F:\Botime Design Elvira\Librat - Arct

SHËNDETI MENDOR DHE TË DREJTAT E NJERIUT 1 

SHËNDETI MENDOR 

dhe TË DREJTAT E NJERIUT 

ROLI I SHOQËRISË CIVILE NË REFORMIMIN E 

SISTEMIT PENITENSIAR NË SHQIPËRI 

Trajnimi i QSHRT mbi Shëndetin Mendor dhe të Drejtat e 

Njeriut në Burgje

2 

SHËNDETI MENDOR DHE TË DREJTAT E NJERIUT 

Me kontributin e Bashkimit Evropian 

Përgatitur nga QSHRT (Qendra për Rehabilitimin e të 

mbijetuarve nga Trauma dhe Tortura) 

“Kont Urani” No.11, Tirana 

Tel: ++355 42 256 522 

Fax: ++355 42 239 121 

E-mail: arct@albmail.com 

Web: www.arct.rog 

Drejtues i projektit: 

Adrian Kati 

Kopertina dhe përkujdesja grafike: 

Elvira Çiraku


PËRMBAJTJA 

1. Parandalimi i vetevrasjes ................................... Matilda MATO 

Faqe 5-50 

2. Skizofrenia, etiologjia dhe klinika........................ Agim SULAJ 

Faqe 51-58 

3. Çrregullimet e karakterit dhe te personalitetit .......Katerina STEFANI 

Faqe 59-62 

4. Trajtimi i personave me probleme të shëndetit mendor në 

I.E.V. penale......................................................... Ani BEQA 

Faqe 63-66 

5. Grupet multidisiplinare ne shendetin 

mendor/burgje................................................. 

Marinela SOTA 

Faqe 67-72

4 

SHËNDETI MENDOR DHE TË DREJTAT E NJERIUT


PARANDALIMI I VETEVRASJES 

Matilda Mato 

I.PARATHENIE 

Vetvrasjet janë bërë një dukuri sociale me përmasa alarmante , jo vetëm aty ku ka varfëri, 

papunësi dhe probleme sociale, por edhe për vende shumë të zhvilluara.Vetvrasjet e kanë 

përcjellë njerzimin që nga paraqitja mbi dhe .Ato kanë ndodhur në oborre mbretërore dhe 

ndodhin edhe sot ne rezidencat e hierarkive të larta politike apo shtetërore .Ato kanë 

ndodhur dhe ndodhin edhe në mesin e të varfërve dhe në mesin e të pasurve. Ndodhin siç 

kanë ndodhur edhe te të dashuruarit edhe tek ata që nuk ishin apo nuk janë të dashuruar. 

Dhe megjithë shpjegimin e këtij fenomeni nuk është arritur në definimin (përkufizimin) 

përfundimtar të shkaqeve që çojnë në këtë akt makabër të vetflijmit të jetës. 

Vetvrasja si akt i mohimit dhe mospajtimit me gjendjen ekzistuese; si protestë ndaj gjendjes 

së padëshiruar si akt dëshmie ndaj përkushtueshmërisë (vetvrasjet për arsye dashurie). 

Vetvrasjet si akt i shprehjes për të arritur diçka të caktuar, për ide të përbashkëta etj. 

Në vitet e fundit në vendin tonë janë rregjistruar rreth 200 raste vetvrasjesh në vit dhe 

rreth 400 tentativa.Numëri i atyre që vetvriten është më i madh se numëri i të vrarëve nga 

krime të ndryshme.Në gjashtë mujorin e parë të vitit 2007 në Shqipëri kemi patur 108 

raste vetvrasjesh dhe 44 vrasje.Pra vetvrasjet rezultojnë 2.5 herë më shumë se vrasjet.Ky 

është një fenomen i përgjithshëm.Mund të japim disa shifra në ShBA. 

Në ShBA në vitin 2000 janë rregjistruar 83 vetvrasje në ditë, ose një vetvrasje në çdo 17 

minuta. Vetvrasjet renditen në vendin e nëntë në shkakun e vdekjeve.Për çdo 100 mijë 

banorë llogariten 10.8 të vetvrarë.Në popullatën e burgut kjo shifër është 3-5 herë më e 

lartë se në komunitetin e lirë.”E kush nga ne, pasi u bë 30-vjeç ,nuk e vrau veten nja dy a 

tre herë”,-shkruante H.Balzak në një nga romanet e tij.Më shumë se sa për aktin konkret 

të veteflijmit, shkrimtari i madh francez, e kishte fjalën ndofta për gjendjen depresive që i 

duhet çdo njeriu të kalojë në periudhën dhe moshën me delikate të jetës, deri sa ajo të futet 

në rrjedhën normale. 

Ky fenomen në burgje dhe paraburgime është më i mprehtë.Së pari ai ka përmasa më të 

mëdha. E llogaritur për 100 mijë banorë, rezulton 3-5 herë më i lartë se në komunitetin

6 


e lirë, së dyti për vetë pozitën vulnerable të komunitetit të të burgosurve është më i 

ndjeshëm.Dihet se të burgosurit vendosen në burg me vendim të gjykatës si një ndëshkim 

për çfarë kanë bërë.Kjo e obligon stafin të marrë të gjitha masat e nevojshme për sigurinë 

dhe sigurimin e tyre. 

Parandalimi i vetvrasjeve është detyrë e çdo punonjësi në sistemin e burgjeve dhe 

paraburgimeve.Shërbimi i sigurisë, shërbimi i kujdesit social, shërbimi i kujdesit shëndetsor 

dhe i trajtimit, të gjithë duhet të bashkëpunojnë së bashku. Vetvrasjet kanë një ndikim 

shumë të madh mbi të burgosurit dhe stafin.Është shumë e rëndësishme të kuptohet që 

punojmë me një popullatë e cila ka një risk të lartë për vetvrasje. Personat qe tentojne ti 

japin fund jetes në ambjentet e burgut janë kryesisht ata, jetët e të cilëve duket sikur janë 

në kaos. Ata mund të kenë probleme në përdorimin e drogës, depresionin ose ndihen të 

papërshtatshëm në komunitetin përreth tyre. Vetvrasja për ta duket rrugëdalje e vetme , 

zgjidhja përfundimtare e problemeve të tyre. Eshtë pjesë e punës sonë të përpiqemi ti 

ripërshtasim ata dhe ti ndihmojmë që të bëjmë ndryshime kuptimplote në jetët e tyre. Tu 

japim atyre mundësi të gjejnë ndihmën për të cilën kanë nevojë. 

II INFORMOHUNI NGA FAKTET 

1. Vetëvrasja është e parandalueshme, shumë individë vetvrasës në mënyrë të dëshpëruar 

duan të jetojnë. Ata vetëm janë të pazotë të shohin alternativat për problemet e tyre. 

2. Shume individë vetvrasës japin paralajmerime të qarta për qëllimet e tyre vetvrasëse, 

por të tjeret janë të pavetedijshem për domethënien e këtyre paralajmerimeve apo nuk 

dinë si tu pergjigjen atyre. 

3. Të flasësh për vetvrasje nuk e bën dikë vetvrases 

4. Afërsisht 32.000 Amerikanë vrasin veten çdo vit. Numri i tentativave të vetvrasjes 

është shumë më i madh dhe shpesh rezulton në dëmtime serioze. 

5. Vetvrasja është shkaku i tretë kryesor i vdekjes në moshat e reja 15 – 24 dhe është i 

teti në renditje në të gjitha moshat.( .”E kush nga ne, pasi u bë 30-vjeç ,nuk e vrau 

veten nja dy a tre herë”,-shkruante H.Balzak në një nga romanet e tij) 

6. Përqindjet e vetvrasjeve tek të rinjtë 15 – 24 u rritën më shumë se 200% nga 1950 (Kujtoni 

moshat e personave te vetvrare ne burgje.Dominojne moshat e reja) 

7. Përqindja e vetvrasjeve është më e lartë tek të moshuarit mbi 65 vjeç sesa çdo 

grupmoshe tjetër 

8. Burrat vrasin veten 4 herë më shumë se gratë, por gratë tentojnë 3 herë më shumë 

krahasuar me burret. 

9. Vetvrasja kalon nëpër të gjithë kufijtë e moshës, dhe nivelit të ekonomisë e gjendjes 

sociale 

10. Armët e zjarrit janë aktualisht metodat më të përdorura për vetvrasje nga të gjitha 

grupet (meshkujt, femra, të bardhë me ngjyrë etj) 

11. Anëtarët e familjes të cilët kanë eksperienca vetvrasje në familjarët e tyre jo vëtm 

vuajnë traumën e humbjes së një personi të dashur por dhe mund të jene një rrezik më 

i lartë për vetvrasje dhe probleme emocionale.


Personat që janë shoqërisht të izoluar, janë në risk të lartë për tu vetvrarë. 

• Njohuritë në lidhje me riskun për vetvrasje në komunitetin tonë, janë tepër të 

rëndësishme, kjo na aftëson të konsiderojmë rritjen e rrezikut per vetvrasje në sistemin 

e burgjeve.Vetvrasja është shpesh shkaku më i zakonshëm në një mjedis korrektimi. 

III Elementët e një programi të sukseshëm për parandalimin e vetvrasjes 

1. Identifikimi.- Kjo përfshin observimin dhe intervistat e të denuarit për të kuptuar 

rrezikun potencial për vetvrasje. 

2. Trajnimi- Gjithë anëtarët e stafit që punojnë me të dënuarit duhet të trajnohen për 

shenjat verbale dhe të sjelljes që dëshmojnë një vetvrasje potenciale. 

3. Vlerësimi -Vlerësimi duhet të udhehiqet nga një profesionist i kualifikuar i shëndetit i 

cili përcakton nivelin e rrezikut . 

4 . Monitorimi- Direktivat duhet të specifikojnë procedurat për monitorimin e të denuarve 

që janë të identifikuar si vetëvrasës të mundshëm. Për këtë duhet të dokumentohet 

supervizimi i vazhshduëshem. 

5. Strehimi- Një i dënuar vetëvrasës nuk duhet të vendoset në izolim derisa të sigurohet 

supervizimi i vazhdueshëm. Nëse stafi nuk ka mundësi të sigurojë një supervizim të 

vazhdueshëm, i dënuari nuk duhet të izolohet. Ai/ajo duhet të strehohet me një 

bashkëvuajtës tjetër ose të kontrollohet çdo 10, 15 minuta. Dhoma duhet të jetë tepër 

e siguruar për evitimin e vetëvrasjes.Po kështu një rast i ndodhur në Burgun 313, 

është në gjykatën e Tiranës, për shdëmtim të jetës së të arrestuarit që u vetvra.) 

6. Referimi- Plani duhet të specifikojë procedurat për të referuar të denuarin që është 

vetvrasës potencial tek shërbimet për personat me probleme të shëndetit mendor. 

7. Komunikimi- Praktikat për komunimim midis personelit të shëndetit mendor dhe 

personelit të shërbimit të burgut në përputhje me gjendjen të dënuarit janë 

domosdoshmëri për të siguruar informacion aktual. 

8. Nderhyrja-Plani duhet të adresojë se si të menazhosh një vetvrasje në progres, përfshirë 

edhe si të shmangesh një varje dhe masat për ti dhënë viktimës ndidhmën e parë. 

9. Njoftimi-Proceduart për njoftimin e administratorëve të burgut, autoritetit të jashtëm 

dhe anëtarëve të familjes për rastet e një tentative ose vetvrasje duhet bërë me kujdes. 

10.Raportimi-Procedurat për dokumentimin e tentativës për vetëvrasje dhe monitorimi i 

saj, duhet të jenë të detajuara ashtu si dhe procedurat në rastin e një vetvrasje të kryer. 

11.Rishikimi/Inspektimi-Plani duhet të detajojë mundësinë për një rishikim mjekësor ose 

administrativ në se vetëvrasja ndodh. 

IV. Karakteristikat e mjediseve të burgjeve që ndikojnë në vetevrasje 

Karakteristikat e mëposhtëme e bëjnë vetëvrasjen më të mundshme dhe më të realizueshme. 

1. Klima autoritare-Personat e pamësuar me një mjedis të tillë mund të ndeshen me 

vështirësi dhe trauma në ambjentet e burgut.

8 


2. Humbja e kontrollit për të ardhmen e tyre-Shumë të dënuar përjetojnë ndjenjenën e 

mungesës së shpresës dhe të paaftësisë. Ata ndjehen të pafuqishëm dhe të tronditur. 

3. Izolimi nga familja, miqtë dhe komuniteti-Për të dënuarit, mbështetja e familjes dhe 

e miqve duket shumë e largët, veçanërisht në kushtet e telefonatave dhe takimeve të 

kufizuara. 

4. Ndjenja e turpit të të dënuarit.-Kryesisht këto ndjenja, përjetohen nga ata persona që 

nuk kanë qenë të arrestuar më parë 

5. Aspektet e dehumanizimit të të dënuarve.Të para nga perspektiva e të denuarit, izolimi 

dhe në qelinë më të mirë, është dehumanizuese. Mungesa e privatësisë, paaftësia për 

të bërë zgjedhje personale zhurmat dhe aromat e forta, mjetet e vjetëruara, kanë efekt 

stresues. 

6. Frika-Frika e bazuar në stereotipet e qelive që shihen në filma dhe dokumentarë e 

shtojnë ankthin mes të dënuarve, por edhe të stafit. 

V. Shenjat dhe simptomat e një vetvrasje të mundshme. 

Këto janë disa nga shenjat që demostrojnë individët që tentojnë të vetvriten para se të 

ndërrmarin veprimin final. 

a. Depresion ose paranojë.-Depresioni është indikatori kryesor i një vetvrasje të mundshm. 

Afërsisht 70 deri 80 % e të gjitha vetvrasjeve kryhen nga individë qe janë vazhdimisht 

të depresuar. 

b. Shprehja ose evidentimi i një ndjenje të fortë faji ose turpi pas fajit. 

c. Biseda ose tentative vetëvrasëse. 

d. Influenca e drogës dhe e alkolit. 

e. Tentativat e mëparshme të vetevrasjes 

f. Problemeve mendore. 

g. Shqetësim dhe agresivitet i vazhdueshëm 

h. Mungesa e shpresës, për të ardhmen 

i. Shprehja e sheqtësimeve madhore dhe të pazakonshme lidhur me atë çka do tju ndodhë. 

j. Ndryshime të dukshme të humorit dhe/ose të sjelljes së tyre. 

k. Veprime të qeta pa bërë bujë të personave me rrisk. 

l. Shprehje jorealiste për të shpëtuar nga qelija(për tu liruar) 

m. Vështirsi në lidhjen me të tjerët 

n. Mospërputhja me të tashmen, shqetësimi për të shkuarën 

o. Paketimi i sendeve personale 

p. Dhurimi i sendeve personale 

q. Përpjekje për të dëmtuar veten


r. Haluçinacione dhe deluzione paranoiake 

s. Ndjenja të paaftësise për tu përballur me situatën, mungesë e shpresës dhe përkrahjes. 

t. Trishtim dhe të qara ekstreme 

u. Tërheqje ose heshtje 

v. Humbje ose shtim i oreksit ose peshës 

ë. Mendime pesimiste për të ardhmen 

x. Pagjumësi, zgjim i hershëm ose gjum i tepërt 

y. Luhatje e humorit dhe mënyrës së të sjellurit 

z. Mungesa e vitelitetit 

aa. Humbja e vetvlerësimit 

bb. Humbje e interesit ndaj njerëzve, pamjes së jashtme ose e aktiviteteve 

cc. Shtimi i fajit ndaj vetes 

dd. Ndjenja të forta faji 

ee.Vështirsi të të menduarit dhe përqëndrimit 

ff.Nivele të larta tensioni 

gg.Ankth ekstrem dhe emocione të forta 

hh.Faj 

ii.Impulsivitet/inat 

rr. Dëshirë për hakmarrje. 

VI. Periudha kohore në të cilën shtohet rreziku për vetvrasje. 

Lista e mëposhteme tregon periudhat kohore gjatë së cilave një person i paraburgosur 

ose i dënuar ka më shume gjasa të kryejë nje vetvrasje. 

a. 24 orët e para të burgosjes/izolimit 

b. Toksikim/mbyllje në vetvete 

c. Pritja për ditën e gjyqit 

d. Vendimi i formës së prerë 

e. Pushime 

f. Errësira 

g. Zvogëlimi i supervizimit të stafit 

h. Marrja e lajmeve jo të mira 

i. 30 ditët pas levizjes në një institucion tjetër/të ri 

VII. Faktorët ndikues për një vetvrasje të mundshme

10 


a. Përdorimi i tepërt i pijeve ose drogave. Në mjaft raste,kur personat e intoksikuar 

kthjellohen, tek ta shfaqet depresioni. Megjithese një pjesë e personave me nivel të 

lartë të alkolit në gjak e kryejnë vetëvrasjen ndërsa janë ende te intoksikuar, tek të 

tjerët edhe sasi të vogla të alkolit ose drogave mund të shkaktojnë efekte depresive 

duke influencuar në këtë mënyrë veprimet suiçidale. 

b. Humbja e burimeve të stabilizuara tashmë. Faktorët e mëposhtëm mund të influencojnë 

në sjelljen vetëvrasëse 

• Humbja e bashkëshortes/partneres 

• Përjashtimi nga shkolla/puna 

• Humbja e shtëpise 

• Humbja e financave 

• Faji dhe turpi 

Ndërsa shumë të dënuar të përfshirë në krime serioze dhe të rënda kryejnë vetvrasje, disa 

të tjerë që i japin fund jetës janë akuzuar për shkelje të parëndësishme ose akte dhune. 

Personat me status në komunitet, te cilët kanë kryer vepra të turpshme, kërkojnë vëmendje 

dhe kujdes të madh. 

• Nga intervistat me të dënuar të cilët ishin të parandaluar nga aktet vetvrasëse, shumë 

prej tyre u shprehën se ishin përdhunuar ose ishin detyruar për favore seksuale. 

• Sëmundjet mendore, personat që vuajnë nga depresioni , deluzione etj 

• Shëndeti i keq ose sëmundje terminale {të pashërueshme} 

• Treguesit e problemeve emocionale 

• Kur disa të burgosur përfshihen në krime serioze shkaktojnë vetëvrasje.Një person 

me status të lartë në komunitet i cili kryen krime të turpshme (ngacmime femijesh 

ose agresion , mund të ketë nevoje për kujdes të madh. 

Përdhunimi i të njëjtit sex ose kërcënimi i tij . 

• Perdhunimi i të njejtit sex ose kërcenimi i tij 

• Në intervista me të burgosurit të cilët janë ndaluar nga kryerja e vetvrasjes shumë prej 

tyre thonë se ata kane qenë perdhunuar apo të prirur për favore sexuale. 

• Sëmundje e vazhdueshme mendore 

• Persona që janë në depresion ose po vuajnë nga iluzionet *halucinacionet* janë subjekt 

primar për vetvrasje 

• Shëndeti i dobët ose sëmundja e fazes së fundit 

VIII.. Ndërhyrja mbi të dënuar potencialisht vetvrasës 

Ndërhyrja në rastin e një tentativive për vetvrasje mund të realizohet kur stafi është i 

ndërgjegjshëm për simtomat, periudhat me risk të lartë dhe ngjarje që nxitin vetvrasje.Më 

pas stafi identifikon personat me risk dhe aplikon ndërhyrjen më të përshtatshme.Këto 

ndërhyrje përfshijne”


a. Ekzaminimin INS (Indikations Needs Survey) Indikatoret që nevoiten për tu 

survejuar,ose të dhënat që duhet të vëzhgojmë, paraqiten sipas formularit më poshtë.Për 

një punë parandaluese në çdo institucion nevoitet të plotësohet ky formular nga 

specialistë të burgjeve dhe mbi këtë bazë të ndërtojmë punën për monitorimin e 

rastit.Formulari përmban pyetje për grupin e eskortës, pyetje për të dënuarin ose të 

arrestuarin dhe të dhëna që plotësohen gjatë vezhgimit të tij në institucion.

12 


IX. Ndërhyrjet emergjente në rastet e një vetvrasjeje aktive 

Në të tilla raste ju duhet 

a.Të raportoni menjëherë tentativat për vetvrasje aktive (Mund të përdoret protokolli i 

hartuar nga ekspertë te huaj dhe shqiptarë gjatë realizimit të projektit “Drejtimi human i 

burgjeve”i realizuar nga KShH me mbeshtetjen e Komisionit Europian,te cilin e keni 

bashkelidhur ketij materiali. 

b. Kontrolloni situaten për sigurinë e të gjithëve 

c. Të kërkoni për sende që mund të perdoren si armë, briske, thikë. 

d. Largoni nga skena të gjithë personat që nuk mund të luajnë rol aktiv për shpëtimin e 

jetës. 

e. Përdorni masa universale {doreza, maska} 

f. Kontriboni me veprime jetësore. 

• Veprime që duhen marrë në se personi që tenton të vetvritet është bashkëpunues 

a. Perpiquni të hiqni objektet që i dënuari mund të ketë rreth qafës që mund ti shërbejnë 

per tu vetvrare, filloni frymemarrjen artificiale , deri sa të vijë stafi mjekesor. 

b. Në se i dënuari pret/çan veten dhe në se është bashkëpunues pasi të merrni masat e 

nevojshme, ushtroni presion direkt në zonën e prerë dhe qetësohuni derisa të vije 

ndihma mjekesore. 

c. Në se ka kaluar në mbidozë, përpiquni të kuptoni se çfarë mjekimi ka marrë i dënuari. 

Mundohuni ta qetesoni sa me shumë te mundni personin. 

