Ocena zagrożeń związanych z polami elektromagnetycznymi przy ...

Centralny Instytut Ochrony Pracy – Państwowy Instytut Badawczy
ul. Czerniakowska 16, 00-701 Warszawa
Praca naukowo-badawcza
z zakresu prewencji wypadkowej
Ocena zagrożeń związanych z polami
elektromagnetycznymi przy obsłudze
diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych (takich jak: rezonans
magnetyczny, diatermie
fizykoterapeutyczne
i elektrochirurgiczne)
zrealizowana na podstawie
umowy nr TZ/370/37/08/F z dnia 25.09.2008 r. zawartej pomiędzy ZUS i CIOP-PIB
WRAZ Z ZAŁĄCZNIKAMI 1 - 3.
Wykonawcy:
dr inż. Jolanta Karpowicz
dr inż. Krzysztof Gryz
mgr inż. Patryk Zradziński
Warszawa, grudzień 2008 r.

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
Streszczenie
W sprawozdaniu omówiono podstawowe zagadnienia dotyczące zagrożeń
elektromagnetycznych i ryzyka zawodowego, związanych z urządzeniami eksploatowanymi
w placówkach służby zdrowia.
Przedstawiono uzasadnienie podjęcia realizacji opracowania wynikające z zakresu
występowania w Polsce zagrożenia polami elektromagnetycznymi w placówkach służby
zdrowia.
Zaprezentowano właściwości pól elektromagnetycznych i ich oddziaływanie na ludzi i
elementy środowiska pracy, odnośnie do pól wytwarzanych przez urządzenia medyczne oraz
wypadki i zdarzenia wypadkowe związane z tymi polami.
Omówiono podstawowe charakterystyki urządzeń medycznych wytwarzających pola
elektromagnetyczne (takich jak: rezonans magnetyczny, diatermie fizykoterapeutyczne i
elektrochirurgiczne) i pól elektromagnetycznych oddziałujących w ich otoczeniu (na
pracowników).
Scharakteryzowano ekspozycję pracowników służby zdrowia na pola elektromagnetyczne,
przy tych urządzeniach z wykorzystaniem przykładowych wyników badań wykonanych w
różnych placówkach służby zdrowia.
Przedstawiono również zasady identyfikacji i oceny zagrożeń elektromagnetycznych oraz
oceny ryzyka zawodowego w placówkach służby zdrowia, dostosowane do warunków
typowych dla eksploatacji omawianych urządzeń, a także omówiono wytyczne ograniczania
zagrożeń elektromagnetycznych w placówkach służby zdrowia, dostosowane do warunków
typowych dla eksploatacji tych urządzeń.
Sprawozdanie zawiera również podsumowanie i wnioski dotyczące zakresu występowania
zagrożeń elektromagnetycznych w placówkach służby zdrowia, ich oceny i możliwości
ograniczania.
Do sprawozdania dołączono bibliografię dotycząca prezentowanych zagadnień.
Opracowano załączniki zawierające:
- Listy kontrolne do identyfikacji zagrożeń elektromagnetycznych przy urządzeniach
medycznych, ułatwiające ocenę zagrożeń występujących w placówkach służby zdrowia
- Poradnik dla placówek służby zdrowia - Zagrożenia elektromagnetyczne przy urządzeniach
rezonansu magnetycznego, prezentujący w syntetycznej formie charakterystykę zagrożeń
elektromagnetycznych, zasad ich oceny i eliminacji oraz oceny ryzyka zawodowego
odnoszących się do warunków charakterystycznych dla placówek służby zdrowia
eksploatujących urządzenia rezonansu magnetycznego.
- Poradnik dla placówek służby zdrowia - Zagrożenia elektromagnetyczne przy urządzeniach
fizykoterapeutycznych, prezentujący w syntetycznej formie charakterystykę zagrożeń
elektromagnetycznych, zasad ich oceny i eliminacji oraz oceny ryzyka zawodowego
1

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
odnoszących się do warunków charakterystycznych dla placówek służby zdrowia
eksploatujących urządzenia fizykoterapeutyczne.
- Poradnik dla placówek służby zdrowia - Zagrożenia elektromagnetyczne przy urządzeniach
elektrochirurgicznych, prezentujący w syntetycznej formie charakterystykę zagrożeń
elektromagnetycznych, zasad ich oceny i eliminacji oraz oceny ryzyka zawodowego
odnoszących się do warunków charakterystycznych dla placówek służby zdrowia
eksploatujących urządzenia elektrochirurgicznych.
2

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
Spis treści
Strona
Streszczenie 1
1. Wprowadzenie 5
2. Właściwości pól elektromagnetycznych i ich oddziaływanie na ludzi i
8
elementy środowiska pracy
2.1. Właściwości pól elektromagnetycznych 8
2.2. Źródła pól elektromagnetycznych 9
2.3. Oddziaływanie pól elektromagnetycznych na ludzi i środowisko 11
3. Charakterystyka urządzeń medycznych wytwarzających pola
13
elektromagnetyczne
3.1. Urządzenia rezonansu magnetycznego (tomografy RM) 13
3.2. Urządzenia fizykoterapeutyczne 16
3.2.1. Urządzenia do magnetoterapii 16
3.2.2. Diatermie fizykoterapeutyczne 19
3.3. Urządzenia elektrochirurgiczne 20
4. Charakterystyka ekspozycji pracowników służby zdrowia na pola
23
elektromagnetyczne
4.1. Charakterystyka ekspozycji pracowników przy obsłudze urządzeń
23
rezonansu magnetycznego
4.2. Charakterystyka ekspozycji pracowników przy obsłudze urządzeń
33
fizykoterapeutycznych
4.2.1 Charakterystyka ekspozycji pracowników przy obsłudze urządzeń 33
do magnetoterapii
4.2.2. Charakterystyka ekspozycji pracowników przy obsłudze diatermii 39
fizykoterapeutycznych
4.2.3. Charakterystyka ekspozycji pracowników przy obsłudze innych 42
urządzeń fizykoterapeutycznych
4.3. Charakterystyka ekspozycji pracowników przy obsłudze urządzeń
42
elektrochirurgicznych
4.3.1. Miary zewnętrzne ekspozycji na pola elektromagnetyczne 42
4.3.2. Miary wewnętrzne ekspozycji na pola elektromagnetyczne 47
4.3.2.1. Współczynnik SAR (specific absorption rate) 47
4.3.2.2. Prądy indukowane 51
5. Zasady identyfikacji i oceny zagrożeń elektromagnetycznych oraz oceny 58
ryzyka zawodowego w placówkach służby zdrowia
5.1. Zasady oceny narażenia pracowników 58
5.2. Najwyższe dopuszczalne natężenia (NDN) pól elektromagnetycznych w 58
środowisku pracy
5.3. Zasady oceny poziomu ekspozycji na pola elektromagnetyczne 61
5.4. Parametry do oceny poziomu narażenia pracowników 63
5.5. Ocena ryzyka zawodowego wynikającego z ekspozycji na pola
69
elektromagnetyczne
5.5.1. Przykłady oceny ryzyka zawodowego wynikającego z ekspozycji 72
na pola elektromagnetyczne przy obsłudze tomografów RM
5.5.2. Przykłady oceny ryzyka zawodowego wynikającego z ekspozycji 75
na pola elektromagnetyczne przy obsłudze urządzeń
fizykoterapeutycznych
5.5.3. Przykłady oceny ryzyka zawodowego wynikającego z ekspozycji 78
na pola elektromagnetyczne przy obsłudze urządzeń
elektrochirurgicznych
6. Wytyczne ograniczania zagrożeń elektromagnetycznych w placówkach
81
służby zdrowia
6.1. Ograniczanie ekspozycji przy urządzeniach rezonansu magnetycznego 81
3

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
6.2. Ograniczanie ekspozycji przy urządzeniach fizykoterapeutycznych 83
6.2.1. Urządzenia do magnetoterapii 83
6.2.2. Diatermie fizykoterapeutyczne 84
6.3. Ograniczanie ekspozycji przy urządzeniach elektrochirurgicznych 84
7. Podsumowanie i wnioski 87
8. Bibliografia 89
Załączniki
1. Zagrożenia elektromagnetyczne przy urządzeniach rezonansu
magnetycznego - poradnik dla placówek służby zdrowia
2. Zagrożenia elektromagnetyczne przy urządzeniach fizykoterapeutycznych -
poradnik dla placówek służby zdrowia
3. Zagrożenia elektromagnetyczne przy urządzeniach elektrochirurgicznych -
poradnik dla placówek służby zdrowia
4. Listy kontrolne do identyfikacji zagrożeń elektromagnetycznych przy
urządzeniach medycznych
4

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
1. Wprowadzanie
Celem pracy jest zaprezentowanie podstawowej wiedzy na temat czynnika środowiska
pracy, jakim są pola elektromagnetyczne, w zakresie obejmującym:
• zagrożenia dla bezpieczeństwa i zdrowia pracowników, które mogą wystąpić podczas
obsługi urządzeń medycznych (rezonansu magnetycznego, fizykoterapeutycznych i
elektrochirurgicznych)
• postanowienia przepisów dotyczących zasad bezpieczeństwa i higieny pracy oraz
obowiązków i odpowiedzialności w tym zakresie
• zasady wykonywania pracy przy urządzeniach medycznych (rezonansu
magnetycznego, fizykoterapeutycznych i elektrochirurgicznych) z zachowaniem
wymagań bezpieczeństwa i higieny pracy (BHP)
• metody ograniczania ekspozycji i zapobiegania zagrożeniom zgodnie z wymaganiami
krajowych przepisów.
Oddziaływanie pól elektromagnetycznych na organizm eksponowanego człowieka jest
powszechnie wykorzystywane w ochronie zdrowia do diagnostyki lub terapii medycznej,
m.in. w tomografach rezonansu magnetycznego (RM), fizykoterapeutycznych urządzeniach
diatermicznych, urządzeniach elektrochirurgicznych, urządzeniach do magnetoterapii.
Narażenie pacjentów na pola elektromagnetyczne podlega ograniczeniom zgodnie z
zasadami interwencji medycznych - tj. uboczne, negatywne skutki lub ryzyko ich wystąpienia
mogą być zaakceptowane, jeżeli są oczekiwane przewyższające je korzyści wynikające z
diagnostyki lub terapii. Odnośnie pracowników obowiązują inne zasady oceny narażenia i
ograniczenia ryzyka zawodowego. Ekspozycja zawodowa nie powinna prowadzić do
wystąpienia negatywnych skutków zdrowotnych u pracownika, w czasie jego wieloletniej
aktywności zawodowej. Zapewnienie właściwego poziomu ochrony zdrowia pracowników
jest szczególnie istotne w aspekcie aktualnych hipotez naukowych o możliwych negatywnych
skutkach ekspozycji chronicznej (np. sklasyfikowanie pól magnetycznych małych
częstotliwości, jako czynnika prawdopodobnie rakotwórczego [15], prawdopodobne skutki
neurodegeneracyjne ekspozycji chronicznej [17], prawdopodobne zaburzenia
funkcjonowania układu krążenia wskutek ekspozycji chronicznej, czy stwierdzenie o
niedostatecznych podstawach naukowych do określenia ryzyka zdrowotnego wieloletniej
ekspozycji na pola magnetostatyczne [48]). Ekspozycja pracowników powinna być
nadzorowana i ograniczana w myśl postanowień krajowych przepisów BHP (m.in. DzU nr
217, poz. 1833, 2002) [41].
Z uwagi na powszechność stosowanych w medycynie technologii diagnostycznych i
5

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
terapeutycznych oraz ich dalszy rozwój i kolejne aplikacje, pracownicy służby zdrowia są w
kraju najliczniejszą z grup pracowników szczególnie silnie eksponowanych na pola
elektromagnetyczne [7]. Pracownicy podlegający ekspozycji na pola są zatrudnieni zarówno
w dużych placówkach typu szpitale kliniczne, jak i w małych zakładach opieki zdrowotnej lub
nawet w kilkuosobowych gabinetach niepublicznej służby zdrowia. Statystyki GUS o
warunkach pracy [14] są niepełne (m.in. wskutek tego, że statystyki GUS odnoszą się do
nieco ponad 40 % zakładów pracy, w których zatrudnionych jest co najmniej 9 pracowników)
i nie podają szczegółowych danych odnośnie ilości pracowników zatrudnionych w służbie
zdrowia w warunkach narażenia na pole elektromagnetyczne. Dane GUS podają, że jedynie
ok. 0,1% pracowników narażonych jest na pola elektromagnetyczne, natomiast Komisja
Europejska szacuje, że może to być nawet do 5% pracowników. Statystyki GUS odbiegają
również od dostępnych danych międzynarodowych odnośnie zmienności populacji
eksponowanej na pola elektromagnetyczne, notowanej w ostatnich latach - wg danych GUS
liczba ta w ostatnich latach systematycznie maleje, podczas gdy wg badań dotyczący
prognozy ekspertów z krajów UE i USA w zakresie identyfikacji i oceny najszybciej
narastających zagrożeń zawodowych, powodowanych czynnikami fizycznymi z środowisku
pracy, zaprezentowanych przez najnowszy raport European Agency for Safety and Health at
Work Bilbao Agency, wśród zagrożeń fizycznych, które zostały zidentyfikowane jako
znacząco lub bardzo znacząco narastające w środowisku pracy (ocena w 5-punktowej skali
Liekerta), aż 3 zagrożenia związane są z ekspozycją pracowników na pola
elektromagnetyczne [38].
Opierając się na danych Państwowej Inspekcji Sanitarnej można szacować, że co najmniej
50 tysięcy pracowników służby zdrowia jest w całym kraju narażonych na pola
elektromagnetyczne w środowisku pracy [7].
Warunkiem podstawowym przeciwdziałania nadmiernej ekspozycji na pole
elektromagnetyczne jest świadomość pracowników o możliwych zagrożeniach związanych z
wykonywaniem prac w bezpośrednim sąsiedztwie źródeł pól elektromagnetycznych, dlatego
zarówno w ocenie ryzyka zawodowego, jak i w trakcie przeprowadzanych szkoleń w
dziedzinie bhp, powinny być prezentowane informacje nt. zagrożeń oraz metod i środków
bezpiecznego wykonywania pracy. Natomiast zgodnie z danymi Państwowej Inspekcji Pracy
[5] nieujawnione źródła zagrożeń, nieocenione właściwie ryzyko zawodowe oraz
niedostateczne poinformowanie pracowników o zagrożeniach są jednymi z częściej
stwierdzanych niedociągnięć w czasie kontroli prowadzonych przez inspektorów w zakładach
pracy. Sytuacje taką potwierdzają statystyki GUS o warunkach pracy w 2006 r. w ochronie
zdrowia. Ocenę ryzyka zawodowego przeprowadzono jedynie dla ok. 10% stanowisk pracy
[14].
6

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
Różnorodność wszelkiego rodzaju urządzeń będących źródłami pól elektromagnetycznych
oraz zmienność charakteru ich pracy, tzn. rodzaju wytwarzanych pól, sprawia często kłopoty
z identyfikacją zagrożeń i ich oceną. W wielu przypadkach nie są podejmowane właściwe
działania korygujące, aby zmniejszyć poziom zagrożenia pracowników, a wykonanie
pomiarów poziomu zagrożeń traktowane bywa jako wystarczające spełnienie wszystkich
obowiązków w stosunku do pracowników.
7

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
2. Właściwości pól elektromagnetycznych i ich oddziaływanie na ludzi i elementy
środowiska pracy
2.1. Właściwości pól elektromagnetycznych
Widmo elektromagnetyczne obejmuje pola i promieniowania o różnych częstotliwościach i
właściwościach biofizycznych: pole elektromagnetyczne i promieniowanie optyczne, które są
promieniowaniem niejonizującym, oraz promieniowanie rentgenowskie, gamma i kosmiczne,
które są promieniowaniem jonizującym.
Terminem "pola elektromagnetyczne" określa się pola elektrostatyczne i magnetostatyczne
(niezmienne w czasie, tj. o umownej częstotliwości 0 Hz) oraz pola zmienne w czasie o
częstotliwościach nie przekraczających 300 GHz (tj. 300 000 000 000 Hz). Są to pola
występujące przy źródłach promieniowania elektromagnetycznego emitujących fale o
długości większej niż 1 mm, nierejestrowane bezpośrednio przez zmysł wzroku człowieka i
niewywołujące jonizacji ośrodka, przez który przechodzą. Odnośnie pól o częstotliwościach
większych od kilku MHz używany jest również termin promieniowanie elektromagnetyczne.
Do scharakteryzowania pól i promieniowania elektromagnetycznego w środowisku
stosowane są następujące wielkości fizyczne:
• natężenie pola magnetycznego (H)
• natężenie pola elektrycznego (E)
• częstotliwość (f).
Natężenie pola elektrycznego, E, to wielkość wektorowa, wyrażana w woltach na metr
(V/m), charakteryzująca pole elektryczne występujące w przestrzeni wokół ładunków
elektrycznych (nieruchomych lub poruszających się, czyli tworzących prąd elektryczny).
Natężenie pola magnetycznego, H, to wielkość wektorowa, wyrażana w amperach na metr
(A/m), charakteryzująca pole magnetyczne, występujące w przestrzeni w otoczeniu
przewodników, w których przepływa prąd elektryczny lub wokół namagnesowanych
obiektów.
Częstotliwość to wielkość charakteryzująca zmienność w czasie wybranej wielkości
charakteryzującej pole, wyrażana w hercach (Hz).
Natężenie pola z reguły szybko maleje w miarę oddalania się od źródła pola.
Poziom zagrożeń elektromagnetycznych zależy również od polaryzacji i rozkładu
przestrzennego pola w stosunku do ciała człowieka oraz od stosunku wielkości natężenia
pola elektrycznego do natężenia pola magnetycznego.
8

