,
të cilat bënë para së gjithash
burim frymëzimi figurën
e heroit kombëtar
Skënderbeut, dimensioni i
veprës historike të së cilit,
iu desh edhe një herë
Shqipërisë në finale, për
t'u çliruar për jetë a vdekje
nga Perandoria osmane
dhe për të fituar Pavarësinë
e vendit. Ashtu si
në letërsi, edhe në artin rilindës,
figura e Skënderbeut
u paraqit si simbol i
luftës për pavarësi, qoftë
edhe me realizimet e para
modeste të asaj kohe, si
Portreti i Skënderbeut të
piktorit korçar J. Panariti
më 1883 dhe portretet e
para në skulpturë mbi heroin
kombëtar të realizuara
nga Murat Toptani më
1899 dhe 1914. Në kushtet
e ndalimit të...
faqe 16-17
Jutta Treiber autore e romanit "E përdhunuar"
Franka "e përdhunuar"
vjen në shqip romani
tronditës i Jutta Treiber
Përkthyesi dhe botuesi Ferdinand
Laholli, sjell në shqip ikonat
e letërsisë moderne gjermanofone
romani i Jutta Treiber tronditës
dhe mrekullues njëherësh...
faqe 20
jesa e përzgjedhur sot
Pnga dokumentet e
'Promemories' që u hartua
në 1941 nga Fejzi Alizoti,
Mustafa Merlika-Kruja,
Xhemil Dino, Dhimitër
Berati e Tahir Shtylla mbi
Shqipërinë etnike, lidhet
me dëmshpërblimet dhe
kthimin e fondeve të shqiptarëve
që Greqia kishte
bllokuar në bankat e
saj. Materiali është shkëputur
nga pjesa e II e
'Përshpagimeve shqiptare'
ku janë përmbledhur:
"Çështje lidhur
me Greqinë" dhe "Çështje
lidhur me Jugosllavinë".
Këtë numër do të
paraqesim dy nga pikat e
çështjeve që lidhen me
Greqinë, atë të:
Trashëgimísë së bamirësve
Shqiptarë në
bankat greke në dobi të
bashkësive të Shqipërisë
Jugore, padrejtësisht të
bllokuara nga Qeveria
Greke dhe dëmet e shkaktuara
pasurive private
gjatë pushtimit grek të
Korçës e Gjirokastrës
1912-1916. Sa i takon
fondeve të bllokuara, sipas
nënshkruesve të dokumentit
Greqia ka bllokuar
afro 2 milion franga ari.
Kush ishin këta bamirës
dhe pse paratë ishin depozituar
në bankat greke?
Këtë na e zbulon dokumenti
i mëposhtëm.
Shqiptarët ortodoksë të
Shqipërisë Jugore të cilët,
mund të pohohet, se kanë
vuajtur më shumë se elementët
e tjerë kombëtarë
për shkak të regjimit otoman,
gjatë shekullit XIX,
kishin filluar të...
faqe 18-19

ARTISTI
14
SH.com
www.shqiptarja.com E diel, 30 dhjetor 2012
SUPLEMENT
RILINDASI
JAVOR I
85-
85-VJETORI
I LINDJES
Suzana Varvarica Kuka
vijon nga faqja 13
...Përmes atyre letrave zbulon ndryshimin
e kudondodhur thelbësor social dhe
politik. Gjithashtu letrat janë fakte të personalitetit
të formuar të Fatmir Haxhiut, i
cili kurrsesi nuk e pranon që ndryshimi të
cënojë mënyrat e tij të pasqyrimit piktorik,
si dhe të lënë të kuptosh se një transformim
i ndërgjegjshëm edhe mund të
ndodhte. "...Ne bëjmë një jetë
monotone. Unë në studio e
Leti në shtëpi. Asnjë variacion
nuk kemi. Shpresojmë që arti
i ardhshëm të ketë ndryshime
thelbësore për të mirë. Unë
vazhdoj të krijoj në rrugën
time, por në krahasim me të
tjerët unë tingëlloj anakronik.
Për të ndryshuar nuk mund ta
bëj, po ta bëja këtë do të dilja
jashtë vetes, dhe për të tjerët
do të isha një kamaleon e pakarakter.
Koha që më ka mbetur
nuk lejon që ndryshimin
ta bëj gradualisht (besoj se e
kupton ku e kam fjalën)...".
Shkëputja e këtij teksti nga
letra e 23 dhjetorit të vitit
1991 është një fakt, i cili na
thotë se Fatmir Haxhiu as
nuk mori armët e të kundërshtojë
e as nuk u tërhoq në limontinë
e jetës, por e lidhi
drejtpërdrejt pikturën e dhjetë
vjetëve të fundit me vazhdimësinë
e nisur, dhe ia kushtoi
rikthimit te subjektet historike,
që pasqyrojnë betejat
Fatmir Haxhiu
e Skënderbeut, betejat në fushë Kosovë,
betejave të demave, portretit dhe imazhit
të shqiptarit luftëtar, malësor verior dhe
jugor. Madje pikturoi peizazhin dhe
natyrën e qetë dhe shpresoi se vepra e tij
do të vlerësohej dhe në një vend tjetër. Kjo
tregon se shkoi drejt temës dhe subjekteve
që donte më shumë në jetën e tij. Kjo tregon,
gjithashtu, se temat e propagandës ishin
detyrimi shtetëror, që natyrisht i kreu
me përgjegjësi profesionale dhe partiake,
por temat e betejave, kalorësve mbi kuaj,
kompozimet shumëfigurëshe, ku triumfon
vizatimi ekspresiv, korrektesa piktorike akademiko-realiste
dhe pasqyrimi me frymë
heroike i historisë, paskëshin qenë pasioni
i vërtet i pikturës së tij.
Haxhiu ishte në dijeni të situatës dhe i
ndjente mjaft mirë rrethanat e reja jetësore
dhe nën petkun e një demokracie ende të
brishtë ai shkruan në letrën e 30 prillit 1997
se: "Me gjithë situatën e turbullt që ka përfshirë
të gjithë vendin, në përgjithësi ne jemi
mirë, bëjmë një jetë normale siç mund të
përfytyrohet në gjendje të jashtëzakonshme.
Jemi mbyllur në shtëpi dhe falë pikturës
punoj çdo ditë, Leti me punët e shtëpisë.
Gjithësesi me Qeverinë e Pajtimit
Kombëtar, gjendja dale e ngadalë po normalizohet,
dhe siç flitet me zgjedhjet që do
të bëhen në qershor, mbase do të zejmë
mend për të jetuar si gjithë popujt e tjerë të
Evropës".
E dimë se ishte dhe ende është koha e
dasive të përkatësive politike, që ende janë
afektuese ndaj kulturës, artit dhe personaliteteve
të tyre dhe kjo e ka një shkak.
Gjithashtu e dimë mjaft mirë se realizmi
socialist e ka një justifikim, që buron si një
art i diktaturës komuniste dhe i propagandës
së saj mbi kombin, dhe që është shkaku
FATMIR HAXHIU
Letrat që zbulojnë dilemat e piktorit
Publikohen për herë të parë dhjetëra vizatime që dëshmojnë punën madhështore.
"...Vazhdoj të krijoj në rrugën time, por në krahasim me të tjerët tingëlloj anakronik..."
Në foto: Faksimile e dy letrave
të panjohura të piktorit
kryesor i dasive të mësipërme. Por e dimë
që produktet e imazheve të tij nuk mund t'i
asgjësojmë në asnjë mënyrë, pasi ligjet
ndërkombëtare të trashëgimisë kulturore i
kanë përcaktuar qartë mënyrat e përpunimit
të llojeve të trashëgimisë. Dhe ajo na
mëson se po të inkriminojmë faktin historik
mbi faktin artistik, të një kohe të shkuar,
do të dëmtonin qartësisht vetë hapat e
formimit të kulturës shqiptare dhe personalitetin
shqiptar.
Absolutisht e dimë se toleranca dhe
vazhdimësia, koha e sotme, fjala e lirë,
përkufizimi historik dhe çështjet estetike
mbi artin shqiptar nuk kanë pse e ndalin
shprehjen e ideve të drejta ndaj anësive të
vlera apo të pavlera, të cilido artist shqiptar,
që ka kontribuar në hapat e zhvillimit të
kësaj kulture.
Dimë se arti i së shkuarës, në fund të
fundit, kthehet në shprehje vizive për historinë
e një kombi, edhe kur ato na vijnë
nga kohë të tjera apo politikisht të kundërta
me kohën që jetojmë, sepse ato kthehen
në fakte. Fakti është fakt. Ai është pohuesi
dhe kjo më shtyn të mbroj idenë se artisti,
që bën emër në çdo rrethanë qoftë, madje
dhe në ato rrethana të diskutueshme dhe të
kritikueshme prej vrullit të mohimit ndaj
artit të zhvilluar në komunizëm, e kanë
mundësinë të merren në konsideratë nga
sistemi i ideve, të cilat organizohen dhe i jepen
publikut, që e dëshiron dijen mbi artin dhe
artistin, por edhe kulturës që e dëshiron të
jetë e formuar. Gjithashtu mendoj
se një nga elementet e konsolidimit
kulturor të një kombi është selektimi
i arritjeve dhe kontributit të
caktuar, të çdo artisti në fushën e
vet dhe bërja e ditur.