• Veprimet që duhen ndërrmarë në se personi që tenton të vete/ vritet është jo 

bashkëpunues ose agresiv. 

a.Në se persona jobashkëpunues që tentojne të vrasin veten, priten, të kalojnë në mbidozë 

ose përdorin ndonjë mënyrë tjetër për të dëmtuar veten, dhe nuk ju binden urdhërave 

verbal për të mos e kryer veprimin vetëvrases, veprimi më i efektshem në këto raste 

është përdorimi i mjeteve shtërnguese ,sipas dispozitave ligjore që tash më i njihni. 

Rr.E.B 

68.2 Prangat e duarve,xhaketat e dënimit dhe gjëra të tilla të rënda trupore kufizuese 

nuk përdoren me përjashtim të rasteve kur: 

a.ato janë të nevojshme për të parandaluar arratisjen gjatë një transferimi , me kusht që ato 

të hiqen kur i burgosuri del përpara një organi gjyqësor ose administrativ,në përjashtim të 

rasteve kur organet vendosin ndryshe ;ose b.jep urdhër drejtori ,në rastet kur metodat e


tjera të kontrollit dështojnë,në mënyrë që të mbrohet i burgosuri nga vetdëmtimi,dëmtime 

të të tjerëve ose për të parandaluar dëmtime serioze ndaj pronës ;në këto raste drejtori 

informon menjëherë mjekun e burgut dhe i raporton një organi më të lartë. 

b. Veprimet duhet të ndërmerren sa më shpejt të jetë e mundur për ti penguar ata të 

dëmtojnë veten, por duhet të merret në konsideratë dhe siguria e stafit dhe personave të 

tjerë qe janë prezent. 

c. Disa herë dhe forca mund të jetë e nevojshme. Kjo duhet të perfshijë teknikat e 

kontrollit fizik, nxjerrjen nga qelia etj. 

d. Shtrëngimi duhet të përdoret vetem në rast se personi vepron aktivisht të kryejë 

vetvrasjen ose vazhdon ta bëjë atë dhe pas përdorimit të teknikave të mësiperme. 

e. Shtrëngimi duhet të nderpritet sapo te rivendoset siguria 

f. Këta persona nuk duhet të izolohen. Ata duhet të kenë dikë gjatë gjithë kohës 

g. Të sigurohet vendndodhja menjëherë mbas veprimeve të shpëtimit. 

Pasojat emocionale dhe psikologjike që shkaktohen nga një vetvrasje për antarët e familjes 

dhe të afermit 

Humbja e nje personi të dashur shpesh është shokuese, e dhimbshme dhe e papritur. 

Pikëllimi që vjen mund te jetë i fortë komplex dhe afat gjatë. Pikëllimi është një proces 

shumë individual dhe unik, çdo person do ta perjetojë atë në veten e tij dhe me ritmin e tij. 

Emocionet e zakonshme qe perjeton në pikellim janë: 

- Shok (goditje) - Faj 

- Përçmim - Stres 

- Kundërshtim - Konfuzion 

- Mohim, mospranim - Inat 

- Mosbesim - Trishtim 

- Vetmi - Vetfajësi 

- Depresion - Dhimbje 

- Turp - Mungesë shprese 

- Braktisje 

Këto ndjenja janë një reagim normal dhe shprehja e tyre është një anë natyrale ose pikëllim. 

MENYRA PER TE QENE I DOBISHEM PER DIKE QE KERCENON ME VETVRASJE. 

- Bëhuni të vetëdijshëm. Mesoni shenjat paralajmeruese 

- Përfshihuni bëhuni të gatshëm, tregoni interes dhe mbeshtetje 

- Pyesni ne se ai/ajo po mendon rreth vetvrasjes 

- Behuni te drejtperdrejte . Flisni hapur dhe lirshem rreth vetevrsjes 

- Behuni te gatshem per te degjuar, lejoni shprehjen e ndjenjave dhe pranojini ato.

14 


- Mos jini gjykues Mos debatoni nese vetvrasja eshte e drejte apo e gabuar apo ndjenjat 

jane te mira apo te keqija. 

- Mos e nxisni ate te beje vetvrasjen 

- Mos jepni keshilla duke marre vendime per dike tjeter dhe tu thoni atyre si te sillen 

- Mos pyesni “pse”, kjo inkurajon justifikimin 

- Ofroni ndjeshmeri , jo simpati 

- Mos veproni si i shokuar, kjo krijon distance 

- Mos u betoni per fshehtesi , kerkoni ndihme 

- Ofroni shprese qe alternativat te jene te perdorshme 

- Ndermerrni veprime. Zhvendosni mjete, merrni ndihme nga individe apo agjensi te 

specializuara ne nderhyrjen e krizave dhe parandalimin e vetvrasjes. 

BEHUNI TE VETEDIJSHEM PER NDJENJAT , MENDIMET DHE SJELLJET 

Pothuajse çdo njeri ne nje kohe te caktuar te jetes se tij/saj mendon per vetvrasjen. Pjesa 

me e madhe e njerzve vendos te jetoje sepse ata kuptojne qe kriza eshte e perkoheshme. 

Ne anen tjeter njerezit ne mes te krizave shpesh e perceptojne dilemen e tyre si pa 

rrugezgjidhje dhe ndjejne nje humbje te plote kontrolli. Shpesh ato 

1. S’mund te ndalojne dhimbjen 

2. S’mund te mendojne qarte 

3. S’mund te marrin vendime 

4. S’mund te shohin zgjidhje 

5. S’mund te flene, hane apo punojne 

6. S’mund te dalin nga depresioni 

7. S’mund te largojne trishtimin 

8. S’mund te shohin veten e tyre si te vlefshem 

9. S’mund te kene vemendjeven e dikujt 

10. S’mund te marrin kontrollin 

FLISNI ME DIKE – JU NUK JENI VETEM 

Kontaktoni: 

Me nje agjensi te unionit te shendetit mendor 

Me nje keshillues shkolle apo psikolog 

Me nje qender parandalimi vetvrasje apo nderhyrjeje krizash 

Terapist privat 

Mjeku i familjes 

Udheheqes shpirteror apo fetar


Nderhyrja e shpejte në rastin e nje te burgosuri vetvrases aktiv , 5 hapat. 

• Kontrollimi i vendngjarjes per sigurine e vetes dhe te te tjereve 

• Kontrollimi per nje fillim të veprimeve vetvrasëse 

• Kerkoni,gjera, sende qe mund te perdoren si arme (brisqe) etj. 

• Levizni te gjithe personat qe smund te bejne gje per te shpetuar jete nga vendi i 

ngjarjes. 

• Perdorni masa paraprake te gjithanshme •Doreza •Maska C.P.R etj 

Çfare eshte depresioni 

Çrregullimi depresiv kryesor është çrregullimi me dominues i shendetit mendor. Sipas nje 

studimi te fundit 9.5 % ose 18.8 milion amerikanë të rritur vuajnë nga sëmundje depresive. 

Simtomat e depresionit nderhyjne në zotësine e dikujt për të funksionuar në të gjitha 

fushat e jetës si puna, familja, gjumi etj. 

Simtoma te zakonshme të depresionit që vijnë çdo ditë për një periudhë 2 javore. 

•Gjendje shpirterore e deshperuar -Humbje interesi ne aktivitete te ndryshme 

•Humbje ose rritje peshe 

•Shqetesim , nervozisem, pezmatim 

•Ndjenja te pashpresa 

•Mendime te shpeshta rreth vdekjes 

- Pagjumesi ose shume gjume 

- Lodhje apo humbje energjie 

- Pazotesi per te menduar apo per tu 

perqendruar 

Nje depresion i trasheguar nga prinderit rrit shanset per te kaluar tek femija me pas. 

Trajtimi i depresionit eshte60 - 80 % efektiv. Sipas organizates boterore te shendetit me 

pak se 25% te individeve marrin trajtim efektiv. Depresioni shpesh shoqerohet nga 

Çrregullime mendore patologjike te tilla si , abuzimi me alkol dhe droge dhe nese nuk 

trajtohet si duhet ai mund te çoje ne nje numer te madh episodesh vetvrasjeje. 

Lidhja midis depresionit dhe vetvrasjes. 

Vetvrasja eshte komplikacioni i kercenimit me te madh te jetes . Çrregullimi depresiv 

kryesor eshte diagnoza psikiatrike zakonisht e shoqeruar me vetvrasje absolute te 

perfuanduar. Rreziku i jetes midis pacienteve te patrajtuar eshte pothuajse 20%. 

Rreth 2/3 e njerezve qe perfundojne vetvrasjen jane te shqetesuar ne kohen e vdekjeve te 

tyre. Ne nje studim qe u be ne Filande 71 prej tyre qe kryen vetvrasje dhe qe kishin 

çregullim depresiv madhor vetem 45% e tyre merrnin trajtim ne kohen e vdekjes dhe 

vetem 1/3 e ketyre merrnin antidepresive. 

Rreth 7 ne çdo 100 burra dhe 1 ne 100 gra te cilat kane qene te diagnostikuara me 

depresion ndonjehere ne jeen e tyre do te vazhdojne te bejne vetvrasje. 

Rreziku i vetvrasjes ne njerez me çrregullim depresiv madhor (C.D.M) eshte rreth 20 here 

me i madh se nje popullsi e zakonshme.

16 


Individet qe kane episode te shumefishta depresioni jane ne rrezik me te madh per vetvrasje 

sesa ato qe kane patur vetem nje episod. 

Njerez te cilet kane varesi nga alkoli apo droga veç te qenit depresiv jane ne rrezik per 

vetvrasje. 

Individet qe jane ne depresion dhe shfaqin simptomat qe pasojne jane ne nje rrezik te 

veçante per vetvrasje. 

Pashpresesi, pamundesi. 

Terbim(xhindosje), inat i pakontrolluar, kerkon hakmarrje. 

Vepron pa çare koken ose merret me aktivitete te rrezikshme, pa u menduar. 

Ndjehet i kapur ne gracke sikur nuk ka rruge dalje. 

Rrit perdorimin e alkolit ose droges. 

Largohet nga shoket familja shoqeria. 

Ankth, merzi, pazotesi per te flejtur ose flen gjithe kohes. 

Ndryshime dramatike te gjendjes shpirterore. 

Nuk shpreh arsye per te jetuar, qellim pakuptim per jeten. 

TRAJTIMI 

Trajtimet qe perdoren pergjithesisht per depresionin jane,Farmaceologjia (antidepresivet); 

Psikoterapia.Terapia elektrokonvulsive e vullnetshme.T.E. 

Trajtimi me i mire per depresionin eshte kombinimi i antidepresiveve dhe psikoterapise.Nje 

analize e 16 studimeve tregoi avantazhet e trajtimit te kombinuar kundrejt trajtimit 

farmaceutik vetem. Nje hipoteze eshte qe terapia rrit besnikerine(zbatimin)ndaj trajtimit 

antidepresiv. Trajtimet jane te efektshme ne 60 deri ne 80 % te rasteve.Studimi bashekpunues 

i depresionit tregon qe pas episodit te pare 70% e moren veten brenda 5 vitesh.Instituti 

kombetar i shendetit mendon. 

Ne permbledhje 

• Perpjestimi i rritjes se rrezikut qendron qartesisht ne anen e trajtimit duke qene se 

kundershton trajtimin per depresion. 

• Trajtimi me i mire eshte kombinimi i farmaceologjise me psikoterapine. 

• Shume vetvrasje ne individet me çrregullim depresiv te madh jane ndermjet atyre qe 

nuk marrin mjekim. 

• Ne ende dime shume pak rreth atyre qe nuk permiresohen panvaresisht nga trajtimi i 

pershtatshem. 

• Nevojiten me shume kerkime klinike.


Antidepresivet dhe rreziku per vetvrasje 

Ne studimet afatshkurtra jane shefaqur disa evidenca qe femijet dhe adolishentet qe marrin 

antidepresive tregojne nje rrezik vetvrases rrites dhe ose sjellje vetvrasese.Duke dhene 

kete shqetesimi eshte qe antidepresivet do mund te çonin ne vetvrasje te perfunduaraa. 

Administrimi (Administrata e ushqimeve dhe ilaceve ne SH.B.A) F.D.A analizoi 24 

eksperimente qe perfshinin 4400 paciente dhe arriti ne perfundimin qe rreziku i vetvrasjes 

ne femijet dhe adolishentet te cileve iu keshilloheshin antidepresive ishte 4% te dyhere 

rrezik qetesuesish te pademshem prej 2%(ëëë.fda.gov). 

Pavaresisht nga recetat e reja qe u jepen femijve dhe adolishenteve nevojitet monitorimi 

kujdesshem i siptomave dhe efekteve anesore te cilat duhen vezhguar nga nje i rritur. 

Ndonje ndryshim ne simptologji duhet te raportohet tek mjeku qe ka dhene receten.Nevojiten 

me shume kerkime per te vertetuar n.q.s depresivet jane te lidhur me vetvrasjen tek 

femijet adolishentet dhe te rriturit. 

F.D.A Paralajmerimet e kutia e zeze 

Administrata e ushqimeve dhe ilaçeve tani po kerkon nga prodhues te antidepresiveve per 

te shtuar nje etikete paralajmerimi (kuti e zeze) qe te pershkruaje rrezikun e madh per 

vetvrasje dhe nevojen per nje kontroll nga afer per ata qe keshillojne kete tip terapie 

farmaceutike. 

Ashtu sic paraqiti F.D.A nje guide mjekesore per pacientin, (Med Guide) ashtu dhe nje 

guide mjekesore per perdoruesit kish per qellim te edukonte pacientet dhe kujdestaret e 

tyre rreth kesaj recete. 

Nga takimi i ngushte midis Komitetit Keshillues te ilaçeve farmaceulogjike dhe Komitetit 

Keshillues te ilaçeve pediatrike ne shtator 2004 analizoi eksperimentet (provat) afatshkurtra 

te hapjeve qetesuese te pademshme te nente ilaceve antidepresive. 

Rezultatet treguan nje rrezik me te madh per vetvrasje pergjate muajve te pare te trajtimit 

te atyre qe merrnin antidepresive. Rreziku mesatar i ngjarjeve te tilla per ilacet (drogen) 

ishte 4% dyhere rrezik i pademshem i 2% es. Nuk ndodhen vetvrasje ne keto prova 

(ëëë.fda.gov) .Bazuar ne kete gjetje F.D.A botoi paralajmerimet (kutia e zeze) qe kishin te 

benin me antidepresivet. 

• Antidepresivet rritin rrezikun e te menduarit dhe sjelljes vetvrasese ne femijet dhe 

adolishentet me MDD(cregullim depresiv i madh) dhe crregullime te tjera psikiatrike. 

• Ndonjeri qe mendon perdorimin e nje antidepresivi nje femije apo nje adolishenti per 

ndonje perdorim klinik duhet te balancoje rrezikun per vetvrasje(ne shkalle te rritur) 

me nevoja klinike. 

• Pacientet te cilet fillojne terapine duhet te vezhgohen drejtpersedrejti per pakenaqesite 

klinike, vetvrasje apo ndryshime te pazakonta ne sjellje. 

• Familjet dhe kujdestaret duhet te keshillohen te vezhgojne drejpersedrejti pacientit 

dhe te komunikojne me mjekun. 

Te gjithe pacientet qe trajtohen me antidepresiv duhet te keshillohen nga afer per ndonje 

ndryshim ne siptoma, vecanerisht ne fillim te trajtimit apo kur doza rritet/ulet. Per me

18 


shume informacion per paralajmerimet ju lutem vizitoni ëebsite http.//ëëë.fda.gov. 

Testi i parandalimit te vetvrasjes 

1.E sakte apo e gabuar 

Te gjithe te burgosurit qe jane risk i mundshem vetvrasjeje duhet te vendosen nen kontroll 

dhe te çohen ne nje qeli izolimi per te mos i lejuar te demtojne veten apo te tjeret. 


Te burgosurit jane ne nje rrezik te madh per vetvrasje per 30 ditet e para pasi ata jane 

transferuar per ne qeli. 


• Ju duhet te siguroni vendin e vetvrasjes 

• Aq shpejt sa eshte e mundur 

• Menjeher sapo trupi te hiqet 

4. E sakte apo e gabuar 

Kur stafi eshte i pandjeshem per problemet qe nje i burgosur ka duke qene i arrestuar 

apo i burgosur, ne rrisim mundesine e nje vetvrasjeje nga ana e te burgosurit. 


Permendni 3 karakteristika rreth paraburgimeve dhe burgjeve qe i bejne ata te prirur per 

tu vetvrare. 

• .................................. 

• .................................. 

• .................................. 


Pjesa me e madhe e vetvrasjes ndodhin gjate dites 


Forca mund te jete e nevojshme per te ndaluar dike qe shkaktonvetvrasje 


Ka 5 hapa qe kane te bejne me tentativat per vetvrasje , permendni ato. 

................................... 

Çfare duhet te beni ju menjehere sapo te keni perfunduar nje interviste INS n.q.s. ju 

verifikoni ndonje kuti qepermban nje ..... 


Çfare do ti pyesni ju oficerit te trupes para se ai apo ajo te largohet me qellim qe te 

nje interviste INS 

filloje



Ju duhet gjithmon te prisni te pakten nje anetare tjeter te stafit qe te vije perpara se te 

filloni te ekzekutoni veprimet jeteshpetuese. 

11. Nje INS eshte 

• Nje ekzaminim i shendetit mendor 

• Nje ekzaminim vetvrasjeje 

• E drejtuar ne te gjitha hyrjet e reja 

• E drejtuar ne te gjitha transfertat 

• Te gjitha sa me siper. 

12. Depresioni eshte treguesii vetem me i mire i vetvrasjeve potenciale. Afersisht 70/ 80 

% e te gjitha vetvrasjeve jane shkaktuar nga persona te cilet jane te brengosur. 

Listoni 5 simtoma te depresionit 

.......................... 

......................... 

........................... 


I burgosuri mund te veproje shume qete ne nje kohe kur vendimi per te vrare veten eshte 

ndermarre. 


Sjellja e Jenit ka ndryshuar. Ajo qendron ne dhomen e saj gjithe diten dhe nuk do qe ti flase 

askujt, ajo eshte 

• Duke vepruar keshtu se nuk pelqen burgimin 

• Duke treguar shenja te nje depresioni te mundshem 

• E frikesuar nga te burgosurat e tjera. 

Fleto me fakte per vetvrasjet e rinise blloku nr 2 

- Vetvrasja renditet si shkak i trete kryesor i vdekjes se te rinjve (moshat 15- 19 dhe 15 

– 24) 

Vetem aksidentet dhe vrasjet mund te shfaqen me shpesh ndersa vetvrasjet llogariten per 

1,3% te te gjitha vdekjeve cdo vit ne SH.B.A ato perfshihen ne 12.3% te te gjitha vdekjeve 

midis 15- 24 vjecare. 

- Çdo vit ndodhin perafersisht 10 vetvrasjeper cdo 100.000 t5e rinj. 

- Perafersisht 11 te rinj midis moshes 15 – 24 vdesin cdo dite nga kjo dukuri. 

- Brenda dy oresh e 15 min. Nje person nen moshen 25 kryen veterasje. 

- Ne 2001 30622 njeres kryen vetevrasje . Prej ketyre 3971 vetvrasje u kryen nga 

njeres ndermjet moshes 15 dhe 24 vjec.

20 


- Numri i vetvrasjeve per 15 – 24 vjeçaret eshte rritur me shume se dy here qe nga 

1950 dhe ka mbetur kryesisht qendrueshem ne keto nivele te larta nga fundi i 1970 

dhe mesit te 1990. 

- Ata kane rene 25.65% qe prej 1950. 

- Ne 60 vitet e shkuara numri i vetvrasjeve eshte katerfishuar tek meshkujt 15 – 24 

vjecare u rrit 11% midis viteve 1980 – 1997. Qe prej kulmit te arritur ne 1994me 11.1 

vetevrasje per 10.000 vete, ndodhi nje ulje ne 25,1 %. Aktualisht ne shkolla raporti 

eshte 8.2 per 100000 vete. 

- Meshkujt midis moshes 20 dhe 24 ishin 6.6 here me shume se femrat per te kryer 

vetevrasje ne 2001. Meshkujt midis moshes 15 dhe 19 vjec ishin 4.8 here me shume 

se femrat per te kryer vetevrasje ( te dhenat 2002) 

- Meshkuj 15- 19 .............12,9 Femra 2,7 se bashku 7, 95 

- Meshkuj 20 – 24 ..........20,5 Femra 3,1 se bashku 11, 97 

- Raporti mashkull – femer i vetvrasjeve te kryera ishte 5.1 midis 15 – 19 vjecareve 

dhe 6.9 midis 20 – 24 vjeçareve 

Armet e zjarrit mbeten metoda me e zakonshme midis te rinjve pavarsisht nga raca apo 

gjinia pothuajse e llogaritur gati ne 57 % 

Kerkimet kane treguar qe mundesia per disponimin e armeve te zjarrit eshte nje faktor 

domethenes ne rritjen e vetvrasjeve te rinise. Armet ne shtepi jane vdekjeprurese per 

personat qe i mbajne ato. 

Midis 15 – 19 vjecareve meshkuj te rinj perqindjet jane rritur qe nga vitet 1980 , jane rritur 

ne 8%. 

Keto te dhena jane dhene ne 2001. Norma per meshkujt e rinj 15- 19 vjec eshte aktualisht 

7.5 per 100000. Per grupmoshen nga 20 – 24 vjec norma eshte 19.4. 