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
Pole magnetyczne związane jest z przepływem prądu elektrycznego (występuje wokół
ładunków poruszających się, tzn. tworzących prąd elektryczny lub na skutek
namagnesowania niektórych materiałów), a pole elektryczne związane jest z różnicą
potencjału elektrycznego obiektów (występuje zarówno przy ładunkach poruszających się,
jak i nieruchomych).
2.2. Źródła pól elektromagnetycznych
Wokół wszystkich urządzeń zasilanych energią elektryczną występują pola
elektromagnetyczne. Wskutek tego współcześnie człowiek przebywa stale w sztucznym
środowisku elektromagnetycznym, podlegając ekspozycji na pole elektromagnetyczne,
złożone z komponentów o różnych częstotliwościach.
Pracownicy obsługujący różnorodne urządzenia mogą być narażeni na pola
elektromagnetyczne o stosunkowo dużych natężeniach i warunki ich ekspozycji powinny być
z tego powodu kontrolowane [8, 9, 10, 11, 13, 21, 23, 24, 26, 27, 28]. Najbardziej
rozpowszechnione w środowisku pracy źródła ekspozycji pracowników należą do
następujących kategorii (rys. 1):
• urządzenia medyczne
• obiekty elektroenergetyczne - linie wysokiego napięcia, stacje przesyłoworozdzielcze,
energetyczna instalacja zasilająca
• urządzenia przemysłowe - piece, zgrzewarki i spawarki
• urządzenia radio- i telekomunikacyjne - anteny nadawcze radiowe i telewizyjne,
stacje radiolokacyjne, systemy telefonii ruchomej
• inne urządzenia elektryczne - urządzenia komputerowe, kuchnie mikrofalowe i
indukcyjne, koce elektryczne, instalacje ogrzewania podłogowego, telefony
komórkowe, bezprzewodowe łącza pomiędzy urządzeniami, systemy
antykradzieżowe i kontroli dostępu, itd.
9

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
a) b)
c) d)
Rys. 1. Przykładowe źródła pól elektromagnetycznych: antena nadawcza (a), nagrzewnica
indukcyjna (b), urządzenie elektrochirurgiczne (c), spawarka elektryczna (d)
Medyczne urządzenia diagnostyczne i terapeutyczne będące źródłami pól
elektromagnetycznych, powszechnie występujące w placówkach służby zdrowia to:
• urządzenia diagnostyczne rezonansu magnetycznego (tzw. tomografy RM)
• diatermie fizykoterapeutyczne
• urządzenia do magnetoterapii
• diatermie elektrochirurgiczne, itp.
10

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
2.3. Oddziaływanie pól elektromagnetycznych na ludzi i środowisko
Energia pól elektrycznych oddziałuje zarówno na ładunki ruchome, jak i nieruchome, a pól
magnetycznych – jedynie na ładunki ruchome.
Pole elektromagnetyczne może wpływać na ludzi oddziałując bezpośrednio na organizm
eksponowanego człowieka [2, 4, 16, 20, 39]. Z reguły pola elektromagnetyczne nie są
rejestrowane zmysłami człowieka. W pewnych sytuacjach możliwe jest jednak bezpośrednie
odczuwanie pól elektromagnetycznych, np. w silnych polach magnetycznych lub
elektrycznych małych częstotliwości (tj. kilkanaście do kilkudziesięciu Hz) człowiek może
odczuwać wrażenia wzrokowe, tzw. magneto- lub elektrofosfeny, a w impulsowych polach
mikrofalowych możliwe jest odczuwanie wrażeń słuchowych [39].
Poruszanie się w obszarze silnego pola magnetostatycznego (>2T) powoduje różnorodne
odczucia, jak np. zawroty głowy, nudności, utrudnioną koordynację ruchu. Są one skutkiem
występowania w poruszającym się organizmie zaindukowanych prądów elektrycznych.
Objawy te ustają po zakończeniu ekspozycji i mają nieustalony dotychczas wpływ na stan
zdrowia przy ekspozycji chronicznej, natomiast mogą istotnie ograniczać zdolność do
wykonywania precyzyjnej pracy, stając się jedna z możliwych przyczyn zdarzeń
wypadkowych.
Pola elektromagnetyczne w czasie ekspozycji mogą wywołać w organizmie [16, 20, 39]:
• stymulację tkanki nerwowej lub mięśniowej przez indukowane w ciele prądy
elektryczne - dominującą rolę zjawisko to ma przy ekspozycji w polach o
częstotliwości mniejszej od kilkuset kHz
• ogrzewanie tkanek przez pochłoniętą w nich energię pól, tzw. skutki termiczne -
największe znaczenie tego zjawiska występuje przy ekspozycji w polach o
częstotliwości powyżej 1 MHz.
Pośrednie oddziaływanie pól elektromagnetycznych przejawia się głównie jako prądy
kontaktowe przepływające przez ciało człowieka, który dotyka obiektu, znajdującego się na
skutek oddziaływania pola na innym niż jego ciało potencjale elektrycznym. Przy
częstotliwościach mniejszych od 100 kHz, zjawisko to może wywoływać stymulację tkanek i
odczuwanie bólu.
Pole elektromagnetyczne może stwarzać zagrożenie dla ludzi także na skutek oddziaływania
na infrastrukturę techniczną, takiego jak:
• zakłócenia pracy automatycznych urządzeń sterujących
• uszkodzenia magnetycznych nośników pamięci
11

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
• pożary i eksplozje, występujące wskutek m.in. indukowania przez pola
elektromagnetyczne prądów elektrycznych przepływających w urządzeniach.
Zarówno prądy indukowane, jak i kontaktowe przepływające w organizmie mogą również
zakłócać pracę aktywnych implantów medycznych, takich jak stymulatory serca, bądź
oddziaływać na funkcjonowanie w organizmie implantów mechanicznych.
W polach magnetostatycznych o indukcji przekraczającej poziom 3 mT możliwe jest
wystąpienie zjawiska tzw. „latających obiektów”, związanego z przyciąganiem przez źródło
tego pola (np. elektromagnes tomografu RM) elementów metalowych wykonanych z
materiałów ferromagnetycznych. Elementy te zachowują się jak pociski. Poruszając się z
duża prędkością w stronę źródła pola mogą uderzyć w pracownika znajdującego się na ich
drodze toru ich lotu i spowodować istotne obrażenia ciała (ze śmiercią włącznie).
Badania naukowe nie rozstrzygnęły dotychczas w jakim stopniu wieloletnia, chroniczna
ekspozycja na pola elektromagnetyczne może zwiększać zagrożenie wystąpienia
negatywnych skutków zdrowotnych, takich jak zaburzenia układu nerwowego, krwionośnego,
odpornościowego lub zmiany nowotworowe [28].
12

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
3. Charakterystyka urządzeń medycznych wytwarzających pola elektromagnetyczne
3.1 Urządzenia rezonansu magnetycznego (tomografy RM)
Rezonans magnetyczny jest jedną z najnowocześniejszych technik obrazowej diagnostyki
medycznej, Urządzenia rezonansu magnetycznego wykorzystywane są w medycynie do
diagnostyki obrazowej od początku lat 80. XX w. Są to tak zwane tomografy rezonansu
magnetycznego (RM) należące do najnowocześniejszych technik diagnostyki obrazowej
(ang. magnetic resonance imaging scanners – MRI scanners) – rys. 2.
Przekrój tomografu
rezonansu magnetycznego
(tomografu RM)
Cewki
radiofalowe
Cewki
gradientowe
Pacjent
Łoże
pacjenta
Elektromagnes
Skaner
Rys. 2. Schemat budowy tomografu rezonansu magnetycznego
[http://images.google.pl/imgres?imgurl=http://www.magnet.fsu.edu/education/tutorials/magne
tacademy/mri/images/mri-scanner.jpg]
W ostatnich latach stale wzrasta ilość tych urządzeń, badanych nimi pacjentów i
obsługujących urządzenia pracowników. Obecnie w kraju działa ok. stu placówek rezonansu
magnetycznego. W najbliższych latach należy oczekiwać podwojenia tej liczby. Rozwój
technologiczny tych urządzeń związany jest z doskonaleniem metod uzyskiwania obrazu i
oprogramowania analizującego wyniki, wykorzystywaniem coraz silniejszych źródeł pola
magnetostatycznego, wprowadzaniem nowych procedur diagnostycznych, m.in. diagnostyki
śródoperacyjnej czy biopsji pod kontrolą rezonansu magnetycznego.
W tomografach RM w celu uzyskania danych diagnostycznych, badana część ciała pacjenta
eksponowana jest równocześnie na pola magnetostatyczne i magnetyczne zmienne.
13

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
Obecnie do wytwarzania pola magnetostatycznego wykorzystuje się najczęściej magnesy
wytwarzające w centrum tomografu pole o indukcji z przedziału od 0,15 T do 3,0 T. Ze
względu na to, że są to najczęściej magnesy nadprzewodzące, silne pole magnetostatyczne
występuje stale w otoczeniu obudowy magnesu. Jedynie w nielicznych tomografach RM
stosowane są elektromagnesy rezystancyjne, które można wyłączyć po badaniu.
Konstrukcja tomografów RM jest bardzo zróżnicowana i zależy m.in. od typu magnesu i
poziomu pola magnetostatycznego aplikowanego pacjentowi (rys. 3).
a)
b)
Rys. 3. Przykładowe tomografy RM: otwarty (a) i zamknięty (b)
14

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
Do uzyskania informacji diagnostycznych pacjent poddawany jest również ekspozycji na
wytwarzane impulsowo pola magnetyczne (tzw. pola gradientowe, o widmie z zakresu
częstotliwości do kilku kHz, które charakteryzuje się podając ich zmienność w czasie dB/dt) i
zmodulowane impulsowo pole magnetyczne o częstotliwości radiofalowej (rys. 4).
Częstotliwość promieniowania radiofalowego wykorzystywana w tomografie rezonansu
magnetycznego jest związana z poziomem centralnego pola magnetostatycznego w
tomografie współczynnikiem Larmore’a – ok. 42 MHz/T (tj. są to częstotliwości z zakresu 6-
120 MHz, przy polach magnetostatycznych 0,15-3 T). Pola zmienne wytwarzane są jedynie
w czasie trwania badania pacjenta. W tomografach RM informacje diagnostyczne
uzyskiwane są dzięki ekspozycji ciała pacjenta na pole magnetostatyczne i zmienne pole
elektromagnetyczne (pola impulsowe gradientowe i radiofalowe).
radiofalowe
gradientowe
Rys. 4. Zmienne pola elektromagnetyczne emitowane przez tomograf RM (3ms/dz)
Z uwagi na to, że częstotliwości pola radiofalowego wykorzystywanego w diagnozowaniu
pacjenta są podobne lub takie same jak częstotliwości pól elektromagnetycznych
występujących powszechnie w środowisku z uwagi na eksploatowanie wielu źródeł pola (np.
nadajniki radiowe UKF), dlatego też tomografy RM umieszczane są w kabinie ekranującej
(klatka Faradaya), aby wyeliminować wpływ pól zewnętrznych na proces diagnozowania
pacjenta. Kabina ekranuje także pola zmienne radiofalowe wytwarzane przez tomograf w
czasie skanowania ciała pacjenta. Nie wpływa ona jednak na rozkład pola
magnetostatycznego.
Podstawowe stanowisko pracownika z komputerem do sterowania, rejestracji i przetwarzania
danych pomiarowych, znajduje się na zewnątrz kabiny.
Przed obudową tomografów RM znajdują się ruchome łoża, na których układany jest pacjent
(rys. 3). Na czas badania łoże wraz z pacjentem wprowadzane jest automatycznie w obszar
15

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
jednorodnego pola magnetostatycznego, pomiędzy magnesy tomografu RM. Wykonywane
jest to przy użyciu konsoli umieszczonej na obudowie tomografu (rys. 3).
Badania prowadzone są wykorzystaniem różnego rodzaju cewek diagnostycznych,
dobieranych do rodzaju badania (rys. 5a). Cewki te zakładane są na część ciała pacjenta
poddawaną skanowaniu lub mogą być wbudowane w łoże pacjenta (np. w przypadku badań
kręgosłupa). Cewki podłączane są kablem do gniazda umieszczonego na obudowie
tomografu lub na łożu pacjenta (5b).
b)
a)
Rys. 5. Przykładowa cewka diagnostyczna (a) oraz gniazdo przyłączeniowe cewki na
obudowie tomografu NMR (b)
3.2. Urządzenia fizykoterapeutyczne
3.2.1. Urządzenia do magnetoterapii
Magnetoterapia to wykorzystanie pola magnetycznego w leczeniu m.in. schorzeń
ortopedycznych i neurologicznych. Stosowana jest także w leczeniu bólu. Źródłem pola
magnetycznego są zazwyczaj cewki (aplikatory) szpulowe o różnych średnicach, w których
umieszczana jest poddawana zabiegowi część ciała pacjenta (rys. 6). Aplikatory zasilane są
z generatora prądu.
16

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
a) b)
Rys. 6. Generator prądu (a) i aplikatory (b) (cewki szpulowe) przykładowego urządzenia do
magnetoterapii
Najczęściej aplikatory mają szerokość ok. 20 cm i średnicę od ok. 25 do ok. 60 cm. Wiele
urządzeń do magnetoterapii dostępnych jest z zestawem trzech aplikatorów o średnicach
ok.: 50 cm, 33 cm oraz 25 cm. Aplikatory mogą mieć również kształt cewki płaskiej o różnych
wymiarach, montowanej w materacu do leżenia lub w poduszkach przykładanych do
wybranych części ciała pacjenta. Liczba różnych aplikatorów obsługiwanych przez jeden
generator waha się od 1 do 6. Kilka aplikatorów może być jednocześnie aktywnych i
używanych w tym samym czasie do terapii jednego lub kilku pacjentów. Aktywacja aplikatora
dokonywana jest za pomocą przełączników lub oprogramowania sterującego generatora i
załączającego prąd zasilający cewki. Maksymalne wartości nastaw indukcji magnetycznej są
zależne od średnicy aplikatorów.
Typowe wartości maksymalne, występujące przy powierzchni aplikatorów, to:
- 5 mT (dla aplikatorów o średnicy 50-60 cm)
- 10 mT (dla aplikatorów o średnicy 30-40 cm)
- 20 mT (dla aplikatorów o średnicy ok. 25 cm).
W centrum aplikatorów szpulowych pole magnetyczne jest ok. 3-krotnie słabsze. W miarę
oddalania się od obudowy aplikatorów poziom pola magnetycznego zmniejsza się
gwałtownie. Poziom pola wytwarzanego przez aplikator w czasie zabiegu ustawiany jest
poprzez wybranie względnego poziomu pola (od 1 do 100%) lub bezpośrednio w mT.
W zależności od modelu urządzenia możliwe są różne ustawienia zmienności w czasie
prądów zasilających aplikatory w czasie zabiegów – częstotliwości najczęściej z zakresu 1-
100 Hz oraz wybrany kształt przebiegu, np. (rys. 7):
• sinusoidalny:
17

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
– pełny (przebieg przemienny)
– z prostowaniem jednopołówkowym (przebieg ze składową stałą)
– z prostowaniem dwupołówkowym (tzw. zasilanie prądem stałym)
• prostokątny lub trójkątny:
– pełny (przebieg przemienny)
– z prostowaniem jednopołówkowym (przebieg ze składową stałą)
• przebieg o kształcie zmieniającym się przy stałej częstotliwości (np. z modulacją
amplitudową)
• przebieg o kształcie zmieniającym się z jednoczesną zmianą częstotliwości.
W przypadku wspomnianych przebiegów niesinusoidalnych, oprócz składowej o
częstotliwości podstawowej, wybieranej przez fizykoterapeutę przy ustawianiu trybu pracy
urządzenia, pole elektromagnetyczne zawiera harmoniczne o wyższych częstotliwościach.
Ze względu na liniową zależność natężenia pola magnetycznego od natężenia prądu
zasilającego aplikatory, podobne przebiegi zmienności w czasie mają zarówno prąd jak i
pole magnetyczne.
18