Një artist i tillë, do mbetet dhe
Fatmir Haxhiu (1927-2001), i cili
lindi 85 vite më parë dhe kontributi
i tij më i rëndësishëm është përcaktuar
tashmë në hapësirën e artit
shqiptar dhe lidhet me pikturën
që i përket skenave të gjëra
luftarake dhe ndodhive, ku hymnizohet
forca e personazhit lider,
si individi kryesor i luftërave.
Tablo të tilla janë figurative e realiste.
Shembuj të tillë gjejmë
dhe në historinë më të mirë
botërore. Këto skena janë të pikturuara
në tablo të përmasave të mëdha
shumë figurëshe. Subjektet e tyre janë
shkëputje çastesh nga ngjarje historike
të luftërave të shqiptarëve në harkun
kohor të disa qindra viteve, duke i
dhënë rëndësi betejave në kohët e Mesjetës
dhe Luftës së Dytë Botërore. Tablo
të tilla kthehen, në ditët tona, në pjesë
të trashëgimisë figurative kombëtare të
arteve pamore të shek. XX. Shpesh herë,
art i tillë bëhet pjesë e ekspozimeve të
konceptuara si krijimtari e zhvillimit të
pikturës historike në artin shqiptar, të
kohës së propagandës, ideologjia së cilës e
shfrytëzoi si një nga gjinitë më të publikuara
dhe më thelbësore. Kjo lloj pikture u duk në
Shqipërinë e viteve `20, me tablotë e Zengos
(1880-1940) dhe Kolombit (1907-1947), i pari
ia ka kushtuar betejës së udhëhequr nga
Skënderbeu kundra osmanëve (1933) dhe i
dyti, i Skënderbeut të ri në dyluftim kundra
persëve (1927). Më pas u zhvillua me sforco
nga pionierët realistë klasik, të formuar në
akademitë perëndimore dhe mori përparësi
në vitet '40-'90 nga artistët më në zë të sistemit,
ku Cangonji, Madhi, Kilica, Shijaku,
Haxhiu, Kamberi, i dhanë hapësirë pikturës
historike, e ku pas viteve '90 Haxhiu u duk se
mbeti i vetëm në vazhdimin e pikturimit të
pikturës historike bataliste. 'Historical painting'/piktura
historike u emërtua me këtë përcaktim
gjatë shekullit të XIX, por u përmend
si term, për herë të parë, nga Sir Joshua Reynolds
(1723-1792). Ai e saktësoi kuptimin e
tij në një nga diskutimet mbi artin, në auditoret
e Akademisë Mbretërore të Artit në Angli,
i cili ishte aso kohe piktor idealist drejt perfektes
dhe themelues i kësaj akademie. Në pikturën
historike përfshihet edhe military art ose
battle scenes/arti ushtarak apo skenat e luftës,
cilësuar dhe skenat bataliste, të cilat nuk kanë
nisur me Reynolds, por shembujt e shumtë dhe
të hershëm në kohë radhiten në historinë e
artit botëror, e cila qartëson teorikisht se të
gjitha betejat e rëndësishme dhe ndodhitë
kryesore, që lidhen me luftrat dhe revolucionet
janë të pasqyruara nga artistë të rëndësishëm
botëror dhe lokalë si: Poussin (1594-
1665), Rembrandt (1606-1669), Courtois (1621-
676), Ëatteau (1758-1823), Gerard (1770-
1837), Trumbull (1756-1843), Heim (1787-
1865), Meissonier (1815-1891), Leutze (1916-
1868), Sully (1783-1872), Broë n (1829-1890),
de Neëville (1835-1885), Cormon (1845-1924)
e deri te Picasso (1883-1973), që e trajtoi temën
e tmerreve të Luftës së Dytë Botërore, duke e
tejkaluar imazhin realist drejt një stili të abstraguar
e surrealist të simbolikave, në pikturën
Guernica (1937).
Dhe e gjitha kjo na bën të qëndrojmë me
Fatmir Haxhiun, i cili mendoj se e ka një meritë,
që duhet përmendur dhe respektuar për
trajtesën figurative që i ka dhënë disa çasteve
në historinë e kombit tonë dhe pavarësisht
drejtimit artistik.
Shkolla e parë e lartë akademike shqiptare
e nisi formimin e artistit shqiptar në
vitet `60 të shek. XX. Platforma e saj mbështetej
në dy piketa qendrore. E para, dhe e
barasvlefshme me të dytën, ishte disiplinimi
i studentit për të marrë njohuri bazë mbi
teoritë dhe elementet e realizmit dhe e zbatimit
të tyre rigoroz në çdo punim arti. Piketa
e dytë, ishte po aq kryesore sa e para, dhe
madje e rrezikshme për artistin, sepse duhej
të zbatonte i aktivizuar parimet bazë të
sistemit socialist përmes metodës krijuese
të realizmit socialist. Në këtë mjedis, në të
cilin Haxhiu u përshtat pa sforco, u zhvillua
arti batalist i piktorit të realizmit socialist.
Fatmir Haxhiu u lidh shumë fort me
subjektet historike, që vinin nga tema e
luftës dhe e ndeshjes së kundërshtarëve. E
kjo për dy arsye. Së pari ai ishte një piktor
i zoti, i aftë për të vizatuar në mënyrë realiste,
pasi kishte mjeshtërinë dhe përkushtim
emocional në pasqyrimin drejtpërdrejtë
të figurës njerëzore të vendosur në të gjitha
aktet e lëvizjes. Ai kishte dëshirë kompozicionale
dhe guxim ta vizatonte figurën në
çdo kënd vështrim. Ai nuk tentoi askurr ta
deformojë atë. Kjo e bënte guximtar dhe të
arritshëm në drejtimin realist që e vlerësonte,
edhe në ato raste kur fryma e me-

RILINDASI
SUPLEMENT JAVOR I
ARTISTI
E diel, 30 dhjetor 2012
SH.com
15
www.shqiptarja.com
Në foto: Vizatime nga tabloja “Beteja e Burrelit” të vitin 1982
Piktori i përkushtuar i 'historical painting'
...temat e betejave, kalorësve mbi kuaj, kompozimet
shumëfigurëshe, ku triumfon vizatimi ekspresiv,
korrektesa piktorike akademiko-realiste dhe
pasqyrimi me frymë heroike i historisë, paskëshin
qenë pasioni i vërtet i pikturës së Fatmir Haxhiut...
Në foto: Disa nga bocetet e marra
nga arkivi i piktorit Fatmir Haxhiu
todës së realizmit socialist kishte penetruar
në mendësinë dhe ndjesinë krijuese. E kjo
frymë është e angazhuar dhe shumë e dallueshme
në veprat e krijuara të asaj periudhe,
pasi koha ishte një e tillë që mbillte vetëm
të tillë frymëzim. Gjithësesi, para një tabloje
siç është muralja apo afresku i Skënderbeut
në Muzeun Historik Kombëtar, kupton
forcën figurative dhe frymën heroike me të
cilën ka pikturuar Fatmir Haxhiu. Ndjen
se ishte i gatshëm dhe sakrifikues, ishte i
bindur në fuqitë e veta realizuese të një
tabloje të madhe historike.
Kjo murale është si një prelud i gjithë
punës dhe krijimtarisë artistike të Haxhiut,
është si një përmbledhje, ku janë grumbulluar
të gjitha vetitë e pikturës të tij. Së dyti,
Fatmir Haxhiu ishte një piktor ushtarak, që
kishte studiuar fillimisht në Akademinë
Ushtarake të Beogradit dhe më pas pikturë
në Institutin e Lartë të Arteve në Tiranë.
Gjithashtu ai ka qenë pjesëmarrës direkt në
Luftën antifashiste që nga viti 1943. Këto
dy fakte të lidhura me ushtrinë, edhe pse
nuk mund të jenë vendimtare, përsëri mbeten
pika frymëzimi dhe njohjeje, që e lidhin shumë
fort, Haxhiun me temat dhe subjektet nga lufta
dhe betejat.
Përsëri piktura dhe produkti i imazheve që
ai ka lënë si trashëgim është fakti si në veprën
me "Shpatë në dorë", 1978, 450 x 550 cm,
një tablo gjigante jo vetëm nga përmasat, por
edhe nga trajtesat e brendshme të sipërfaqes
së saj piktorike, ku dominojnë figurat e
kalorësve dhe kuajve në njërën anë, dhe figurat
e shumta të osmanëve në anën tjetër, ku në
qendër lart grupohen katër kuaj dhe katër
kalorës, por që sundon me pamje deçizive figura
vertikale mbi kalë e Skënderbeut, si dhe qindra
vizatime detajesh të bëra enkas për
zgjidhjen kompozicionale të kësaj tabloje, na jep
idenë se ai jetoi si një artist neoklasik e barokian.