Per cdo vetvrasje te kryer nga rinia behen 100 deri ne 200 tentativa. Nga klasa e nente deri 

ne klasen e 12, 8.8% e studenteve kane tentuar te vetvritenne 12 muaj e meparshem (6.2 

% meshkuj dhe 12.2 % femra) keto numra zvogelohen nga klasa e 9-e (10.7%) ne klasen 

e 12 (5.5%). Nje tentative e meparshme per vetevrasje eshte nje rrezik i madh per nje 

kryerje te mundeshme. 

VETEVRASJET MIDIS FEMIJEVE 

Perqindjet e vetvrasjeve per moshat 10 – 14 u rriten 99% midis viteve 1980 – 1997. Kjo 

grupmoshe ka treguar nje renie te vogel ne dy vitet e shkuara. Per 2001 raporti eshte 1.5 

per 100000 

Pavarsisht se perqindjet jane me te uleta per te bardhet , rinia me ngjyre (zeze) mosha 10 

– 14 ishte 1.7 per 100000 (te dhena per 2001) 

Meshkujt e bardhe midis 10 dhe 14 vjecd ishin 3 here me te mundeshem per te kryer 

vetevrasje sesa femrat e se njejtes moshe. 

Ne 2002 ndodhen 272 vetevrasje ne SH.B.A midis moshes 10 deri 14 vjec.


FAKTORET TE TJERE 

Kerkimet kane treguar qe pjesa me e madhe e vetvrasjeve te adolishenteve ndodhin pas 

shkolle ne shtepite e tyre. 

Megjithese perqindjet ndryshojne disi ne baze te vendndodhjes gjeografike brenda nje 

klase tipike te shkolles se mesme , ka gjera qe 3 studente (1 djale dhe 2 vajze) kane tentuar 

te vetvriten. 

Profili tipik i nje adolishenti qe tenton vetevrasjen fatale eshte nje femer e cila gelltit 

kapsula pilula, ndersa profili tipik i nje mashkulli eshte vdekja nga nje plage zjarri. 

Jo te gjithe tentuesit adolishentet mund te realizojne qellimin e tyre.Prandaj ndonje sjellje 

e qellimshme vetedemtuese duhet te merret ne konsiderate seriozisht. 

Shume tentativa vetevrasjeje te adolishenteve ndodhin nga konfliktet nderpersonale. Qellimi 

i sjelljes shfaqet sikur ben efekt ne ndryshimin e menyres se te sjellurit apo qendrimet e te 

tjereve. 

Tentuesit perserites (ata qe tentojne me shume se nje here) zakonisht perdorin sjelljen e 

tyre si nje mjet imitimi me stresin dhe priren te shfaqin me shume simtoma kronike, ose 

siperfaqesore ne imitimin e histive dhe nje paraqitje (prani) te larte te sjelljeve vetevrasese 

ne familjet e tyre. 

Shume adolishente mund te shfaqin nje arsye me shume probleme ose “shenja” qe jepen 

te detajuara si me poshte. Lista e meparshme pershkruan disa faktore potencial te rrezikut 

te vetvrasjes midis te rinjve. Nese Vezhgohet rekomandohet nje vlersim i rrepte i 

specialistit. Prania e nje crregullimi psikiatrik p.sh. depresioni droga apo alkoli, crregullime 

ne sjellje, transmeton crregullimie, psh, (largohet apo ka qene ne burg) 

Shprehja , komunikimi i mendimeve per vetvrasje, vdekje apo pas vdekjes ne konteksin e 

trishtimit merzise, apo ndjenjave negative te pashpresa. 

Sjellje impulsive dhe agresive, shprehje e vazhdueshme terbimi (inati) 

Ekspozimi i nje sjelljeje tjeter vetevrasese rrit perdorimin e alkolit apo drogave, momente 

stresuese te veshtira te ndodhura se fundmi(veshtersi ne sjellje me orientim seksual, shtatzani 

e paplanifikuar, humbje te parakoheshme etj.)Paqendrueshmeri ne familje, konflikt . 

BURIMET E INFORMACIONIT 

Informacioni per kete pjese u mblodh nga National Statistik Reports( Raportete statistikave 

kombetare) ne nje qender kombetare te statistikave te shendetit ne websajt. 

Chttp:www.cdc.gov(nchs/ Default.htm) te pasuruara nga qendra per kontrollin e 

semundjeve dhe parandalimit te tyre, dhe nga Shoqata Kombetare e Shendetit Mendor ne 

websajt(http:www.nmha.org) 

VETEVRASJA MIDIS STUDENTEVE TE KOLEGJIT 

Ne 1992 vetevrasja ishte shkaku i dyte kryesor i vdekjeve te studenteve te kolegjeve me 

moshe 20 – 24 vjec.Eshte llogaritur qe ka me shume se 1000 vetevrasje ne godinat e 

kolegeve cdo vit.Nje ne 12 student kolegji kane bere nje plan vetvrasje.Ne 2000 shoqata e

22 


kolegjeve amerikane te shendetit analizoi (vezhgoi) 16.000 studente kolegji nga 28 godina 

kolegji 9.5% kishin tentuar te vetvriteshin.Ne periudhen e pare 12 mujore te analizes 

gjysma e studenteve ndjeheshin shume te trishtuar, 1/3 ndjeheshin pa shprese dhe 22% 

ndjeheshin shume te depresuar saqe nuk ishin ne gjendje te funksiononin normalisht. 

Prej 16.000 studente te analizuar vetem 6.2 % e meshkujve dhe 12.8% e femrave treguan 

nje diagnoze depresioni. Si pasoje gjendet nje numer i madh studentesh te cilet nuk jane 

duke marre trajtim te menjehershem dhe te cilet mbeten te padiagnostikuar.Nga studentet 

te cilet e kishin marre ne konsiderate seriozisht vetevrasjen94.5% paraqiten sikur ndiheshin 

kaq te trishtuar ne ceshtjen e mosfunksionimit te pakten nje here vitin e kaluar dhe 94.4 % 

u paraqiten si te pashprese.Dy grupe studentesh mund te jene ne nje rrezik me te larte per 

vetvrasjen. 

- Studentet me kushte paraegzistuese(parakolegjit) te shendetit mendor dhe, 

- Studentet te cilet zhvillojne nje kondite te shendetit mendor nderkohe qe jane ne kolegj. 

Brenda ketyre grupeve, studentet te cilet jane meshkuj aziatike dhe spanjolle nen moshen 

21 vjec, jane me te mundshem per tentativa vetvrasjesh. Shkaqet qe i atribohen pamjes se 

jashtme dhe rritjes se simtomave apo crregullimeve. 

- Mjedisi i ri dhe i panjohur 

- Presion (tension) akademik dhe social 

- Ndjenja deshtimi apo pamje e jashtme e zvogeluar. 

- Tjetersim (ftohje) 

- Histori familjare te semundjes mendore. 

- Mungese e mjaftueshme e aftesive te pershtatjes 

- Veshtersi me pershtatjen me kerkesat dhe ngarkesat e puneve te ndryshme 

- Faktoret e rrezikshem per vetevrasje ne studentet e kolegjit perfshijne, depresionin, 

trishtimin, mungesen e shpreses dhe stresin. 

- Ne popullsine e pergjithshme depresioni luan nje rol te madh ne vetvrasje, 10% e 

studenteve te kolegjit jane diagnostikuar ne depresion . Shumica e te rinjve me moshe 

18 vjeç e lart te cilet jane te diagnostikuar me depresion nuk marrin ndonje trajtim te 

pershtatshem ose nuk marrin fare. 


Informacioni per kete pjese u mblodh nga “Ruani, mbroni studentet tuaj nga vetevrasja”qe 

vepron si nje panel ekspertesh ne dobesimin, simtomat depresive dhe sjellje vetvrasje ne 

godinat e kolegjit nje raport nga NMNA dhe fondancioni Ild (2002), Shoqata Amerikane e 

Shkences se vetvrasjes 

Qellimi i kesaj shoqate eshte te kuptojme dhe parandalojme vetvrasjen. Kjo shoqate jep 

shtyse kerkimeve, programeve te venies ne dijeni per publikun, edukimin, trainimin per 

ekspertet (specialistet) dhe te shpetuar si dhe te gjithe personat e interesuar. Kjo shoqate 

sherben si nje zyre qendrore kombetare per informacionin rreth vetevrasjes. Shoqata ka 

shume informacione dhe botime te cilat jane te pershtatshme per anetaret e saj dhe publikun


ne pergjithesi. Per informacion anetaresie kontaktoni ne American Association Suicidalogi 

.S 221 ëisconsin AVE.N.Ë.Ëashington DC20015 

(202) 237 – 2280 

(202) 377 – 2282 (Fax) Email info@Suciology. Org 

Ëebsite 

ëëë.Suiciology.org 

SHENJAT PARALAJMERUESE 

Jeni ju apo dikush qe ju doni ne rrezik vetevrasje. Mblidh faktet dhe bej veprimin e duhur. 

Merrni menjehere ndihme duke kontaktuar me nje specialist te shendetit mendor ose 

telefono ne 1-800 – 273 – 8255 per cka te doni te deshmoni apo kur degjoniose shihni 

ndonje qe shfaq nje ose me shume nga keto qe pasojne. 

Dikush qe kercenon te lendoje apo vrase veten e tij e saj, apo qe flet duke deshiruar rreth 

lendimit apo vrasjes se tij /saj. 

Dikush qe kerkon menyra per te vrare veten duke gjetur mbeshtetje (akses) ne armet e 

zjarrit pilula te pershtatshme apo mjete te tjera. 

Dikush qe flet apo shkruan per vdekjen per te vdekur apo vetevrasjen, kur keto veprime 

jane pertej te zakonshmes per kete person, kerkoni ndihme aq shpejt sa eshte e mundur 

duke kontaktuar me nje specialiste te shendetit mendor ose telefononi ne numrin e 

mesiperm per referimin e asaj qe do te deshmoni, degjoni apo shikoni dike qe ju njihni qe 

shfaq nje ose me shume nga keto qe pasojne 

- Mungese Shprese 

- Terbim, inat te pakontrolluar, apo qe kerkpon hakmarrje 

- Qe vepron pa care koken apo qe merret me aktivitete te rrezikshme, qe i ben pa 

menduar 

- Qe ndjehet i zene ne kurth sikur ska rruge shpetimi 

- Qe rrit perdorimin e alkolit apo droges 

- Ankth, shqetesim, jo ne gjendje per te fjetur apo qe fle gjithe kohen. 

- Ndryshime dramatike te gjendjes shpirterore 

- Ska shkak per te jetuar, pa sens qellimi ne jete 

RRETH HIDHERIMIT (PIKELLIMIT) NGA VETEVRASJA 

Humbja e nje personi te dashur shpesh eshte shokuese, e dhimbshme dhe e papritur. 

Pikellimi qe vjen mund te jete i forte komplex dhe afat gjate. Pikellimi eshte nje proces 

shume individual dhe unik, cdo person do ta perjetoje ate ne veten e tij dhe me ritmin e tij. 

Pikellimi (fatkeqesia) nuk ndjek nje rruge lineare. Vec kesaj fatkeqesia jo gjithmone leviz 

ne drejtim perpara. Nuk Ka kornize kohe per pikellimin. Disa te mbijetuar nuk do te presin 

qe jetet e tyre do te kthehen ne gjendjen e tyre te meparshme.Te shpetuarit synojne te 

pershtaten me jeten pa njeriun e tyre te afert ose te dashur.

24 


Emocionet e zakonshme qe perjeton ne pikellim jane: 

- Shok (goditje) - Faj 

- Percmim - Stres 

- Kundershtim - Konfuzion 

- Mohim, mospranim - Inat 

- Mosbesim - Trishtim 

- Vetmi - Vetfajesi 

- Depresion - Dhimbje 

- Turp - Mungese shprese 

- Braktisje 

Keto ndjenja jane nje reagim normal dhe shprehja e tyre eshte nje ane natyrale ose pikellim. 

Te shpetuarit mund te ndjehen te derrmuar nga emocionet e tyre . Eshte mjafte e 

rendesishme qe nje dite te dalim nga kjo situate. 

Te qaret eshte shprehje e trishtimit, prandaj ai eshte nje reagim natyral pas humbjes se nje 

njeriu te dashur. 

Te shpetuarit shpesh luftojne me shkaqet, pse u shfaq vetevrasja dhe nese ato do te mund 

te benin dicka per te parandaluar vetevrasjen . Ndjenja e fajit e ndjek ne menyre tipike 

n.q.s. te shpetuarit besojne qe vetvrasja e te dashurit te tyre mund te ishte parandaluese. 

Hera – heres, vecanerisht n.q.s. i dashuri ka pasur nje crregullim mendor i shpetuari 

mund te perjetoje ngushellim ( qetesim). 

Ka nje njolle turpi qe lidhet me vetvrasjen, pjeserisht per shkak te keqkuptimeve qe e 

rrethojne ate.S i tille (turpi) anetaret e familjes dhe miqte e te shpetuarit nuk mund te dine 

cfare te thone apo si tathone dhe kur te pajisjen me asistence. Ato mund te mbeshteten ne 

iniciativen e te shpetuarit, per te folur per njeriun e tyre te dashur apo te kerkojne ndihme. 

Turpi apo bezdia mund te parandalojne (pengojne) te shpetuarin nga kerkesa per ndihme. 

Njolla e turpit , injoranca dhe pasiguria mund te pengojne familjen dhe miqte nga dhenia e 

mbeshtetjes se nevojshme dhe mirekuptimi. Mbeshtetja me veprime mbetet e rendesishme 

per te mbrojtur lidhjet e familjes dhe shoqerise gjate procesit te fatkeqesise (hidherimit) 

Te shpetuarit ndonjehere ndihen sikur te tjeret fajesojne ato per vrasjen. Te shpetuarit 

mund te ndjejne nevojen per te mohuar cfare ndodhi apo te fshehin ndjenjat e tyre. Kjo gje 

do ta keqesoje shume gjendjen dhe hidherimin. 

Kur te kaloje kjo kohe te shpetuarit do te fillojne te shijojne jeten perseri.Sherimi fillon te 

shfaqet shume te shpetuar mendojne qe ndihma me e mire vjen nga frekuentimi i nje grupi 

mbeshtetja per te shpetuarit te rinje pa presion ose friken e gjykimit apo turpit. Grupet e 

ndihmes mund te jen nje burim i dobishem udheheqjeje dhe mirekuptimi aq mire sa dhe 

ndihma ne procesin e sherimit


FEMIJET SI TE SHPETUAR 

Eshte nje mit qe femijet nuk brengosen (pikellohen).Femijet mund te perjetojne te njejten 

amplitude ndjenjash sikurse dhe te rriturit. Shprehja e brengosjes mund te jete e ndryshme 

duke qene se femijet kane me pak mjete per te komunikuar ndjenjat e tyre. 

Femijet jane vecanerisht me te prekshem ndaj ndjenjave te fajit apo braktisjes. Eshte e 

rendesishme per ta qe te dine qe vdekja nuk ishte faji i tyre dhe qe dikush eshte atje per tu 

kujdesur per ta. Fshehtesia rreth vetevrasjes per te shpresuar per te mbrojtur femijet 

mund te shkaktoje komplikimet te metejshme. Shpjegojeni situaten dhe pergjigjuni pyetjeve 

te femijeve ndershmerisht dhe ne pergjigje qe ti pershtaten moshes. 

SHOQATA AMERIKANE E SHKENCES QE MERRET ME VETVRASJET 

Kjo shoqate ofron nje mori burimesh informacioni dhe programe per te shpetuaritne nje 

orvajtje per te pakesuar dhimbjen ndersa ata udhetojne ne rrugen e vecante te brengosjes. 

Qellimi i shoqates(AA) eshte te kuptojme dhe parandalojme vetevrasjen. Kjo shoqate 

perkrah kerkimet, programet e venies ne dijeni te publikut edukimin dhe trajnimin per 

specialiste te shpetuar dhe gjithe personat e interesuar. Ajo sherben si zyre qendrore 

kombetare per informacion rrethe vetevrasjes. AA-ja ka shume burime dhe botime te cilat 

jane te perdorshme per anetaresine e saj dhe publikun e gjere. 

Burime informacioni shtese: 

- Fondacioni Amerikane per parandalimin e vetvrasjes (www.afsp.org) 

- Te shpetuarit e vetvrasjes ( wwwsunvivarsofsuicide.com) 

- Qendra e lidhjes kombetare te burimeve (www.thelink.org) 

Te mirekuptosh dhe te ndihmosh individet vetvrases. 

Kujdes nga shenjat paralajmeruese 

Jeni ju apo dikush qe doni ne rrezik vetevrasje? 

Merrni disa fakte dhe beni veprimin e duhur . Merrni menjehere ndihme duke kontaktuar 

me specialiste e shendetit mendor apo duke telefonuar ne 1- 800 – 273 -8255. Per dicka 

qe duhet te deshmoni, degjoni ose shihni dike qe paraqet nje ose me shume nga keto qe 

pasojne: 

Dikush qe kercenon te lendoje apo vrase veten e tij /e saj apo qe deshiron te lendoje apo 

vrase. 

Dikush qe kerkon menyra per te vrare veten duke kerkuar mbeshtetje tek armet e zjarrit 

pilulat apo mjete te tjera. 

Dikush qe flet apo shkruan per vdekjen per te vdekur apo vetevrare, kur keto veprime 

jane pertej te zakonshmes per person kerkoni ndihme aq shpejt sa te jete e mundur duke 

kontaktuar me nje specialiste te shendetit mendor apo duke telefonuar ne numrat e 

lartpermendur.

26 


INFORMOHUNI NGA FAKTET 

12. Vetevrasja eshte e parandalueshme, shume individe vetvrases ne menyre te deshperuar 

duan te jetojne. Ata vetem jane te pazote te shohin alternativat per problemet e tyre. 

13. Shume individe vetvrases japin paralajmerime te qarta per qellimet e tyre vetvrasese, 

por te tjeret jane te pavetedijshem per domethenien e ketyre paralajmerimeve apo nuk 

dine si te pergjigjen atyre. 

14. Te flasesh per vetvrasje nuk e ben dike vetvrases 

15. Afersisht 32.000 Amerikane vrasin veten cdo vit. Numri i tentativave te vetvrasjes 

eshte shume me i madh dhe shpesh rezulton ne demtime serioze. 

16. Vetvrasja eshte shkaku i trete kryesor i vdekjes ne moshat e reja 15 – 24 dhe eshte i 

teti ne renditje ne te gjitha moshat 

17. Perqindjet e vetvrasjeve tek te rinjte 15 – 24 u rriten me shume se 200% nga 1950 

perqindjet e vetvrasjeve te te rinjve qendron stabel. 

18. Perqindja e vetvrasjeve eshte me e larte tek te moshuarit mbi 65 vjec sesa çdo 

grupmoshe tjeter 

19. Burrat vrasin veten 4 here me shume se grate, dhe grate tentojne 3 here me shume 

krahasuar me burret. 

20. Vetvrasja kalon neper te gjithe kufijte e moshes, ekonomise sociale 

21. Armet e zjarrit jane aktualisht metodat me te perdorura per vetvrasje nga te gjitha 

grupet (meshkujt, femra, te bardhe me ngjyre etj) 

22. Anetaret e familjes te shpetuar nga vetevrsja jo vetm vuajne traumen e humbjes se nje 

personi te dashur por dhe mund te jene nje rrezik me i larte per vetvrasje dhe probleme 

emocionale. 

MENYRA PER TE QENE I DOBISHEM PER DIKE QE KERCENON ME VETVRASJE. 

- Behuni te vetedijshem. Mesoni shenjat paralajmeruese 

- Perfshihuni behuni te gatshem, tregoni interes dhe mbeshtetje 

- Pyesni nese ai/ajo po mendon rreth vetvrasjes 

- Behuni te drejtperdrejte . Flisni hapur dhe lirshem rreth vetevrsjes 

- Behuni te gatshem per te degjuar, lejoni shprehjen e ndjenjave dhe pranojini ato. 

- Mos jini gjykues Mos debatoni nese vetvrasja eshte e drejte apo e gabuar apo ndjenjat 

jane te mira apo te keqija. 

- Mos e nxisni ate te beje vetvrasjen 

- Mos jepni keshilla duke marre vendime per dike tjeter dhe tu thoni atyre si te sillen 

- Mos pyesni “pse”, kjo inkurajon justifikimin 

- Ofroni ndjeshmeri , jo simpati


- Mos veproni si i shokuar, kjo krijon distance 

- Mos u betoni per fshehtesi , kerkoni ndihme 

- Ofroni shprese qe alternativat te jene te perdorshme 

- Ndermerrni veprime. Zhvendosni mjete, merrni ndihme nga individe apo agjensi te 

specializuara ne nderhyrjen e krizave dhe parandalimin e vetvrasjes. 

BEHUNI TE VETEDIJSHEM PER NDJENJAT , MENDIMET DHE SJELLJET 

Pothuajse cdo njeri ne nje kohe te caktuar te jetes se tij/saj mendon per vetvrasjen. Pjesa 















Kontaktoni: 



Me nje qender parandalimi vetvrasje apo nderhyrjeje krizash 



Udheheqes shpirteror apo fetar 

Fletorja nr 3‘ 

Pandjeshmeria e stafit ndaj ndalimit dhe fenomenit te burgimit

28 


Mendo: 

A e vras mendjen une se cfare i ndodh ketij personi? 

Eshte vetem nje pacient tjeter ne te gjitha problemet e njejta. 

Shpjegime nga kursori( thenia) 

Kushtojini vemendje per te shpjeguar se si ngjan , si duket ne korrigjime. 

Shume, per te mos thene te gjithe personat qe punojne ne fushen e drejtesise kriminalekurre 

nuk e kane perjetuar traumen e arrestit dhe burgimit. Eksperienca ka treguar qe ne shume 

raste sa me gjate te punojne njerezit ne fushen e drejtesise kriminale, aq me shume te 

pandjeshem behen ata perkundrejt efekteve emocionale te arrestimit dhe misherimit. 