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
a) b)
c) d)
e)
Rys. 7. Przykładowe przebiegi pola magnetycznego wytwarzanego przez urządzenie
magnetoterapeutyczne: a) sinusoidalny przemienny; b) sinusoidalny prostowany
jednopołówkowo; c) prostokątny przemienny; d) prostokątny prostowany jednopołówkowo;
e) trójkątny
3.2.2. Diatermie fizykoterapeutyczne
Diatermie fizykoterapeutyczne (rys. 8) wykorzystywane są do zabiegów leczniczych przy
wykorzystaniu pola elektromagnetycznego o częstotliwości podstawowej 27,12 MHz o
przebiegu sinusoidalnym ciągłym lub modulowanym impulsowo (przebieg kluczowany), o
regulowanych parametrach modulacji (rys. 9). Elektrody zabiegowe mogą zawierać zarówno
anteny dipolowe jak i anteny ramowe. W związku z tym występuje przy nich pole
elektromagnetyczne o różnych impedancjach (t.j. o różnym stosunku natężenia pola
elektrycznego do magnetycznego), a co za tym idzie nieco odmiennych właściwościach
terapeutycznych. We wszystkich przypadkach są to pola bliskie, w których nie ma ustalonej
impedancji pola elektromagnetycznego i ocena ekspozycji pracowników powinna obejmować
19

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
niezależne pomiary obu składowych - natężenia pola elektrycznego i natężenia pola
magnetycznego.
a) b)
Rys. 8. Przykładowe diatermie fizykoterapeutyczne: a) z asymetryczną elektrodą zabiegową;
b) z symetrycznymi elektrodami zabiegowymi
Rys. 9. Przykładowy przebieg zmodulowanego impulsowo pola elektromagnetycznego o
częstotliwości 27,12 MHz, wytwarzanego przez diatermię fizykoterapeutyczną
3.3. Urządzenia elektrochirurgiczne
Urządzenia elektrochirurgiczne stosowane są w różnego rodzaju zabiegach do cięcia i
koagulacji tkanek, prądem przepływającym przy kontakcie elektrody czynnej z tkanką lub
bezdotykowo. Na skutek występowania w obwodzie między elektrodą czynną i bierną
wysokiego napięcia (rzędu co najmniej kilkuset woltów), przy zbliżaniu elektrody do ciała
pacjenta w powietrzu przepływa elektryczny prąd przesunięcia, a przez tkanki prąd
przewodzenia. To wysokie napięcie jest również przyczyną występowania przy elektrodzie
20

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
silnego pola elektrycznego. Jeżeli kable zasilające elektrody są zwinięte w pętle, występuje
przy nich również pole magnetyczne o zwiększonym natężeniu.
Kable i uchwyt elektrody czynnej (zabiegowej) pokryte są materiałem izolacyjnym,
umożliwiającym trzymanie ich w dłoni. Uziemiona elektroda bierna (metalowa lub z giętkiego
przewodzącego tworzywa) przymocowana jest do ciała pacjenta. Częstotliwość podstawowa
i modulacja pola elektromagnetycznego, wytwarzanego przez urządzenie
elektrochirurgiczne, zależy od typu urządzenia oraz trybu jego pracy. Najpopularniejsze są
urządzenia wytwarzające pola o częstotliwości z zakresu od 300 kHz do ok. 2 MHz (niektóre
urządzenia wytwarzają pola o wyższych częstotliwościach, nawet do kilku MHz). Moc
wyjściowa generatorów wynosi typowo ok. 500 W. Jednak przy zabiegach elektrodą
monopolarną wykorzystywane są zwykle moce rzędu 50-150 W, a przy zabiegach elektrodą
bipolarną znacznie mniejsze, nawet poniżej 40 W.
Źródłem ekspozycji zawodowej na pola elektromagnetyczne są (rys. 10):
- elektroda zabiegowa (monopolarna lub bipolarna) przyłączona do wysokiego
potencjału elektrycznego wytwarzanego przez generator
- kabel zasilający elektrodę zabiegową
- generator, jedynie w przypadku, kiedy obudowa stanowi nieskuteczny ekran
elektromagnetyczny (z powodu braku uziemienia lub nieszczelności)
- obiekty metalowe znajdujące się w sąsiedztwie kabli (np. stoły zabiegowe lub
narzędziowe), jedynie w przypadku, kiedy kable są ułożone bezpośrednio przy nich i
wskutek sprzężeń pojemnościowych obiekty te stają się wtórnymi źródłami pola
elektromagnetycznego.
Sposób modulacji sygnału zasilającego elektrodę i zmian w czasie generowanego pola
elektromagnetycznego zależy od typu urządzenia i wybranego trybu pracy. Pole o przebiegu
sinusoidalnie zmiennym wytwarzane jest zwykle w czasie cięcia. Przy różnych trybach
koagulacji wytwarzane są pola modulowane. Przykłady przebiegu zmienności w czasie pola
elektromagnetycznego zaprezentowano na rys. 11. Ocena poziomu ekspozycji pracowników
na pola występujące w otoczeniu urządzenia w czasie zabiegu może być zatem utrudniona
różnorodnością jego cech morfologicznych, istotną ze względu na sposób wykonywania
pomiarów oraz kryteria oceny ekspozycji.
21

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
elektrody zabiegowe
generator
elektroda
bierna
elektrody
czynne
kabel zasilający
elektrodę zabiegową
Rys. 10. Przykładowe urządzenie elektrochirurgiczne
a) b)
c)
Rys. 11. Przykładowe przebiegi pola elektromagnetycznego wytwarzanego przez urządzenie
elektrochirurgiczne w trybie pracy: a) cięcie; b) koagulacja „forced’; c) koagualcja „soft”
22

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
4. Charakterystyka ekspozycji pracowników służby zdrowia na pola
elektromagnetyczne
W rozdziale 4 zaprezentowano charakterystyki ekspozycji na pola elektromagnetyczne,
typowe dla pracowników obsługujących urządzenia medyczne, takie jak: tomografy RM,
diatermie elektrochirurgiczne i fizykoterapeutyczne, urządzenia do magnetoterapii. Kryteria
oceny tej ekspozycji, wynikające z wymagań przepisów BHP i norm omówiono w rozdziale 5.
4.1. Charakterystyka ekspozycji pracowników przy obsłudze urządzeń rezonansu
magnetycznego
Ekspozycja pracowników medycznych (techników, pielęgniarek, radiologów, anestezjologów)
na pole magnetostatyczne wytwarzane przez magnesy tomografy RM występuje w czasie
krótkotrwałego asystowania pacjentowi przy magnesie przed i po badaniu (do kilku minut na
prace przy jednym pacjencie), a przy magnesach nadprzewodzących i trwałych również w
czasie czynności nie związanych z diagnozowaniem np. sprzątania, przeglądów i
konserwacji tomografu [13, 23, 24, 26]. Podczas wykonywania badania najczęściej
pracownicy znajdują się poza kabiną elektromagnesu, z dala od obszaru silnego pola
magnetostatycznego i zasięgu występowania pól zmiennych, wytwarzanych jedynie przy
diagnozowaniu pacjenta.
Szczególnie istotne z punktu widzenia bezpieczeństwa personelu medycznego są pola
magnetostatyczne z uwagi na ich ciągłe występowanie w otoczeniu obudowy magnesu.
Pracownicy są eksponowani na silne pola magnetostatyczne podczas czynności związanych
z obsługą poszczególnych badań (rys. 12, 13). Czynności te są wykonywane w polach
magnetostatycznych o dużej niejednorodności w przestrzeni. Poziom pola
magnetostatycznego zmniejsza się gwałtownie wraz z odległością od obudowy magnesu,
rzędu 100-krotnego zmniejszenia poziomu w obszarze od obudowy magnesu do odległości
ok. 2 m od obudowy.
Przykładowe zasięgi stref ochronnych pola magnetostatycznego według postanowień
krajowych przepisów BHP [41] oraz strefy po indukcji magnetycznej 0,5 mT jako obszaru
ograniczonego dostępu dla osób z wszczepionymi elektrostymulatorami serca według
zaleceń ACGIH [1], ICNIRP [19] oraz normy IEC-601-2-33: 1995: Medical electrical
equipment - Part 2: Particular requirements for the safety of magnetic resonance equipment
for medical diagnosis dla tomografu z magnesem 0,35 T oraz 1,5 T pokazano na rys. 14 i
15.
23

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
Obszar aktywności
pracownika
Odległość od
obudowy
magnesu
Rys. 12. Środowisko pracy przy tomografie RM
1000
Rozkład pola magnetostatycznego
w osi tomografu
100
B [mT]
10
1
0 20 40 60 80 100 120 140
Odległość od obudowy magnesu [cm]
Rys. 13. Przykładowa dynamika zmienności poziomu pola magnetostatycznego przy
magnesie tomografu RM (1,5 T)
24

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
Tomograf NMR
Siemens Magnetom C !
Tomograf MR 0,35 T
10 mT
50 mT
3,3 mT
0,5 mT
możliwe ustawienia
łoża dla pacjenta
łoże dla
pacjenta
konsola
y
40
100 mT
x
kabina tomografu
okno
0 0,25 0,5 m
komputerowe
stanowisko
sterowania pracą
tomografu
drzwi do kabiny
- granica strefy niebezpiecznej - 100 mT
- granica strefy zagrożenia (8-godzinna ekspozycja
całego ciała) - 10 mT
- granica strefy pośredniej - 3,3 mT
- granica obszaru ograniczonego dostępu dla osób
z elektrostymulatorami serca - 0,5 mT
- granica dopuszczalnej 8-godzinnej ekspozycji
kończyn - 50 mT
Rys. 14. Przykładowy zasięg stref pola magnetostatycznego o wartościach indukcji równych
100, 50; 10; 3,3 i 0,5 mT wokół otwartego tomografu MR 0,35 T
25

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
3,3 mT
10 mT
100 mT
50 mT
500 mT
Tomograf MR 1,5 T
Tomograf NMR GE
SIGNA 1.5 T ECHOSPEED PLUS
konsola
Tunel tomografu
x
Łoże dla pacjenta
konsola
okno
y
0,5 mT
kabina
ekranująca
drzwi
do kabiny
- granica strefy niebezpiecznej - 100 mT
- granica strefy zagrożenia (8-godzinna ekspozycja całego ciała ) - 10 mT
- granica strefy pośredniej - 3,3 mT
- granica obszaru ograniczonego dostępu dla osób z elektrostymulatorami serca - 0,5 mT
- granica ekspozycji zabronionej kończyn - 500 mT
- granica dopuszczalnej 8-godzinnej ekspozycji kończyn - 50 mT
0 0,25 0,5 m
Rys. 15. Przykładowy zasięg stref pola magnetostatycznego o wartościach indukcji równych
100, 50; 10; 3,3 i 0,5 mT wokół zamkniętego tomografu MR 1,5 T
Zasięgi poszczególnych stref ochronnych pola magnetostatycznego, występujące w
otoczeniu obudowy magnesów tomografów są uzależnione zarówno od poziomu pola
występującego w obszarze, w którym przebywa pacjent, jak i od rozwiązań konstrukcyjnych
zastosowanych w poszczególnych urządzeniach. Przykładowe zestawienie zasięgów stref
ochronnych występujących przy tomografach, przy których wykonano badania w różnych
placówkach służby zdrowia podano na rys. 16 [13]. W przypadku tomografów 0,5 T
minimalne zaobserwowane zasięgi stref ochronnych są zbliżone do zasięgów
maksymalnych. W przypadku tomografów 1,5 T zaobserwowano znacznie większe
rozbieżności, zasięgi maksymalne są niemal dwukrotnie większe niż zasięgi minimalne przy
urządzeniach o tych samych parametrach dla diagnostyki pacjentów.
W przypadku obsługiwania tomografu o bardziej rozległych strefach ochronnych występuje
wyższy poziom narażenia pracowników. Zależnie od rodzaju i wyposażenia tomografu
26

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
pracownik obsługujący pacjenta przebywa w odległości rzędu 30 - 120 cm od obudowy
magnesu.
a)
odległość od obudowy
magnesu, cm .
250
200
150
100
50
tomograf RM 0,5T
0
min
max
B>100mT B>10mT B>3,3mT B>0,5mT
b)
600
tomograf RM 1,5T
odległość od obudowy .
magnesu, cm .
500
400
300
200
100
0
min
max
B>100mT B>10mT B>3,3mT B>0,5mT
Rys. 16. Zasięgi stref ochronnych zarejestrowane przy różnych tomografach RM: 0,5T (a)
i 1,5T (b)
Najbardziej popularne wykorzystanie tomografów RM to badania głowy, kręgosłupa
szyjnego, tułowia i stawów kończyn. Typowe czynności związane z obsługą pacjentów
przed, w czasie i po badaniu to między innymi:
- ułożenie pacjenta na łożu
- ułożenie cewki diagnostycznej na łożu
- podłączenie zasilania cewek diagnostycznych
- wsuniecie łoża z pacjentem pomiędzy magnesy (sterowane z konsoli na obudowie
magnesu)
- pozycjonowanie łoża przed badaniami
27

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
- zablokowanie ustawienia łoża przed badaniami
- podawanie pacjentowi kontrastu w czasie badania
- odblokowanie łoża po badaniach
- wysunięcie łoża z pacjentem (sterowane z konsoli na obudowie magnesu)
- demontaż cewek diagnostycznych
- zabranie pacjenta z łoża.
Poziom ekspozycji pracowników na pola elektromagnetyczne jest zależny do procedur pracy
i wyposażenia urządzeń [13, 23, 24, 26].
Czynnikiem wpływającym na poziom ekspozycji poszczególnych pracowników są cechy
antropometryczne pracownika. Pracownicy wyższego wzrostu, o większym zasięgu ramion,
mają możliwości wykonania poszczególnych czynności z większej odległości od magnesu, w
słabszym polu magnetostatycznym. Nawet kilkudziesięciocentymetrowe różnice w odległości
pracownika od magnesu bardzo istotnie wpływają na poziom jego narażenia ponieważ
poziomu pola magnetostatycznego zmniejsza się gwałtownym wraz ze wzrastaniem
odległości od obudowy magnesu (rys. 13) (zgodnie z wymaganiami PN-T-06580:2002
poziom narażenia pracownika na pole magnetostatyczne ocenia się na potrzeby oceny
warunków pracy na podstawie maksymalnego poziomu indukcji magnetycznej w osi symetrii
tułowia i głowy lub kończyn oraz tzw. dozy, będącej kwadratem wspomnianej indukcji
magnetycznej pomnożonym przez czas ekspozycji w takim polu) [35].
Zgodnie z danymi antropometrycznymi, tzw. zasięg boczny ręki kobiet i mężczyzn wynosi:
dla mężczyzn od 72 do 84 cm, dla kobiet od 65 do 78 cm (rys. 17) [6, 33].
Rys. 17. Dane antropometryczne - zasięg boczny [6]
28

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
Czas wykonywania poszczególnych czynności związanych z narażeniem pracowników na
pole magnetostatyczne jest zależny od potrzeb pacjenta, rodzaju badania i wyposażenia
technicznego poszczególnych tomografów RM.
Ze względu na cechy antropometryczne poszczególnych pracowników oraz ich wiedzą na
temat sposobów unikania niepotrzebnego narażenia na pola magnetostatyczne w czasie
wykonywania pracy, poziom indywidualnego narażenia przy tym samym urządzeniu podczas
przygotowywania pacjenta do tego samego rodzaju badania może się znacznie różnić dla
różnych pracowników. Podczas wykonywania przez personel medyczny czynności
bezpośrednio przy magnesie, indukcja magnetyczna pola magnetostatycznego, działającego
na pracowników może znacznie przekraczać wartości dopuszczalne (wg przepisów
krajowych BHP, jak również dyrektywy europejskiej 2004/40/WE) [2, 41].
Na rys. 18. zaprezentowano przykładowe rejestracje indywidualnego poziomu narażenia
pracowników przygotowujących różne badania w tomografie RM.
300
Poziom ekspozycji pracowników na pole magnetostatyczne
- przygotowanie badania głowy
B [mT]
250
200
150
100
50
Bśr - 48 mT ; Bmax - 92 mT
0
Bśr - 110 mT ; Bmax - 270 mT
Czas
Rys. 18. Przykładowe rejestracje indywidualnego poziomu narażenia na pole
magnetostatyczne w czasie przygotowywania badań w tomografie RM 1,5 T: badanie głowy
przygotowane przez pracownika nie przeszkolonego i powtórnie po przeszkoleniu odnośnie
zasad unikania ekspozycji niepotrzebnej - czas trwania rejestracji ok. 1 minuta [13]
W przypadku obsługi urządzenia w polach o zmienności przestrzennej jak na rys. 7, poziom
narażenia w przypadku opierania się o obudowę magnesu przekracza 300 mT (i jest
niezgodny z wymaganiami przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy), ale kiedy wysoki
mężczyzna obsługuje konsolę wyciągniętą dłonią, to przebywa w polu o poziomie mniejszym
29