Puna e tij kreative niste me skicime pa fund
të kuajve, pozicioneve të tyre dhe të luftëtarëve,
skicime të portreteve, skicime të gjetjeve dhe
raporteve të volumeve figurative dhe harmonive
të ngjyrave pasqyruese, ku vetëm trajtesa e
dritës e bën artistin të jetë autor i shek. XX. Më
pas ai ishte i përgatitur dhe i mbushur plot
imazhe rreth shpërthimit të zhurmshëm, që do
t'i jepte imazhit përfundimtar kompozicional në
tablonë historike dhe produktet figurative që
kemi prej tij e dëshmojnë këtë. Ato janë si: "Beteja
e Albulenës", 1960, 300 x 150cm; "Vrana Konti
me trimat", 1983, 300 x 110; "Tokë e zhuritur",
1985, 200 x 300 cm; "Bashkimi i principatave
shqiptare", 1981, 800 x 300 cm; disa "Beteje të
Fushë Kosovës", 1999-2001, 600 x 250 cm dhe
përmasa të tjera. Ato janë tablo kompozicionale,
të cilat dëshmojnë për një mbijetesë tradicionale
të brendshme të forcës së barokut mbi
temat historike dhe pikturat e mëdha, te Fatmir
Haxhiu, e cila natyrisht vjen si një shfaqje
e mirë por e vonuar e artit në realizimin e këtyre
tabllove në kulturën shqiptare, pasi në
arenën ndërkombëtare trajtimi i pikturës historike,
kishte më shumë se 150 vite që nuk
dukej më në sheshin e ekspozimit. Por nuk
ishte aspak rastësi pse piktura historike lulëzoi
në Shqipëri. Duhet të vlerësojmë se një nga
direktivat e ideologjisë së asaj kohe, ishte porosi
e veçantë, trajtimi i temave të heroizmit
të popullit shqiptar. Ishte kërkesë direkte e
ideologjisë, që ky heroizëm të shpallej i drejtuar
nga udhëheqësit. Për artistin aktiv, që kishte
pranuar të shërbente në sistemin e asaj kohe,
pasqyrimin e këtyre temave e kishte detyrë,
po kjo varej se si do kryhej. Dhe impenjimi i
Fatmir Haxhiut, falë aftësive, e bëri që të krijojë
tablo të tilla, për të cilat do e ruaj mendimin
se janë vlerë e trajtimit të historical painting.
Situata demagogjike, për arsyet e saj të
vlerësimit të Hoxhës si një prijës i shqiptarëve,
i krahasoi bëmat e këtij të fundit, për bashkimin
e popullit, me ngjarjet e Skënderbeut. Demagogjia
e zhveshi Skënderbeun nga vlera botërore
mesjetare si "Kalorës i Krishtërimit" dhe i dha
atij petkun nacional lokal dhe e shpalli "Hero i
Kombëtar". Ky manipulim serioz iu vu përpara
dhe historianëve dhe artistëve, të cilët kishin
tashmë dy opsione temash të mëdha për të pikturuar
që vinin nga dy kohë të ndryshme. Opsioni
i parë lidhet me vlerësimin në maksimum
të figurës së Skënderbeut si "Hero Kombëtar"
dhe pikturimit të detajeve të heroizmave të tij.
Dhe kjo ndodhi dhe në këtë arsye u hapën disa
ekspozita gjithëpërfshirëse vetëm me temën e
nga historia e Skënderbeut. Opsioni i dytë ishte
trajtimi i temës tjetër të madhe ajo e Luftës
nacional çlirimtare e popullit shqiptar, ku sundonte
idea se, më shumë Hoxha, dhe pak më
pak Shehu, ishin liderët kryesorë komunistë të
betejave partizane në Luftën e Dytë Botërore.
Artistët duhej t`i pasqyronin heroizmin dhe t`i
himnizonin bëmat e tyre në veprat e artit figurativ.
Nga ky fakt i dytë lindën dhe shumë vepra
të Fatmir Haxhiut, që lidhen përsëri me
pikturën historike dhe fondi i sotëm i kësaj teme,
që trashëgohet prej tij është përsëri i pasur dhe
disa tituj të tyre janë si: "Kalimi i Divizionit të
parë në Veri", 1965, 300 x 200 cm; "Skroskë -
shkurt 1944", 1966, 330 x 206 cm; "Nënat
Labe", 1980, 150 x 120 cm: "Dy brezat", "Çajmë
rrethimet", 1978, "Shpallja e Republikës",
1976, "Beteja e Burrelit", 1982, 500 x 200 cm
e të tjera. Dhe askush nuk na detyron të
flasim sot mbi këto piktura historike me superlativa,
as me dyshime, as me mllefe, as
me nostalgji, por gjuha e historianit dhe e studiuesit
ka detyrë të shprehet qartë dhe me
mendje të ftohtë, për vendin që zënë ato në të
gjithë hapësirën e artit pamor shqiptar. E kjo
duhet të ndodhë, sepse në të kundërt fakti
historik nuk shkruhet kurrë e detyra sot është
që historia e artit shqiptar është në kohën
e vet më të mirë për tu kryer.

16
SH.com
www.shqiptarja.com E diel, 30 dhjetor 2012
SUPLEMENT
PIKTORI
RILINDASI
JAVOR I
85-
85-VJETORI
I LINDJES
P
Gjergji Frashëri
eneli i Fatmir Haxhiu hyri në his
torinë e artit realist shqiptar në
periudhën e tretë të saj, atë pas
Luftës së Dytë Botërore. Por për nga
konteksti tematik dhe mesazhi edukativ
historik i veprës së tij, piktura e Haxhiut
lidhet me detyrat embrionale të pikturës
realiste shqiptare, që janë temat
themeluese laike të artit të Rilindjes Kombëtare
pas mesit të shek. 19 deri në
Shpalljen e Pavarësisë më 1912. Piktura
e tij përmban lidhjet e drejtpërdrejta
me temën historiko-patriotike me frymë
romantike të pikturës rilindëse, me përpjekjet
dhe luftën për pavarësinë e Shqipërisë,
të cilat bënë para së gjithash
burim frymëzimi figurën e heroit kombëtar
Skënderbeut, dimensioni i veprës
historike të së cilit, iu desh edhe një
herë Shqipërisë në finale, për t'u çliruar
për jetë a vdekje nga Perandoria osmane
dhe për të fituar Pavarësinë e vendit.
Ashtu si në letërsi, edhe në artin rilindës,
figura e Skënderbeut u paraqit si simbol
i luftës për pavarësi, qoftë edhe me
realizimet e para modeste të asaj kohe,
si Portreti i Skënderbeut të piktorit korçar
J. Panariti më 1883 dhe portretet e
para në skulpturë mbi heroin kombëtar
të realizuara nga Murat Toptani më 1899
dhe 1914. Në kushtet e ndalimit të artit
realist nga administrata osmane, këto
vepra ishin politikisht shumë domethënëse,
por natyrisht shumë pak për artin
realist shqiptar. Fatmir Haxhiu lindi
më 1927, pra në periudhën e dytë të
zhvillimit të artit realist shqiptar në periudhën
formuese të shtetit të pavarur
(1920-1939), kur arti realist shqiptar u
angazhua në zbulimin, pasqyrimin dhe
forcimin e karakterit historik të kombit
tonë, në botën e brendshme të njeriut shqiptar
dhe karakterin social të tij,
nëpërmjet piktorëve si K.
Idromeno, S. Xega, N. Martini,
etj. dhe më pas, të S. Rrotës, V.
Mios, A. Kushit, Z. Kolombit,
etj. Veprat e tyre romantikoimpresioniste
u karakterizuan
nga dashuria për jetën, njeriun
dhe tokën amtare, nga
dhembshuria dhe shpesh herë
trishtimi për njerëzit e varfër
të popullit, por edhe nga qëndrimi
kritik ndaj realitetit të
kohës. Secili prej tyre e preku
në një mënyrë të drejtpërdrejtë
apo të tërthortë temën historike,
çka ishte një nevojë
shpirtërore dhe besimi për
forcimin e ndjenjës kombëtare
dhe të mbrojtjes së pavarësisë
së fituar, por piktura e kësaj periudhe
nuk pati energjinë e
duhur politike, sociale dhe ekonomike ta
ngrinte atë në përmasa klasike monumentale.
Vetëm në vitet 30' piktura shqiptare
hyri në një fazë të pjekur
kërkimesh realiste me futjen në rrugën
e krijimtarisë të piktorëve të shkolluar
në këtë dekadë, por që veprimtarinë e
tyre e zhvilluan Pasluftës. Ndër më të
rinjtë e kësaj plejade, që u rreshtuan
Pasluftës për të themeluar shkollën
klasike të artit realist shqiptar, ishte
edhe piktori i shquar dhe i pazëvendësueshëm
Fatmir Haxhiu, peneli i betejave
dhe i ndeshjeve luftarake fitimtare
Shkollimi
Formimi i Haxhiut si
piktor është një shembull
dokumentar për të
kuptuar përpjekjet e
artistëve në realitetin
Shqipërisë së Pasluftës,
i pasionit dhe
entuziazmit vetjak për t'i
shërbyer vendit me
patriotizëm dhe sakrifica,
ndaj mundësive të pakta
reale për arsimimin e
tyre në mungesë të
shkollave të larta të
profesioneve të atilla.
FATMIR
HAXHIU
Delacroix i
pikturës shqiptare
Fatmir Haxhiu, është peneli i betejave dhe i
ndeshjeve luftarake fitimtare të popullit
shqiptar në histori, vepra e të cilit plotësoi
kolonën e batalistit në Forumin e historisë së
pikturës realiste klasike shqiptare...
të popullit shqiptar në histori, vepra e
të cilit plotësoi kolonën e batalistit në Forumin
e historisë së pikturës realiste
klasike shqiptare.
Sot mbushen 85 vjet nga dita kur miku
im i madh Fatmir Haxhiu, të cilin arrita
t'ia fitoja zemrën, lindi më 28 Dhjetor
1927 në Gjirokastër nga një familje
qytetare e mesme nga qyteti i Përmetit.