Kjo eshte vecanerisht e vertete per arrestimin e pare. 

Kjo eshte konsideruar nje prej faktoreve te cilet influencojne vetvrasjet ne burgje dhe qeli. 

Stafi shpesh sheh mbi shenjat dhe simtomat per shkak dhe te qendrimit te pandjeshem te 

tyre dhe mendimit. Nxirrni ne pah qe keto jane karakteristikat e pergjithshme te ketij 

mjedisi. 

SHENJAT DHE SIMTOMAT E NJE VETVRASJEJE TE MUNDESHME. 

• Depresion i vazhdueshem ose paranoja 

• Shprehjet ose evidencat e fajit te forte ose turpi penkudrejtofendimeve 

• Bisedoni rreth vetevrasjeve 

• Nen influencen e alkolit dhe droges 

• Njohja e stafit per tentativat e meparshme vetevrasese te historise se semundjes 

mendore 

• Shqetesim i eger ose agresivitet 

• Projekte pa shpresa ose nje e ardhme e pashprese 

• Merzitje e dukshme dhe ndryshime ne sjellje 

• Shtiret mjafte i qete per vendimet qe ka ndermarre per te vrare vethten 

• Flet ne menyre jorealiste per ikjen ose daljen nga burgu 

• Ka rritur veshtersine ne lidhje me te tjeret 

• Nuk sillet me efektivitet ne te tashmen, i shqetesuar per te ardhmen 

• Fillon te paketoje ato gjera personale qe i perkasin 

• Fillon te dhuroje ato qe ka 

• Mund te perpiqet te demtoje vehten 

Depresioni eshte treguesi i vetem me i mire i vetvrasjeve potenciale. Afersisht 70%deri 

80% e te gjitha vetvrasjeve jane kryer nga persona te cilet jane te pikelluar egersisht. 

• Ndjenja e pazotesise per te vazhduar, pamundesi per te ndihmuar veten


• Merzi eksreme dhe ankime (qarje) 

• Zvarritje te fjaleve ose qetesi 

• Humbje ose mungese oreksi, renie peshe 

• Qendrime pesimiste rreth se ardhmes 

• Pagjumesi ose gjume i trazuar 

• Merzi dhe ndryshim ne sjellje 

Shpjegime nga kursanti: 

Sigurohuni qe si oficere korrekte ne duhet te jemi te vetedijshem, per lidhjen midis depresionit 

dhe vetvrasjes 

Depresioni eshte treguesi i vetm me i mire i vetvrasjes potenciale. Afersisht 70% deri 80% 

i te gjitha vetvrasjeve kryhen nga persona te cilet jane te pikelluar agersisht. 

• Tension 

• Ngadalesi e levizjeve ose nuk reagon 

• Humbje e respektit per vehten 

Humbje e interesit per njerezit 

• Turperim i vehtes 

• Ndjenja te forta faji 

• Veshtersi ne perqendrim apo mendim 

Acarimi i vazhdueshem i paraprin vetevrasjes 

• Nivel i larte tensioni 

• Ankth ekstrem 

• Emocione te forta 

• Faj 

• Terbim 

• Deshire per hakmarrje 

Shpjegime: 

Viruni ne dijeni qe perpara ne tentative vetvrasjeje ne shohim qe personi zhytet ne irritim 

dhe terbim. 

Kur kjo sjellje ndalon shpesh ne do te shohim qe personi ben tentativa. 

KOHET E RREZIKUT RRITES TE VETVRASJES 

24 oret e para te izolimit -Itoksikimi dhe rezervimi-Pritja per gjyq-Denim-Pergatitja per

30 


lirim- Ditet e pushimit-Erresira-Mbikqyrja e zvogeluar e stafit 

Lajme te keqija te cdo lloji-30 ditet e para pas burgosje-s ose levizja brenda nje lehtesie te 

re-Lidhni listen e tyre me tonen=Pyesni klasen pse cdo nga keto eshte nje rrezik-Ato kane 

nevoje te kuptojne qe keto jane momente te rrezikut-Sigurohuni qe ne jemi te vetedijshme 

per keto kohe te rreziqeve te larta dhe duhet te jemi vigjilente per te pare tentativa te 

mundshme vetevrasjesh-Ngjarje qe mund te cojne ne nje vetvrasje te mundshme 

Lidhni listen e tyre me tonen-Te piret jashte mase kohet e fundit apo perdorimi i droges. 

Spjegime nga kursanti 

Jepni shembuj nga eksperienca juaj, nese eshte e mundur 

Pyesni cfare lloj ndjenjash, gjendje shpirterore mendime qe kjo ngjarje mund te shkaktonte 

dhe qe mund te conte ne nje tentative vetvrasje. 

Te piret jasht mase kohet e fundit ose perdorimi i droges. Ne shume raste (shembuj) kur 

njerezit te behen esell, depresioni fillon, gjithsesi nje numer personash me nivel alkoli ne 

gjak me teper se limiti ligjor kryejne vetevrasje kur jane ende te dehur. Per disa, madje nje 

sasi e vogel e alkolit dhe droges mund te kene nje efekt depresiv duke influencuar sjellje 

vetevrasese. 

Humbje e koheve te fundit e burimeve stabilizuese. 

Pse jam i vetem ne kete bote? Shpjegime nga kursori. 

Jepni shembuj nga eksperienca juaj n.q.s. eshte e mundur. Pyesni cfare lloj ndjenjash, 

gjendjet shpiterore, mendime qe kjo ngjarje mund te shkaktonte dhe qe mund te conte ne 

nje tentative vetvrasjeje. 

• Humbja e bashkeshortes/ te dashures .Per te miturit kjo mund te ishte nje shok, mik 

i cili i ka munguar me shume se nje prind. 

• Puna, perjashtimi nga shkolla 

• Humbja e shtepise 

• Humbja e financave 

Ndaje fajin ose turpin permes ofendimeve 

-o, pse e bera une kete? 

- Une nuk e meriotj te jetoj 

Jepni shembuj nga eksperienca juaj n.q.s. eshte e mundur 

Pyesni cfaredo lloj ndjenje , gjendje shpirteroreapo mendime qe mund tju shkaktoje kjo 

ngjarje qe mund te coje ne tentative vetevrasjeje. 

Ndaje fajin ose turpin permes ofendimeve 

• Kur disa te burgosur perfshihen ne krime serioze shkaktojne vetevrasje, pjesa me e 

madhe e atyre qe marrin jetet e tyre jane pergjegjes per ofeza te vogla ose dhune 

civile. Per shume te burgosur vetvrases faji ose turpi mund te jete i ndare ne menyre 

te anasjellte me seriozitetin e ofezes.Nje person me status te larte ne komunitet i cili 

kryen kryen krime te turpshme (ngacmime femijesh ose agresion , mund te kete


nevoje per kujdes te madh. 

Perdhunimi i te njejtit sex ose kercenimi i tij.,(une me mire te kisha vdekur sesa te beja 

kete) jepni shembuj nga eksperienca juaj n.q.s. eshte e mundur. 

Pyesni cfare lloj ndjenje, gjendje shpirterore apo mendime mund tju shkaktoje kjo ngjarje 

qe mund te coje ne tentative vetevrasjeje. 

• Perdhunimi i te njejtit sex ose kercenimi i tij 

• Ne intervista me te burgosurit te cilet jane ndaluar nga kryerja e vetvrasjes shume prej 

tyre thone se ata kane qene perdhunuar apo te prirur per favore sexuale. 

Shpjegoni nga kursanti ,jepni shembuj nga eksperienca juaj n.q.s. eshte e mundur. 

Pyesni cfare lloj ndjenje , gjendje shpirterore apo mendore mund tju shkaktoje kjo ngjarje 

qe mund tju coje per tentative vetevrasje. 

• Semundje e vazhdueshme mendore 

• Persona qe jane ne depresion ose po vuajne nga iluzionet *halucinacionet* *kane zera 

qe ju tregojne atyre se cfare duhet te bejne* jane subjekt primar per vetvrasje 

• Shendeti i dobet ose semundja e fazes se fundit 

Gjithsesi une jam i vdekur 

Shpjegoni nga kursori 

Jepni shembuj nga eksperienca juaj n.q.s eshte e mundur 

Pyesni cfare lloj ndjenje, gjendje shpirterore ose mendime qe kjo gjendje mund t’ju shkaktoje, 

qe mund t’ju coje ne tentative vetvrasje. 

Shendeti i dobet ose semundje e fazes se fundit *shume e rende* 

Ndonje person qe vuan nga semundje serioze * A.I.D.S, Kancer*, mund te jete nje rrezik 

per vetvrasje 

Duke ju afruar nje faze te fundit emocionale (Une nuk do ta bej me/ u mbush kupa 

Shpjegime nga kursori 

Jepni shembuj nga eksperienca juaj nese eshte e mundur 

Pyesni cfare lloj ndjenje, gjendje shpirterore apo mendore kjo gjendje mund t’ju shkaktoje 

ose t’ju coje ne tentative vetvrasje 

Duke ju afruar nje faze te fundit emocionale 

Çdo njeri prej nesh ka fazen e tij te fundit (Kulmin) saqe ne nuk mund te pajtohemi me 

stresin nen te cilin ndodhemi 

Raportoni tentativat active te vetvrasjeve menjehere 

Koha mund te bente gjithe ndryshimin 

Shpjegoni nga kursori

32 


Bisedoni se si do te funksiononte kjo ne pozitat e fushave te ndryshme aq mire sa lehtesite 

Raportoni 

Te raportosh vetvrasjet (vetvrasjet e mundshme) 

Gjithe vetvrasjet e mundshme duhet te lajmerohetn si urgjente 

• 10/33 

• Vetvrasje 

• Vendndodhje 

• Lloji i asistences se nevojshme 

Shpjegoni nga kursori (Thenia, Konteksi). Kuptoni (reflektoni) keto qe pasojne 

Ndonje staf qe degjon nje te burgosur qe flet per vetvrasje ose nje i burgosur ju tregon qe 

dikush po e mendon vetvrasjen ose dallon ndonje shenje ose siptome qe mund te cojne ne 

ne nje vetvrasje, ju kerkohet te raportoni kete informaciontek mbikqyresi ne detyre (Oficeret 

e informacionit). Ky mbikqyres do te mbledhe gjithe informacionin e rendesishem rreth 

nje te burgosuri ne ceshtje dhe do t’ja kaloje kete informacion stafit mjekesor keshtu qe 

ata mund te bjene nje ekzaminim te shendetit mendor dhe nje studim te dosjes bashkarisht. 

Nderhyrja e shpejte e nje te burgosuri vetvrases aktiv , 5 hapat. 

• Kontrollimi i vendngjarjes per sigurine e vetes dhe te te tjereve 

• Kontrollimi per nje fillim 

• Kerkoni,gjera, sende qe mund te perdoren si arme (brisqe) etj. 

• Levizni te gjithe personat qe smund te bejne gje per te shpetuar jete nga vendi i 

ngjarjes. 

• Perdorni masa paraprake te gjithanshme•Doreza•Syze te erreta•Maska C.P.R etj 

Shpjegoni nga kursori (thenia) 

Bisedoni se si kjo do te funksiononte te pozitat e fushave te ndryshme aq mire sa dhe 

lehtesite. 

Raportoni 

Nderhyrja e shpejte e nje te burgosuri vetvrases aktiv , 5 hapat. 

Administroni (drejtoni) veprime te menjehershme jete shpetuese 


Bisedoni se si kjo do te funksiononte ne fusha te ndryshme aq mire sa dhe lehtesite. 

Raportoni 

Veprimet qe nderrmarrin n.q.s personi qe tenton vetvrasjen eshte bashkepunues apo i


pavetedijshem. Kijeni parasysh dhe personi eshte i sigurte per t’iu afruar. 

N.q.s i burgosuri eshte duke u varur ngrijeni per ti kthyer frymemarrjen, priteni, zhvendosni 

sendin (mjetin mbytes) nga qafa e te burgosurit filloni frymemarrjen e shpetimit/ C.P.R 

derisa te ndihmohet nga stafi mjekesor. 

Shpjegime nga thenia 

Bisedoni se si kjo do te funksiononte ne fusha te ndryshme aq mire sa dhe lehtesite 

N.q.s shkelesi (i burgosuri), ka demtiuar (prere)veten dhe eshte bashkepunues, pasi te 

keni masat paraprake te pergjithshme, ushtroni trysni direkte ne zonen e prere. N.q.s 

eshte i pandergjegjshem kontrollojini pulsin dhe frymemarrjen, ruani qetesine individuale 

dhe trajtojeni per te eleminuar shokun derisa ndihma mjekesore te mberrije. 



N.q.s individi ka kaluar ne mbidoze, perpiquni te zbuloni se cfare ka perdorur personi, 

keshtu qe stafi mjekesor mund te gjeje se cili eshte drejtimi me i mire i veprimeve per te 

shpetuar jeten e personit. Perpiquni qe personi te ruaje gjakftohtesine. 



Veprimet qe nderrmerren n.q.s personi qe tenton vetvrasjen eshte jobashkepunues ose 

ofendues direkt. 

Kijeni parasysh qe ne keto situata ju duhet te prisni derisa te keni staf te mjaftueshem ose 

mjetet e duhura keshtu qe mund te keni ne dore situaten. 

Siguria e vetes, stafit tjeter, e komunitetit ose e ofenduesve te tjere duhet te merret ne 

konsiderate. 

N.q.s vetvrasja ose prerja e vetes, mbidoza ose ndonje mjet tjeter i vetvrasjes, tentohet 

dhe personi nuk eshte bashkepunues ose i pergjegjshem ndaj komandave verbale(gojore) 

per te ndaluar cdo nderhyrje fizike jo forcerisht ose kufizues jo te medhenj qe do ti 

ndalojne ata te demtojne veten e tyre, duhet te aplikohet. 



Veprimet duhet te nderrmeren sa me shpejt te jete e mundur per ti ndaluar ata nga te 

demtuarit e vetes,por siguria e stafit dhe spektatoreve duhet te merren ne konsiderate. 



Hera heres forca mund te jete e nevojshme. Kjo perfshin perdorimin e O.C/ve. Nxjerrja 

nga qelia njerezit e gjaknxehte teknikat e kontrollit fizik dhe perdorimi i berjes zap(izolimi). 

Shpjegoni nga kursori (thenia)

34 


Ne e perdorim forcen kur eshte e vetmja menyre per te parandaluar njerezit te demtojne 

vetene tyre dhe te tjeret. 

Izolimet duhet te perdoren vetem nese personi eshte aktiv ne perpjekje per te kryer vetvrasje 

apo n.q.s pas daljes nga izolimi personi vazhdon te perpiqet te demtoje vetveten. Izolimet 

duhet te hiqen per aq kohe sa te jete e sigurte per tu hequr. 

Individet aktive vetvrases kurre nuk duhet vecuar ne vehte. Atyre iu duhet (nevojitet) 

dikush tjeter qe te qendroje me ta gjate gjithe kohes. 


Kini parasysh qe ne kurre nuk leme nje person vetvrases vetem dhe qe ne duam ta heqim 

nga izolimi aq shpejt sa te jete e sigurt per te vepruar keshtu. 

Hapi i katert 

Siguroni vendqendrimin aqshpejt sa te jete e mundur. 


Kini parasysh qe eshte e rendesishme per te ruajtur vendqendrimin per ndonje hetim te 

perforcuar por qe siguria e jetes eshte e para. 

Hapi i peste 

Mblidhni te gjithe stafin dhe te gjithe raportet, vezhgimet(observimet) dhe informacionet. 

Shpjegim nga kursori 

Kini parasysh qe ka nje ndryshim ndermjet mbledhjes se raporteve pa hetimet dhe te berit 

nje mbledhje kritikuese per stafin. 

Pergjegjesite e s tafit dhe mjetet raportuese 

Ju duhet te merrni gjithe raportet e vetvrasjeve te mundshme e serioze. 

Sakatimi i vehtes per te manipuluar mund te shkoje shume larg dhe te burgosurit mund te 

vrasin veten e tyre ne menyre aksidentale. Ju kerkohet ju te raportoni per nje menyre 

sjellje vetvrasese tek eproret tuaj. Vetem specialistet e shendetit mendor mund te kuptojme 

nese nje individ eshte vetvrases apo jo. 

Ju jeni pergjegjes per sigurine e te burgosurve tuaj qe jane ne kujdesin tuaj. 

Shpjegoni nga kursori. 

I.N.S video transmetuese 1 

Shperndani fletet I.N.S ne klasa. Shpjegoni se si jane shenuar ato dhe pastaj lereni klasen 

te shohe intervisten dhe ta llogarise ate (shenoje ate). Studioni te gjitha pyetjet me klasen. 

Bisedoni sepse ato i llogarisin pyetjet ne ate menyre.


I.N.S video transmetuese 2 

Perseriteni procesin nga kursori thenia e meparshme perseri. 

Vleresim mbylles. 

Perfundimi 

Kini parasysh qe pas shikimit te videos qe meritat e tyre bejne te gjithe ndryshimin. 

Burimet e Informacionit 

1. Vetvrasja ne burg nje panorame dhe udhezim te parandalimit. 

2. Departamenti Amerikan i Drejtesise. 

3. Instituti kombetari ndeshkimit. 

4. Parandalimi i vetvrasjes nje burim te dhenash per oficeret e burgut. 

5. Crregullimet mendore dhe sjelljes. 

6. Departamenti i shendetit mendor. 

7. Organizata boterore e shendetit. 

8. Kurrikulum trajnues per zbulimet e vetvrasjeve dhe parandalimi ne burgje e qeli. 

9. Joseph R. Rawan. 

10. Lindsay M.Hayes. 

11. Websajt Soicidology.org. 

12. Shoqata Amerikane per vetvrasjen. 

13. Nje rishikim statistikor i raporteve te incidenteve te dokumentuara si vetvrasje te 

tentuara ne departamentin e ndeshkimeve te Vermontit, gjate periudhes midis Janarit 

2003 dhe Shkurtit 2004. 

Tregoni burimet te materialit dhe tregojini studenteve ku mund te gjejne me shume 

informacion per parandalimin e vetvrasjeve. 

Blloku nr.1 

Agjencia e epartamentit te sherbimeve njerezore dhe qortimeve te Vermontit. 

Titulli i kursit 

Titulli i mesimit 

Pergatitur nga Ross T. Farworks 7 dhjetor 2007 

Koka e nevojshme 

parandalimi i vetvrasjes 

Shperndarja e bursave te vetvrasjes 

Pjesemarrja e planifikuar 

Total 2 ore nr.pjesemarresve 12’ 20 

Orari i sugjeruar 

Mjetet. Nje dhome me video dhe flip 

charter dhe tavolina ne forme V ose

36 


Objektivat e paraqitjes 

Rrethore 

Procedurat e vleresimit 

• Ne fund te ketij mesimi pjesemarresit do te jene ne gjendje te marrin pjese ne nje 

diskutm ne klase rreth nderhrjes dhe parandalimit te vetvrasjes. 

• Te diskutojne shenjat dhe simtomat, faktoret riskues, kohen dhe rrezikun ne rritje qe 

stafi duhet te dije. 

• Te zhvilloje nje liste shkaqeq qe stafi korrigjues shpesh i ben ata te pandjeshem ndaj 

sjelljeve vetevrasese qe te burgosurit shfaqin. 

• Te diskutojne ndikimin e vetvrasjes se nje te burgosuri ne departamentin e Vermontit. 

• Te mirkuptohen me rolin e rendesishem qe ata luajne ne parandalimin e vetvrasjes se 

te burgosurve. 

Ne fund te ketij trajnimi studentet do jene ne gjendje te 

1. Te marrin pjese ne nje diskutim rreth parandalimit dhe vetvrasjes. 

2. Te diskutojne shenja dhe simtoma, faktoret riskues, kohen e riskut ne rritje qe stafi 

duhet te jete ne dijeni 

3. Te zhvilloje nje liste shkaqesh qe stafi korigjues shpesh ka , 

4. Te diskutojne ndikime vetvrasjesh se nje te burgosuri ne departamentin e qortimeve 

te vermontit dhe kulturen e vendit tuaj. 

5. Te mirekuptohen me rolin e rendesishem qe ata luajne ne parandalimin e vetvrasjeve. 

Perseritje e rrezetikut per vetvrasje, shenjat dhe simtomat te shkruara ne leter. 

Shkruani ne leter shenjat dhe simtomat 

Perserisni shenimet n grup 

Pyesni rreth disa shenjave dhe faktoreve riskues qe ata kane vezhguar duke punuar 

Bisedoni rreth ndonje tentative vetvrasjeje apo situate qe ka ndodhur kohet e fundit. 

Aktivitete ne video, 

Shperndani dhe perserisni fletet INS ne klase 

Trasmetoni videon INS dhe lereni klasen te pergjigjet si ata e mendojne vete, 

Perserisni pergjigjet si grup 

Diskutoni se perse u pergjigjen ne ate menyre 

Cojeni diskutimin tek shenjat apo simtomat. 

Pesni cfare mund te beni ju per te reduktuar rezikun e vetvrasjes i cili u tregua ne skenarin 

e videos. 

Praktike e pavarur 

Vetvrasje ne Amerike 

Jepni ne klase fletepalosje vetvrasjeje ne Amerike


Lereni klasen ta lexoje dhe te diskutoje per ato qe atyre u duket e rendesishme 

Vleresimi permbylles 

Mesimi i rendesishem 

Perfundoni oren e esimit duke cuar ne nje diskutim rreth asaj se cfare mendojne ata se cila 

ishte gjeja me e rendesishme qe ata mesuan rreth parandalimit te vetvr. 