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
od 30 mT. Przykładowo, jeżeli czas obsługi konsoli wynosi 1 minutę, to w prezentowanym
przypadku:
- dla minimalnego zasięgu ręki kobiet (pracownica niskiego wzrostu) - poziom ekspozycji
wynosi ok. 70 mT i doza 82 mT 2 h (tj. 10 % dozy dopuszczalnej w ciągu zmiany roboczej)
- dla maksymalnego zasięgu ręki mężczyzn (pracownik wysokiego wzrostu) - poziom
ekspozycji wynosi ok. 30 mT i doza 15 mT 2 h (tj. 2 % dozy dopuszczalnej w ciągu zmiany
roboczej).
Nawet znacznie większe różnice poziomu narażenia mogą wynikać z różnic konstrukcyjnych
między poszczególnymi tomografami RM oraz przeszkolenia pracowników odnośnie
sposobu wykonywania czynności zawodowych. Wyniki pomiarów rozkładu przestrzennego
indukcji magnetycznej wykonane wokół różnych typów tomografów rezonansu
magnetycznego 0,2 – 2 T wskazują na bardzo znaczne uzależnienie poziomu ekspozycji
pracowników od ww. czynników (tabela 1, rys. 19) [13, 23, 24, 26].
Rys. 19. Podłączenie cewek diagnostycznych do gniazda zasilającego, umieszczonego
wewnątrz tunelu tomografu - poziom ekspozycji pracownika zbliżony do poziomu ekspozycji
pacjenta
Ekspozycja pracowników podczas rutynowych czynności, przy niewłaściwej organizacji pracy
może dochodzić co najmniej do 150 mT (całe ciało) i 600 mT (kończyny). W wypadku
wykonywania czynności bezpośrednio przy magnesie lub w jego wnętrzu pracownicy mogą
być narażeni na pola silniejsze (tab. 1). Może również występować ekspozycja kończyn
(czasami też głowy) na pola o indukcji porównywalnej z ekspozycją pacjenta (np. do 1,5 T w
przypadku niewłaściwego podłączania lub rozłączania kabli cewek diagnostycznych do
gniazda umieszczonego wewnątrz magnesu 1,5 T).
30

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
Tabela 1.
Ekspozycja pracowników na pole magnetostatyczne w otoczeniu różnego rodzaju
tomografów RM.
Narażenie zawodowe na pole magnetostatyczne
przy różnego rodzaju tomografach RM, mT
Rodzaj czynności
magnes otwarty
(ok. 0,2 T)
magnes
zamknięty
(ok. 0,3 T)
magnes
zamknięty
1,5 T
umieszczanie cewek diagnostycznych 3−50 * 6-15 * 50-150 *
na łożu lub na badanej części ciała
pacjenta 5-100 ** 5-50 ** 120-600 **
podłączanie i odłączanie cewek
diagnostycznych, obsługa konsoli
maksymalny poziom pola występujący
na dostępnym dla pracowników
elemencie obudowy magnesu
60-100 ** 15-30 ** 4-100 **
do 1500 1)**
200-270 50 250-600
1) – w przypadku lokalizacji gniazda przyłączeniowego wewnątrz magnesu
*) – poziom ekspozycji całego ciała
**) – poziom ekspozycji kończyn
Z uwagi na to, że rozkład przestrzenny poziomu pola magnetostatycznego w otoczeniu
obudowy magnesu jest bardzo stabilny i nie jest zaburzany przez znajdujące się w otoczeniu
obiekty, zasięgi stref ochronnych, stwierdzone przy prowadzeniu badań oraz prezentacja
wyników powinny być prezentowane na planie sytuacyjnym pomieszczeń (zgodnie z
postanowieniami normy PN-T-06580-3:2002) [35].
Pomiary pól gradientowych wykazały, że ich maksymalne oddziaływanie na pracowników w
czasie badań rutynowych nie przekraczają wartości dopuszczalnych, a wartość skuteczna
natężeń pól radiofalowych nie przekracza wartości dopuszczalnych dla ekspozycji ludności
[13]. Wysoki poziom ekspozycji na pola zmienne może wystąpić np. w czasie procedur
śródoperacyjnych. Dużej ostrożności wymaga jednak ocena tych pól ze względu na ich
modulację impulsową, wpływającą na czułość aparatury pomiarowej, kalibrowanej do
pomiaru wartości skutecznych natężeń pól, oraz brak konsensusu międzynarodowego
odnośnie kryteriów oceny.
Ocenę ekspozycji na pole magnetostatyczne i radiofalowe można prowadzić w oparciu o
rutynowe pomiary oraz krajowe przepisy BHP, natomiast pola gradientowe mogą być
oceniane przy zastosowaniu specjalistycznej metodyki i kryteriów opracowanych na
podstawie normy IEC lub Dyrektywy 2004/40/WE i zaleceń ICNIRP odnośnie pól
31

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
impulsowych. Do takiej oceny mogą być również wykonane symulacje komputerowe w celu
obliczenia miar wewnętrznych ekspozycji, gęstości prądów indukowanych przez pola
gradientowe i współczynnika SAR charakteryzującego skutki termiczne ekspozycji na pola
radiofalowe. Podobnych metod wymaga ocena narażenia wynikającego z poruszania się
pracownika w polu magnetostatycznym w otoczeniu magnesu lub ekspozycji bezpośrednio
przy pracującym tomografie w czasie procedur śródoperacyjnego wykorzystania tomografów
RM. Aktualne przepisy BHP nie obejmują obowiązku oceny miar wewnętrznych, jednakże
zarówno informacje od pracowników potwierdzające możliwość odczuwania np. wrażeń
wzrokowych przy obsłudze tomografów RM, jak i wyniki badań naukowych (rys. 20, 21)
wskazują na potrzebę uwzględnienia ochrony przed tymi zagrożeniami w procedurach oceny
i eliminacji zagrożeń elektromagnetycznych przy tomografach RM.
Rys. 20. Pracownik zbliżający się do pacjenta przy śródoperacyjnym wykorzystaniu
diagnostyki rezonansu magnetycznego
Rys. 21. Rozkład przestrzenny współczynnika SAR, obrazującego poziom skutków
termicznych ekspozycji na pole radiofalowe podczas diagnozowania pacjenta w obecności
pracownika wewnątrz tomografu RM [sprawozdanie projektu VT/2007/017 finansowanego
przez Komisję Europejską, kwiecień 2008]
32

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
4.2. Charakterystyka ekspozycji pracowników przy obsłudze urządzeń
fizykoterapeutycznych
4.2.1 Charakterystyka ekspozycji pracowników przy obsłudze urządzeń do
magnetoterapii
Aplikatory urządzenia magnetoterapeutycznego podłączane są do generatora kablem o
długości ok. 2 m. Obsługa urządzenia przez fizykoterapeutę polega na ustawieniu na pulpicie
sterowniczym, zgodnie z zaleceniami lekarskimi, parametrów pola magnetycznego i
uruchomieniu jego wytwarzania w zadanym czasie. Wszystkie urządzenia
magnetoterapeutyczne posiadają wbudowany zegar z płynną regulacją czasu zabiegu.
Uruchomienie urządzenia powoduje wsteczne odliczanie czasu. Po upłynięciu wybranego
czasu zabiegu urządzenie automatycznie przerywa zasilanie aplikatorów, sygnalizując to
dźwiękiem.
W czasie trwania zabiegu nie jest wymagane przebywanie pracownika bezpośrednio przy
aplikatorach i pacjencie. Jedynie sporadycznie może być niezbędne wykonanie
krótkotrwałych czynności przy aplikatorze, takich jak skorygowanie ułożenia ciała pacjenta.
Czynności te mogą być wykonywane przy włączonym polu magnetycznym (przy aktywnym
aplikatorze), lub po wyłączeniu zasilania aplikatora z generatora.
Parametry zabiegu magnetoterapeutycznego ustawia ręcznie fizykoterapeuta lub – w
nowszych urządzeniach – dokonuje wyboru zaprogramowanych wartości określonych dla
typowych zabiegów.
Oś symetrii aplikatorów jest ustawiana poziomo (tak dzieje się najczęściej) lub pionowo,
zależnie od potrzeb terapeutycznych (rys. 22).
Rys. 22. Ustawienie aplikatorów do zabiegów magnetoterapeutycznych, oś symetrii
aplikatora ustawiona poziomo (a) lub pionowo (b)
33

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
W otoczeniu aplikatorów mogą występować strefy ochronne pola magnetycznego
(pośrednia, zagrożenia i niebezpieczna, określane wg przepisów bezpieczeństwa i higieny
pracy [41]) oraz obszar ograniczonego dostępu dla osób ze stymulatorami serca [1].
Maksymalne poziomy indukcji magnetycznej wewnątrz aplikatorów zależą od urządzenia i
mogą dochodzić do B = 20 mT. Na zewnątrz aplikatorów w odległości 0,5 m od ich obudów
B < ok. 70 µT [13, 27].
Poziom indukcji magnetycznej wokół aplikatora zależy od jego średnicy i od nastaw
generatora zasilającego. Zarówno symulacje numeryczne, jak i oszacowania na podstawie
uproszczonych zależności analitycznych, bazujące np. na prawie Biota-Savarta, można
wykorzystać do oceny rozległości stref ochronnych wokół poszczególnych aplikatorów.
Przykłady wyników symulacji numerycznych zaprezentowano na rys. 23 i 24 [27]. Analiza
porównawcza wyników tych obliczeń i zaprezentowanych poniżej wyników pomiarów
wykazała zadowalającą zgodność wyników uzyskanych za pomocą obu metod wyznaczania
rozkładu pola magnetycznego w otoczeniu aplikatorów urządzeń do magnetoterapii.
4
380
25
10
970
150
60
Rys. 23. Względny rozkład poziomu pola magnetycznego w otoczeniu przykładowego
aplikatora do magnetoterapii - wyniki obliczeń na podstawie prawa Biota-Savarta
34

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
indukcja magnetyczna, mT
10,000
1,000
0,100
0,010
średnica 25 cm - prostopadle od osi aplikatora
średnica 35 cm - prostopadle od osi aplikatora
średnica 55 cm - prostopadle od osi aplikatora
średnica 25 cm - w osi aplikatora
średnica 35 cm - w osi aplikatora
średnica 55 cm - w osi aplikatora
0,001
0,00 0,25 0,50 0,75 1,00 1,25
odległość od środka aplikatora, m
Rys. 24. Zasięgi stref ochronnych w otoczeniu typowych aplikatorów do magnetoterapii -
wyniki obliczeń na podstawie prawa Biota-Savarta
Zasięgi stref ochronnych pola magnetycznego wokół aplikatorów, zmierzone dla przebiegu
sinusoidalnego o częstotliwości 50 Hz w czasie badań własnych autorów wykonanych przy
kilkunastu przykładowych urządzeniach, zaprezentowano na rys. 25. Przy częstotliwości pól
większej od 50 Hz zasięgi stref ochronnych pola o określonym rozkładzie w otoczeniu
aplikatora zwiększają się proporcjonalnie do częstotliwości, ze względu na zmniejszające się
z częstotliwością pól wartości graniczne stref ochronnych. W przypadku maksymalnych
nastaw przebiegu prostokątnego zasięg stref ochronnych może być większy do 1,4 razy, a
dla przebiegu trójkątnego do 1,2 razy od wartości ustalonych dla przebiegu sinusoidalnie
zmiennego (wskutek zawartości składowych harmonicznych o wyższych częstotliwościach w
przebiegu zmienności takich pól, rys. 26). Zasady obliczania zasięgów stref dla przebiegów
nieharmonicznych podano w PN-T-06580:2002 [35].
35

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
po promieniu aplikatora
odległóść od obudowy, cm .
50
45
40
35
30
25
20
15
10
5
0
str. zagrożenia
str. pośrednia
apl. duży apl. średni apl. mały
odległość od obudowy, cm .
70
65
60
55
50
45
40
35
30
25
20
15
10
5
0
w osi aplikatora
str. niebezpieczna
str. zagrożenia
str. pośrednia
apl. duży apl. średni apl. mały
Rys. 25. Typowe zasięgi stref ochronnych pola magnetycznego 50 Hz w otoczeniu
aktywnych aplikatorów magnetoterapeutycznych (dane reprezentujące wyniki pomiarów przy
15 urządzeniach)
W otoczeniu aplikatorów zasilanych prądem prostowanym (ze składową stałą) występuje
również pole magnetostatyczne, zazwyczaj o poziomach nie przekraczających granicy strefy
bezpiecznej. W zależności od aplikatora i nastaw parametrów jego pracy strefa pośrednia
może występować jedynie przy niektórych urządzeniach i ma zasięg nie przekraczający kilku
cm od jego obudowy. Natomiast zasięg strefy ograniczonego dostępu dla osób ze
stymulatorami serca w przypadku pól magnetostatycznych nie przekracza 10 cm od
obudowy aplikatora. Zasięg strefy ograniczonego dostępu dla osób ze stymulatorami serca w
przypadku pól zmiennych jest zbliżony do zasięgu strefy pośredniej takich pól.
36

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
a)
b)
Rys. 26. Przykład typowego nieharmonicznego przebiegu pola magnetycznego
wytwarzanego przez urządzenie do magnetoterapii (a) i jego widmo amplitudowoczęstotliwościowe
(b)
Podczas wykonywania rutynowych zabiegów przebywanie pracownika w polach
magnetycznych strefy zagrożenia, występujących jedynie w najbliższym otoczeniu
aktywnych aplikatorów, nie jest niezbędne. Przy właściwej organizacji pracy i stanowiska
pracy takie narażenie nie powinno wystąpić. Zatem, zazwyczaj nie ma konieczności
oceniania wskaźnika ekspozycji poszczególnych pracowników.
Po włączeniu urządzenia, w czasie trwania zabiegu, fizykoterapeuta powinien znajdować się
w miejscu, w którym występuje strefa bezpieczna lub pośrednia pola magnetycznego. Przy
podchodzeniu do aktywnych aplikatorów możliwe jest krótkotrwałe narażenie na pola stref
ochronnych, np. jeśli konieczne jest skontrolowanie warunków przeprowadzania zabiegu,
poprawa ułożenia pacjenta wewnątrz aplikatora itp. W przypadku konieczności zbliżenia się
37

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
do aplikatorów zaleca się wcześniejsze wyłączanie pola, aby uniknąć ekspozycji
niepotrzebnej.
Natężenie pola elektrycznego wokół aplikatorów nie przekracza wartości dopuszczalnych,
przewidzianych dla ekspozycji bez ograniczeń czasu jej trwania (pola strefy bezpiecznej).
Z uwagi na to, że urządzenia do magnetoterapii są mobilne i mogą być ustawione w różnych
miejscach gabinetów fizykoterapeutycznych, zasięgi stref ochronnych, stwierdzone przy
prowadzeniu badań oraz prezentacja wyników powinny odnosić się do obudowy lub centrum
aplikatorów bez prezentacji na planie sytuacyjnym (zgodnie z postanowieniami p. 3.1.1.
normy PN-T-06580-3:2002) [35].
Często w gabinecie fizykoterapeutycznym może być eksploatowanych kilka urządzeń do
magnetoterapii. Pole magnetyczne jest wielkością wektorową. W przypadku równoczesnego
włączenia kilku aplikatorów, jeżeli aktywne aplikatory znajdują się w odległości mniejszej niż
1,5 m od siebie, mogą pojawić się dodatkowe obszary występowania stref ochronnych. Może
to wystąpić na skutek łącznego oddziaływania na dane miejsce więcej niż jednego źródła
pola (pola od różnych aplikatorów mogą się sumować – rys. 27). Zasięgi stref ochronnych w
otoczeniu aplikatorów z cewkami płaskimi są z reguły znacznie mniejsze od
zaprezentowanych zasięgów stref przy aplikatorach szpulowych.
Wartość skuteczna indukcji magnetycznej [T]
0,1
0,01
0,001
0,0001
0,00001
0,000001
zgodny kierunek przepływającego prądu
przeciwny kierunek przepływającego prądu
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 110 120 130 140 150
odległość po promieniu od osi układu [cm]
Rys. 27. Przykładowe wyniki obliczeń indukcji magnetycznej w układzie dwóch cewek o
średnicy 37 cm, szerokości 8 cm, ustawionych współosiowo w odległości 8 cm, zasilanych
prądem w fazie i w przeciwfazie, ilustrujące zjawisko zwiększenia lub zmniejszenia poziomu
wypadkowego pola magnetycznego
38