Prej vitit 1930 familja e tij u shpërngul
në Tiranë. Kur ndiqte vitet e shkollës fillore
"e Kuqe" në Tiranë (e cila ishte edhe
shkolla ku mësova edhe unë shkrim e këndim
më se 20 vjet më vonë
mbas piktorit), mësuesi i tij
patrioti i njohur Milto Sotir
Gura i ka dhënë inkurajimet e
para atij, tek e shihte këtë fëmijë
që gjatë gjithë kohës vizatonte.
(Tek patrioti i mirënjohur
Milto Gurra kam patur fatin
të mësohem edhe unë prej
tij, gjithnjë në se 20 vjet pas
piktorit, atëherë kur Plaku rilindas
Gurra në pension, me
lutjen e tim Éti, m'ë tregonte
privatisht mbi përmbajtjen dhe
synimet e Revistës "Mituria"
në vitet e botimit të saj). Piktori
i ardhshëm doli shumë
herët partizan, sapo kapitulloi
Italia fashiste më 1943, partizan
në Batalionin "Dajti" dhe
pastaj në Brigadën e Parë. Tërë
jetën shfaqi ai kulturën qytetare në respekt
të disiplinës ushtarake dhe zellin e
rregullit shoqëror.
Formimi i Haxhiut si piktor është një
shembull dokumentar për të kuptuar
përpjekjet e artistëve në realitetin Shqipërisë
së Pasluftës, i pasionit dhe entuziazmit
vetjak për t'i shërbyer vendit
me patriotizëm dhe sakrifica, ndaj
mundësive të pakta reale për arsimimin
e tyre në mungesë të shkollave të larta
të profesioneve të atilla. Në nëntor 1945
shkon për studime ushtarake në Beograd
në Shollën "Vojna Ucishte" ku për 6 muaj
mori njohuri të përgjithshme ushtarake
dhe pas ndarjes së degëve, vazhdoi studimet
në Zagreb në shkollën e artilerisë
tokësore "Oficirska Skola i Vojno Uciliste
Zemaljske Artiljerije". Gjatë kohës së studimit
në Zagreb deri në fund të vitit 1947
njihet me një piktor kroat, i cili krijoi
mundësinë të mësonte dhe të ushtronte
pikturën në studion e tij. Me kthimin në
atdhe, prej vitit 1948 deri më 1959 punoi
me detyra të ndryshme në ushtri në specialitetin
e artilerisë dhe në vitet 1956-
59 si pedagog i taktikës së artilerisë në
Shkollën e Bashkuar të Oficerëve në Tiranë
( më vonë Akademia Ushtarake e
Trupave Tokësore -Skënderbej). Fatmir
Haxhiu u bë piktor në periudhën e
themelimit të shkollës shqiptare të pikturës
(1944-1960) dhe para se ai të diplomohej.
Qysh me çlirimin e vendit, Fatmiri
17 vjeçar, gjithnjë i apasionuar pas
pikturës, pati fatin dhe mundësinë të krijonte
kontakte pikërisht me disa prej këtyre
artistëve të talentuar dhe të shkolluar
të asaj kohe të pikturës e skupturës
shqiptare, me Sadik Kacelin, Odise
Paskalin, Nexhmedin Zajmin, Andrea
Manon, Llazar Nikollën, Kel Kodhelin,
Foto Stamon, të cilët e ndihmuan atë në
përgatitjen e tij teorike. Për herë të parë
më 1949 merr pjesë në Ekspozitën Kombëtare
të Pikturës , ku vlerësohet me
çmimin e dytë. Nga mesi i viteve 50' krijoi
studion e parë ushtarake të artit në
Shqipëri dhe botoi pareshtur ilustrime
dhe pllakate në revistat e kohës dhe botimet
e Shtëpisë Botuese "Naim
Frashëri". Më 1958 merr pjesë në Ekspozitën
Kombëtare me kompozimin nga
Lufta Çlirimtare Zonja Çurre 1958 (vaj
në kanavacë 1,1 x 1,0 m, Galeria Kombëtare
Arteve Tiranë-GKAT) vepër
fituese e çmimit dytë në Konkursin Kombëtar
1987.
Në formimin e Haxhiut si piktor
ndikoi tërësisht shkolla shqiptare e artit,
e formuar në vitet 50' si një sintezë e
dy përvojave teorike dhe praktike, ajo e
shkollave perëndimore të Paraluftës me
atë të shkollave lindore të Pasluftës. Piktura
realiste shqiptare mori Pasluftës së
Dytë Botërore një kurs të ri, një përmbajtje
të re dhe njëkohësisht zhvillimin
më të madh. Karakteristikë e saj qe
shpërthimi tematik më i madh se më
parë, imponimi për një lidhje të ngushtë
të artit me jetën e thjeshtë të masës dërmuese
të popullsisë dhe me punën e tyre
për ndërtimin e vendit të prapambetur,
për kërkime në karakterin psikologjik të
jetës historike shqiptare dhe pasqyrimin
e saj në art me notë aktuale, për gjetjen
e gjuhës komunikuese të pikturës me të
gjitha nivelet kulturore të popullsisë dhe
përdorimi i saj propagandistik në
edukimin estetik të masave popullore me
këtë lloj kulture qytetare. Karakteristikë
ishte gjithashtu, vënia në veprim e të
gjitha gjinive të artit të pikturës. Rëndë-

RILINDASI
SUPLEMENT JAVOR I
PIKTORI
E diel, 30 dhjetor 2012
SH.com
17
www.shqiptarja.com
Në formimin e Haxhiut si piktor ndikoi tërësisht
shkolla shqiptare e artit, e formuar në vitet 50' si
një sintezë e dy përvojave teorike dhe praktike,
ajo e shkollave perëndimore të Paraluftës me atë
të shkollave lindore të Pasluftës..
si të veçantë mori lëvrimi i kompozimit
figural historik monumental, ku
u hap edhe dritarja për angazhimin artistik
të piktorit Fatmir Haxhiu.
Ndërkohë Pasluftës deri në vitet 60'
ushtronin krijimtarinë e tyre të spikatur
edhe të tjerë piktorë të talentuar
dhe të përkushtuar si B. Sejdini, K.
Kodheli, G. Madhi, etj., të cilët trajtuan
me ekspresivitet dramatik
heroizmin e popullit shqiptar për ekzistencë
kombëtare, me heroizëm epik
Luftën Çlirimtare kundër nazizmit
dhe me optimizëm punën për
mbrojtjen, rindërtimin dhe
qytetërimin e vendit. Ata u bënë
frymëzimi, mbi të cilin Haxhiu më i ri
u mbështet në vitet 50 në meditimin
për konceptin dhe gdhëndjen e artit
të tij. Me hapjen e Institutit të Lartë
të Arteve më 1959 kreu me rezultate
të shkëlqyera studimet e larta, të cilat i
përfundoi më 1965 me temë diplome,
tablonë Kalimi i Divizionit të Parë në
Veri 1965 (vaj 3 x 2 m, Shtëpia e Ushtrisë
Popullore), për të cilën, i ka rezistuar
kohës vlerësimi i kritikut të artit
Llambi Blido, se kjo tablo "është regjistruar
në historikun ende të pashkruar të
shkollës sonë të lartë të artit, si një ndër
arritjet më të shkëlqyera". Këtë vlerësim
të saktë të kritikut tonë, do t'a aktualizoja
me pyetjen, se "kur një diplomë tjetër
në shkollat tona të larta të artit, do të
shfaqë seriozitetin, përkushtimin dhe
përgatitjen profesionale si ky shembull?".
Formimi i Fatmir Haxhiut në rrugën e
piktorit profesionist përbën një shembull
të veçantë në historinë e formimit arsimor
të artistëve shqiptarë, sepse bashkohen
në një pikë, rruga e gjatë më se 20
vjeçare e prodhimtarisë së tij me punë si
piktor (1944-1965), paraqitjen prej tij të
një diplome profesionale dhe në të njëjtën
ditë, edhe afirmimi i tij si piktor profesionist
(1965).
Veprimtaria e Fatmir Haxhiut shtrihet
kryesisht në vitet 60'-80', kur piktura
shqiptare, ose më saktë shkolla e formuar
shqiptare e pikturës, i forcoi themelet
e saj realiste dhe funksionin e saj
kryesor për të qenë e komunikueshme më
shtresat dominuese të shoqërisë. Ai u
gjend midis individualiteteve të krijuese
të kohës, S. Shijaku, V. Kilica, F. Haxhiu.
K. Dilo, A. Zajmi., I lulani, Z. Shoshi,
etj., të cilët të gjithë bashkë erdhën duke
e thelluar në mënyrë të ndjeshme karakterin
kombëtar të artit, në vizatimin
realist e dinamik, në poetikën piktorike,
në koloritin e pasur plot dritë dhe kontrast
grafik, etj. Gjatë të gjithë kësaj periudhe,
krijimtaria e Haxhiut do të
përqendrohet në temën historike dhe
veçanërisht në atë Luftës së popullit shqiptar
për mbrojtjen e ekzistencës së tij
qysh nga koha e Skënderbeut. Ai u specializua
në pikturën monumentale, në
veçanti në pikturën e betejave historike,
dhe pikturoi një numër tablosh kompozicionale
me figura në madhësi të mëdha -
rreth 70 punime, të shpërndara nëpër
galeri, muzeume dhe institucione
të ndryshme të Shqipërisë. Haxhiu
u bë një nga përfaqësuesit e
pikturës historike bataliste shqiptare.