Pastaj beni pyetjen 

Si do ta kujtoni ju ate qe mesuat ne kete trajnim>? 

Perserisni objektivat e performances 

Shperndani vleresimin ne klase 

Testi i parandalimit te vetvrasjes 


Te gjithe te burgosurit qe jane risk i mundshem vetvrasjeje duhet te vendosen nen kontroll 

dhe te cohen ne nje qeli izolimi per te mos i lejuar te demtojne veten apo te tjeret. 


Te burgosurit jane ne nje rrezik te madh per vetvrasje per 30 ditet e para pasi ata jane 

transferuar per ne qeli. 


• Ju duhet te siguroni vendin e vetvrasjes 

• Aq shpejt sa eshte e mundur 

• Menjeher sapo trupi te hiqet 


Kur stafi eshte i pandjeshem per problemet qe nje i burgosur ka duke qene i arrestuar 

apo i burgosur, ne rrisim mundesine e nje vetcvrasjeje nga ana e te burgosurit. 


Permendni 3 karakteristika rreth paraburgimeve dhe burgjeve qe i bejne ata te prirur per 

tu vetvrare. 

• .................................. 

• .................................. 


Pjesa me e madhe e vetvrasjes ndodhin gjate dites 


Forca mund te jete e nevojshme per te ndaluar dike qe shkaktonvetvrasje 


Ka 5 hapa qe kane te bejne me tentativat per vetvrasje , permendni ato.

38 


................................... 

................................... 


Çfare duhet te beni ju menjehere sapo te keni perfunduar nje interviste INS n.q.s. ju 

verifikoni ndonje kuti qepermban nje ..... 


Çfare do ti pyesni ju oficerit te trupes para se ai apo ajo te largohet me qellim qe te 

nje interviste INS 


filloje 

Ju duhet gjithmon te prisni te pakten nje anetare tjeter te stafit qe te vije perpara se te 

filloni te ekzekutoni veprimet jeteshpetuese. 

24. Nje INS eshte 

• Nje ekzaminim i shendetit mendor 

• Nje ekzaminim vetvrasjeje 

• E drejtuar ne te gjitha hyrjet e reja 

• E drejtuar ne te gjitha transfertat 

• Te gjitha sa me siper. 

25. Depresioni eshte treguesii vetem me i mire i vetvrasjeve potenciale. Afersisht 70/ 80 

% e te gjitha vetvrasjeve jane shkaktuar nga persona te cilet jane te brengosur. 

Listoni 5 simtoma te depresionit 

.......................... 

......................... 


I burgosuri mund te veproje shume qete ne nje kohe kur vendimi per te vrare veten eshte 

ndermarre. 


Sjellja e Jenit ka ndryshuar. Ajo qendron ne dhomen e saj gjithe diten dhe nuk do qe ti flase 

askujt, ajo eshte> 

• Duke vepruar keshtu se nuk pelqen burgimin 

• Duke treguar shenja te nje depresioni te mundshem 

• E frkesuar nga te burgosurat e tjera. 

Parandalimi i vetvrasjes. 

Shenjat dhe simtomtomat e nje vetvrasje te mundshme. 

• Depresion i vazhdueshem apo paranoje 

• Mesazhe te posacme te fajit te forte apo turpit kundrejt ofezave


• Kercenon me vetvrasje 

• Nen influencen e alkolit ose te droges. 

• Njohja e stafit pertentativat e meparshme te vetvrasjes 

• Shqetesim i madh apo agresivitet 

• Shfaqet i pashprese, i pandihme dhe pa kuptim per te ardhmen 

• Shpreh shqetesim te pazakonte apo te madh per cka do tju ndodhe 

• Gjendje shpirterore te rendueshme dhe ndryshime ne sjellje 

• Vepron shume i qete ne kohen kur eshte marre vendimi per te vrare veten 

• Flet ne menyre jo realiste perte dale nga burgu 

• Ka rritur veshtersi ne lidhje me te tjeret 

• Nuk ambjentohet me te tashmen 

• Fillon te paketojeje sendet e veta 

• Fillon te dhuroje ato qe zoteron 

• Iluzione dhe halucinacione 

• Ndjenja e pazotesise per te vazhduar pa shprese 

• Hidherim eksterm, te qara 

• Mezi i nxjerr fjalet apo rri ne heshtje 

• Renie ose rritje e oreksit ose humbje te peshes 

• Qendrime pesimiste per te ardhmen 

• Pagjumesi, ose ngritje heret ose gjume i tepruar. 

• Ndryshime te gjendjes shpirterore dhe te sjelljes 

• Tension 

• Letargji, ngadalesi te levizjeve 

• Humbje e vleresimit te vetes 

• Humbje e interesit per njerezit, 

• Turperim 

• Ndjenja te forta faji 

• Veshtersi ne perqendrim apo mendim 

Acarimi i vazhdueshem i paraprin vetevrasjes 

• Nivel i larte tensioni 

• Ankth ekstrem 

• Emocione te forta 

• Faj

40 


• Terbim 

• Deshire per hakmarrje 

KOHET E RREZIKUT RRITES TE VETVRASJES 

24 oret e para te izolimit 

Itoksikimi dhe rezervimi 

Pritja per gjyq 

Denimi 

Pergatitja per lirim 

Ditet e pushimit 

Erresira 

Mbikqyrja e zvogeluar e stafit 

Lajme te keqija te cdo lloji 

30 ditet e para pas burgosjes ose levizja brenda nje lehtesie te re 

Ekspertiza i nevojave paresore 

1. Pyet oficerin e sherbimit “Besoni ju qe i burgosuri mund te shfaqe rrezik vetvrasjeje” 

po/ jo. 

2. Eshte ky arrestimi juaj i pare? 

3. A ka ndonje qe do tju vizitonte ju ne kete sekor 

4. A keni humbur punen tuaj keto 6 muajt e fundit, ju ka vdekur dikush 

5. Keni probleme me parate 

6. Keni ndonje probleme me bashkeshortin, te dashuren apo anetaret e tjere te 

7. keni ndonje te aferm me probleme mjekesore 

8. Ka kryer ndonje anetare i juaji i familjes vetvrasje 

9. Keni qene ndonjehere ne spital psikiatrik 

10. A keni marre mjekim per nervat te keshilluar nga mjeku 

11. Keni ndonje mendim per te vrare ose lenduar veten 

12. Keni tentuar te vrisni veten 

13. A djeni qe ka dicka qe mezi e prisni 

14. Çfare eshte BAC i nje te burgosuri 

15. A eshte i burgosuri duke shfaqur shenja te abuzimit me substanca 

16. Mban i burgosuri nje pozicion respekti per komunitetin


17. A tregon i burgosuri shenja depresioni, qan, bertet, djersit, nervozohet ai po ecen 

kuturu 

18. Duket i burgosuri sikur ndjehet i bezdisur apo i turperuar 

19. Sillet i burgosuri ne menyre te cuditshme, pa kuptim etj. 

Parandalimi i vetvrasjeve 

Shoqata aerikane e sektorit te vetvrasjeve . 

Ne 2002 vetevrasja ishte e para nder 11 arsyet e vdekjes qe shenonte rreth 31. 655 jete. 

Numri i vetvrasjeve nder te rinjte 15 / 24 vjec u rrit me shume se 2005% gjate 50 viteve 

te fundit. 

Numri i vetvrasjeve eshte me i larte per te moshuarit sesa per grupmoshat e tjera. Burrat 

kryejne vetvrasje 4 here me shume se grate por grate tentojne 3 here me shume.Shume 

njeres qe tentojne jane te deshperuar dhe nuk shohin ndonje shprese per te ardhmen. 

Te flasesh rreth vetvrasjes nuk frymezon dike te behet vrases. Anetaret e familjes qe 

shpetojne , jo vetem qe vuajne humbjen e te dashurit te tyre , por jane dhe vete ne rrezik 

te madh nga problemet emocionale. 

Çfare eshte depresioni 

Çrregullimi depresiv kryesor eshte crregullimi me dominues i shendetit mendor. Ne SHBA 

rreziku i jetes eshte 16.6 % . Sipas nje studimi te fundit 9.5 % ose 18.8 milion amerikane 

te rritur vuajne nga semundje depresive. 

Simtomat e depresionit nderhyjne ne zotesine e dikujt per te funksionuar ne te gjitha 

fushat e jetes si puna, familja, gjumi etj. 

Simtoma te zakonshme te depresionit qe vijne cdo dite per nje periudhe 2 javore. 

• Gjendje shpirterore e deshperuar 

• Humbje interesi ne aktivitete te ndryshme 

• Humbje ose rritje peshe 

• Pagjumesi ose shume gjume 

• Shqetesim , nervozisem, pezmatim 

• Lodhje apo humbje energjie 

• Ndjenja te pashpresa 

• Pazotesi per te menduar apo per tu perqendruar 

• Mendime te shpeshta rreth vdekjes 

Nje depresion i trasheguar nga prinderit rrit shanset per te kaluar tek femija me pas. 

Trajtimi i depresionit eshte60 / 80 % efektiv. Sipas organizates boterore te shendetit me 

pak se 25% te individeve marrin trajtim efektiv. Depresioni shpesh shoqerohet nga 

Çrregullime mendore patologjike te tilla si, abuzimi me alkol dhe droge dhe nese nuk 

trajtohet si duhet ai mund te çoje ne nje numer te madh episodesh vetvrasjeje.

42 


Lidhja midis depresionit dhe vetvrasjes. 

Vetvrasja eshte komplikacioni i kercenimit me te madh te jetes . Crregullimi depresiv 

kryesor eshte diagnoza psikiatrike zakonisht e shoqeruar me vetvrasje absolute te 

perfuanduar. Rreziku i jetes midis pacienteve te patrajtuar eshte pothuajse 20%. 

Rreth 2/3 e njerezve qe perfundojne vetvrasjen jane te shqetesuar ne kohen e vdekjeve te 

tyre. Ne nje studim qe u be ne Filande 71 prej tyre qe kryen vetvrasje dhe qe kishin 

crregullim depresiv madhor vetem 45% e tyre merrnin trajtim ne kohen e vdekjes dhe 

vetem 1/3 e ketyre merrnin antidepresive. 

Rreth 7 ne cdo 100 burra dhe 1 ne 100 gra te cilat kane qene te diagnostikuara me 

depresion ndonjehere ne jeen e tyre do te vazhdojne te bejne vetvrasje. 

Rreziku i vetvrasjes ne njerez me crregullim depresiv madhor (C.D.M) eshte rreth 20 

here me i madh se nje popullsi e zakonshme. 

Individet qe kane episode te shumefishta depresioni jane ne rrezik me te madh per vetvrasje 

sesa ato qe kane patur vetem nje episod. 

Njerez te cilet kane varesi nga alkoli apo droga vec te qenit depresiv jane ne rrezik per 

vetvrasje. 

Individet qe jane ne depresion dhe shfaqin simptomat qe pasojne jane ne nje rrezik te 

vecante per vetvrasje. 

Pashpresesi, pamundesi. 

Terbim(xhindosje), inat i pakontrolluar, kerkon hakmarrje. 

Vepron pa care koken ose merret me aktivitete te rrezikshme, pa u menduar. 

Ndjehet i kapur ne gracke sikur nuk ka rruge dalje. 

Rrit perdorimin e alkolit ose droges. 

Largohet nga shoket familja shoqeria. 

Ankth, merzi, pazotesi per te flejtur ose flen gjithe kohes. 

Ndryshime dramatike te gjendjes shpirterore. 

Nuk shpreh arsye per te jetuar, qellim pakuptim per jeten. 

TRAJTIMI 

Trajtimet qe perdoren pergjithesisht per depresionin jane, 

Farmaceologjia(antidepresivet). 

Psikoterapia. 

Terapia elektrokonvulsive e vullnetshme.T.E. 

Trajtimi me i mire per depresionin eshte kombinimi i antidepresiveve dhe psikoterapise.Nje 

analize e 16 studimeve tregoi avantazhet e trajtimit te kombinuar kundrejt trajtimit 

farmaceutik vetem. Nje hipoteze eshte qe terapia rrit besnikerine(zbatimin)ndaj trajtimit 

antidepresiv. Trajtimet jane teefektshme ne 60 deri ne 80 % te rasteve.Studimi bashekpunues


i depresionit tregon qe pas episodit te pare 70% e moren veten brenda 5 vitesh.Instituti 

kombetar i shendetit mendon. 

Ne permbledhje 

• Perpjestimi i rritjes se rrezikut qendron qartesisht ne anen e trajtimit duke qene se 

kundershton trajtimin per depresion. 

• Trajtimi me i mire eshte kombinimi i farmaceologjise me psikoterapine. 

• Shume vetvrasje ne individet me crreegullim depresiv te madh jane ndermjet atyre qe 

nuk marrin mjekim. 

• Ne ende dime shume pak rreth atyre qe nuk permiresohen panvaresisht nga trajtimi i 

pershtatshem. 

• Nevojiten me shume kerkime klinike. 

Antidepresivet dhe rreziku per vetvrasje 

Ne studimet afatshkurtra jane shefaqur disa evidenca qe femijet dhe adolishentet qe marrin 

antidepresive tregojne nje rrezik vetvrases rrites dhe ose sjellje vetvrasese.Duke dhene 

kete shqetesimi eshte qe antidepresivet do mund te conin ne vetvrasje te perfunduaraa. 

Administrimi (Administrata e ushqimeve dhe ilaceve ne SH.B.A) F.D.A analizoi 24 

eksperimente qe perfshinin 4400 paciente dhe arriti ne perfundimin qe rreziku i vetvrasjes 

ne femijet dhe adolishentet te cileve iu keshilloheshin antidepresive ishte 4% te dyhere 

rrezik qetesuesish te pademshem prej 2%(ëëë.fda.gov). 

Pavaresisht nga recetat e reja qe u jepen femijve dhe adolishenteve nevojitet monitorimii 

kujdesshem i siptomave dhe efekteve anesore te cilat duhen vezhguar nga nje i rritur. 

Ndonje ndryshim ne simptologji duhet te raportohet tek mjeku qe ka dhene receten.Nevojiten 

me shume kerkime per te vertetuar n.q.s depresivet jane te lidhur me vetvrasjen tek 

femijet adolishentet dhe te rriturit. 

F.D.A Paralajmerimet e kutia e zeze 

Administrata e ushqimeve dhe ilaçeve tani po kerkon nga prodhues te antidepresiveve per 

te shtuar nje etikete paralajmerimi (kuti e zeze) qe te pershkruaje rrezikun e madh per 

vetvrasje dhe nevojen per nje kontroll nga afer per ata qe keshillojne kete tip terapie 

farmaceutike. 

Ashtu siç paraqiti F.D.A nje guide mjekesore per pacientin, (Med Guide) ashtu dhe nje 

guide mjekesore per perdoruesit kish per qellim te edukonte pacientet dhe kujdestaret e 

tyre rreth kesaj recete. 

Nga takimi i ngushte midis Komitetit Keshillues te ilaceve farmaceulogjike dhe Komitetit 

Keshillues te ilaceve pediatrike ne shtator 2004 analizoi eksperimentet (provat) afatshkurtra 

te hapjeve qetesuese te pademshme te nente ilaceve antidepresive. 

Rezultatet treguan nje rrezik me te madh per vetvrasje pergjate muajve te pare te trajtimit 

te atyre qe merrnin antidepresive. Rreziku mesatar i ngjarjeve te tilla per ilacet (drogen) 

ishte 4% dyhere rrezik i pademshem i 2% es. Nuk ndodhen vetvrasje ne keto prova

44 


(ëëë.fda.gov) .Bazuar ne kete gjetje F.D.A botoi paralajmerimet (kutia e zeze) qe kishin te 

benin me antidepresivet. 

• Antidepresivet rritin rrezikun e te menduarit dhe sjelljes vetvrasese ne femijet dhe 

adolishentet me M.D.D(cregullim depresiv i madh) dhe crregullime te tjera psikiatrike. 

• Ndonjeri qe mendon perdorimin e nje antidepresivi nje femije apo nje adolishenti per 

ndonje perdorim klinik duhet te balancoje rrezikun per vetvrasje(ne shkalle te rritur) 

me nevoja klinike. 

• Pacientet te cilet fillojne terapine duhet te vezhgohen drejtpersedrejti per pakenaqesite 

klinike, vetvrasje apo ndryshime te pazakonta ne sjellje. 

• Familjet dhe kujdestaret duhet te keshillohen te vezhgojne drejpersedrejti pacientit 

dhe te komunikojne me mjekun. 

Te gjithe pacientet qe trajtohen me antidepresiv duhet te keshillohen nga afer per ndonje 

ndryshim ne siptoma, vecanerisht ne fillim te trajtimit apo kur doza rritet/ulet. Per me 

shume informacion per paralajmerimet ju lutem vizitoni ëebsite http.//www.fda.gov. 

KUJDES NGA NDJENJAT MENDIMET DHE SJELLJET 

Pothuajse cdo njeri ne nje kohe te caktuar te jetes se tij/saj mendon per vetvrasjen. Pjesa 















Kontaktoni: 



Me nje qender parandalimi vetvrasje apo nderhyrjeje krizash




Udheheqes shpirteror apo fetar 

Shoqata Amerikane e Vetvrasjes 

Qellimi i kesaj shoqate eshte te kuptojme dhe parandalojme vetvrasjen . AAS perkrah 

kerkimet programet e te qenit i informuar publik sdukimit dhe trajnimit per profesioniste 

te te shpetuarit dhe te gjithe personat e interesuar. AAS sherben si nje zyre qendrore per 

informacion mbi vetvrasjen.AAS ka shume burime dhe publikime te cilat jane te 

pershtatshme per anetaresine e saj dhe publikun e zakonshem. Per informacion anetaresie 

ju lutemi kontaktoni ne 

Amerikan Assiciation for Suicidology, 5221 Wisconsin Aenul, second flor 

Referencat emrat. 

Tungjatjeta. Ne kete PDF ne japim dy versione te Kartes Ndihma te Vetvrasjeve. Ju mund 

te perdorni keto burime si te deshironi. 

Ju mund te shkarkoni *te ndihmosh dike i cili mund te jete vrases* dhe ta perdorni ate si 

nje udhezues fotokopjeje faqe formati. Ju mund te deshironi ta perdorni kete faqe si nje 

broshure per ngjarje te tilla si prezantime ne shkolla apo mbledhje per venie ne dijeni te 

publikut. 

Ju mund te shkarkoni *Karten ndihme te vetvrasjes* Ne ju sqarojme qe edhe ta printoni 

kete faqe ne nje shkalle te reduktuar lehte per tu siguruar qe ky dokument pershtatet ne 

flete 8.5 :11. 

Ta fotokopjoni ne nje shkalle te reduktuar lehte ju gjithashtu mund te doni qe ta 

Stamponi prapa numurin e linjes te krizave te komunitetit apo dhe emrin e agjencive. 

Fotokopjoni dokumentin ne leter e cila eshte me e rende se letra normale. 

Shpresojme qe keto informacione ti duken te dobishme. 

QENDRA EDUKUESE DHE INFORMUESE PER VETVRASJEN (SIEC)ose(QEIN) 

PROGRAMET TRAJNUESE PER PARANDALIMIN E VETVRASJES (SPTP) 

ose(PTPV). 

TE NDIHMOSH DIKE QE MUND TE JETE VRASES> 

Nese dikush qe ju njihni: 

• Kercenon me vetvrasje. 

• Flet rreth deshires per te vdekur. 

• Tregon ndryshime ne sjellje, pamje te jashtme, gjendje shpirterore. 

• Abuzon me drogen apo alkolin. 

• Demton me qellim vehten e tij. 

• Shfaqet i shqetesuar, i merzitur, i mbyllur ne vetvete.

46 


Ju mund ta ndihmoni ne : 

• Qendroni te qete dhe degjoni 

• Lereni personin te flase rreth ndjenjave te tij. 

• Pranojini te gjitha mos gjykoni. 

• Pyesni nese personi ka mendime vetvrasese. 

• Merrni seriozisht te gjitha kercenimet per vetvrasje. 

• Mos u beto per ta mbajtur sekret tregojuni dikujt. 

MERR NDIHME JU S’MUND TA BENI ATE VETEM 

Kontakto me: 

• Familjen, miqte, te afermit 

• Klerike,mesues keshillues. 

• Mjekun e familjes. 

• Linjat e krizave kombetare ose lokale. 

• Sherbimet e shendetit mendor. 

• Departamentin e urgjences spitalore. 

Fleta per fakte per vetvrasjen e personave te moshuar. 

• Te moshuarit perbejne 10.3% te popullsise.Ata llogariten per 17.5% te te gjithe 

vetvrasjeve. 

• Raporti i vetvrasjes per te moshuarit per 2002 ishte 15.6 per 100.000 banore. 

• Ndodhte nje vetvrasje i te moshuarve cdo 95 minuta , ndodhin 15 te tilla cdo dite. 

• Njerezit e moshuar te bardhe ishin rreziku me i madh ne nje raport mesatarisht 35 

vetvrasje per 100.000 banore vcdo vit. 

• Te bardhet me moshe mbi 85 vjec te cilet jane goxha te vjeter ishin rreziku me i madh 

i te gjitha grup moshave dhe racave te tjera. Ne 2002 raporti vetvrasjeve per keta 

njerez ishte 51,5 per 100.000 kjo ishte 4.6 here me shume se raporti i vazhdueshem 

per te gjitha moshat 11, per 100.000. 