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
4.2.2. Charakterystyka ekspozycji pracowników przy obsłudze diatermii
fizykoterapeutycznych
W czasie zabiegu w otoczeniu elektrod zabiegowych i przewodów łączących generator z
elektrodami zabiegowymi występują silne pola elektryczne i magnetyczne. Przykładowo
poziom ekspozycji w odległości 10 cm od elektrod i kabli może sięgać odpowiednio do
1000 V/m i 1,5 A/m [13]. Przykładowe zasięgi stref ochronnych pola elektrycznego i
magnetycznego w otoczeniu bardzo popularnych w krajowych placówkach
fizykoterapeutycznych diatermii typu Terapuls (z asymetryczną elektrodą zabiegową) i
Curapuls (z symetrycznymi elektrodami zabiegowymi) zaprezentowano na rys. 28.
a)
70
60
strefy:
niebezpieczna zagrożenia pośrednia
odległośc od elektrody i kabli
zasilajacych, cm .
50
40
30
20
10
0
pole elektryczne
pole magnetyczne
Terapuls
b)
odległośc od elektrody i kabli
zasilajacych, cm .
350
300
250
200
150
100
50
0
pole elektryczne
strefy:
niebezpieczna
zagrożenia
pośrednia
pole magnetyczne
Curapuls
Rys. 28. Przykładowe, typowe zasięgi stref ochronnych pola elektrycznego i magnetycznego
w otoczeniu diatermii fizykoterapeutycznych typu: a) Curapuls; b) Terapuls
Na rys. 29 zaprezentowano także rozkład stref ochronnych wokół elektrody zabiegowej i
zasilających ją kabli urządzenia typu Curapuls, przy jego typowym ustawieniu w gabinecie
zabiegowym i typowych nastawach mocy wyjściowej w czasie zabiegu
fizykoterapeutycznego.
39

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
Łóżko dla
pacjenta
elektroda
CURAPULS 419
kable
drzwi
- granica strefy niebezpiecznej
pola elektrycznego – 200 V/m
0 0,20 0,40 m
- granica strefy zagrożenia
pola elektrycznego – 20 V/m
- granica strefy pośredniej
pola elektrycznego – 6,7 V/m
Rys. 29. Przykładowy zasięg stref ochronnych pola elektrycznego o częstotliwości 27 MHz
wokół diatermii fizykoterapeutycznej typu Curapuls
Z uwagi na to, że diatermie fizykoterapeutyczne są mobilne i mogą być ustawione w różnych
miejscach gabinetów fizykoterapeutycznych, zasięgi stref ochronnych, stwierdzone przy
prowadzeniu badań oraz prezentacja wyników powinny odnosić się do obudowy lub centrum
aplikatorów i kabli zasilających bez prezentacji na planie sytuacyjnym (zgodnie z
postanowieniami p. 3.1.1. normy PN-T-06580-3:2002) [35].
Poziom ekspozycji pracownika (fizykoterapeuty) w polu elektromagnetycznym zależy od
miejsca jego przebywania podczas włączenia zasilania elektrod zabiegowych. W czasie
trwania zabiegu nie ma konieczności, aby pracownik przebywał bezpośrednio przy
elektrodzie zabiegowej i zasilających je kablach. Wszystkie czynności związane z
ustawieniem elektrod zabiegowych przy części ciała pacjenta poddawanej zabiegowi,
ustawieniu parametrów pola elektromagnetycznego (zależnie od leczonego schorzenia i
zaleceń lekarskich) wykonywane są bowiem przy wyłączonym polu elektromagnetycznym.
Generowanie pola elektromagnetycznego jest zazwyczaj wyłączane samoczynnie po
skończeniu nastawionego czasu zabiegu.
Możliwe są przypadki ekspozycji pracownika przekraczającej poziomy dopuszczalne
zarówno w odniesieniu do miar zewnętrznych i wewnętrznych przy wykonywaniu czynności,
takich jak korygowanie ustawienia elektrod przy ciele pacjenta, kiedy włączone jest pole
elektromagnetyczne aplikatora. W przypadku podchodzenia do kabli zasilających elektrody
zabiegowe i dotykania ich rękoma przy włączonym polu elektromagnetycznych, występują
40

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
silne sprzężenia pojemnościowe ciała pracownika ze źródłem oraz przepływ prądów
indukowanych przez dłonie.
Podstawą rutynowej oceny pola elektrycznego na stanowisku pracy jest wartość jego
natężenia w osi tułowia eksponowanego pracownika. W przypadku, kiedy pracownik
eksponowany jest na pola elektromagnetyczne wytwarzane przez źródła pola znajdujące się
bezpośrednio przy jego ciele, wyniki pomiarów natężeń pól elektrycznych i magnetycznych
nie oddają właściwie stopnia zagrożenia i wymagane są uzupełniające metody oceny
ekspozycji, szczególnie w przypadku ekspozycji w polach o dużych natężeniach.
Norma PN-T-06580:2002 [35] definiująca terminologię oraz zasady pomiaru i oceny
warunków pracy w polach elektromagnetycznych, a stanowiąca uzupełnienie krajowych
przepisów dotyczących dopuszczalnej ekspozycji pracowników w polach
elektromagnetycznych określa (p. 3.2.2.), że jeżeli obsługa urządzenia wymaga dotykania
przez ciało pracownika elementów, które są pierwotnym albo wtórnym źródłem pola
elektrycznego lub magnetycznego, w strefie zagrożenia lub niebezpiecznej, to pomiary
natężeń tych pól nie mogą być jedynym kryterium oceny ekspozycji. Wymagana jest
dodatkowa ocena na podstawie udokumentowanych wyników badań, obliczeń lub ekspertyz,
uwzględniających takie warunki ekspozycji. Te dodatkowe wymagania uzasadnione są
zaburzeniami rozkładu pola elektrycznego bezpośrednio przy urządzeniu stanowiącym jego
źródło, powodowanymi przez ciało pracownika oraz silnymi sprzężeniami pojemnościowymi,
zarówno przyrządu pomiarowego, jak i ciała pracownika ze źródłem pola, co może
powodować np. zagrożenie wynikające z przepływania prądu pomiędzy źródłem pola i
pracownikiem.
Użyteczną metodą do sprawdzania dopuszczalności miar wewnętrznych, możliwą do użycia
w rzeczywistych warunkach narażenia pracowników, są pomiary prądu indukowanego w
ręku pracownika kiedy poprawia on ułożenie elektrod zabiegowych lub dotyka zasilających ją
kabli, przy włączonym polu elektromagnetycznym. Natężenie prądu indukowanego może być
mierzone miernikiem cęgowym prądu. Przy tego rodzaju rutynowych pomiarach prądów
indukowanych, wykonywanych na potrzeby oceny środowiska pracy, ze względów
bezpieczeństwa niezbędne jest stosowanie standaryzowanych metod i fantomów,
symulujących parametry elektryczne ciała człowieka.
W badaniach pilotowych stwierdzono, że przy typowym poziomie mocy wyjściowej
stosowanej do zabiegów fizykoterapeutycznych tułowia lub kończyn dolnych, natężenie
prądu indukowanego przepływającego przez nadgarstek może dochodzić do 200-300 mA
[13] (wartość dopuszczalna wg wymagań dyrektywy 2004/40/WE – 100 mA [2], a
zaproponowana przez CIOP-PIB – 50 mA, rozdział 5.4) [11]. W związku z tym należy uznać
41

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
taki sposób postępowania za bezwzględnie niezgodny z wymaganiami przepisów
bezpieczeństwa i higieny pracy. Kategorycznie należy stosować procedury pracy obejmujące
wyłączenie zasilania elektrod zabiegowych przed wykonywaniem przy nich jakichkolwiek
czynności.
4.2.3. Charakterystyka ekspozycji pracowników przy obsłudze innych urządzeń
fizykoterapeutycznych
Inne urządzenia fizykoterapeutyczne stosowane do terapii prądami przepływającymi
bezpośrednio między różnego typu aplikatorami i ciałem pacjenta, takiego typu jak:
Interdynamic, Diatronic, Stymat czy Ultraton z uwagi na wykorzystywanie w zabiegach
niskich napięć i natężeń prądów aplikowanych pacjentom oraz brak w wyposażeniu
elementów indukcyjnych (cewek wielozwojowych) nie wytwarzają pola elektrycznego i
magnetycznego o poziomach przekraczających wartości graniczne dla strefy bezpiecznej
[13].
4.3. Charakterystyka ekspozycji pracowników przy obsłudze urządzeń
elektrochirurgicznych
4.3.1. Miary zewnętrzne ekspozycji na pola elektromagnetyczne
Ekspozycja pracowników medycznych na pole elektromagnetyczne, sprzężenia
pojemnościowych między elementami źródła pola, a ciałami poszczególnych pracowników
(najczęściej chirurga oraz asystujących pielęgniarek i anestezjologa) i urządzeniami
znajdującymi się na stanowisku pracy oraz prądy pojemnościowe przepływające w ciele
pracowników, zależna jest od [9, 10, 11, 13]:
– konstrukcji i trybu pracy urządzenia
– rodzaju używanej elektrody zabiegowej
– lokalizacji kabli łączących elektrody z generatorem
– miejsca przebywania i pozycji ciała poszczególnych osób (zależnych od rodzaju zabiegu,
organizacji sali zabiegowej/operacyjnej i procedur pracy)
– lokalizacji w sali zabiegowej/operacyjnej obiektów metalowych, wpływających na rozkład
przestrzenny pola elektrycznego na stanowisku pracy.
Pole elektryczne występuje przy elektrodzie czynnej od momentu załączenia napięcia
zasilającego elektrodę aktywną, niezależnie od tego czy prowadzony jest zabieg z
wykorzystaniem urządzenia. Pole magnetyczne występuje jedynie w czasie zabiegu, kiedy w
42

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
obwodzie przepływa prąd elektryczny. Pole elektromagnetyczne występujące w otoczeniu
urządzeń elektrochirurgicznych ma niejednorodny rozkład przestrzenny. Nawet nieznaczne
odsunięcie się pracownika od źródeł pola może znacząco zmniejszyć poziom jego narażenia
(rys. 30). W sytuacji jak zaprezentowano na rysunku 30 odsuniecie kabli o 30 cm od ciała
pracownika zmniejsza jego narażenie 5-krotnie.
Zwykle lekarz-operator, który trzyma uchwyt elektrody zabiegowej w dłoni, jest pracownikiem
najbardziej narażonym na pole elektromagnetyczne. Zależnie od ułożenia przewodów
łączących elektrody z generatorem oraz pozycji ciała lekarza-operatora, w zasięgu
występowania silnych pól elektrycznych może znajdować się jedynie dłoń i ramię lekarza lub
również jego tułów i głowa.
kabel ułożony pionowo
znormalizowane natężenie pola E
.
1,2
1
0,8
0,6
0,4
0,2
0
E-pomiar
E-obliczenia
0 20 40 60 80 100 120
odległość od kabla, cm
Rys. 30. Pole elektryczne w otoczeniu kabla zasilającego elektrodę zabiegową urządzenia
elektrochirurgicznego - kabel ułożony pionowo
Wyniki badań wykonanych przy różnego typu urządzeniach elektrochirurgicznych,
stosowanych powszechnie w placówkach służby zdrowia, wskazują na znaczne różnice w
poziomie narażenia na pole elektryczne różnych części ciała oraz różnice poziomu
ekspozycji przy różnych urządzeniach (rys. 31 i 32). Zarówno natężenie, jak i przebieg w
czasie pola wytwarzanego przez urządzenie elektrochirurgiczne istotnie zależą od jego typu,
wybranego trybu pracy i sposobu wykonywania zabiegu przez lekarza. Przykładowo,
zaobserwowano następujące względne zmiany średniej wartości natężenia pola
elektrycznego, przy różnych trybach pracy tego samego urządzenia, przy stałej mocy
wyjściowej:
- cięcie "pure" – 100%
- cięcie "blend" – 140%
43

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
- koagulacja „dessicate" – 70%
- koagulacja "fulgurate" – 100%
- koagulacja "spray" – 465%
- cięcie "pure" z argonem – 295%
- cięcie "blend" z argonem – 620%
- koagulacja "spray" z argonem – 820%.
Natężenie pola elektrycznego, V/m .
10000
1000
100
10
1
20
1600
180
5 5
300
Dłonie Głowa Klatka
piersiowa
minimum
maksimum
10
570
Brzuch
Rys. 31. Wyniki badań wartości skutecznych natężenia pola elektrycznego oddziałującego
na elektrochirurga przy różnych zabiegach i różnych urządzeniach
znormalizowane natężenie pola E,
V/m / V/m
100,00
10,00
1,00
0,10
0,01
mediana średnia
minimum maksimum
dłoń głowa klatka piersiowa
Rys. 32. Wyniki badań wartości skutecznych natężenia pola elektrycznego oddziałującego
na chirurga – natężenie pola oddziałującego na klatkę piersiową jako wartość odniesienia
równa 1
Czas trwania ekspozycji na pole elektromagnetyczne w czasie zmiany roboczej zależy
istotnie od rodzaju zabiegów. Przy takich krótkotrwałych zabiegach, jak np. dermatologiczne,
44

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
ekspozycja w ciągu dnia pracy nie przekracza kilku minut, natomiast przy poważnych
operacjach dużych, silnie ukrwionych narządów (jak wątroba, płuca, serce) może
przekraczać 1 godzinę dziennie. Możliwe są wielominutowe działania chirurga, przy których
diatermia jest włączona niemal ciągle (wypełnienie sygnału zasilającego elektrody
przekraczające 50%).
Przy stosowaniu elektrody monopolarnej i mocy wyjściowej rzędu 100 – 150 W głowa i tułów
chirurga mogą być eksponowane na pole elektryczne o natężeniu dochodzącym do 200 V/m,
a dłonie na pola kilkanaście razy silniejsze [9, 10, 11, 13] (rys. 33). Przy prawidłowym
ułożeniu kabli zasilających elektrody (z dala od tułowia chirurga), głowa i tułów podlegają
ekspozycji na pole o natężeniu do kilkudziesięciu V/m.
Ekspozycja głowy i tułowia
a)
b)
Natężenie pola elektrycznego, V/m .
250
200
150
100
50
0
Krotność zwiększenia ekspozycji .
20
18
16
14
12
10
8
6
4
2
0
A B C D E F G H
Ekspozycja dłoni
A B C D E F G H
Rys. 33. Przykładowe poziomy pola elektrycznego oddziałującego na głowę i tułów lekarzaoperatora
(a) oraz krotności zwiększania tego poziomu ekspozycji odnośnie do dłoni (b) przy
wykonywaniu zabiegów elektroda monopolarną z mocą wyjściowa 100-150 W, kiedy kable
nie dotykają ciała pracownika, dla różnych rodzajów urządzeń
45

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
Typowe zasięgi stref ochronnych, wyznaczone od kabli zasilających elektrody i elektrod
wynoszą [9, 10, 11, 13]:
- strefa niebezpieczna – do 10 cm (E > 1000 V/m)
- strefa zagrożenia – do 40 cm (1000 V/m > E > 100 V/m)
- strefa pośrednia – do 70 cm (100 V/m > E > 33 V/m).
W przypadku, kiedy kable dotykają ciała chirurga ekspozycja może mieć poziom
porównywalny z ekspozycją dłoni, w której trzymana jest elektroda zabiegowa. Natężenie
pola magnetycznego nie przekracza zwykle 1 A/m w odległości 5-10 cm od kabli i elektrody.
W przypadku, kiedy przewody tworzą pętlę, w ich sąsiedztwie występuje kilkakrotnie większe
natężenie pola magnetycznego.
Poziom ekspozycji pozostałych pracowników zależy od organizacji stanowiska pracy.
Zazwyczaj występuje ich ekspozycja na pole elektryczne, co najwyżej ze strefy pośredniej (a
więc dozwolona w ciągu całej 8-godzinnej zmiany roboczej). Jeżeli pracownicy asystujący
lekarzowi dokonującemu zabieg przytrzymują przewody zasilające elektrody, to mogą oni
podlegać ekspozycji o poziomie zbliżonym do jego ekspozycji. Poziom ekspozycji personelu
medycznego od wtórnych źródeł pola jest uzależniony od położenia kabli względem stołu
operacyjnego oraz metalowych obiektów znajdujących się w pobliżu i może on zmieniać się
2 – 3-krotnie w zależności od lokalizacji tych obiektów.
Przy wykonywaniu zabiegów elektrodami bipolarnymi lub elektrodami monopolarnymi przy
mocy poniżej 50 W poziom ekspozycji wszystkich osób z zespołu zabiegowego jest
dopuszczalny w myśl postanowień przepisów krajowych. Przy wykonywaniu zabiegów
elektrodami monopolarnymi, przy większej mocy może wystąpić ekspozycja
niedopuszczalna, z uwagi na oddziaływanie pola elektrycznego o zbyt wysokim poziomie np.
w na tyle długim czasie, że wskaźnik ekspozycji przekracza wartość dopuszczalną
W = 1.
Badania rozkładu pola na stanowiskach pracy osób obsługujących urządzenia
elektrochirurgiczne powinny być wykonywane szerokopasmowymi miernikami wartości
skutecznej natężenia pola elektrycznego i magnetycznego, obejmującymi zakres
częstotliwości pól elektromagnetycznych emitowanych przez urządzenia elektrochirurgiczne,
tj. od ok. 300 kHz do kilkudziesięciu MHz (ze względu na harmoniczne zawarte w widmie
przebiegów niesinusoidalnych).
46