Krijimtaria e tij në gjininë
e pikturës monumentale përfshin
një numër të madh kompozimesh
figurale në përmasa të
mëdha. Tematika e tij përqendrohet
në tre momentet kyçe të historisë
së Shqipërisë; E para, në
epokën e luftërave shqiptaro-osmane
nën udhëheqjen e Skënderbeut
(shek. 15) me vepra të tilla,
si Me shpatë në dorë 1978 (vaj në
kanavacë 4,5 x 5,5 m, Galeria Kombëtare
e Arteve Tiranë-GKAT),
në artin e së cilës vëzhgues kritikë
kanë zbuluar Delacroix-në shqiptar.
Ashtu si në këtë tablo monumentale,
e gjithë vepra e tij krijuese,
bazohet në një gjuhë shumë të qartë
piktorike, ajo është dinamike, e thjeshtë
dhe e qartë, si tabloja tjetër Bashkimi i
Principatave Shqiptare 1982 (afresk 8 x 2,5
m, Muzeu Historik Kombëtar Tiranë), vepër
fituese e çmimit të parë në Konkursin
Kombëtar. Personazhet e Haxhiut janë tipa
të vërtetë jetësorë me karakteristika të
theksuara shqiptare, bindës për rolin që
kanë marrë të luajnë në fushën piktorike
të tablosë, psikologjikisht në harmoni me
rolin që krijojnë në funksion të idesë qendrore
të veprës. E dyta tematikë ku ai
përqendrohet përbëjnë përpjekjet popullore
për pavarësinë kombëtare nga Perandoria
Osmane, si për shembull kompozimi monumental
Tokë e zhuritur 1985 (vaj në pëlhurë
4 x 3 m, Muzeu Historik Tropojë); E
treta është veprimtaria e tij e gjërë me
temën e Çlirimit të vendit në Luftën e Dytë
Botërore nga fashizmi dhe nazizmi, të cilën
ai e përjetoi edhe vetë si pjesëmarrës i saj,
si e tregon ai në tablonë kompozicionale
Skroskë-1944 1966 (vaj në pëlhurë 2 x 3
m, GKAT), vepër fituese e çmimit të parë
në Ekspozitën Kombëtare të vitit 1966 dhe
PIktura monumentale
Ai u specializua në
pikturën monumentale,
në veçanti në pikturën e
betejave historike, dhe
pikturoi një numër
tablosh kompozicionale
me figura në madhësi të
mëdha - rreth 70 punime,
të shpërndara nëpër
galeri, muzeume dhe
institucione të ndryshme
të Shqipërisë. Haxhiu u
bë një nga përfaqësuesit
e pikturës historike
bataliste shqiptare...
e Çmimit I të Republikës; apo në veprën
me theks emocionues Tenda e Qypit 1969
(vaj në pëlhurë 5,0 x 2,8 m, Pallati i Pritjes
Durrës) vepër fituese e çmimit tretë në
Konkursin Kombëtar 1969. Në trajtimin e
temës së Luftës Çlirimtare ai është ndalur
në momentet kyçe të saj duke iu referuar
ngjarjeve thelbësore dhe personazheve që
kanë luajtur rol vendimtar për fatet e atdheut,
si vepra Çajmë rrethime 1978 (vaj
në pëlhurë 2,2 x 2,0 m, GAKT) vepër fituese
e çmimit të parë në Konkursin Kombëtar
1978. Fuqi të madhe komunikuese i jep
atyre vizatimi mjeshtëror realist i figurave
në lëvizje dinamike elokuente, ngarkesa
psikologjike e portreteve, materializimi i
formës nëpërmjet ngjeshjes së ngjyrës,
thellësia e atmosferës dhe gama e gjerë e
ngjyrave në marrëdhënie të qarta tonale,
si në tablonë Ditët e Mësymjes Pranverore
1968 (vaj 2,65 x 2,0 m, GKAT) vepër
fituese e çmimit dytë në Konkursin Kombëtar.
Krijimet Fatmir Haxhiut përshkohen
nga vërtetësia historike, nga balanca
kompozicionale e një numri të madh figurash
në tablo, secila pa përjashtim e angazhuar
në lëvizjen me karakter individual,
me potencë energjie në formimin e
dramaticitetit të ngjarjes. Shumë prej veprave
të tij, për vlerat e tyre historike dhe
artistike janë tashmë të njohura
edhe në brezat e rinj. Ato
kanë fituar popullaritet dhe
janë nderuar me çmime republike
dhe me çmime kombëtare,
janë bërë përveç të tjerave edhe
dokumente historike.
Duke parapëlqyer temat historike,
të cilat i trajtoi me intensitet
më shumë se tre dekada, piktori
Fatmir Haxhiu zgjodhi gjininë
më komplekse dhe më të
vështirë, tablonë kompozicionale
monumentale, me të cilën
shpalosi aftësinë e tij si artist dhe
guximin e tij si qytetar e patriot
i këtij vendi. Me ndërgjegje ndoqi
rrugën e realizmit tradicional
të pikturës shqiptare, duke
hapur me dije profesionale dhe
punë të mundimshme të çmuar
nga bashkëkohësit e tij, shtegun e veprës
bataliste të artit tonë. Punoi dhe ndoqi deri
në fund me tendencë formimin e stilit individual
të dallueshëm, duke e ruajtur dhe gdhendur
atë vepër pas vepre në përputhje me
temën që trajtoi, gjithnjë duke rritur kërkesat
drejt një arti bashkëkohor figurativ gjithnjë
me profilin e jashtëm të një ushtaraku
shembullor dhe karakterin shpirtëror të një
piktori fatalist patriot klasik.
Fatmir Haxhiu është një nga piktorët e
spikatur të shkollës shqiptare, që dha kontribut
të pazëvendësueshëm në formimin
e artit realist klasik shqiptar me veprën
e tij bataliste me temperament kombëtar.
Ai e ngjeshi veprën e tij monumentale të
ndërthurur me dinamikë në një kompozim
me ritëm mjeshtëror, me një vallëzim
figurash të pafund secila e veshur nën
vizatimin ekspresiv, me kontraste grafike
dhe pasuri impresioniste të paletës së
pasur koloristike, aq sa u shfaq me dashje
apo pa dashje një shëmbëllim me artin e
Delacrix-së, një urëzë lidhëse me artin
evropian.
28 Dhjetor 2012

18
SH.com
www.shqiptarja.com E diel, 30 dhjetor 2012
SUPLEMENT
DOKUMENTET
RILINDASI
JAVOR I
SHQIPËRIA
ETNIKE
P
jesa e përzgjedhur sot nga doku
mentet e 'Promemories' që u hartua
në 1941 nga Fejzi Alizoti, Mustafa
Merlika-Kruja, Xhemil Dino, Dhimitër
Berati e Tahir Shtylla mbi Shqipërinë
etnike, lidhet me dëmshpërblimet dhe
kthimin e fondeve të shqiptarëve që
Greqia kishte bllokuar në bankat e saj.
Materiali është shkëputur nga pjesa e
II e 'Përshpagimeve shqiptare' ku janë
përmbledhur: "Çështje lidhur me Greqinë"
dhe "Çështje lidhur me Jugosllavinë".
Këtë numër do të paraqesim
dy nga pikat e çështjeve që lidhen me
Greqinë, atë të: Trashëgimísë së bamirësve
Shqiptarë në bankat greke në
dobi të bashkësive të Shqipërisë
Jugore, padrejtësisht të bllokuara nga
Qeveria Greke dhe dëmet e shkaktuara
pasurive private gjatë pushtimit
grek të Korçës e Gjirokastrës 1912-
1916. Sa i takon fondeve të bllokuara,
sipas nënshkruesve të dokumentit
Greqia ka bllokuar afro 2 milion franga
ari. Kush ishin këta bamirës dhe
pse paratë ishin depozituar në bankat
greke? Këtë na e zbulon dokumenti i
mëposhtëm.
Në foto:
Trupat e
Republikës
Autonome
të Epirit
Veriut në
Korçë 1914
PROMEMORJA 1941
Greqia ka bllokuar 2 ml. franga ari
të shqiptarëve ne bankat e saj
Trashëgimía e bamirësve Shqiptarë në bankat greke, padrejtësisht të bllokuara nga Qeveria Greke
dhe dëmet e shkaktuara pasurive private gjatë pushtimit të Korçës e Gjirokastrës 1912-1916
Dokumenti
ÇËSHTJE LIDHUR ME GREQINË
TRASHËGIMÌ TË BAMIRËSVE SH-
QIPTARË, TË DEPOZITUARA NË BANKAT
GREKE, NË DOBI TË SHQIPËRISË JUG-
ORE, PADREJTËSISHT TË BLLOKUARA
NGA QEVERIA GREKE.
Shqiptarët ortodoksë të Shqipërisë Jugore
të cilët, mund të pohohet, se kanë vuajtur më
shumë se elementët e tjerë kombëtarë për shkak
të regjimit otoman, gjatë shekullit XIX,
kishin filluar të mërgonin jashtë në numur
mjaft të dukshëm. Gjëndjes politike që ndihmonte
rritjen e rrymës së mërgimit, i shtoheshin
shumë faktorë të tjerë, si kriza e zgjatur
e tregëtisë, shkujdesja administrative që
nuk inkurajonte n'asnjë mënyrë prodhimin e,
mbi të gjitha, mungesa e sigurisë që ngadalësonte
edhe më shumë qarkullimin e pasurive.