• 85% e vetvrasjeve ne moshe te madhe ishin meshkuj. Numuri i vetvrasjeve te 

meshkujve ne moshe te trete ishte 5.5 here me i madh se vetvrasjeve te femrave. 

• Perqindja e vetvrasjeve per grate pas moshes 60 vjec, pasi arrin moshen e mesme 

madhore mosha 45/ 49. 

• Perqindja e vetvrasjeve per te mosharit arriti kulmin ne 1987 ne 21.8 per 100000 

banore. Qe nga 1987 perq.e vetvrasjeve per te moshuarit u ul ne 28% me poshte se 

ne 2002.,kjo eshte ulja me e madhe e perqindjeve te vetvrasjeve tek te moshuarit qe 

nga 1930.


• Ndonese te rritur tentojne vetvrasjen shpesh me pak se ata ne grup moshat e tjera me 

ta kane nje perqindje te larte perfundimi vetvrasje .Per te gjitha moshat ka nje 

perllogaritje prej 1 vetvrasje per çdo 25 tentativa midis te rinjve 15 / 24 vjec, 1 vetvrasje 

per 100 / 200 tentativa.Mbi moshen 65 ka nje llogaritje 1 vetvrasje per 4 tentativa. 

• Ne 2002 perqindja e vetvrasjeve renditet nga 13.5 per 100000 vete deri ne 17.7 per 

100000 Persona ne moshen nga 75 / 84. 

• Armet e zjarrit ishin mjetet me te zakonshme te perdorura per te kryer vetvrasjen 

midis te moshuarve. 795% ishin burra te cilet ishin me te prirur perte perdorurur 

armet e zjarrit. 

• Abuzimi me subsatnca apo alkol luan nje rol te vogel ne vetvrasjet e moshes se madhe 

krahasuar me ate e re. 

• Nje nga shkaqet kryesore te vetvrasjes te moshat e medha eshte depresioni shpesh i 

pa diagnostikuar apo i pa trajtuar. 

• Akti i kryerjes se nje vetvrasje rrall here paraprihet nga nje shkak apo arsye e vetme 

. Ne te moshuarit faktoret me te zakonshem perfshijne” 

a. Vdekja e nje te dashuri kohete e fundit 

b. Semundjet fizike 

c. Perceptimi i shendetit te dobet 

d. Izolim shoqeror dhe vetmi 

e. Ndryshimet te medha shoqerore si dalja ne pension 


Informacioni ne kete flete ne fakt u. mblodh nga Qendra Komb. Per kontrollin dhe 

parandalimin e demtimeve. 

Shoqata Amerikane e Sociologjise A.A.S. 

Qellimi i saj eshte te kuptoni dhe parandaloni vetvrasjen. AAS ndihmon ne kerkime, 

programe qe vene ne dijeni publikun, edukimin,per profesionistet per te shpetuar gjithe 

personat e interesuar. Ajo sherben si zyre qendrore kombetare per informcione rreth 

vetvrasjeve. AAS ka shume burime informacioni dhe publikime te cilat jane te pershtatshme 

per anetaret e saj dhe publikun. 

1. Per informacion anetaresie kontaktoni ne American Association Suicidalogi .S 221 

wisconsin AVE.N.W.Washington DC20015 

(202) 237 – 2280 

(202) 377 – 2282 (Fax) Email info@Suciology. Org 

Website www.Suiciology.org 

• Ne 2002, 1939 Afroamerikane kryen vetvrasjen ne SHBA. Prej ketyre 1633 ishin 

burra 84% raporti 9.1 per 1000000 vete.Raporti i vetvrasjes per femra ishte 1.6 per 

100000 banore.

48 


• Ne 2002 ndodhen 306 vetvrasje te grave . Raporti i meshkujve afroamerikane 

perkundrejt femarve ishte 5.34 me 1. Shkolla e vetvrasjeve midis grave dhe burrave 

ishte me e ulet. 

• Femrat ishin me te mundshme se burrat per te tentuar te vetvriten ndersa meshkujt 

ishin me te prirur per ta kryer ate. 

• Nga 1993 deri ne 2002 tentativat per vetvrasje ne kete zone pesoi nje ulje te vogel. 

• Vetvrasja ishte shkaku i trete kryesor i vdekjes tek te rinjte . Raporti per vetvrasjet tek 

te rinjte ishte 6.5 per 100000 vete. 

• Per afroamerikanet e rinj mosha 15-24 vjec. Raporti i vetvrasjeve tek meshkujt ishte 

me i larte se ai i femrave. 

• Vetvrasjet e rinise afroameriakne ishin ne pergjithesi te uleta deri ne fillim te viteve 

80.Ne vitet 81 dhe 94 numri u rrit ne 78% .Qe atehere numri eshte ulur ne 43% nga 

11.48 ne 1994 ne 6.5 ne 2002. 

• Ndonese te rinjte jane dy here me te mundshem per te kryer vetvrasje numri i tyre u 

rrit shume gjate kesaj periudhe. 

• Ne 1981- 1994 numri i vetvrasjeve u rrit ne 83% per 15-24 vjecaret afroamerikane 

meshkuj dhe 10% per femrat. 

• Ne 1994 numri i vetvrasjeve te meshkujve eshte ulur ne 45%. 

• Meshkujt llogariten per 86.5% te vetvrasjeve afroamerikane te te moshuarve. 

• Armet e zjarrit ishin metoda me e mire per te kryer vetvrasje. Midis 15-24 vjecareve 

63% e vrasjeve shkaktoheshin nga armet. 

GJERAT QE MUND TE BEJME PER TE NDIHMUAR 

1. Ndihmoni per heqjen e njollave te trupit dhe miteve qe vetvrasja kundershton rolin 

gjinor dhe kulturor 

2. Burrat afroamerikane jane Macho dhe nuk marrin jetet e tyre 

3. Turpin fetar te vetvrasjes si nje mekat i pafalshem 

4. Grate jane gjithmon te forta dhe kurre nuk plasariten nga presioni. 

5. Hiqni barrierat ne trajtim 

6. Permiresoni mundesite per nje trajtim te shendetit mendor 

7. Zhvendosni njollen e turpit shoqeror ne trajtim te shendetit mendor 

8. Rritni te qenit te informuar ne ndryshimet kulturore ne shprehjen e sjelljeve vetvrasese 

9. Afroamerikanet nuk e perdorin drogen ne krizat e vetvrasjes 

10. Perberesi sjellor tek keta eshte me shume sjellor dhe i theksuar 

11. Disa te tjere shprehin pak qellime per vetvrasjen apo simtoma depresive gjat krizave 

te vetvrasjes 

12. Rritni bashkerendimin me komunitetin e besimit


13. Njihni shenjat paralajmeruese dhe ndihmoni nje mjek apo anetare te familjes te marre 

ndihmen e mjekut. 

Shenjat paralajmeruese te nje personi vetvrases mund: 

Te kercenoje, te demtoje apo te flase rreth deshires per te vrare veten 

Te kerkoje te vrase veten duke kerkuar akses tek armet e zjarrit 

Te flase apo te shkruaje rreth vdekjes dhe per veprime jo normale 

Te shprehe nje ndjenje te mungeses se shpreses 

Te perjetoje inat, terbim, zemerim dhe te kerkoje hakmarrje 

Te veproje me pakujdesi apo sjellje te rrezikshme dhe aktivitete te tilla qe mesa duket pa u 

menduar 

Te ndjehet i zene ne kurth pa shpetim 

Te rrite perdorimin e alkoli apo te droges 

Te rrije menjane nga miqte, familja , shoqeria 

Te ndjehet ne ankth, i irrituar dhe te perjetoje pagjumesi ose shume gjume 

Te perjetoje ndryshime ne gjendjen e tij shpirterore 

Te ndjehet sikur ska arsye per te jetuar apo sensin e synimeve e qellimeve

50 



SKIZOFRENIA,ETIOLOGJIA DHE KLINIKA 

Agim Sulaj 

Psikiater Q.S.B 

Skizofrenia eshte nje nga patologjite me te renda te shendetit mendor.Emri i saj vjen nga 

greqishtja e lashte skizos – çarje, çarje mendimesh. U pa e nevojshme qe te referohet kjo 

patologji e rende mendore sepse paraqet rendesi te jashtezakonshme ne aspektin shoqeror, 

social e human po ashtu edhe ekonomik. Eshte nje semundje e rende per shoqerine 

njerezore sepse fillon ne moshe te re. Te dhenat nga literatura tregojne se jane konstatuar 

raste edhe ne moshen 12 vjeç, po ne pergjithesi nga te dhenat e literatures kjo semundje 

shfaqet ne moshen 14 – 30 vjeç. Nga te dhenat e Institutit te shendetit Publik sot jane 

rreth 15 000 persona te semure nga skizofrenia. 

Eshte nje problem i madh social sepse kjo psikoze ne shumicen e rasteve perfundon me 

defekt te rende psikik dmth personi i prekur nga kjo patologji mendore duke qene nje 

specialist shume i zoti si ekonomist, inxhinier, mjek e jurist papritur e pakujtuar behet i 

paafte per te ushtruar profesionin e tij, por jo vetem kaq keta persona pa kujdesje te 

shoqerise nuk mund ti sherbejne as vetvetes dmth as higjene personale. Pra ambienti 

shqeror nqs nuk do te kete njohuri per kete semundje dhe personat nuk do te trajtohen qe 

ne fazat e para atehere edhe kostoja ekonomike do jete e larte. Sot ne SH.B.A harxhohen 

2.5 biliard dollare per problemet e shendetit mendor. Por nqs nuk kemi njohuri per kete 

patologji kaq te rende dhe keta persona nuk trajtohen nga specialistet e shendetit mendor 

paraqesin rrezikshmeri te larte, ne Shqiperi rastet nuk kane qene te pakte. Kjo patologji 

duhet trajtuar edhe per arsyen tjeter qe keta persona duke u mjekuar qe ne fazat e para jo 

vetem qe do te jene te vlefshem per veten e tyre ( pastrohen, rregullohen) duke u nisur 

nga statusi i tyre mendor mund te bejne profesione te ndryshme ne perputhje me statusin 

e tyre psikik dhe te jene te vlefshem edhe per shoqerine dhe keshtu shoqeria nuk paguan 

kosto aq te madhe ekonomike. Çeshtja eshte qe shoqeria te mos paguaje disa individe te 

pavlefshem me kosto aq te rende por duke kapur problemin qe ne fillesen e semundjes 

keta te jene te njellojte me pjesetaret e tjere te shoqerise njerezore. Ky problem merr 

rendesi dhe per faktin tjeter sepse te dhenat e kesaj semundje po vijne duke u rritur si 

rezultat dhe i kushteve jetesore stresante po dhe i faktoreve ambientale. Sipas te dhenave 

statistikore rreth 10% te semundjeve mendore ne Shqiperi e ze kjo patologji.

52 


Çeshtje tjeter e trajtimit te kesaj teme eshte dhe per arsyen tjeter se vepra kriminale te 

kryera nga ky grup njerezor ne Shqiperi nuk jane te pakta si rezultat i mosvemendjes se 

shoqerise ndaj tyre edhe pse ligji i shendetit mendor ne Shqiperi eshte miratuar qe ne 

1996. Sot e kesaj dite pak struktura edhe te shtetit tone dhe njerez qe kane te bejne me 

kete problem kane pak njohuri. 

Shkaqet dhe arsyet e lindjes se skizofrenise. 

Sot per sot shkaku i skizofrenise nuk eshte zbuluar perfundimisht. Shumica e studiuesve 

japin me shume faktoret favorizues te shperthimit te kesaj semundje. Nje nga faktoret 

kryesore eshte trashegimia. Nga studimet e bera ka rezultuar se kur nje nga prinderit 

eshte skizofren 16% e femijeve lindin me kete pathologji ndersa kur jane te dy prinderit 

ajo shkon deri ne 68%. Faktor tjeter eshte dhe personaliteti i prinderve, ky eshte faktor 

ndihmues per lindjen e kesaj. Nga te dhenat statistikore personaliteti skizoid i prinderve 

ndikon rreth 50% ne shperthimin e kesaj pathologjie. Gjithashtu faktor tjeter akuzues jane 

edhe demtime te ndryshme gjenetike te prinderit ( sindromi Terner e Klajnfelter). 

Per lindjen e skizofrenise nje rol te rendesishem luajne edhe faktoret e jashtem : infeksionet 

e renda qe kalon nje person gjate jetes se tij, helmimet e ndryshme, traumat e renda 

mendore e fizike. Nga studimet e ndryshme eshte pare se rreth 40% e skizofreneve para 

se te linde kjo psikoze kane qene normale dmth pa personalitet pathologjik e te pershtatur 

me mjedisin rrethues. Disa psikiater jane te mendimit se kjo semundje ka dhe prejardhje 

virale prandaj jane bere edhe perpjekje qe kjo semundje te mjekohet dhe me interferon. 

Gjithashtu ne shperthimin e kesaj semundje luan rol edhe gjendja shendetesore e prinderve. 

Studiues te ndryshem kane raportuar perqindje shume te larte te skizofrenise ne ato nena 

qe kane patur infeksione te renda, probleme te pathologjise gjate gravidances po keshtu 

edhe semundje te ndryshme somatike por sidomos endokrine.Gjate studimeve te ndryshme 

faktor jo i vogel ka qene kur prinderit e adoleshenteve me skizofreni kane abuzuar ne 

doza te medha me alkol, droge apo duhan. 

Patogjeneza e skizofrenise lidhet me crregullimet e metabolizmit te neurotransmetuesve, 

dopamine teori mbizoteruese e viteve ’90 ndersa e diteve te sotme eshte teoria e serotonins. 

Studiues te ndryshem ne grupe vullnetare kane vene re se : 

a- shtimi i sasise se dopamines 

b- rritje e ndjeshmerise se receptoreve ndaj dopamines 

c- rritje e numrit te ketyre receptoreve 

Mbi bazen e ketyre te dhenave u be e mundur dhe mjekimi me medikamente e ketyre 

semundjeve te cilet ndikojne pikerisht ne demtimet qe ishin verejtur me lart. Por pervoja 

psikiatrike dhe koha tegoi qe edhe pse mjekoheshin disa te semure nuk i pergjigjeshin 

mjekimit ose megjithe mjekimin e marre s’kishin ndryshime cilesore te tablos klinike, 

atehere u mendua se ishin arsye te tjera. Dhe teoria tjeter nga studiuesit ishte ajo e serotonines 

dhe pikerisht mbi kete baze u be e mundur qe te viheshin ne qarkullim medikamente teper 

te efektshme qe ne ndryshim nga ato te meparshmet permiresonin apo zhduknin ato


simptoma qe me pare paraqesnin rezistence. Ka mendime se ne pathogjenezen e skizofrenise 

luajne rol edhe çrregullimi i metabolizmit te neurotransmetuesvete tjere 

(acetilkoline,noradrenalin dhe endonefrinave). Teori jo pak e perhapur kohet e fundit eshte 

edhe kur skizofrenia pranohet si nje semundje autoimmune. Ne kete rast indi trunor ka 

natyren e alergjentit. Studimet e bera me CT te kokes apo me resonance magnetike ka 

treguar se gjate skizofrenise ka demtime te theksuara te indit trunor si hipotrofi apo trofi 

e pjeseve te ndryshme. 

Klinika e skizofrenise 

Dallohen tri faza ne zhvillimin e skizofrenise: e fillimit , e formimit te plote klinik dhe e 

perfundimit. 

Shenjat e fillimit te psikozes .Diagnostikimi i hershem i skizofrenise dhe fillimi ne kohe i 

mjekimit kane rendesi. 

a) ne shumicen e rasteve fillimi i skizofrenise eshte i ngadalte, keshtu dhe diagnostikimi 

eshte i veshtire. Ajo mund te shfaqet me sindroma neurotike, psikopatike,depressive, 

me acarim te personalitetit patologjik premorbid. 

Kur fillon me sindrome neurotike mund te dalin ne pah shenja histerike, hipokondrike, 

obsessive, anorektike, depersonalizimi etj. Per te diferencuar diagnozen nga neurozat 

mbeshtetemi ne disa shenja qe jane tipike per skizofreninedhe eq jane te pranishme qe ne 

fillim: sjellja e cuditshme, mpirja e emocioneve fine, kunderveprimi me ashpersi ndaj 

ngacmuesit te vogel te jashtem dhe qendrimi indifferent e gjakftohte ndaj traumave te 

renda psikike, terheqja nga shoqeria, mbyllja ne vetvete, dashuria per prinderit zevendesohet 

me emocionet e inatit te urrejtjes e armiqesise. Ne disa raste para se te shfaqet e plote 

klinika e skizofrenise bie ne sy acarimi i tipareve patologjike te personalitetit premorbid 

sidomos atij skizoidik. Te semuret shkeputen dhe me shume nga mjedisi rrethues, kufizojne 

veprimtarine, u pelqen te rrine vetem, rrine shtrire, enderrojne. 

Kur fillon me sindrome psikopatike ( turbullime personaliteti) dalin ne pah dy variante ai i 

“adoleshenteve dembele” dhe i “adoleshenteve paradoksalisht te talentuar”. Te rinjte behen 

dembele e pa iniciative ose shfaqin disa deshira e pasione te cuditshme. Ndonjehere sjellja 

behet antishoqerore. 

Gjate fillimit me depression bien ne sy ngathtesia motore, idete e vetakuzimit, anoreksia, 

synimet per autolize etj; por prania e paradoksiliteteve ne mendime, te halucinacioneve 

degjimore e te shenjave te automatizimit mendor duhet te ngjallin dyshim per skizofreni. 

Fillimi i ngadalte nganjehere behet dhe me deluzione e halucinacione. 

b) Te nje pjese e te semureve skizofrenia fillon ne menyre acute me eksitim paranoid, 

heberenik, katatonik ose dhe me stupor katatonik. Verehet edhe fillimi monosimptomatik 

i kesaj psikoze, kur ajo shfaqet me nje simptome te vetme psh me fuga ose me 

dromomani te papritura e pa shkak, me veprime automutilimi. Te semuret prishin pa 

shkak fejesat ose largohen nga familja pa shkak. Keto veprime behen me gjakftohtesi. 

c) verehet edhe fillimi shume i ngadalte e tinzar i skizofrenise, me shenja te paqarta e te 

papercaktuara neurotike ose te demtimit te vullnetit. Simptomat qe ndeshen me shpesh 

jane: mosinteresimi per paraqitjen e jashtme, per pastertine e trupit, heqje dore nga

54 


argetimet e meparshme, qendrimi shtrire per nje kohe te gjate, humbje e deshires per 

te punuar,qendrim i ftohte e indifferent ndaj problemeve familjare e te punes etj. 

Tiparet klinike te skizofrenise 

a) Thelbi i psikozes. Shenja kryesore e kesaj psikoze eshte shperhapja e proceseve 

psikike, prishja e unitetit midis pjeseve te ndryshme perberese te veprimtarise psikike. 

Ne kushte normale te menduarit e njeriut shoqerohet me emocionet perkatese, kurse 

veprimet e tij perputhen me mendimet e deshirat. Pra ka nje bashkerendim e unitet te 

plote midis mendimeve , emocioneve, deshirave e veprimeve. Ne skizofrenet ky unitet 

demtohet, crregullohet, prishet. Kjo eshte arsyeja qe veprimet e te semurit nuk 

perputhen me mendimet ose emocionet e tij, me kerkesat e mjedisit rrethues. Shprehja 

e shperhapjes se proceseve psikike jane sjellja paradoksale, paraminia etj. Gjate 

skizofrenise vihet re nje corganizim i pjeseve perberese te veprimtarise psikike, qe 

shprehet me shkeputjen e tyre nga realiteti objektiv, me dyfishimin e proceseve te 

vecanta mendore. Ketu e kane burimin te menduarit pa lidhje, mutizmi, mentizmi, te 

menduarit simbolik, ambivalence, ambitendenca, depersonaliteti etj. 

Ne praktiken e perditshme psikiatrike kur neuroleptiket kane gjetur nje perdorim shume te 

gjere dhe me dukurite e tyre anesore maskojne kliniken e skizofrenise eshte e veshtire 

diagnostikimi i kesaj psikoze. Shumica e psikiaterve sot mendojne se simptomat 

karakteristike te skizofrenise jane: deluzionet, halucinacionet, sindroma e automatizmit 

mendor, te menduarit pa lidhje, sjellja katatonike, afekti i topitur ose paraminik, demtimi i 

aftesive per pune dhe i lidhjeve shoqerore etj. 

b) Simptomat sipas sferave te veprimtarise mendore. Mendimet. Skizofrenet ne 

pergjithesi jane autike, te mbyllur hermetikisht ne vetvete, te shkeputur nga mjedisi 

rrethues. Karakteristikat jane deluzionet, sidomos ai i te qenit nen kontroll, i marrjes, 

futjes dhe transmetimit te mendimeve, i veprimit fizik e hipnotik, i persekutimit, 

helmimit, zaptimit, dismorfik,etj. Ne teresi veprimtaria intelektuale e te semureve 

nuk eshte prodhimtare. Ata mund te humbasin kontrollin e drejtimit te mendimeve 

dhe atehere shfaqen barazhet. Mendimet e skizofreneve ne pergjithesi jane te frenuara. 

Me periudha lindja e tyre eshte impulsive. Te folurit ne shume raste pushon se qeni 

mjet komunikimi. Pergjigjet jane te rastit kontradiktore. Verehen dhe lindja e 

neologjizmave, kurse ne fazat e perparuara edhe e verbigeracioneve e “ sallates se 

fjaleve”, akstafazise, embrolofrazise dhe e stereotipise verbale. Pergjigjet e skizofreneve 

shpesh jane te stilit telegrafik. Ata mund te flasin me veten e vet. 