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
4.3.2. Miary wewnętrzne ekspozycji na pola elektromagnetyczne
Należy podkreślić, że w przypadku, kiedy pracownik eksponowany jest na pola
elektromagnetyczne wytwarzane przez źródła pola znajdujące się bezpośrednio przy jego
ciele, wyniki pomiarów natężeń pól elektrycznych i magnetycznych nie oddają właściwie
stopnia zagrożenia i wymagane są uzupełniające metody oceny ekspozycji, szczególnie w
przypadku ekspozycji w polach o dużych natężeniach.
Możliwości w tym zakresie pojawiły się wraz z rozwojem technik komputerowych,
dostępności specjalistycznego oprogramowania do symulacji polowych, zwiększeniem mocy
obliczeniowej komputerów osobistych i wzrastającym zaufaniem do coraz lepiej
zwalidowanych rezultatów symulacji.
Norma PN-T-06580:2002 [35] definiująca terminologię oraz zasady pomiaru i oceny
warunków pracy w polach elektromagnetycznych, a stanowiąca uzupełnienie krajowych
przepisów dotyczących dopuszczalnej ekspozycji pracowników w polach
elektromagnetycznych również określa (p. 3.2.2.), że jeżeli obsługa urządzenia wymaga
dotykania przez ciało pracownika elementów, które są pierwotnym albo wtórnym źródłem
pola elektrycznego lub magnetycznego, w strefie zagrożenia lub niebezpiecznej, to pomiary
natężeń tych pól nie mogą być jedynym kryterium oceny ekspozycji. Wymagana jest
dodatkowa ocena na podstawie udokumentowanych wyników badań, obliczeń lub ekspertyz,
uwzględniających takie warunki ekspozycji. Te dodatkowe wymagania uzasadnione są
zaburzeniami rozkładu pola elektrycznego bezpośrednio przy urządzeniu stanowiącym jego
źródło, powodowanymi przez ciało pracownika oraz silnymi sprzężeniami pojemnościowymi,
zarówno przyrządu pomiarowego, jak i ciała pracownika ze źródłem pola, co może
powodować np. zagrożenie wynikające z przepływu prądu pomiędzy źródłem pola i
człowiekiem.
4.3.2.1. Współczynnik SAR (specific absorption rate)
Współczynnik SAR (specific absortion rate) jest tzw. miarą wewnętrzną ekspozycji, związaną
ze skutkami termicznych ekspozycji i ma zastosowanie odnośnie do pól o częstotliwości
powyżej 100 kHz [1, 2, 16, 20]. Podstawą rutynowej oceny pola elektrycznego na stanowisku
pracy jest wartość jego natężenia w osi tułowia, chociaż najsilniejsze pola oddziałują w takim
przypadku na przedramię i dłoń lekarza-operatora (przegub ręki jest szczególnie narażony
ze względu na najmniejszy przekrój) z uwagi na trzymanie w niej uchwytu elektrody lub
dotykania do dłoni kabla zasilającego elektrodę. Wielkości te mogą być wyznaczane jedynie
na drodze obliczeń numerycznych. Przy częstotliwościach pola elektromagnetycznego
wytwarzanego przez urządzenia elektrochirurgiczne do takiej oceny wykorzystuje się
47

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
obliczenia miar wewnętrznych ekspozycji tj. współczynnika SAR (szerzej omówionego w
rozdziale 5.4). Niezbędne do tego jest wykorzystanie fantomu numerycznego ciała
eksponowanego pracownika oraz stworzenie modelu numerycznego analizowanej sytuacji
(środowiska pracy) – rys. 34 [11].
W oparciu o stworzony model warunków ekspozycji można również dokonać obliczeń miar
zewnętrznych (natężenia pola elektrycznego i magnetycznego na stanowisku pracy).
Przykładowe wyniki symulacji zaprezentowano na rys. 35. Najsilniejsze pola (kolor czerwony
i pomarańczowy na ilustracji) występują oczywiście bezpośrednio przy elektrodzie
zabiegowej i zasilającym ją kablu. Prezentowane wyniki wskazują na wpływ elementów
stanowiących wyposażenie stanowiska pracy oraz położenia ciała pracownika na rozkład
pola elektrycznego. Słabsze natężenia pola występują w okolicy tułowia pracownika niż
okolicy głowy z uwagi na małą jej odległość od lampy oświetlającej pole zabiegowej, która
staję się tzw. wtórnym źródłem pola elektromagnetycznego.
Rys. 34. Model numeryczny do oceny warunków ekspozycji chirurga używającego
urządzenia elektrochirurgicznego z jednorodnym fantomem ciała pracownika
48

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
kabel zasilający
elektrodę zabiegową
elektroda zabiegowa
Rys. 35. Rozkład pola elektrycznego w dwóch wzajemnie prostopadłych płaszczyznach w
modelu warunków ekspozycji chirurga z rys. 34
Przykładowe wyniki obliczeń współczynnika SAR w ciele chirurga (jednorodny fantom
CIOPMAN o realistycznej pozycji ciała i niejednorodny, anatomiczny fantom HUGO w pozycji
wyprostowanej) wskazują (rys. 36 i 37), że w zależności od sposobu ułożenia przewodów i
warunków pracy urządzenia, może wystąpić przekroczenie wartości dopuszczalnej
miejscowego SAR w kończynach (20 W/kg) lub tułowiu (10 W/kg). Obliczenia tego typu
wskazują również, że w typowych warunkach ekspozycji dopuszczalna wartość uśredniona
względem całego ciała (0,4 W/kg) nie powinna zostać przekroczona.
Rys. 36. Wyniki symulacji współczynnika szybkości pochłaniania właściwego SAR w
fantomie jednorodnym CIOPMAN (a) i anatomicznym HUGO (b) ciała elektrochirurga – kolor
czerwony oznacza największe wartości SAR miejscowego
49

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
Wyniki symulacji pokazują, że przy prawidłowej organizacji stanowiska pracy (kable z dala
od ciała chirurga) najbardziej narażona jest jego dłoń (SAR dla nadgarstka, rys. 37a),
natomiast w przypadku, kiedy kable dotykają tułowia lekarza różnica poziomu narażenia
poszczególnych części ciała znacznie się zmniejsza (tzn. zarówno dłoń, jak i pozostałe
części ciała podlegają ekspozycji na silne pola). Może to spowodować przekroczenie
wartości dopuszczalnych miejscowego SAR. W celu przeciwdziałania takiej nadmiernej
ekspozycji niezbędne jest rygorystyczne przestrzeganie procedur BHP lub wybieranie
urządzeń, których producenci mogą wykazać, że przy kontakcie kabli z ciałem pracownika
nie występuje przekroczenie wartości granicznych miejscowego SAR.
a)
10000,0000
1000,0000
100,0000
10,0000
1,0000
0,1000
0,0100
0,0010
SAR miejscowy (10g) - CIOPMAN
nadgarstek głowa brzuch kolano kostka
- przewody ułożone swobodnie - przewody ułożone na brzuchu
b)
1,0000
SAR miejscowy (10g) - HUGO
0,1000
0,0100
0,0010
0,0001
nadgarstek głowa brzuch kolano kostka
- przewody ułożone swobodnie - przewody ułożone na brzuchu
Rys. 37. Wyniki symulacji numerycznych SAR odnośnie do ekspozycji na pole
elektromagnetyczne przy urządzeniach elektrochirurgicznych: a) fantom CIOPMAN
izolowany od podłoża, w realistycznej pozycji ciała, przy różnych ułożeniach kabla
zasilającego elektrodę aktywną (dalej i bliżej od ciała chirurga); b) fantom HUGO izolowany
od podłoża, o nierealistycznej pozycji ciała, przy kablach ułożonych jak w przypadku (a)
Sprawdzenie dopuszczalności warunków ekspozycji przy zastosowaniu współczynnika SAR
wymaga zastosowania skomplikowanego narzędzia oceny jakim są symulacje numeryczne.
Tego rodzaju metoda oceny ekspozycji pracowników nie może być z wielu powodów
stosowana w rutynowej ocenie poziomu ekspozycji ze względów na dużą pracochłonność
50

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
(związaną z budową modelu numerycznego analizowanej sytuacji i wykonaniem analizy
wyników obliczeń) oraz z koniecznością posiadania specjalistycznego oprogramowania,
wymagającego również specjalistycznej wiedzy od użytkownika. Ma ona więc niewielkie
znaczenie praktyczne w codziennej działalności placówek medycznych, gdzie
eksploatowane są urządzenia elektrochirurgiczne, służb kontrolujących warunki ekspozycji
oraz laboratoriów prowadzących na zlecenie pracodawców ocenę ekspozycji pracowników.
Tego rodzaju obliczenia mogą być wykonywane jedynie dla wybranych przypadków
ekspozycji, uwzględniających typowe warunki obsługi źródła pola (parametry pracy
urządzenia, rozmieszczenie elementów stanowiących źródło pola elektromagnetycznego
oraz wyposażenia stanowiska pracy) i mogą być użyteczne przy ogólnej analizie zagrożeń
elektromagnetycznych w odniesieniu do danego rodzaju urządzenia i warunków ekspozycji.
4.3.2.2. Prądy indukowane
Bardziej użyteczną metodą do sprawdzania dopuszczalności miar wewnętrznych, możliwą
do użycia w rzeczywistych warunkach narażenia pracowników, są pomiary prądu
indukowanego w ręku pracownika trzymającego uchwyt elektrody zabiegowej lub zasilający
ją kabel. Badania prądu indukowanego stanowią realną alternatywę wobec obliczeń miar
wewnętrznych z uwagi na to, że pozwalają na uwzględnienie charakterystycznych dla
danego przypadku czynników wpływających na poziom narażenia, dając również możliwość
sprawdzenia ich istotności. W porównaniu z obliczeniami numerycznymi, pomiary prądu
indukowanego pozwalają na szybkie uzyskanie informacji o faktycznym narażeniu
pracownika przy obsłudze konkretnego urządzenia, odzwierciedlając zależność poziomu
narażenia pracowników m.in. od jakości izolacji kabli zasilających elektrodę, bądź
parametrów wyjściowych generatora.
Natężenie prądu indukowanego może być mierzone miernikiem cęgowym prądu. Z reguły
pomiary można ograniczyć do pomiarów natężenia prądu przepływającego w nadgarstku
(rys. 38). Przy tego rodzaju rutynowych pomiarach prądów indukowanych, wykonywanych na
potrzeby oceny środowiska pracy, ze względów bezpieczeństwa niezbędne jest stosowanie
standaryzowanych metod i fantomów, symulujących parametry elektryczne ciała człowieka.
Należy jednak stwierdzić, że obecnie brak jest odpowiednich fantomów do pomiarów prądów
indukowanych w omawianym przypadku. Jednak dalszy rozwój metod oceny narażenia
pracowników na pola elektromagnetyczne powinien rozwiązać również ten problem [12].
51

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
Natęznie pola elektrycznego, V/m;
Natęzenie prądu, mA
1000
100
10
1
natężenie pola elektrycznego E
natężenie prądu I
0,1
Czas rejestracji 5 minut
Rys. 38. Natężenie pola elektrycznego w otoczeniu elektrody zabiegowej urządzenia
elektrochirurgicznego i natężenie prądu indukowanego w dłoni lekarza-operatora
trzymającego elektrodę [6]
Zasadność stosowania pomiarów prądu indukowanego, jako odpowiednika oceny warunków
ekspozycji w oparciu o współczynnik SAR, odzwierciedlający skutki termiczne ekspozycji
przedstawiono szerzej w rozdziale 5.4. W odniesieniu do urządzeń elektrochirurgicznych,
wytwarzających pola elektromagnetyczne o częstotliwości z pasma 300 kHz – 2 MHz,
istnieje wspominany w rozdziale 5.4. problem formalnoprawny z wykorzystania pomiarów
prądu indukowanego z uwagi na brak wartości dopuszczalnych zdefiniowanych w dyrektywie
2004/40/WE dla pół o częstotliwości mniejszych od 10 MHz.
Poziomy natężenia pola oddziałującego na pracownika oraz prądu indukowanego w ciele
pracownika zależą istotnie od odległości pracownika od kabla zasilającego elektrodę czynną.
Na rysunku 39 przedstawiono rozkłady względne natężeń pól, unormowane do natężenia
pola zmierzonego w odległości 10 cm od kabla (w przypadku kabla ułożonego poziomo, na
wysokości jego prowadzenia – 95 cm nad podłożem) oraz rozkłady względne prądu
indukowanego, unormowane do natężenia prądu zmierzonego w ciele pracownika stojącego
w odległości 10 cm od kabla.
52

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
kabel ułożony poziomo
znormalizowane natężenie pola E
znormalizowane natężenie pola H .
znormalizowany prąd indukowany I .
1,2
1,0
0,8
0,6
0,4
0,2
0,0
E H
I - noga I - ręka
0 10 20 30 40 50 60 70
odległość od kabla, cm
Rys. 39. Natężenie pola elektrycznego i magnetycznego oraz prąd indukowany mierzony w
nodze i ręce pracownika, dla poziomego ułożenia kabla zasilającego elektrodę zabiegową
urządzenia elektrochirurgicznego (wyniki pomiarów natężenia pola unormowane do
natężenia pola zmierzonego w odległości 10 cm od kabla ułożonego na wysokości 95 cm
nad podłożem, a wyniki pomiarów natężenia prądu indukowanego unormowane do prądu
mierzonego w ciele pracownika stojącego w odległości 10 cm od kabla)
Prąd indukowany w ciele pracownika zależy także od wyposażenia urządzeń
elektrochirurgicznych. Materiały izolacyjne kabli zasilających elektrody zabiegowe wpływają
na poziom sprzężeń pojemnościowych źródła pola z ciałem pracownika i prądu
indukowanego. Większe wartości natężenia prądu indukowanego w dłoni pracownika
występują przy trzymaniu kabli zasilających elektrody niż przy trzymaniu uchwytów elektrod
(tabela 2).
53

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
Tabela 2.
Przykładowe wyniki pomiarów natężenia prądu indukowanego w ręku pracownika
trzymającego uchwyt monopolarnej elektrody zabiegowej lub zasilający ją kabel
(moc 50-100 W).
Rodzaj urządzenia
Natężenie pola
Prąd indukowany mierzony w ręku I Lr [mA]
elektrycznego w
osi tułowia
Podczas trzymania w dłoni
elektrody zabiegowej
Podczas trzymania w
dłoni kabla zasilającego
pracownika E
[V/m]
Valleylab Force 300 85 4 7
Valleylab Force Triad 55 8 11
Valleylab Force FX-8C 40 8 13
Martin ME 400 65 20 10
Martin ME 400 35 9 5
Martin ME 400 80 15 9
Lancetron GT-300 80 30 55
Lancetron GT-300 55 29 45
Lancetron GT-400 65 10 10
Lancetron GTF-400 40 6 18
Lancetron GT-55 65 35 47
ERBE ICC 200 40 10 8
ERBE ICC 200 60 3 5
ERBE VIO 200D 25 2 2
ERBE ICC 300 20 13 8
ERBE ICC 300 20 5 6
ERBE ICC 300 32 4 11
ERBE ICC 300 15 4 7
ERBE ICC 300 40 4 11
ERBE ICC 300 50 5 14
ERBE ICC 300 12 3 8
ERBE ICC 300 40 5 6
ERBE ICC 300 25 4 5
ERBE ICC 300 40 7 4
ERBE VIO 300D 20 2 8
ERBE VIO 300D 70 8 8
ERBE VIO 300D 45 6 3
ERBE VIO 300D 60 9 10
ERBE VIO 300D 50 5 7
ERBE ICC 350 40 9 18
ERBE ICC 350 58 7 7
ERBE ICC 350 20 2 3
EMED ES 350 30 2 7
EMED ES 300 40 3 7
CONMED EXCALIBUR PLUS 28 2 7
CONMED EXCALIBUR PLUS 40 9 17
CONMED SABRE 180 23 2 4
Olympus PSD-10 30 3 7
Olympus UES-40 20 5 1
Aesculap GN 350 30 9 20
Berchtold 30 3 5
STORZ 860021 40 4 10
Versapoint Gynecare 16 4 8
Jak wynika z danych przedstawionych w powyższej tabeli typowe wartości natężenia prądu
indukowanego w ciele pracownika nie przekraczają 55 mA, przy trzymaniu w dłoni kabla
zasilającego elektrodę oraz 30 mA przy trzymaniu uchwytu elektrody zabiegowej. Przy
dotykaniu stołu operacyjnego lub metalowych stolików narzędziowych prąd kontaktowy
54