Kjo rrymë mërgimi mori, që në fillim, drejtime
të ndryshme si Egjypti, Rumania, Bullgaria
etj. Mërgimi drejt Shteteve të Bashkuara
t'Amerikës mori përmasa më të gjëra, por kjo
ndodhi shumë më vonë. Për të patur një ide të
rëndësisë lëndore që përfaqësonin për këtë krahinë
dërgesat e të mërguarvet, mjafton të kujtojmë
se para luftës së madhe hynin në Shqipëri
më shumë se dhjetë milion franga ari. Për
shumë kohë ky mërgim pati një karakter të
përkohshëm, në kuptimin se të mëguarit nuk
qëndronin jashtë përgjithmonë, edhe se qëndronin
gjatë. Familjet e tyre mbeteshin në vënd.
Të rinjtë ktheheshin për t'u martuar e pastaj
riniseshin. Shumë prej këtyre të mërguarve merreshin
me punë gjithënjë e më të rëndësishme.
Mjaft qenë ata që arritën mirëqënie e shumë pasurinë.
Disa, të shtyrë nga motive fisnike, menduan
të bënin përfitues jo vetëm familjarët, por
edhe bashkësinë e vendin e tyre. Njëri sjell ujin
e pijshëm në vendin e tij, një tjetër ndërton shkollën
në fshatin e tij, ose një ndërtesë publike
në qytetin e tij, të tjerë krijojnë shoqata bamirëse
e kulturore. Për të sqaruar atë që vazhdon,
vlen te përmëndet se nën regjimin otoman, - është
periudha me të cilën jemi duke u marrë - ortodoksit,
përsa i përket së drejtës vetiake (martesë,
trashëgimí etj) vareshin nga autoritetet fetare
e këta ishin ata grekë. Turqia nuk njihte e nuk
pranonte as kishë, as mësim shqip të pavarur
nga Patriakati. I vetmi autoritet konsullor, që
merrej me çështjet e bashkësisë ortodokse të
perandorise otomane, zyrtarisht, ishte gjithmonë
autoriteti kunsullor grek. Nga ana tjetër,
për institucionet shkollore shqiptarët ortodoksë
nuk kishin mundësinë e zgjedhjes: ose atë
greke ose hiç.Siç shihet, njerëzit që donin të
bënin bamirësi, nëpërmjet trashëgimesh arsimit,
apo të tjera institucioneve të bamirësisë
të vendit të tyre, shpesh gjëndeshin dashje pa
dashje të kapërthyer në dredhitë e agjentëve
të helenizmit që njëjtësoheshin me ata të Patriarkatit.
Kështu trashëgimí të rëndësishme
të shumë shqiptarëve, që s'kishin në zemër gjë
tjetër veçse të nxisnin arsimimin e bashkëfshatarëve
dhe themelimin e institucioneve të
bamirësisë, gjinden tani në bankat e Greqisë
ose në dorë trashëgimtarësh të vendosur atje,
të cilët nën trysninë e Qeverisë greke e për
Korca 1912
arsye të paqena, bllokojnë kapitalet e
t'ardhurat, duke u mohuar përfitime të mëdha
bashkësisë ortodokse, së cilës këta fonde u ishin
kushtuar. Është bërë deri tani ndonjë përçapje
për t'i shtyrë me të mirë depozitarët apo testamentarët
të zbatojnë vullnetin e autorëve të
testamenteve, por asnjë përfundim konkret
nuk është arritur. Përmbledhtas, çështja e
trashëgimive sot paraqitet si vijon :
1 - Bamirës shqiptarë të vdekur jashtë shtetit
n'Egjypt, në Rumani, në Greqi, etj kanë
lënë fonde për dhurata ose testamente, të caktuara
t'i shërbejnë veprave të bamirësisë ose
kulturore të Vendit të tyre.
2 - Pritësit ose titullarët e këtyre
trahëgimive janë bashkësitë ortodokse të Shqipërisë
jugore, ose trashëgimitë i janë regjistruar
njerëzve apo institucioneve banuese në
Greqi, psh. trashëgimia Gjon Banka ka si
trashëgimtar universal Bashkësinë ortodokse
të Korçës dhe mbarështimi i fondit i është besuar
një komiteti të kryesuar nga pjestarë të
familjes Dragunis.
3 - Fondet e këtyre trashëgimive gjinden
të depozituara, pjesërisht në Bankën Kombëtare
greke e, pjesërisht, të investuara në
pasuri të paluajtëshme etj. Dhuruesit e testamentshkruesit
kryesorë
janë Arsaqi, Zhapa,
Lakçe, Banka, Adhami,
Çiçka etj. Vendet pritëse
të këtyre trashëgimive
janë Korça, Labova,
Gjirokastra, Përmeti e,
në masë më të vogël,
edhe Elbasani, Vlora,
Berati e Himara.
4 -Sasia e trashëgimive
është mjaft e
madhe. Vetëm trashëgimia
Banka caktonte
për Gjimnazin e Korçës
24.000 fr. ari të ardhura
vjetore ; 3000 fr.ari për të
varfërit. Kjo trashëgimi
qëndronte në fillim në një
kapital prej 500.000 fr. ari.
Çiçka ka lënë 100.000
fr.ari për një spital në Korçë.
Të marra së bashku, këto trashëgimí arrinin
në 1937 në më shumë se dy milion fr.ari. Flasim
për vlera ari, sepse Parlamenti grek votoi një ligj
që detyron Bankën Kombëtare të kthejë në monedhën
në të cilën janë derdhur shumat e caktuara
për vepra bamirësie deri në 1915, përfshirë
interesat e, mbas kësaj date, pa interesa.
5 - Qeveria Greke i ka bllokuar këta
fonde me motivin e rremë se pritësit, pra Bashkësia
ortodokse "greke" dhe institucionet greke
nuk gjinden më në Shqipëri. Mëtimi është absurd,
mbasi pritësi është populli i qyteteve të
ndryshme shqiptare dhe qëllimi i dhuruesve ka
qënë ai i bamirësisë dhe i arsimimit të tyre.
N'atë kohë Bashkësitë fetare vareshin nga Patriarkati
i Kostandinopolit dhe mësimi shkollor,
i besuar atyre, bëhej në greqisht, mbasi autoritetet
otomane nuk lejonin mësimin në shqip.
Kjo gjëndje u ndryshua me vullnetin e vetë
popullit. Me njohjen që Patriarkana e Stambollit
i bëri vetë shpalljes së Kishës Ortodokse Shqiptare,
ato Bashkësi, edhe në dritën e
marredhënieve juridike me Patriarkanën, fituan
një qënie përsosmërisht të ligjëruar. Në çdo
rasë, çështja duhet të studiohet me hollësi, nga
pikpamja juridike për çdo rast të veçantë.
II. DËME TË SHKAKTUARA PASURIVE PRIVATE
GJATË PUSHTIMIT TË KORÇËS E
GJIROKASTRËS 1912 - 1916
Që kur Greqia filloi politikën e saj të hapjes
së tepruar ballkanike, Shqipëria Jugore u vu
në shënjestër energjikisht nga propaganda progreke,
me të gjitha mjetet që ajo zotëronte.
Cilat ishin këta mjete e si u përdorën do të
shihet më gjërë në një tjetër kapitull. Qëllimi i
këtij veprimi të pabesë ishte shkombëtarizimi
i pjesës ortodokse të popullsisë shqiptare.
Duke u shtirur se ky qëllim ishte arritur,
Grekët me kohë kishin marrë zakonin t'i quanin
shqiptarët ortodoksë si grekë të greqizuar
ose të greqizueshëm edhe për një tjetër arsye
të rreme, pra përkatësisë së tyre Kishës greko
- lindore dhe Patriarkanës së Kostandinopojës.
Të njëjtin mendim Grekët kishin patur
edhe për Bullgarët e Maqedonisë para ndarjes
së kishës bullgare nga Patriarkana. Por ngjarjet
e fundit u përpoqën t'i zhgënjejnë.
Mbas luftës ballkanike të 1912-ës, Greqia, e
pangopur me bashkëngjitjen e pjesës më të
madhe të vilajetit të Janinës, deshi të kishte
me çdo kusht edhe qarqet prefekturore të Korçës
e Gjirokastrës. Arsyeja kryesore që nxirrte
Qeveria Greke ishte ajo që lidhej me gjëndjen
etnike të këtyre dy qarqeve. "Në 200.000 banorë
janë 120.000 grekë" shpallte ajo duke mohuar
paturpësisht qënien e Shqiptarëve
ortodoksë. Për pjesën tjetër të numurit të shqiptarëve
myslimanë, rreth 80.000, Qeveria e
Athinës e hiqte bezdinë duke pohuar thjesht se
bëhej fjalë për Turq që flisnin gjuhën shqipe.
Sa foshnjarake këto thënie!. Megjithatë u

RILINDASI
SUPLEMENT JAVOR I
SPECIALE
E diel, 30 dhjetor 2012
SH.com
19
www.shqiptarja.com
TRADITË
VLERA
gjendën shumë, edhe ndërmjet diplomatëve, që
i morën seriozisht. Sa i përket elementit
ortodoks të dy qarqeve, Greqia ndoshta mund
të konceptonte idenë e tërheqjes së simpative
të këtyre elementëve pak nga pak duke arritur
me kohë në përnjisimin e tyre, në sajë të
çekanit të vazhdueshëm të propagandës fetare
e shkollore. Por një shpresë e tillë, në drejtim
të popullsisë myslimane, do të kishte qënë tepër
absurde. Një tjetër vështirësi ishte përfaqësuar
nga fakti që, në krahinat e Korçës dhe Gjirokastrës,
shumë fshatra kanë popullsi të përziera,
ndërsa ato të banuara krejtësisht nga të krishterë
e nga myslimanë ndërsjellohen njëri me
tjetrin. Me qëllim që t'a ndryshonte këtë gjëndje
etnike mjaft të ngatërruar, Greqia zgjodhi, pa
shumë dredha, mjetin më çnjerëzor por që, simbas
pikëpamjes së saj, ishte më i efektshëm e
më i shpejtë : përzënien ose shkatërrimin e elementit
shqiptar kundërshtar.