Nder çrregullimet me te rendesishme te percepsioneve duhet te permendim halucinacionet 

degjimore, sidomos fonemat konstatuese, komentuese, paralajmeruese, kercenuese dhe 

urdheruese. “Zerat” i semuri i degjon gjate gjithe dites dhe per dite me radhe. Permbajtja 

e zerave nuk ka lidhje me depresionin ose me euforine. 

Ne kliniken e skizofrenise nje vend te rendesishem zene crregullimet emocionale, sidomos 

ambivalence, paramimia, emocionet paradoksale dhe topitja emocionale. Gjate ambivalences 

te semuret mund te kene emocione positive te papermbajtura qe te takohen me


njerezit e tyre, por njekohesisht nje shtytje e brendshme i largon nga ta , lind nje perzierje 

e cuditshme e ndjenjave te armiqesise dhe dashurise. Familja e ka te veshtire te kuptoje 

pasionet e pashpjeguara. Deshira e tyre per te vrare nenen zevendesohet me ndjenja 

sentimentale te vecanta e femijerore, me perulje etj. Ne te semuret bashkejetojne pershtypjet 

e boshllekut dhe pandjeshmeria ndaj ngjarjeve te zakonshme te jetes me ate te 

kunderveprimeve te fuqishme emocionale ndaj episodeve te vecuara e te perditshme. 

Ne skizofrenet mund te lindin emocione te rrufeshme dhe te pashpjegueshme dashurie 

ose mund te shfaqet nje entuziazem i shfaqur nga koncepte shkencore qe qendrojne 

shume larg nivelit te tyre arsimor e kulturor. Emocionet nuk perputhen me permbajtjen e 

mendimeve, me sjelljen e tyre e rrethanat e mjedisit. Karakteristike jane emocionet 

paradoksale. Te semuret shprehin nostalgji per folene e tyre familjare, por nuk ngulin 

kembe te dalin nga spitali. Ne prani te familjareve jane te ftohte dhe mbajne qendrim 

moskokecares por kur largohen te semuret shqetesohen dhe alarmohen per ta. Shperhapja 

e proceseve emocionale pasqyrohet edhe ne mimiken e skizofreneve. Ndodh qe nje pjese 

e fytyres shpreh gezim kurse tjetra merzitje ose frike. Ne fazat e mevonshme te semundjes 

shfaqen trashesia emocionale dhe indiferentizmi. Humori i larte kur eshte i pranishem ka 

ngjyrosje hebefrenike. Per skizofrenet nuk eshte karakteristike sindroma e plote maniakale 

depressive. Ato lindin vetem pas periudhes acute te skizofrenise dhe vazhdojne pak kohe. 

Sjellja e skizofreneve shpesh eshte e cuditshme dhe kontradiktore. Ata mund te shfaqin veprime 

impulsive, agresive dhe ambitendente. Atyre u pelqen vetmia, heqin dore nga argetimet, nuk 

kujdesen per vete, kane renie veprimtarie profesionale. Braktisin shkollen , humbasin lidhjet 

me shoket, miqte e pjesetaret e familjes. Komunikimi me keta te semure eshte i veshtire. Ata 

kane neveritje per boten qe i rrethon ndaj mbajne qendrim armiqesor. Ne disa prej tyre del ne 

pah sinqeriteti i tepruar, veshja e tyre shpesh eshte e crregullt. Tipik eshte parazitizmi mimic( 

grimasat). Mund te verehen levizjet stereotipike, nenshtrimi pasiv, synimi per ta treguar veten 

te trashe ose te zgjuar, ekosimptomat, deshira ose nevoja per te qene te varur nga mjeket. Ne 

fazat e perparuara te semundjes ata nuk kane energji per te vepruar, bejne jete monotone, u 

kufizohet shume rrethi i interesave. 

Vemendjen skizofrenet e kane te frenuar dhe te shperndare. 

Kur demtohen deshirat instiktive shfaqen anoreksia, sitiomania,gjeomania, 

trikotilomania,automutilimet,pafuqia etj. Skizofrenet jane dhe te ftohte nga ana seksuale. 

Vetedija gjate skizofrenise nuk erresohet dhe te semuret ne pergjithesi e kane te ruajtur si 

orientimin autopsikik ashtu edhe ate alopsikik. Por tek ata mund te shfaqet depersonalizimi 

e derealizmi. Gjate depersonalizimit ata ndjejne se po u ndryshojne mendimet, emocionet 

dhe forme e trupit te tyre. Ne fazat e perparuara mund ti linde bindja se pjeset e trupit te 

tyre ua kane ndryshuar dhe zevendesuar me materiale te tjera. Nganjehere ne trurin e tij 

funksionojne ne menyre te pavarur dy grupe mendimesh; ne kete rast i semuri mendon se 

ne trurin e tij ekziston edhe nje njeri i dyte, qe e udheheq ne jeten e perditshme 

(dyfishimi i vete dijes). Mund te vihet re edhe orientimi i dyfishte( i semuri mendon se 

gjendet net e njjten kohe ne burg e ne spital ) si dhe simptoma e “dendesise se veçante” . 

Skizofrenet nuk kane demtime te kujteses. Ne disa prej tyre qe kane deluzione, mund te 

verehen konfabulacionet e kriptomnezite. Ne ta vihen re crregullime endocrine dhe te 

plakjes se parakohshme.

56 


Nje pjese e skizofreneve me kalimin e viteve pesojne ndryshime karakteristike te 

personalitetit. Te semuret humbasin aftesine qe boten e tyre te brendshme t’ia pershtasin 

mjedisit rrethues. Tek ata pas disa vjetesh ose pas krizes se trete psikike lindin shenja te 

defektit mendor, ne forme te kufizimit te rrethit te interesave, te varferimit te emocioneve 

dhe zvogelimit te diapazonit te tyre, te mendimeve te cuditshme e rezonuese, te sjelljes 

monotone etj. Perdorimi i neuroleptikeve depo ka pakesuar ekzacerbimet e skizofrenise, 

por si ka shmangur ato. 

Kriteret diagnostike te skizofrenise jane: 

A. Ne fazen aktive te semundjes, se paku per nje jave rresht ( veç rasteve kur simptomat 

mjekohen me kujdes) duhet te jene te pranishme dy nga shenjat e meposhtme: 

deluzione,halucinacione prominente( gjate gjithe dites, per disa dite, ose disa here gjate nje 

jave), te menduarit pa lidhje, sjellje katatonike, afekt i topitur ose i papershtatshem; deluzione 

te çuditshme ( si per shembull i transmetimeve te mendimeve te qenit i kontrolluar nga nje 

person i vdekur ); haluçinacione te ndryshme me nje ze te vetem, qe nuk ka lidhje te qarte 

me depresionin ose euforine, ose kur zeri komenton sjelljen dhe mendimet e personit, ose 

me dy e me shume zera qe bisedojne mes tyre. 

B. Gjate ecurise se semundjes bie ne menyre te theksuar( ne krahasim me nivelin para 

psikozes) veprimtaria ne pune, demtohen lidhjet shoqerore dhe kujdesi per vetveten. 

C. Kur gjate nje faze aktive te semundjes lind sindroma depressive ose maniakale, atehere 

kohezgjatja e tyre eshte me e shkurter sesa kohezgjatja e tyre eshte me e shkurter 

sesa kohezgjatja e fazes aktive dhe reziduale te skizofrenise. 

D. Shenjat e semundjes duhet te vazhdojne se paku gjashte muaj ( duke perfshire ketu 

fazen prodromale, active e reziduale). 

Simptomat prodromale dhe reziduale jane keto: terheqje ne vetvete, veçim i shprehur 

shoqeror,demtim i shprehur i veprimtarise ne pune , sjellje e çuditshme, demtim i shprehur 

i kujdesit per higjenen vetjake dhe veshjen; afekt i topitur, i sheshuar ose jo adekuat, te 

folur me pergjigje anash, i papercaktuar, detalizues ose metaforik, besime te çuditshme 

ose te menduar “magjik”, iluzione te kthyeshme , te ndjerit e nje force apo nje njeriu, qe 

nuk eshte i pranishem; humbje e dukshme e iniciatives, e interesave te meparshme dhe e 

energjise. 

E. mungon ndonje faktor organik qe ta kete shkaktuar fillimin e semundjes dhe ta mbaje 

gjalle ate. 

Format klinike te skizofrenise. 

1. Forma hebefrenike ( e çorganizuar).Ne kete klinike mbizoterojne simptomat paresore 

ose negative te skizofrenise. 

2. a) Mendimet e te semureve jane paradoksale dhe te palidhura. Ne disa raste shthurja 

e mendimeve eshte e theksuar. Shpeshhere te semuret enderrojne dhe shkeputen nga


realiteti (autizmi). Te semuret terhiqen shume nga idete pseudoshkencore e 

pseudofilozofike. Kane deluzione, me teper jane me humor te larte ( madheshtie, etj), 

por qe jane fragmentare ,te pasistemuara dhe te perkohshme. Te semuret perpiqen te 

zgjidhin problemet baze te jetes , por ne te vertete nuk bejne asnje pune qe te vene ne 

jete deshirat e tyre.mund te verehen rezonimi ne mendime,neologjizmat e 

verbiregacionet.Krahas humbjes se qartesise se mendimeve te semuret behen ta paafte 

per te planifikuar te ardhmen e tyre. Gjithe menyra e te jetuarit çrregullohet. 

b) Sjellja ne teresi eshte stupide( e trashe, prej budallai) dhe paradoksale. Te shpeshta 

jane grimazat, prirja per t’u treguar te trashe nga ana mendore, puerilizni dhe nenshtrimi 

pasiv.Menyra e veshjes te te semuret ndonjehere eshte ekstravagante, perdorin 

zbukurime pa shije e te perçmuara. Rrethi i interesave per ta eshte i ngushte. Me 

periudha mund te eksitohen nga ana motore e intelektuale, disa humbasin dhe ndjenjën 

e turpit. Ne fazat e perparuara te semundjes hebefrenet kane nje lloj qetesie, qe te le 

pershtypje sikur ata nenvleftesojne mjedisin rrethues, kurse ne te vertete ajo eshte 

shprehje e boshatisjes se tyre mendore. 

c) Emocionet e te semureve jane te shpelara, te sheshuara, paramimike ose 

paradoksale.Humori i tyre eshte i lare por jo i kendshem. Qeshin ne menyre te perçmuar. 

Mund te kene dekrixhelozi. Nganjehere humori eshte i prishur dhe shoqerohet me 

ankese hipokondrike. Verehen edhe shperthimet emocionale ne forme te reaksionit te 

terbimit. 

Gjate hebefrenise halucinacionet degjimore jane sporadike. Mund te verehen edhe 

depersonalizimi e derealizmi. Shpesh fillon ne pubertet. 

Qe te vihet diagnoza e kesaj forme duhet te jene te pranishme se paku inkoherenca ne 

mendime,sjellja e çorganizuar ne menyre te trashe, afekti i topitur ose jo adekuat. 

Forma paranoide.Thelbesore per te jane deluzionet, haluçinacionet e pseudohaluçinacionet 

dhe sindroma e automatizmit mendor. 

a) Me teper ndeshet deluzioni i persekutimit, i helmimit, i veprimit, i te qenit i kontrolluar, 

i madheshtise dhe i insuficences fizike ( dismorfik ). Deluzionet jane relativisht te 

sistemuara. 

b) Sindroma e automatizmit mendor karakterizohet me tri automatizma: automatizmi 

ideoverbal,viscerosensor dhe kinestezik.Gjate automatizmit ideo-verbal, te semuret 

kane deluzionin e kontrollit te mendimeve nga jashte e marrjes , e marrjes dhe futjes 

se tyre me force ne mendje, e transmetimit te tyre. “Armiqte”u shkaktojne atyre 

perfytyrime artificiale, u fotografojne mendimet, ua perseritin ato me ze te larte, u 

sjellin ne mendje kunder deshires ngjarje nga e kaluara e larget, qe tani ata i kane 

harruar. Nganjehere kane bindjen se ne vend te tyre mendojne te tjeret, se truri I tyre 

eshte “nje stacion nderlidhes” per mendimet e te tjereve. Ndonjehere ata mendojne se 

trurin ua “shtrydhin me force nga jashte” per t’u nxjerre mendimet dhe per t’ua lene 

koken bosh. Te semure ankohen se u shkaktojne endrra artificiale. Gjate automatizmit 

viscero-sensor te semuret ankohen se u shkaktojne eksitim ose pafuqi nga ana seksuale, 

diarre, takikardi, djersitje, marrje mendsh, etj. Edhe emocionet mendojne se i kane te 

detyruara. “Armiqte” u shkaktojne artificialisht frike,te qara e te qeshura, simpati ose 

antipati per njerez qe nuk i njohin , ata u transformojne njerezit ose mjedisin qe i

58 


rrethojne. Kur eshte i pranishem automatizimi kinestezik te semuret i quajne si te 

huaja , te detyruara nga jashte me force levizjet dhe veprimet qe kryejne. Keshtu me 

force nga jashte u shtremberohet koka ose trupi. Jane te bindur se jane kthyer ne 

automate te drejtuar nga te tjeret, se veprimet e tyre fotografohen nga te tjeret. Keta 

te semure ankohen se kunder deshires se tyre levizin kordat vokale, se detyrohen te 

flasin me ze te larte kunder vullnetit te tyre., se me gojen e tyre flasin te tjeret 

(haluçinacione psikomotore te Seglas). 

c) Nje vend te rendesishem zene haluçinacionet e te degjuarit ( fonemat), me permbajtje 

konstatuese, komentuese, kercenuese etj. Gjithashtu ndeshen dhe haluçinacionet e 

shijes, nuhatjes e te prekurit si dhe pseudohaluçinacionet e llojeve te ndryshme.. 

Skizofrenet paranoide mund te kene gjithashtu ankth, humor te deprimuar dhe 

ngacmueshmeri, eksitim motor etj. Nganjehere nen ndikimin e deluzioneve dhe te 

haluçinacioneve mund te behen agresive. 

Forma katatonike.ndeshet me rralle se forma hebefrenike e paranoide. Paraqitet me dy 

variante stupor ose eksitim. a) Stupori katatonik karakterizohet me frenim motor, hipertoni 

muskulore, negativizem, gjeste e poza te çuditshme e stereotipike. b)Eksitimi katatonik 

eshte kaotik,i çorganizuar dhe stereotipik. Gjate tij te semuret mund te kene grimase dhe 

te jene agresive per te tjeret. 

Forma skizoafektive. Eshte nje perzierje e simptomave maniakale ose depressive me ato 

skizofrenike ( haluçinacione, deluzione etj. ) 

Forma reziduale.behet fjale per te semure qe kane patur te pakten nje episode skizofrenik 

dhe qe aktualisht ne tablone klinike nuk kane simptoma psikotike te shprehura. Eshte 

forme kronike e skizofrenise qe nuk ka acarime acute por as remisione te dukshme.


ÇRREGULLIMET E KARAKTERIT 

DHE TE PERSONALITETIT 

Katerina Stefani 

Faktore Potenciale te Çrregullimit Antisocial te PT 

3 sjellje karakteristike: 

• Lagia e shtratit naten; 

• Tendenca per te abuzuar me kafshet; 

• Piromania 

Etiologjia e Çrregullimit Antisocial te PT 

• Ambjent familjar dhunues, kaotik, me mungese afeksioni 

• Status i ulet socio-ekonomik 

• Jeta urbane 

Neurologjia aktuale: 

• Perveç sjelljeve antisociale te shfaqura: 

- Genjeshtra 

- Manipulim 

- Mos marrja ne konsiderate e ligjit apo per njerezit e tjere

60 


Individet me crreg antisocial PT, kane demtime ne: 

• Kortekstin orbitofrontal: probleme me permbushjen e detyrimeve dhe te zbatimit te 

rregullave 

• Amigdale: reagim emocional i ulet, mungese frike 

• Hipokampus: kondicionim te ulet frike 

Shkaktaret e crreg antisocial te PT: 

• Shkaku i sakte nuk eshte percaktuar. 

• Roli i faktoreve biologjik dhe gjenetik: 

- Parregullsi ne strukturen e trurit, ne kortekstin prefrontal dhe amigdale 

- Trashegimia (nga prinderit tek femijet) 

• Roli i faktoreve te ambjentit gjate femijerise, shkolla, komuniteti 

Autori Robins: Ne familjet me baba te alkolizuar 

- Meshkujt: crreg antisocial 

- Femrat: crreg somatike 

• Bowlby permend lidhje midis crreg antisocial te PT dhe mungeses se perkujdesjes 

memesore gjate 5 viteve te para te jetes 

Studimet mbi adoptimin: Kontribut te faktoreve gjenetike dhe ambjental: 

- tek antisocialet e rritur: Faktoret gjenetik 

- tek femijet antisocial: Faktoret ambjentale 

ÇRREGULLIMET E PERSONALITETIT 

Çrregullimi kufitar i personalitetit mund te konsederohet si nje crregullim qe ndodhet ne 

kufirin ndermjet neurozes dhe psikozes


“identitetin e integruar ne menyre te varfer, me operacione mbrojtjeje primitive, me kufij 

relativisht te qendrueshem midis vetes dhe objektit, ku kontakti me realitetin vjen duke u 

pakesuar” 

Individet me çrregullim kufitar te personalitetit karakterizohen nga nje lloj 

paqendrueshmerie ne fushen emocionale, te sjelljes, mendore dhe nderpersonale. 

Kriteret diagnostikuse per crregullimin kufitar te personalitetit sipas DSM-4 

Nje model i paqendrueshem i marredhenieve nderpersonale, vetimazh I pastabilizuar, 

ndryshime te shpeshta te gjendjes afektive si edhe impulsivitet I dukshem qe fillon nga 

mosha e rritur e hershme dhe eshte I pranishem ne nje sere kontekstesh, sic tregohet nga 

pese (ose me shume) kriteret e meposhtme: 

1. Perpjekje te dukshme per te shmangur nje braktisje reale apo te imagjinuar. 

2. Nje model I marredhenieve nderpersonale te paqendrueshme dhe intensive qe 

karakterizohet prej alternimit te gjendjes nga idealizimi ekstrem ne nenvleresimin apo 

mosvleresimin ekstrem. 

3. Çrregullim identiteti: paqendrueshmeri e theksuar e imazhit per veten apo e sensit per 

veten. 

4. Impulsivitet, te pakten ne dy fusha te cilat jane potencialisht vetedemtuese (p.sh. 

shpenzime, seks, abuzim i substancave, ngarie e pakujdesshme e makines, ngrenie e 

tepruar). 

5. Sjellje vetevrasese, gjeste, kercenime ose sjellje vetedemtuese. 

6. Paqendrueshmeri afektive e shkakuar nga reaktiviteti i dukshem e gjendjes shpirterore 

(p.sh. disfori episodike intensive, irritueshmeri ose ankth qe zakonisht zgjat nga disa 

ore dhe rralle here disa dite). 

7. Ndjenja kronike “boshlleku”, “zbrazetie”. 

8. Zemerim intensiv dhe i pajustifikueshem, veshtiresi ne kontrollimin e inatit dhe 

zemerimit. 

9. Ide paranoide te perkohshme te lidhura me stresin ose me simptoma te renda disociative. 

ÇRREGULLIMI ANTISOCIAL I PERSONALITETIT 

Tipari themelor i ketij crregullimi qendron ne sjelljen e pergjithshme te drejtuar kunder 

shoqerise, e cila fillon ne femijeri dhe vazhdon me rritjen e moshes. 

A. Nje model i perhapur i shperfilljes dhe i shkeljes se te drejtave te te tjereve, I shfaqur 

qe ne moshen 15 vjeçe, sic tregohet nga prania e tre apo me shume kritereve me 

poshte: 

1. Deshtimi i mundesise per t’u pajtuar me normat sociale, me respektin ndaj sjelljeve te

62 


ligjshme, sic duket ne akte te vazhdueshme qe shpien drejt arrestit. 

2. Perdorimi i mashtrimit, sic shfaqet nga genjeshtrat e vazhdueshme; perdorimi I 

pseudonimeve apo kundervenia ndaj te tjereve per qellimi perfitimi apo kenaqesie. 

3. Impulsiviteti apo deshtimi ne planifikime. 

4. Irritueshmeria apo agresiviteti, qe tregohet nga sulmet apo perleshjet e vazhdueshme 

fizike. 

5. Mosperfillje e pamatur kundrejt sigurise se vetes apo te te tjereve. 

6. Papergjegjshmeri e vazhdueshme, sic duket nga deshtimi i vazhduar per te ruajtur nje 

pune te qendrueshme apo detyrimet financiare. 

7. Mungese pendimi, sic tregohet nga indiferenca apo racionalizimi i efekteve te vetja e 

shkaktimit te dhimbjes, keqtrajtimit apo vjedhjes se dikujt tjeter. 

B. Individi eshte te pakten 18 vjec. 

C. Ka fakte te crregullimit te sjelljes, te shfaqura para moshes 15 vjecare. 

D. Shfaqja e sjelljes antisocial nuk eshte ekskluzivisht gjate skizofrenise apo episodit 

maniacal.


TRAJTIMI I PERSONAVE ME PROBLEME 

TË SHËNDETIT MENDOR 

NË I.E.V.PENALE 

Ani Beqa 

Psikologe D.P.B 

Këshillimi dhe terapia okupacionale 

Sfondi 

Periudha e burgimit mund të shërbejë si një mundësi për identifikimin, diagnostikimin dhe 

trajtimin e sëmundjeve mendore për një popullatë që në përgjithësi i ka munguar kujdesi 

shëndetësor. Kjo gjë do të ishte e dobishme jo vetëm për individin por edhe për komunitetin 

pasi do të reduktonte rrezikun për recidivizëm pas lirimit. 