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
osiąga natężenie do 10 mA, zależnie od typu urządzenia elektrochirurgicznego, jego trybu
pracy i organizacji stanowiska pracy. Prąd kontaktowy nie stanowi tak istotnego zagrożenia
jak przepływ prądów indukowanych przez ciało pracowników. Zestawione wyniki wskazują
także na znaczny rozrzut wyników pomiarów prądu indukowanego przy podobnym poziomie
natężenia pola na stanowisku pracownika. Świadczy to m.in. o wpływie jakości materiału
izolującego uchwyt elektrody zabiegowej i zasilające ją kable na natężenie prądu
indukowanego. Parametry elektryczne obwodu wyjściowego generatora diatermii
elektrochirurgicznej mogą również wpływać na natężenie prądów indukowanych i
kontaktowych w organizmie pracownika.
Przeliczenia prądu indukowanego dla natężeń pola elektrycznego, odpowiadających
warunkom granicznym dla ekspozycji 8-godzinnej (granica strefy zagrożenia) według
postanowień przepisów krajowych [41] nie wskazuje na możliwość przekroczenia wartości
dopuszczalnej prądu indukowanego według dyrektywy 2004/40/WE [2] lub normy IEEE [20]
(100 mA) natomiast możliwe jest przekroczenie wartości dopuszczalnej zaproponowanej
przez CIOP-PIB (50 mA) [11] rys. 40.
wartość dopuszczalna 100 mA
wg dyrektywy 2004/40/WE
110
Natęzenie prądu indukowanego I , mA .
100
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
wartość dopuszczalna 50 mA
zaproponowana przez CIOP-PIB
0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50
Pomiar
Rys. 40. Prąd indukowany w ciele pracownika, na podstawie pomiarów w środowisku pracy
przy obsłudze urządzeń elektrochirurgicznych, przeliczony odnośnie do ekspozycji na
stacjonarne pole elektryczne o natężeniu granicznym dla strefy zagrożenia (granica
ekspozycji 8-godzinej według przepisów krajowych [41])
55

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
Zatem jeżeli przy ocenie warunków ekspozycji pracowników na pole elektryczne wytwarzane
przez urządzenia elektrochirurgiczne zostanie stwierdzone występowanie pola o natężeniach
zbliżających się do wartości granicznej dla ekspozycji niebezpiecznej (10 razy wyższej niż
dla granicy strefy zagrożenia) to z dużym prawdopodobieństwem może wystąpić w ciele
pracownika przekroczenie dopuszczalnego natężenia prądów indukowanych. Do
rozstrzygnięcia w tym zakresie celowe jest wykonanie uzupełniającej oceny prądów
indukowanych. Współczynnik prądowy podający związek natężenia prądu indukowanego w
dłoni lub w nodze i natężenia pola elektrycznego w otoczeniu ręki, w której lekarz-operator
trzyma elektrodę, zawiera się w przedziale 0,003-0,1 mA/(V/m) przy różnych trybach pracy
tych urządzeń (rys. 41).
cięcie, prąd w ręku
koagulacja, prąd w ręku
Liniowy (cięcie, prąd w ręku)
Liniowy (koagulacja, prąd w ręku)
cięcie, prąd w nodze
koagulacja, prąd w nodze
Liniowy (cięcie, prąd w nodze)
Liniowy (koagulacja, prąd w nodze)
Natężenie pradu indukowanego, mA .
35
30
25
20
15
10
5
0
0 200 400 600 800 1000 1200 1400
Natężenie pola elektryczne przy dłoni pracownika, V/m
Rys. 41. Wartości natężenia prądu indukowanego w ręku lub w nodze chirurga w zależności
o natężenia pola elektrycznego oddziałującego na dłoń z elektrodą oraz linie trendu
opisującego zmienność prądu od natężenia pola
Rozrzut wartości tego współczynnika prądowego ilustruje jak istotny wpływ na wartość
indukowanego prądu ma ułożenie kabli zasilających i usytuowanie elementów metalowych
na stanowisku. Z powodu tej znacznej zmienności niemożliwe jest określenie zależności
pomiędzy natężeniem prądu indukowanego w ciele pracownika, a natężeniem pola
elektrycznego pierwotnego dla tego rodzaju scenariusza ekspozycji. Zależność taka byłaby
pomocna przy szacowaniu poziomu prądu indukowanego w ręku eksponowanego
pracownika, jak jest to możliwe np. dla prądu indukowanego przepływającego przez stopy
pracownika stojącego w spolaryzowanym pionowo polu elektrycznym (przy uwzględnieniu
najgorszego przypadku warunków ekspozycji). Stwarza to trudności przy ocenie ekspozycji
pracowników. W przypadkach ekspozycji na pole niejednorodne ocenę ekspozycji
56

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
pracowników można rozstrzygająco przeprowadzić jedynie w oparciu o pomiary prądów
indukowanych w rzeczywistych warunkach narażenia, bądź na podstawie badań
laboratoryjnych odnoszących się do najgorszego przypadku ekspozycji, odnośnie
poszczególnych trybów pracy urządzenia i jego wyposażenia (kable, elektrody).
Wyniki wykonanych badań (rys. 41) wskazują, że przy typowych warunkach ekspozycji przez
dłoń elektrochirurga z elektrodą przepływa prąd większy niż przez jego nogi oraz, że większe
zagrożenia ze względu na poziomy indukowanego prądu występują przy koagulacji tkanek
niż przy cięciu.
57

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
5. Zasady identyfikacji i oceny zagrożeń elektromagnetycznych oraz oceny ryzyka
zawodowego w placówkach służby zdrowia
5.1. Zasady oceny narażenia pracowników
Oddziaływanie pól elektromagnetycznych z organizmem eksponowanego człowieka może
być wykorzystywane do diagnostyki lub terapii medycznej, m.in. w tomografach rezonansu
magnetycznego, fizykoterapeutycznych urządzeniach diatermicznych, urządzeniach
elektrochirurgicznych, urządzeniach do magnetoterapii.
Narażenie pacjentów podlega ograniczeniom zgodnie z zasadami interwencji medycznych -
tj. ryzyko wystąpienia ubocznych, negatywnych skutków może być zaakceptowane, jeżeli są
oczekiwane przewyższające je korzyści wynikające z diagnostyki lub terapii.
Odnośnie pracowników obowiązują inne zasady oceny narażenia i ograniczenia ryzyka
zawodowego. Wskutek wieloletniej ekspozycji pracownika nie powinny wystąpić u niego
negatywne skutki zdrowotne (nawet wskutek 30-40 letniej aktywności zawodowej), jak
również u jego potomstwa. Aby osiągnąć taki poziom ochrony zdrowia pracowników
ustanowiono przepisy BHP - w Polsce są to rozporządzenia ministra pracy (m.in. DzU
217/2002, poz. 1833 [41]), a na poziomie europejskim dyrektywy dotyczące bezpieczeństwa
pracowników (89/391/EWG i 2004/40/WE [2]).
W celu zapobiegania szkodliwym lub niepożądanym skutkom oddziaływania pola
elektromagnetycznego na ludzi prowadzi się identyfikację źródeł ekspozycji na pola
elektromagnetyczne i ocenia jej poziom, a w przypadku występowania wysokiego poziomu
ekspozycji prowadzi się jej okresową kontrolę oraz ogranicza jej poziom metodami
technicznymi i organizacyjnymi [41, 43].
5.2. Najwyższe dopuszczalne natężenia (NDN) pól elektromagnetycznych w
środowisku pracy
Zasady oceny warunków ekspozycji zawodowej regulowane są przez postanowienia
rozporządzenia ministra pracy i polityki społecznej w sprawie najwyższych dopuszczalnych
stężeń (NDS) i natężeń (NDN) czynników szkodliwych w środowisku pracy, DzU 217/2002,
poz. 1833 [41]. Polska Norma PN-T-06580: 2002 [35], zharmonizowana z rozporządzeniem
w sprawie NDN, definiuje terminologię oraz zasady pomiaru i oceny warunków pracy w
polach elektromagnetycznych, tj. pomiaru i oceny natężenia pola elektrycznego, E, i
magnetycznego, H, na stanowisku pracy oraz czasu przebywania pracownika w tych polach.
Odnośnie pola i promieniowania elektromagnetycznego o częstotliwości 0-300 GHz
ustanowiono:
58

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
• graniczny poziom ekspozycji, poniżej którego nie jest wymagany nadzór i
okresowa kontrola ekspzycji (tzw. strefa bezpieczna lub obszar poza strefami
ochronnymi)
• wyższy poziom ekspozycji dopuszczalnej dla pracowników pod warunkiem
spełnienia określonych wymagań, m.in. okresowej kontroli poziomu ekspozycji na
stanowisku pracy (tzw. strefy ochronne pól elektromagnetycznych)
• NDN pól elektrycznych i magnetycznych - poziom ekspozycji dopuszczalny w
ciągu 8-godzinnej zmiany roboczej (granica pomiędzy strefą pośrednią i
zagrożenia) - tabela 3
• najwyższy poziom ekspozycji, uznany za ekspozycję zabronioną dla pracowników
(w tzw. polach strefy niebezpiecznej)
• dozy dopuszczalne wykorzystywane do oceny poziomu narażenia pracowników w
polach o poziomie wyższym od NDN.
Tabela 3.
Natężenia pola elektrycznego E 1 (f) i magnetycznego H 1 (f) na granicy strefy zagrożenia i
pośredniej (NDN pól elektrycznych i magnetycznych) [41]
Zakres częstotliwości E 1 (f), V/m H 1 (f), A/m
0 Hz ≤ f ≤ 0,5 Hz 20000 8000
0,5 Hz < f ≤ 50 Hz 10000 200
0,05 kHz < f ≤ 0,3 kHz 10000 10/f
0,3 kHz < f ≤ 1 kHz 100/f 10/f
1 kHz < f ≤ 800 kHz 100 10
0,8 MHz < f ≤ 3 MHz 100 8/f
3 MHz < f ≤ 15 MHz 300/f 8/f
15 MHz < f ≤ 150 MHz 20 8/f
15 GHz < f ≤ 150 GHz 20 0,053
3 GHz < f ≤ 300 GHz 0,16 f + 19,5 –
f – częstotliwość w jednostkach podanych w kolumnie „zakres częstotliwości”
- natężenie pola na granicy strefy pośredniej i strefy bezpiecznej – E 0 = E 1 /3; H 0 = H 1 /3 z
wyjątkiem pól elektrycznych o częstotliwościach od 0 Hz do 300 Hz, dla których E 0 = E 1 /2
(ekspozycja bez ograniczeń czasu jej trwania)
- natężenie pola na granicy niebezpiecznej i zagrożenia E 2 = 10 E 1 ; H 2 = 10 H 1 z wyjątkiem
pól elektrycznych o częstotliwościach od 0 Hz do 300 Hz, dla których E 2 = 10 E 1 (granica
ekspozycji zabronionej)
59

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
- dopuszczalna ekspozycja kończyn na pola magnetyczne o częstotliwości do 800 kHz do
poziomu H k =5H 2
Ekspozycja na pola poza strefami ochronnymi (tzn. ekspozycja na tzw. słabe pola) jest
nazywana ekspozycją pozazawodową. Ekspozycja na pola stref ochronnych (tzn.
ekspozycja na tzw. silne pola) jest nazywana ekspozycją zawodową i z reguły dotyczy
pracowników obsługujących urządzenia wytwarzające silne pola elektromagnetyczne.
Zgodnie z ww. rozporządzeniem oraz ogólnymi zasadami bezpieczeństwa i higieny pracy,
ekspozycja zawodowa jest dopuszczalna pod warunkiem, że:
• źródła pól elektromagnetycznych są zidentyfikowane i oznakowane (rys. 42 i 43)
• pracownicy zostali poinformowani o możliwych zagrożeniach w ich otoczeniu
• pracownicy podlegają okresowym specjalistycznym badaniom lekarskich
• pracownicy przechodzą okresowe szkolenia dotyczące zasad bezpiecznego
wykonywania pracy w polach elektromagnetycznych [37, 40, 41, 42, 43].
wg PN-74/T-06260
strefa niebezpieczna strefa zagrożenia strefa pośrednia
strefa bezpieczna
źródło pola elektromagnetycznego
wg PN-93/N-01256/03
i PN-ISO 7010:2006
silne pola magnetyczne
promieniowanie niejonizujące
Rys. 42. Znaki ostrzegawcze dla stref ochronnych i źródeł pola elektromagnetycznego, wg
PN-74/T-06260, PN-93/N-01256/03 i PN-ISO 7010:2006 [31, 32, 36]
60

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
Zakaz wstępu dla osób
z elektrostymulatorami serca
Zakaz wnoszenia przedmiotów
z metali magnetycznych i zegarków
Rys. 43. Znaki bezpieczeństwa zalecane do stosowania przy źródłach pól
elektromagnetycznych wg PN-ISO 7010:2006 [36]
Odnośnie pracowników młodocianych i kobiet w ciąży dopuszczalna jest tylko ekspozycja
pozazawodowa, DzU 200/2004, poz. 2047 [44] i DzU 114/1996, poz. 545, zm. DzU
127/2002, poz. 1092 [45]. Poziom ekspozycji pozazawodowej jest zbliżony do poziomu
ekspozycji dopuszczalnej dla ogółu ludności. Szczegółowe omówienie aktualnych zasad
ograniczania ekspozycji pracowników można znaleźć w serwisie internetowym prowadzonym
przez CIOP-PIB [47].
5.3. Zasady oceny poziomu ekspozycji na pola elektromagnetyczne
Badania pola elektromagnetycznego w środowisku pracy prowadzone są w celu
zidentyfikowania źródeł pól, które mogą zagrażać pracownikom, i oceny poziomu zagrożeń
pochodzących od tych źródeł. Zasady ogólne prowadzenia badań określono w
rozporządzeniu ministra zdrowia [43]. Powinny je wykonywać laboratoria akredytowane.
Przed pomiarami pracodawca dokonuje rozeznania organizacji i sposobu wykonywania
pracy oraz czynników szkodliwych dla zdrowia (pól elektromagnetycznych) w celu ustalenia
ich istotności i oceny potrzeby przeprowadzenia badań. Przy określaniu istotności
występujących czynników i związanych z nimi zagrożeń można wykorzystać np.
dokumentację urządzenia, dane producenta, publikacje tematyczne z tego zakresu itp., a
także ustalenia z pracownikami odnośnie rutynowych sposobów obsługi. Badania prowadzi
się wykonując pomiary lub obliczenia parametrów pola oddziałującego na pracowników i
obiekty techniczne, znajdujące się w środowisku pracy [4, 8, 35]. Pomiary wykonuje się
głównie w celu oceny poziomu tzw. miar zewnętrznych ekspozycji - natężenia pola
elektrycznego i natężenia pola magnetycznego (lub indukcji magnetycznej) na stanowisku
pracownika.
Uzupełnieniem mogą być pomiary natężenia prądu indukowanego lub kontaktowego
przepływającego w kończynach oraz obliczenia przy zastosowaniu dozymetrii komputerowej,
współczynnika SAR lub prądów indukowanych. Parametry te ocenia się szczególnie w
przypadkach:
61

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
• ekspozycji na pola o dużej niejednorodności przestrzennej
• dotykania przez pracownika nie izolowanych konstrukcji metalowych, będących
wtórnymi źródłami pola elektromagnetycznego
• ręcznej obsługi urządzeń będących pierwotnym źródłem pola i dotykania ich
izolowanych elementów
• poruszania się pracownika w pobliżu źródeł silnego pola magnetostatycznego.
Ma to zatem szczególne uzasadnienie w odniesieniu do:
- urządzeń elektrochirurgicznych z uwagi na charakter ich obsługi (trzymanie uchwytu
elektrody zabiegowej w ręku przez lekarza-operatora, lub dotykanie ciałem do kabla
zasilającego elektrodę zabiegową)
- diatermii fizykoterapeutycznych w przypadku dotykania aktywnych aplikatorów
- poruszania się w otoczeniu magnesu tomografu RM.
SAR jest tzw. miarą wewnętrzną ekspozycji, związaną ze skutkami termicznych ekspozycji i
ma zastosowanie odnośnie do pól o częstotliwości powyżej 100 kHz [1, 2, 16, 20]. Prądy
indukowane i kontaktowe, ściśle związane z miarami wewnętrznymi, ale możliwe do
zmierzenia na stanowisku pracy, wykorzystuje się do oceny ekspozycji na pola o
częstotliwościach do 100 MHz [1, 2, 12, 16, 20]. Gęstość prądów indukowanych jest miarą
wewnętrzna stosowaną odnośnie do ekspozycji na pola o częstotliwościach mniejszych od
10 MHz lub odnośnie do oddziaływania pola magnetostatycznego na poruszających się w
nim pracowników.
Dopuszczalne wartości miar wewnętrznych ekspozycji (współczynnika SAR oraz gęstości
prądów indukowanych w głowie i tułowiu) podano w Dyrektywie europejskiej 2004/40/WE [2].
Wartości graniczne dopuszczalnych miar wewnętrznych ekspozycji nie powinny być
przekraczane w żadnym wypadku.
Pomiary należy wykonywać zgodnie z wymaganiami norm zharmonizowanych z
poszczególnymi dokumentami stanowiącymi wymagania odnośnie dopuszczalnych
warunków ekspozycji. Normy zharmonizowane z wymaganiami Dyrektywy 2004/40/WE [2]
są w trakcie opracowywania przez CENELEC. Polska Norma PN-T-06580:2002 [35] jest
zharmonizowana z rozporządzeniem w sprawie NDN [41] i jest podstawowym dokumentem
definiującym wymagania odnośnie sposobu wykonywania oceny warunków ekspozycji
pracowników na pole elektromagnetyczne.
Wyniki pomiarów są podstawą do przeprowadzenia przez pracodawcę oceny ryzyka
zawodowego. W przypadku ekspozycji pracowników na pola stref ochronnych niezbędny jest
62