Sendërtimi i këtij projekti filloi sapo u paraqit
rasti. Kështu, në dhjetor 1912, gjatë pushtimit
të parë të krahinës së Korçës nga ana e
trupave greke nën komandën e gjeneralit
Damianos, përveç grabitjeve e masakrave me
të cilat nuk do të merremi në këtë parashtrim,
janë djegur e shkatërruar me paramendim
katërmbëdhjetë fshatra myslimanësh shqiptarë.
Në muajin maj 1914, Qeveria Greke
organizoi një ushtri bashibozukësh, të përbërë
nga ushtarë grekë të maskuar e bandash
kreteze. Kjo ushtri vepruese nën komandën e
kolonelit Jorgo Contas - Vargas, në bashkëpunim
me mjaft oficerë të tjerë të ushtrisë
greke, emrat e të cilëve janë të njohur, kanë
djegur gati të gjitha fshatrat myslimane të
qarkut të Korçës. Po sjellim ndonjë shembull :
1 - Nëntogeri Stratos, me bandën e tij, ka
vrarë 450 vetë, burra, gra e fëmijë në fshatin
Panarit. Më 10 korrik 1914 banda e tij u ka vënë
zjarrin 27 fshatrave. E njëjta bandë, gjatë muajit
shtator 1914, ka shkatërruar lokalitetin e
Çorovodës e afërsitë e tij dhe gjithë rrethinat e
Tomorricës të përbëra nga 45 fshatra.
2 - Bandat e Pandacopulosit, kryetar bandash
kretez, Viktoratos e Drelles, të dy nëntogerë
të ushtrisë së rregulltë greke, më 20
gusht 1914 kanë djegur e grabitur 15 fshatra
të rrethit të Oparit.
3 - Koloneli Vardas, pasi mblodhi të gjitha
bandat më 20 shtator 1944, ka djegur dhe shkatërruar
45 fshatra të krahinës së Gorës.
4 - Kapiteni Taipuras me bandat e tij, në
muajin prill 1914, i ka vënë zjarrin 32 fshatrave
të krahinës së Kolonjës.
Kjo listë e trishtuar mund të zgjatet ende
shumë. Të gjitha hollësitë e këtyre shkatërrimeve
janë të njohura. Kjo vepër e turpëshme
mund të përmblidhet në pikat e mëposhtëme :
a) Pothuaj se 300 fshatra të shkatërruara
e të grabitura. Ndërmjet tyre, më shumë se
200, u dogjën krejtësisht ose pjesërisht. 151
fshatra të shkatërruara numurohen vetëm në
krahinën e Korçës. Dëmi i përgjithshëm u
vlerësua në 200 milion fr.ar.
b) U vodh pothuaj gjithë bagëtia që përbënte
pasurinë e këtyre krahinave. Vetëm në fshatrat
e Pojanit e të Zvezdës, banda kreteze Papadhakis
ka vjedhur 2500 krerë bagëti.
c) Magazina e banesa u plaçkitën në shumë
lokalitete. Koloneli Vardas, në bashkëpunim
me të tjerë oficerë, plaçkitën në Korçë 35 magazina
e 1000 banesa. Pjesa e plaçkës së tij u
vlerësua në 500.000 fr. ar.
d) Qytete e lokalitete të rëndësishme u dënuan
me gjoba. Kështu, më 1914, qyteti i Korçës
u detyrua të paguajë një gjobë prej 250.000 fr.
ari. Qeveria Greke, më 1916, ka marrë prej të
mërguarve, si garanci për shërbimin ushtarak,
më shumë se 200.000 fr.ari.
Nëse kësaj liste do t'i shtojmë të gjitha shkatërrimet
e kryera në të tjera treva të Shqipërisë
Jugore, dëmet e shkaktuara pasurive
private arrijnë në më shumë se treqind
milionë fr.ari.
NE GINESTRA...
"Dita arbëreshe" si 500 vjet më parë
Rievokimi i Retnes, një udhëtim në kujtesë për të përforcuar lidhjet e vjetra me historinë dhe
identitetin, një kthim në Pesëqindtën mes ngjyrave, muzikës, kostumeve, armëve dhe kavalierëve...
Lorenzo Zolfo
isa ditë para Krishtlindjes, qendra e
Dvogël e Vulture-s, Ginestra, u transformua
në një qytezë arbëreshe. Një iniciativë
që kishte qëllimin të mbajë gjallë historinë,
kulturën dhe traditat arbëreshe të kësaj qendre
të vogël prej pak më shumë se 700 banorësh.
Në prezencë të autoriteteve mbërriti
nga Maschito grupi historik "Rethnes", me
veshje arbëreshe, që përfermoi nëpër rrugët
kryesore të fshatit. Prekës ishte momenti
kur kreu i këtij grupi njoftoi, në gjuhën
mëmë, fillimin e kësaj feste arbëreshe: "Të
nderuar ginestrinë, burra, gra dhe fëmijë,
sot e shtunë në orën 18, bëjmë një festë arbëreshe
në sheshin Ciriello. Ejani të gjithë,
ju presim". "Retnes" është një rievokim i
origjinës së Maschito-s, themeluar nga mercenarët
e udhëhequr nga kapiteni Lazzaro
Mathes. Retnes, mes manifestimeve maskitane
(që zhvillohet çdo 6 gusht) është me
siguri më antikja dhe interesantja, i përket
me siguri viteve të para të lindjes së qytezës
(pranverë 1517) dhe përkujtonte themelimin
e saj me një lojë me stradiotë. Kujdes i
veçantë i është dedikuar organizimit të figurantëve
në grupe që përfaqësojnë dy etnitë
kryesore që themeluan Maschito-n: grekokoronët
(që u vendosën në zonën veriore të
fshatit) dhe shqiptaro-shkodranët (që zunë
zonën jugore), të parët "Majsor", të dytët
"Cndrgnan", gjithmonë rivalë për shumë motive
deri në vitet '70. Rievokimi i Retnes
dëshiron të jetë një udhëtim në kujtesë për
të përforcuar lidhjet e vjetra me historinë
dhe identitetin, një kthim në Pesëqindtën
mes ngjyrave, muzikës, kostumeve, armëve
dhe kavalierëve, për të jetuar emocionin e
transportimit nga e kaluara. Dita arbëreshe
u mbyll në fshatin e shijeve arbëreshe të realizuar
nga Bashkia e Ginestra-s disa vjet
më parë që në fakt është një muzeum brenda
qendrës historike, i ndërtuar nga një rrjet
lokalesh që mirëpresin fazat e ndryshme
të gastronomisë lokale dhe të transformimit
agroalimentar.
Në Zhurë "dita arbëreshe"
itët par Natallvet katundthi i Vull
Dturit, Zhura, u bë nj'katund arbëresh.
Ë ki nj'shurbes çi u bë për
t'mandinohet storja, kulltura dhe tradicjonat
arbëreshe e ktij katundi ka rrin më
se 700 vet. Pirpara autoritatavet erdh
ka Mashqiti grupi "Retnes", me kostumin
arbëresh, çi u esibir ndëper
udhëvet e katundit. Mumendi më i ndiejtur
klje kur bandituri i grupit, në gljuhen
mëm, tha se kjo fest arbëreshe ish e
zëni fill: "Onorevolli i Zhurës, burra, gra
dhe djalra, sod e shtun në heren 18 bëmi
nj'fest arbëreshe në qacen C?irjello. Ngiti
gjith, ju presmi". Kjo manifestacjon do
t'kujtonj rrënjt e Mashqitit, çi u le me
merçenaret e Kapitanit Llaxaro Mathes.
Njëmest ktire manifestacjonavet çi
bëhen Mashqit kjo ësht ajo më e vjeter
dhe më interesante (ç'bëhet nga vjet në
6 të gushtit), çi kujton t'parit vitra çi u
le katundi (në veren e 1517) dhe kujton
kur Stradhjotrat vun t'parin gur e ktij
katund. Shum t'vler pat shurbesi kur u
bën di grupe çi buthtojnë nganjë etnitë
ka vjen Mashqiti: Greket dhe ata
t'Korones (çi rrijn te katundi alartaz) e
Shqiptaret dhe ata t'Shkodres (çi rrijn
te katundi ahjmaz), t'parit ishin "Majsor"
t'tjeret "Cëndërnjan", çi kljen armiq
njera në vitrat '70. T'kujtuarit e ksaj
Retnes do t'jet nj'vjaxh në memorjen, për
të lidhen raporte me storjen dhe identitaten,
t'prirmi prap 500 vjet njëmest kullurevet,
muzikavet, kostumevet, për
t'pirvosh nj'emocjon sikur t'prirshim
mbar prap. Dita arbëreshe u rrit në 'borgo
dei sapori arbëreshë' çi Bashkia e
Zhurës bëri ca vitra prap, ësht nj'muzé
çi gjëndet mbrënda anes storike
t'katundit, e bër ka dicà llokalle ku buthtohen
fazet e gastronomisë llokalle dhe
trasformacjona e t'ngrënit.