Aktualisht në I.E.V.Penale ndodhen të burgosur me probleme të shëndetit mendor një 

pjesë e konsiderueshme e të cilëve janë diagnostikuar me psikoza, dhe çrregullime të 

personalitetit. Për shkak të mbipopullimit, këta të burgosur janë vendosur edhe në institucione 

të pakategorizuara, ku mungon infrastruktura e nevojshme dhe stafi multidisiplinar për 

trajtimin e specializuar të kësaj kategorie. Pavarësisht nga inisiativat e ndërmarra për 

trajnimin e stafit civil dhe atij policor në fushën e shëndetit mendor ekziston nevoja për më 

shumë informacion në këtë drejtim. 

Trajtimi 

I.Kuadri etik 

Trajtimi i të burgosurve me probleme të shëndetit mendor në I.E.V.Penale kërkon 

respektimin e një kuadri etik. Disa prej çështjeve bazike që lidhen me etikën e stafit janë si 

vijon: 

- Cilësia e trajtimit nuk duhet të influencohet nga paragjykime lidhur me llojin e veprës 

penale për kryerjen e së cilës janë akuzuar apo dënuar. 

- Humbja e lirisë nuk nënkupton humbjen e të drejtës për tu trajtuar sipas standardeve 

të përshtatshme.

64 


- Burgosja është ndëshkim, ndaj periudha e vuajtjes së dënimit nuk duhet përdorur për 

ndëshkim. 

Në një nivel më profesional, etika nënkupton ofrimin e shërbimeve ndihmuese, për të cilat 

profesionisti ka marrë edukimin e duhur, me kujdes dhe përmes përpjekjeve të përgjegjshme 

duke respektuar të drejtën për privatësi dhe zgjedhje brenda një konteksti të lejuar. 

Gjatë punës së përditshme në burg stafi përballet me kundërshtitë dhe tensionin që krijohet 

mes konceptit të “kujdesit”(nevojës për të trajtuar) dhe “kontrollit” (respektimit të 

parametrave të sigurisë). Menaxhimi i të burgosurve me probleme të shëndetit mendor e 

vë stafin përballë sfidave të ndryshme. Pjesa më e madhe e tyre mund të kenë diagnoza të 

shumëfishta, mund të shfaqin tendenca vetë-dëmtuese dhe mund të jenë akuzuar apo 

dënuar për kryerjen e krimeve veçanërisht të dhunshme. Ndonjëherë vetë stafi ndjen se 

disa të burgosur ndodhen në burg për mungesë të alternativave të tjera për trajtimin e tyre. 

Diskutim: Vendosja ose jo e këtyre të burgosurve në seksione të veçanta. 

II. Përcaktimi i trajtimit 

Për përcaktimin e trajtimit duhen bërë duhen vlerësime periodike nga një staf multidisiplinar. 

Vlerësimi përfshin simptomat, sjelljen, identifikimin e çrregullimeve mendore dhe të 

personalitetit, vlerësimin e rrezikshmërisë dhe shpjegimin e lidhjes midis çrregullimeve 

dhe problemeve të sjelljes. Pasi bëhet vlerësimi ndërtohet plani i trajtimit. 

Planet e trajtimit duhet të jenë: 

- Realiste, pra të mund të mund të vihen në zbatim në ambientet e institucionit. 

- Të vendosen dhe zbatohen nga një staf multidisiplinar. 

- Humane: t’i kushtojnë vëmendje rrezikut që mund të vijë nga izolimi. 

- Fleksibël: t’i përgjigjen situatave të ndryshme që mund të paraqiten gjatë trajtimit. 

- Të rishikohen rregullisht, pasi duke qënë së sjellja e personit mund të ndryshojë, 

duhen 

- adaptuar kohë pas kohe. 

III. Këshillimi 

Këshillimi psikologjik është një përpjekje për ta kthyer një bashkëbisedim në një marrëdhënie 

ndihme. Këshillimi ndryshon nga bashkëbisedimi. Gjatë bashkëbisedimit dy persona shkëmbejnë 

informacion dhe ide, zakonisht në mënyrë rastësore dhe të relaksuar, ndërsa gjatë këshillimit 

idetë zhvillohen në mënyrë më të ngadaltë, përballen në nivel më të thellë personal dhe 

konsiderohen me më shumë kujdes. 

Në burgje këshillimi përdoret për qëllime terapeutike dhe nuk kufizohet vetëm në fushën 

e patologjive mendore. Këshillimi mund të përdoret dhe për qëllime diagnostikimi. Në këtë 

rast psikologu mund t’i sjellë psikiatrit një shtesë të rëndësishme informacioni, lidhur me 

ndërhyrjen që duhet të bëjë ky i fundit. 

Disa parime për realizimin e këshillimeve në burg janë: 

- I burgosuri duhet të jetë bashkëpunues dhe i aftë për të përfituar.


- Krijimi i një klime besimi reciprok. 

- Respektimi i konfidencialiti, përveç rasteve kur ruajtja e informacioneve të caktuara 

paraqet rrezik. 

- Këshillimi duhet të synojë reduktimin e efekteve të izolimit. 

Një nga vërejtjet më të shpeshta që i bëhen psikologut, ( sidomos psikologut në burg) 

është që ai nuk ofron asgjë të prekshme në këmbim. Pacienti që flet me psikiatrin e di që 

si rrjedhim i bisedës me mjekun mund të ndryshojë trajtimi i tij, apo mund të varet shtrimi 

ose jo në spital. “Pacienti” i psikologut e di që dikush e dëgjon pa shpresuar në një 

shpërblim konkret për këtë bashkëbisedim. Në një ambient si burgu pak mund të kuptohet 

fakti që fuqia e psikologut qëndron pikërisht në mungesën e pushtetit të tij. Duke mos 

ushtruar pushtet, ai i jep pushtet dhe alternativë zgjedhje personave që trajton. 

IV. Terapia okupacionale 

Njerëzit janë qënie që kanë nevojë të okupohen për tu ndjerë të dobishëm dhe ky angazhim 

do të reduktonte efektet e dëmshme të privimit nga liria. 

Perspektivat e terapisë okupacionale sot, kanë të bëjnë me promovimin e shëndetit mendor 

në disa nivele: 

-Në nivel individual, përfshihet ndërhyrja për të promovuar vetëvlerësimin, aftësitë jetësore, 

aftësitë për të negociuar, për të ndërtuar marrëdhënie, etj. 

-Në nivel komuniteti, ku përfshihet krijimi apo forcimi i rrjeteve mbështetëse. 

-Në nivel politikash, ku përfshihet zhvillimi i inisiativave për të minimizuar diskriminimin, 

promovuar shërbimet sociale që mbështesin kategoritë vulnerabël. 

Strategjitë okupacionale për promovimin e shëndetit mendor operojnë në disa procese: 

- Rrisin vetëvlerësimin. 

- Minimizojnë reagimet zinxhir që ndodhin kur faktorët e riskut janë të shumtë. 

- Krijojnë mundësi për arritjen e ndryshimeve pozitive. 

Aktualisht në disa institucione janë bërë përpjekje për ti përfshirë kategoritë vulnerabël në 

veprimtari okupacionale, pavarësisht nga mungesa e infrastrukturës së nevojshme dhe e 

terapistëve okupacional të mirëfilltë. Rezultatet kanë treguar se pavarësisht kufizimeve 

duhet parë i duhet dhënë prioritet përfshirjes së terapisë okupacionale në planet e trajtimit.

66 



GRUPET MULTIDISIPLINARE NE 

SHENDETIN MENDOR/BURGJE 

Marinela SOTA 

Petagoge UT 

Pse ky prezantim? 

Praktikat moderne ne Shendetin Mendor dhe ato me efektive eshte vertetuar se jane grupet 

multidisplinare. Reformat ne sistemet shendetesore ne lidhje me shendetin mendor kane perfshire 

funksionimin e grupeve me profesioniste te ndryshem per te bere jo vetem vleresimin e pacientit 

por edhe trajtimin e plote te tij. 

Sistemet e burgjeve kane integruar kete metode pune ne Shendetin Mendor, metode qe ka 

rrjedhur nga modeli dhe politikat ne Shendetin Mendor qe aplikohen per te gjithe shoqerine. 

Trajtimi qe marrin te denuarit me probleme te shendetit mendor duhet te jete i njejte me 

ate qe merr komuniteti jashte burgut si ne cilesine e profesionisteve, respektimin e 

protokolleve, etj. 

Çfare eshte nje grup multidisiplinar? 

Grupet multidisiplinare jane grupe me profesioniste te disiplinave te ndryshme, te cilet 

punojne se bashku per te bere vleresimin dhe trajtimin e plote te pacientit me probleme te 

shendetit mendor. 

Ne kontekstin e burgut nje grup multidisiplinar mund te funksionoje shume mire sepse 

per shkak te problematikes qe kane te denuarit jane prezent sherbime te cilat mund te 

bashkohen per ofruar sherbim me te mire per te denuarit. 

Kush mund te jete anetar i grupit? 

• Psikiatrit, infermieret e specializuar ne psikiatri 

• Mjeket e institucioneve 

• Psikologet 

• Punonjesit sociale 

• Punonjes te sistemit te mbrojtjes sociale

68 


• Terapiste/Specialiste te ndryshem 

Si funksionojne grupet multidisiplinare? 

Grupet funksionojne ne menyra te ndryshme, sipas qellimit te grupit dhe kontekstit ku ai 

vepron, por grupet multidisplinare qe veprojne ne kontekstin e shendetit mendor veprojne 

duke pasur te qarte gjithsecili rolin, detyrat dhe protokollet e punes. 

Ne pergjithesi, ka rregulla te percaktuara se si do te funksionoje grupi, kush do jete 

koordinatori, pershkrime te punes per secilin anetar te grupit dhe marrveshje te pjesemarrjes 

dhe punes ne grup, udhezime per prezantimin e rasteve,etj. Qellimet e punes te grupeve 

multidisiplinare ne burgje jane po ato qellime qe kane grupet multidisiplinare qe japin 

sherbime ne komunitetin jashte, dhe qe jane: 

1. Te nxisin pavaresine e pacientit 

2. Te nxisin mireqenien shendetesore 

3. Te ndihmojne pacientet te rifitojne pergjegjesine per veten dhe te tjeret 

Sherbimet me kryesore qe ofrojne grupet multidisiplinare ne burgje jane : 

• Referimin e nje pacienti 

• Vleresimin e pacientit ne lidhje me problemet e shendetit mendor 

• Vlersimin e pacientit ne lidhje me risqet e mundshme 

• Hartimi i nje plani kujdesi standard dhe ne raste te tjera plani kujdesi teresor 

• Monitorimin dhe rishikimin e trajtimit dhe planit 

• Vleresimi i nevojave te paplotesuara per t’u pasur parasysh ne punen e mepasshme 

Perfitimet nga puna ne grupin multidisiplinar jane te shumta dhe keto perfitime jane ne 

nivelin e pacientit sepse merr sherbim me te mire, ne nivelin e familjes dhe bashkevuajtesve 

si dhe ne nivelin e vete profesionisteve qe perfshihen ne keto grupe. 

Keshtu profesionistet qe punojne ne grupe multidisiplinare zhvillojne: 

• Kuptim me i mire i roleve, pergjegjesive, pikave te forta dhe kufizimeve te profesioneve 

te tjera 

• Mardhenie me te mira me disiplina te tjera 

• Rritet besimi tek te tjeret 

• Bien steriotipet 

• Nxitet bashkepunimi multidisiplinar 

• Ndodh procesi te mesuarit interaktiv ndermjet grupeve te ndryshme profesionale 

• Rritet respekti per integritetin dhe kontributin e te tjereve


• Inkurajohen profesionistet te mesojne me, nga dhe per njeri-tjetrin 

• Rriten njohurite dhe informacioni per praktikat me te mira 

• Ka me shume perfitim per pacientin sepse merr sherbim teresor 

Puna ne grupet multidisiplinare jo gjithmone eshte e lehte pavaresisht se rregullat jane te 

qarta, protokollet e percaktuara dhe te pranuara nga te gjithe. Profesionistet e ndryshem 

sjellin ne grup vecorite e tyre individuale, kufizimet e tyre dhe te profesionit dhe vetem 

ndergjegjesimi per barrierat qe ekzistojne ne punen ne grup dhe gjetja dhe zbatimi i strategjive 

per t’i perballuar mund te lehtesojne punen ne grup dhe ta bejne ate nje eksperience 

efektive dhe te pelqyeshme per te gjithe. 

Barrierat ne punen ne grupet multidisiplinare jane: 

• Lufterat midis profesioneve te ndryshme 

• Mungesa e fondeve 

• Probleme te keqplanifikimit 

• Mungesa e mbeshtetjes administrative 

• Burime te pakta 

• Njohuri te pakta 

• Rezistenca ndaj kesaj praktike 

• Probleme logjistike 

• Mungesa e politikes, standardeve, procedurave te njohura dhe te pranuara nga te 

gjithe 

Per te perballur barrierat dhe problemet e ndryshme qe mund te shfaqen ne grup, 

manaxheret e sherbimit apo edhe kordinatori i grupit duhet te zhvillojne praktika te mira 

praktika te mira per te zhvilluar shprehi bashkepunuese te punes ne grup, qe nder te tjera 

perfshijne : 

• Pershkrimi i rolit dhe i pergjegjesive te gjithsecilit ne menyre te qarte per profesionet 

e tjera 

• Njohja dhe vezhgimi i kufizimeve te rolit, pergjegjesive dhe shprehive te gjithsecilit 

• Puna me te tjeret ne grup per te sjelle ndryshimin dhe zgjidhur konfliktet e mundshme 

• Puna me te tjeret per te bere vleresimin, planin e kujdesit, trajtimin dhe rishikimin e tij 

• Toleranca per ndryshimet, keqkuptimet dhe deshtimet ne profesionet e tjera 

• Mbajtja i takimeve multidisiplinare per raste specifike, mbledhjet e grupit, 

• Hyrja ne mardhenie ndervaresie me profesionet e tjera 

Puna ne grup, kerkon pervec trainimit per te punuar ne nje grup multidisiplinar, koordinimit 

te punes nga nje person i pergjegjshem dhe qe merr persiper te beje punen e kordinatorit 

te grupit, percaktimin dhe fokusimin ne parimet e punes ne grup, qe grupi ne punen e tij 

duhet t’ju kthehet vazhdimisht dhe t’i diskutoje per te mos i humbur asnjehere nga vemendja. 

Parimet kyc te punes ne grupe multidiplinare jane:

70 


• Fokusi i anetareve te grupit duhet te jete tek nevojat e pacientit me shume sesa tek 

kontributet individuale 

• Aspekt i rendesishem i punes ne shendetin mendor eshte komunikimi me pacientin 

• Bashkepunimi kerkon te varesh nga ndihma dhe kontributi i te tjereve dhe gjithashtu 

te kontribosh per zgjidhjen e nje problemi 

• Anetaret e grupi duhet te respektojne, kuptojne rolet e te tjereve dhe te njohin kontributin 

e te tjereve ne grup 

• Grupet punojne si brenda dhe jashte institucionit 

• Anetaret e grupit duhet te kene pritshmeri realiste per anetaret e tjere te grupit, gje qe 

ndihmon ne shmangien e ambiguitetit te roleve, konfliktit te roleve dhe mbingarkeses. 

Ne grupin multidisiplinar zhvillohet komunkim ne disa nivele si midis anetareve, grupit 

dhe pacinetit/familjes, komunikim qe eshte shume i rendesishem ne efektivitetin e vleresimit 

dhe trajtimit te pacientit. Pikerisht per shkak te rendesise qe ka ky komunikim ne efektivitetin 

e trajtimit, duhet te jene te percaktuara qe me pare rregullat e komunikimit midis anetareve, 

grupit dhe pacientit dhe/ose familjes ne menyre qe te ndihmoje bashkepunimin ne grup, 

informimin dhe pjesemarrjen e pacinetit/familjes ne trajtim. 

Komunikimi midis anetareve duhet te perqendrohet ne: 

1. Si te ndajne informacionin per pacientin me njeri-tjetrin dhe sherbimet e tjera? 

2. Kush do te beje permbledhjen me pacientin dhe/ose familjen e tij? 

3. Si do te marrin informacionin e duhur per trajtimin e pacientit dhe per t’u siguruar qe 

eshte bere me e mira per pacientin? 

4. Si do te komunikojne me njeri-tjetrin duke respektuar konfidencialitetin? 

5. A i marrin ne konsiderate anetaret e grupit nga disiplina te ndryshme kostot dhe 

burimet e nevojshme per realizimin e planit te kujdesit? 

6. Çfare metodash do te perdoren per te komunkuar me njeri-tjetrin? 

7. A jane te gjithe dakord per rolet dhe pergjegjesite e caktuara per secilin anetar te 

grupit? 

Komunikimi i grupit me pacientin dhe/ose familjen duhet te perqendrohet ne: 

1. Si mund te ndikoje origjina kulturore e familjes kendveshtrimin e grupit per pacientin? 

2. Çfare duhet te beje grupi ne rastin e nje anetari, sistemi i vlerave te te cilit e pengon 

per te punuar me nje pacient per arsye personale, raciale, paragjykime, etj? 

Konfliktet jane nga fenomenet qe mund te shfaqen ne punen ne grup dhe anetaret e grupit 

duhet te jene te ndergjegjesuar per kete. Nje nga ceshtjet e trainimit te grupeve multidisiplinare 

eshte zhvillimi i shprehive per zgjidhjen e konflikteve sepse konfliktet ne rast se nuk 

zgjidhen kercenojne rezultatin e grupit dhe demtojne pacientin.Grupet multidisplinare


zhvillojne disa pergjigje per situata te mundshme qe mund te ndodhin ne grup, ne menyre 

qe te jene te pergatitur per zgjidhjene tyre. 

Zgjidhja e konfliktit ne grupet multidisiplinare perfshin gjetjen e pergjigjeve per situatat 

e meposhtme: 

• Çfare ndodh nese anetaret e grupit e ndryshojne planin e trajtimit pa komunikuar? 

• Cilat jane konfliktet qe mund te ndodhin ne nje grup multidisiplinar? 

• Kur anetaret e grupit ndahen ne lidhje me nje konflikt cfare duhet te ndermerret per ta 

zgjidhur konfliktin? 

• Cili eshte pushteti i pacientit/familjes ne mardheniet ne grup dhe si ata mund te shprehin 

pozicionin e tyre ne raste konfliktesh ose mosmarreveshjesh? 

Suksesi i grupeve multidisiplinare varet nga shume faktore dhe nuk mund te jete kontribut 

i vetem nje faktori. Studimet e ndryshme per praktika te grupeve multidisiplinare ne 

shendetin mendor kane treguar se disa nga elementet e suksesit te grupeve multidisiplinare 

jane: 

• Trainimi i stafit, perfshire trainimin per sigurine 

• Percaktimi i roleve dhe pergjegjesive te cdo anetari 

• Proceduara te qarta per raportimin dhe ndarjen e informacionit 

• Konfidencialiteti 

• Procedura sigurie per pacientet, familjet dhe personelin 

• Procedura te qarta nderhyrjeje 

• Mbledhja e te dhenave dhe ruajtja e procedurave 

• Procedura te kujdesit mjekesor 

• Zhvillimi i lidhjeve me burimet ne komunitet 

Çfare mund te beni per te aplikuar grupin multidisiplinar ne kushtet aktuale? 

Puna ne nje grup multidisplinar eshte nje eksperience e shkelqyer per shume profesioniste, 

sidomos per profesionistet e rinj. Ne kushtet kur ne burgje ekziston sherbimi shendetesor, 

sherbimi psikologjik dhe puna sociale, situata eshte ideale per te ngritur grupe multidisiplinare 

per trajtimin e te denuarve me probleme te shendetit mendor. Ky zhvillim kerkon hartimin 

e nje politike dhe sebashku me te edhe protokollet e vleresimit dhe trajtimit te pacienteve. 

Por edhe ne kushtet e mungeses se politikes per grupet multidisiplinare, profesionistet e 

ndryshem mund te mblidhen se bashku dhe te diskutojne per raste qe referojne, vleresojne 

apo trajtojne. Mbledhjet, takimet, zhvillimi i nje formati per referimin e rastit jane hapat e 

pare te punes si nje grup multidisiplinar.

72 


Sfidat ne te ardhmen per Shendetin Mendor ne Burgje/Shqiperi jane: 

• Adoptimi i nje politike qe synon qe sherbimet te punojne se bashku per te plotesuar 

nevojat e pacientit dhe per ta mbeshtetur ate ne rehabilitim. 

Elementet e domosdoshem te nje politike te suksesshme jane: 

• Vleresimi (identifikimi i nevojave shendetesore dhe sociale), 

• Koordinatori i kujdesit (nje person i caktuar per te mbikqyrur planin e kujdesit, per te 

mbajtur kontakt me pacientin dhe per te siguruar nje komunikim midis anetareve) 

• Plani i kujdesit (nje plan qe identifikon nevojat dhe rezultatet e pritura, cfare behet ne 

rast krize dhe cili eshte pergjegjes per secilin aspekt te kujdesit dhe mbeshtetjes) 

• Vleresimi dhe Rishikimi (plani i kujdesit duhet pare vazhdimisht, vleresuar rezultatet 

dhe nese rezultatet jane te pakenaqshme plani duhet ndryshuar ose pershtatur).

SHËNDETI MENDOR DHE TË DREJTAT E NJERIUT 73

74 



76 



78 



80 



82 



84 



86 



88 



90 



92

F:\Botime Design Elvira\Librat - Arct

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?