Përktheu: Maddalena Scutari

20
SH.com
www.shqiptarja.com E diel, 30 dhjetor 2012
SUPLEMENT
BIBLIOTEKE
RILINDASI
JAVOR I
LIBRI
I RI
F
Erlinda Qirjako
ranka është një vajzë 17
vjeçare. Ajo është shumë
krenare e nuk lejon kollaj
që të tjerët t'ia vënë në dukje gabimet,
duke jetuar kësisoj jetën e
vet, plot energji. Shoqet, një shok,
kërcimi, të bërit babysitter, shkolla
… gjithçka është fare normale,
derisa Franka një ditë, gjatë
rrugës për në shtëpi sulmohet në
terrin e natës nga një i panjohur
dhe përdhunohet.
Autorja Jutta Treiber duket se
harxhon shumë energji për të
treguar se sa e vetëdijshme është
Franka. E parë nga kjo perspektivë,
duket paksa e çuditshme, por
bëhet me qëllimin që të tregohet
më pas se sa shpejt dhe me ç'ekstremitet
ndikon akti i përdhunimit,
për transformimin e personazhit
të saj primar, Frankës.
Nga një vajzë e gjallë dhe krenare,
nuk mbetet shumë. Franka rrudhet
gjithnjë e më shumë përballë
asaj çka asaj i përsëritet para
syve pandalim.
Në fillim një psikolog e më vonë
një kohë që kalon në Lanzarote
(njëri nga 7 ishujt e arkipelagut
Kanarie në Spanjë), ndikojnë që
Frankës t'i rikthehet një copëz
normaliteti. Me këmbëngulje dhe
jashtëzakonisht me shumë ndjenjë,
Jutta Treiber paraqet pasojat
e përdhunimit të një vajze adoleshente.
Ajo përqëndrohet ekskluzivisht
në jetën shpirtërore të
viktimës dhe tregon njëkohësisht
fare qartë se sa e fortë është lufta
për t'iu rikthyer "normalitetit".
Një roman që të trondit e
mrekullon njëherësh.
Këto ishin disa sentenca të shkëputura
nga mendimi kritik dhe
vlerësimet që lexuesi e media austriake
kanë rezervuar për njërën
nga veprat më të goditura të autores
austriake, Jutta Treiber, fatkeqësisht,
pak ose aspak e njohur
në Shqipëri. Vetë përkthyesi i saj,
në prezantimin që i bën, e cilëson
këtë vepër diku si një "perlë" të
dalë nga duart e saj. Tashmë është
bërë e mundur ardhja e këtij
romani, edhe në shqip, falë punës
tejet profesionale, por edhe pasionit
të poetit e përkthyesit, Ferdinand
Laholli. Iniciativa e këtij
të fundit, bëhet edhe më kuptimplotë,
ndërsa kuptojmë se prej
pak kohësh, ai tashmë operon me
logon e shtëpisë botuese me të
njejtin emër, të cilën e ka ngritur
me qëllimin për të afruar më
shumë letërsinë gjermanike e ekskluzivisht
atë austriake, tek lexuesi
shqiptar.
Sa i takon përkthimit të romanit
të Jutta Treiber duket se
përkthyesi me siguri ka dhënë
diçka edhe nga jeta e vet në këtë
vepër, duke parë si në pasqyrë të
shkuarën e vet të dhimbshme në
baltën e Gradishtës: fëmijërinë,
adoleshencën e një pjesë të rinisë
Jutta Treiber autore e romanit "E përdhunuar"
FRANKA
Kush është Jutta Treiber?
Jutta Treiber, ka lindur në
vitin 1949 në
Oberpullendorf të
Burgenlandit (Austri). Ka
studiuar gjermanistikë dhe
anglistikë dhe ka punuar si
mësuese e gjuhës
gjermane dheasaj angleze.
Prej vitit 1988 është autore
në profesion të lirë. Ajo
shkruan për njerëzit e çdo
moshe. Vepra e artistike e
Jutta Treiber përmbledh
libra të ilustruar për fëmijët
e grupmoshave të
ndryshme, romane për të
rinj dhe të rritur, poezi, pjesë
muzikore të inskenuara për
fëmijë, radiodrama, rrëfenja
nëpër antologji të ndryshme
dhe filma me metrazh të
shkurtër. Librat e saj janë
përkthyer në 23 gjuhë. Ajo
ka marrë çmime dhe
vlerësime të shumta, ndër të
tjera "Çmimin e librit për
fëmijë dhe të rinj të qytetit të
Vjenës" si dhe "Çmimin
kombëtar të librit për të rinj".
Treiber është e martuar dhe
ka dy fëmijë.
"E PERDHUNUAR"
Vjen në shqip romani
tronditës i Jutta Treiber
Përkthyesi dhe botuesi Ferdinand Laholli, sjell në
shqip ikonat e letërsisë moderne gjermanofone...
që i është vjedhur e dhunuar, para
se të ndërmerrte një udhëtim
drejt Gjermanisë, më shumë se dy
dekada më parë, e cila do të bëhej
edhe streha e tij e mëvonshme
artistike.
Megjithëse me pak tendenca
stilistikore individuale, që devijojnë
paksa nga shqipja jonë standarde,
tashmë "i strukur" prej
vitesh nën çatinë e vet krijuese,
duket se Laholli ia ka dalë të
përcjellë me ndjenjë e përpikmëri
artistike Frankën "e përdhunuar"
dhe dramën e saj, që përkon me
tronditjet e krizat shumëplanëshe,
me të cilat përballen
çdo ditë edhe segmente të rinisë
e shoqërisë së sotme shqiptare, si
pjesë e një bote e realiteti global.
Për shkrimtaren Jutta Treiber,
e cila shkruan për çdo moshë (një
autore moderne austriake, veprat
e saj tashmë janë botuar në 23
gjuhë dhe ajo ka marrë disa
Të dhënat e librit
"E përdhunuar"
Autorja: Jutta Treiber
Gjinia letrare: roman
Shqipëroi: Ferdinand
Laholli
Redaktore: Edina
Paleviq
Faqe: 144
Çmimi: 400 lekë
çmime) nuk bëhet fjalë që të
harxhojë kohë e të merret me përshkrimet
dedikuar kërkimeve që
ndërmerren për të gjetur
përdhunuesin. Kjo pak rëndësi ka
për të. Ky i fundit, sigurisht, përmendet,
por nuk luan ndonjë rol
të rëndësishëm. Ajo përqëndrohet
përkundrazi, plotësisht dhe
vetëm tek Franka dhe fazat e
ndryshme, të cilat ndjekin periudhën
pas përdhunimit. Prindërit
përpiqen ta ndihmojnë aq sa
munden, por hasin shpejt në
kufinj të pakalueshëm. Është një
rrugë vërtetë e mundimshme, derisa
Franka mëson të jetojë me
fasho në shpirtin e saj.
A paraqet Franka një shembull
realist për një viktimë përdhunimi,
kjo ndoshta nuk mund të
gjykohet apriori. Historia e
Frankës të prek vetvetiu dhe fundi
i historisë së saj, deri diku çuditërisht
pozitiv, na e lë shtegun
Kush është
Ferdinand
Laholli?
erdinand Laholli u lind
Fmë 16 qershor 1960 në
Gradishtën moçalore, ku
familja me prejardhje nga Vidohova
e Korçës qe dërguar
të përjetonte ferrin e regjimit
enverhoxhian, si pasojë e
emigrimit të atit të tij në
Amerikë. Më pas familja
Laholli dërgohet në kampin
e internimit Savër, ku për
tridhjetë vite vuajti mohimin
total të sistemit monist. Si i
internuar iu mohua ndër të
tjera edhe studimi i lartë. Në
moshën 15-të vjeçare dërgon
për botim dorëshkrimin e librit
të tij të parë, porse botimin
e librit të parë në Shqipëri
e përjetoi vetëm pas
rënies së diktaturës. Më
1990 emigron në Gjermani e
sot është autor i një sërë librash.
Poezitë e tij janë përkthyer
e botuar në gjuhën
gjermane, italiane, angleze,
suedeze, turke, hollandeze,
kerntisht, rumanisht dhe
frëngjisht. Është bashkautor
i më shumë se 20-të antologjive
në gjuhë të ndryshme,
autor i 11-të librave
për fëmijë e të rritur. Nga viti
2011 drejtues i "Shtëpisë
Botuese Laholli". Pas diplomimit
në Institutin Gëte
merret kryesisht me përkthime
letrare nga letërsia
gjermanofone. Gjer më sot ka
shqipëruar mbi 20-të libra.
të hapur për interpretim e sjell
pakëz frymëmarrje. Gjithsesi, libri
nuk duhet konceptuar si një
manual ndihmës për ata që preken
nga ky fenomen. Për këtë ka
shumë dyshim, porse ai me siguri
mbetet padyshim një përsiatje
artistike e padiskutueshme me
mesazhe të thella. Dikush nga
lexuesit austriakë, do të shprehej
dikur për të: mbresëlënës dhe
tronditës, e njëkohësisht edhe me
një fund plot shpresë. Libri i Jutta
Treiber është kësisoj një leksion
i detyrueshëm që nuk lidhet
me një moshë të caktuar. Një libër
që të bën të ndjehesh i përfshirë.