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
do tego również chronometraż poszczególnych czynności pracownika w powiązaniu z
poziomami ekspozycji (zasady oceny ryzyka podano w oddzielnym rozdziale) i oszacowany
na ich podstawie wskaźnik ekspozycji.
5.4. Parametry do oceny poziomu narażenia pracowników
Poziom ekspozycji na pole elektromagnetyczne personelu medycznego może być oceniany
na podstawie wspomnianych czterech parametrów, które można zmierzyć na stanowisku
pracy:
– natężenia pola elektrycznego, E, w V/m
– natężenia pola magnetycznego, H, w A/m (alternatywnie indukcja magnetyczna, B,
w µT)
– natężenia prądu indukowanego, przepływającego w kończynach, I L , w mA
– natężenia prądu kontaktowego, przepływający w kończynach, I C , w mA
oraz tzw. współczynnika szybkości pochłaniania właściwego SAR (specific absorption rate)
lub gęstości prądów indukowanych, których wartość można jedynie obliczyć np. przy
zastosowaniu dozymetrii komputerowej lub zmierzyć w warunkach laboratoryjnych w
specjalnych urządzeniach zwanych fantomami.
Ocena współczynnika SAR i natężenia lub gęstości prądów przepływających przez ciało
pracowników eksponowanych na pole elektromagnetyczne, są metodami uzupełniającymi w
stosunku do oceny ekspozycji na podstawie rutynowych, klasycznych pomiarów pól
elektromagnetycznych.
Kryteria oceny poziomu ekspozycji definiują krajowe przepisy BHP [41]. Obecnie odnoszą
się one do natężenia pola elektrycznego E i magnetycznego H (tabela 3), tj. miar
zewnętrznych ekspozycji. Ze względu na wdrożenie wymagań dyrektywy 2004/40/WE [2] do
krajowych przepisów BHP, przygotowywane jest wprowadzenie również dopuszczalnych
wartości I L , I C , SAR oraz gęstości prądu indukowanego w organizmie, tj. miar wewnętrznych
ekspozycji (tabela 5) [28, 46]. Wartości NDN ustalono odnośnie wartości maksymalnych
natężeń pól oddziałujących na pracowników, tak aby granica strefy niebezpiecznej była
zharmonizowana z wymaganiami odnośnie dopuszczalnych wartości miar wewnętrznych
(takich jakie zawiera dyrektywa 2004/40/WE) w przypadku typowych, realistycznych
warunków ekspozycji występujących na stanowisku pracownika. Dla uzyskania lepszej
harmonizacji między granicą strefy niebezpiecznej i miarami wewnętrznymi przewiduje się
również nieznaczne zmiany wartości dopuszczalnych E i H (tabela 4) [28, 46]. Należy
wspomnieć, że proces transpozycji wymagań dyrektywy 2004/40/WE, dotyczącej
63

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
minimalnych wymagań w zakresie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa pracowników
narażonych na ryzyko spowodowane polami elektromagnetycznymi do prawa pracy w
Państwach Członkowskich Unii Europejskiej został przesunięty z 2008 na 2012 rok po
wydaniu dyrektywy 2008/46/WE [3].
Tabela 4.
Natężenie pola elektrycznego i magnetycznego – wartości dopuszczalne przy ekspozycji
ośmiogodzinnej (NDN pól elektrycznych i magnetycznych), według rozporządzenia ministra
pracy i polityki społecznej (NDN’2002) [41] i propozycji jego nowelizacji (prNDN’2007) [28,
46]
Zakres częstotliwości
natężenie pola
elektrycznego
E 1 , V/m
(NDN E )
NDN’2002
natężenie pola
magnetycznego
H 1 , A/m
(NDN E )
natężenie pola
elektrycznego
E 1 , V/m
(NDN E )
prNDN’2007
natężenie pola
magnetycznego
H 1 , A/m
(NDN E )
0 Hz < f ≤ 0,5 Hz 20000 8000 20000 8000
0,5 Hz < f ≤ 50 Hz 20000 200 10000 100
0,05 kHz < f ≤ 0,3 kHz 20000 10/f 10000 5/f
0,3 kHz < f ≤ 1 kHz 100/f 10/f 100/f 5/f
1 kHz < f ≤ 100 kHz 100 10 100 5
0,1 MHz < f ≤ 0,8 MHz 100 10 100 0,5/f
0,8 MHz < f ≤ 1 MHz 100 8/f 100 0,5/f
1 MHz < f ≤ 3 MHz 100 8/f 100/f 0,5/f
3 MHz < f ≤ 5 MHz 300/f 8/f 100/f 0,5/f
5 MHz < f ≤ 10 MHz 300/f 8/f 20 0,5/f
- f - częstotliwość w jednostkach podanych w kolumnie „Zakres częstotliwości”
- wartości graniczne ekspozycji zabronionej są 10-krotnie wyższe (granica strefy
niebezpiecznej)
- wartości NDN odnoszą się do maksymalnego w czasie ekspozycji natężenia pola
pierwotnego, tj. zmierzonego pod nieobecność pracownika, w pionie odpowiadającym
położeniu osi ciała pracownika (granica między strefą pośrednią i zagrożenia) [41].
Z zestawienia zaprezentowanego w tabeli 4. wynika, że spełnienie wymagań aktualnego
NDN wskazuje również na spełnienie wymagań dyrektywy 2004/40/WE, z wyjątkiem
wspomnianych przypadków konieczności oceny poziomu prądów indukowanych lub
64

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
kontaktowych, tj. na przykład chirurga lub pielęgniarki obsługujących urządzenia
elektrochirurgiczne, eksponowanych na silne pola przy kablach zasilających elektrody
elektrochirurgiczne, lub fizykoterapeuty dotykającego pracującej diatermii
fizykoterapeutycznej wytwarzającej silne pola przy elektrodach i zasilających je kabli.
Tabela 5.
Dopuszczalne wartości gęstości prądu J, współczynnika szybkości pochłaniania właściwego
SAR oraz natężenia prądu indukowanego I l i kontaktowego I c , według projektu nowelizacji
rozporządzenia ministra pracy i polityki społecznej (prNDN’2007) [28, 46]
Zakres
J I C I L SAR C SAR GT SAR K
częstotliwości mA/m 2 mA mA W/kg W/kg W/kg
f ≤ 1 Hz 40 1
1 Hz < f ≤ 4 Hz 40/f 1
4 Hz < f ≤ 1000 Hz 10 1
1 kHz < f ≤ 2,5 kHz f/0,1 1
2,5 kHz < f ≤ 100 kHz f/0,1 0,4f
--- --- --- ---
--- --- --- ---
--- --- --- ---
--- --- --- ---
--- --- --- ---
0,1 MHz < f ≤ 10 MHz f/0,0001 40 --- 0,4 10 20
10 MHz < f ≤ 110 MHz --- 40 100 0,4 10 20
110 MHz < f ≤ 0,3 GHz --- 40 100 0,4 10 20
Uwagi:
- f - częstotliwość w jednostkach podanych w kolumnie „Zakres częstotliwości”
- Dopuszczalna wartość gęstości prądu (J) oznacza wartość skuteczną gęstości prądu
przepływającego przez jednostkowe pole przekroju i uśrednione w przekroju poprzecznym
o powierzchni 1 cm 2
- Wartości dopuszczalne SAR oznaczają wartości uśrednione w okresie dowolnych sześciu
minut. Wartości SAR C oznaczają wartość uśrednioną względem całego ciała. Wartości
dopuszczalne miejscowego SAR (SAR GT - wartość w głowie i tułowiu; SAR K - wartość w
kończynach) oznaczają maksymalne wartości uśrednione odnośnie dowolnych 10 g
zwartej jednorodnej tkanki
65

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
- Wartość dopuszczalna natężenia prądu indukowanego przepływającego w kończynie
eksponowanego pracownika (I L ) oznacza wartość skuteczną natężenia prądu, z dowolnie
wybranych sześciu minut
- Dopuszczalna wartość natężenia prądu kontaktowego przepływającego pomiędzy
pracownikiem, a przewodzącym przedmiotem znajdującym się w polu
elektromagnetycznym (I C ), oznacza wartość skuteczną natężenia prądu
- Ograniczenia dotyczące dopuszczalnych wartości SAR (SAR C , SAR GT i SAR K ) mają być
spełnione równocześnie. Spełnienie ograniczeń dotyczących dopuszczalnej wartości
natężenia prądu indukowanego przepływającego w kończynach I L jest wystarczającym
potwierdzeniem spełnienia ograniczeń dotyczących wartości SAR K .
Postanowienia dyrektywy 2004/40/WE [2] nie definiują jednoznacznie prądu indukowanego i
kontaktowego. Na potrzeby inżynierii środowiska pracy autorzy opracowania proponują
przyjęcie następującego rozróżnienia praktycznego [12]:
- prąd indukowany – prąd przepływający przez ciało pracownika eksponowanego na
pole elektromagnetyczne, na skutek sprzężeń pojemnościowych jego ciała z obiektem
będącym pierwotnym lub wtórnym źródłem pola elektromagnetycznego, albo z obiektami
przewodzącymi – wielkość ta odnosi się np. do pracownika trzymającego w czasie
trwania zabiegu uchwyt elektrody zabiegowej urządzenia elektrochirurgicznego lub
diatermii fizykoterapeutycznej, kable lub stojącego w ich pobliżu
- prąd kontaktowy – prąd przepływający przez ciało pracownika w wyniku kontaktu
galwanicznego jego ciała z obiektem przewodzącym, eksponowanym na pole
elektromagnetyczne, niezależnie od warunków uziemienia tego obiektu i pracownika –
wielkość ta odnosi się np. do pracownika dotykającego w czasie trwania zabiegu
elektrochirurgicznego takich przedmiotów metalowych, jak stół operacyjny i narzędziowy
lub innej osoby.
Wartość dopuszczalną natężenia prądu indukowanego w kończynach wprowadzono, aby
ułatwić kontrolę spełnienia wymagań odnośnie dopuszczalnej wartości współczynnika SAR w
kończynach (tj. ochrony kończyn przed nadmiernymi lokalnymi skutkami termicznymi).
Dyrektywa [2] definiuje wartość dopuszczalną SAR w kończynach odnośnie do pól o
częstotliwości z zakresu 100 kHz – 10 GHz, obejmując częstotliwości pracy urządzeń
elektrochirurgicznych, natomiast wartości dopuszczalne I L jedynie odnośnie do pól o
częstotliwości z zakresu 10 MHz – 110 MHz, nie obejmując częstotliwości pracy urządzeń
elektrochirurgicznych (tabela 5). Nieco odmienne ustalenia zawarto w normie
międzynarodowej IEEE [20] – dopuszczalną wartość natężenia prądu indukowanego
66

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
(przypływającego przez jedną lub obie nogi) ustalono dla całego pasma częstotliwości
100 kHz – 110 MHz (odpowiednio 100 i 200 mA w całym zakresie częstotliwości).
Współczynnik SAR związany jest z gęstością prądu w tkankach, J, następującą zależnością:
2
J
SAR = (1)
σγ
gdzie: J – wartość skuteczna gęstości prądu, σ - przewodność elektryczna tkanki, γ –
gęstość właściwa tkanki.
Przekrój poprzeczny ciała człowieka ma znaczne przewężenia w takich miejscach, jak: szyja,
nadgarstek lub staw skokowy. W związku z tym gęstość przepływającego w tych miejscach
prądu jest znacznie większa i występują tam największe skutki termiczne (głównie w tkance
mięśniowej o lepszej przewodności niż tkanka kostna).
W przypadku urządzeń elektrochirurgicznych lub diatermii fizykoterapeutycznych dodatkowa
ocena poziomu narażenia, odnosząca się do współczynnika SAR i pomiarów natężenia
prądu indukowanego (rys. 44), powinna dotyczyć ekspozycji kończyn górnych (dłoni i
przedramion), podlegających silnej lokalnej ekspozycji na pola o niejednorodnym rozkładzie
przestrzennym w otoczeniu elektrody zabiegowej i przewodów łączących elektrody z
generatorem urządzania.
Pomiary prądu indukowanego w kończynie dolnej mają z kolei uzasadnienie głównie przy
ekspozycji jednorodnej całego ciała, np. przy nadawczych urządzeniach radiowych.
mV
mV
Rys. 44. Zasada pomiaru prądu indukowanego
Analizując wymiary antropometryczne i budowę anatomiczną ciała człowieka można przyjąć,
że przekrój kończyny dolnej w okolicy stawu skokowego jest ok. dwukrotnie większy od
67

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
przekroju przegubu ręki, przy podobnym procentowym udziale tkanki kostnej i mięśniowej.
Przy założeniu, że zarówno w kończynie górnej, jak i dolnej, dopuszczalny jest podobny
poziom skutków termicznych (taki sam dopuszczalny SAR), dopuszczalna gęstość prądu
przepływającego w kończynie górnej powinna być na tym samym poziomie co w dolnej.
Zależności te powinny być uwzględnione przy określaniu zasad oceny natężenia prądu
indukowanego, zmierzonego na przegubie ręki pracownika obsługującego urządzenia
elektrochirurgiczne. W konsekwencji, wartość dopuszczalna natężenia prądu indukowanego
w kończynie górnej pracownika trzymającego uchwyt elektrody, kable lub stojącego w ich
pobliżu powinna być obniżona dwukrotnie w stosunku do wartości dopuszczalnej w
kończynie dolnej, tj. do 50 mA, jeżeli przyjmiemy wartość 100 mA podaną w normie IEEE
odnośnie do natężenia prądu przepływającego w tej kończynie [20]. Ograniczenie to jest
zatem zbieżne z wartością dopuszczalną natężenia prądu kontaktowego (40 mA), ustaloną w
dyrektywie 2004/40/WE [2] dla ochrony przed wystąpieniem odczuwalnych skutków
związanych ze stymulacją tkanki nerwowej, szczególnie w miejscu wnikania tego prądu do
wnętrza ciała (np. przez opuszek palca).
Do oceny poziomu narażenia pracowników obsługujących urządzenia elektrochirurgiczne lub
diatermie fizykoterapeutyczne we wszystkich przypadkach występowania wysokiego
poziomu narażenia na pole elektromagnetyczne, można wykonywać pomiary natężenia
prądu przepływającego w przegubie ręki i ich wyniki oceniać odnośnie do wartości 40 mA,
bez względu na warunki ekspozycji poszczególnych osób i wykonywanych przez nie
czynności [11, 13].
Ocena współczynnika SAR przy ekspozycji na pole radiofalowe cewek diagnostycznych
tomografu RM również wymaga zastosowania dozymetrii komputerowej. Ocena gęstości
prądu indukowanego w organizmie wymagana jest odnośnie oceny poziomu narażenia,
wynikającego z poruszania się pracownika w otoczeniu magnesu tomografu RM. Związane
jest to jednak z zastosowaniem dozymetrii komputerowej.
Alternatywnym sposobem oceny poziomu ekspozycji na pola cewek gradientowych jest
ocena szybkości zmian w czasie poziomu pola magnetycznego, wytwarzanego przez te
cewki (dB/dt). Wobec braku w kraju przepisów określających dopuszczalne narażenie
pracowników na tego rodzaju pola magnetyczne zostały opracowane specjalne kryteria,
oparte na zaleceniach międzynarodowych.
Zasady ekspozycji na pola magnetyczne cewek gradientowych precyzuje norma IEC-601-2-
33: 1995: Medical electrical equipment - Part 2: Particular requirements for the safety of
magnetic resonance equipment for medical diagnosis. Podano w niej jedynie wartości
pochodnej indukcji magnetycznej względem czasu (dB/dt), przy których pola są bezpieczne
68

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
dla pacjenta. Przy dB/dt < 20 T/s, dla impulsów gradientowych o czasie trwania dłuższym od
0,12 ms, zdefiniowano tzw. normalny tryb pracy, w którym tomograf może pracować
automatycznie. Pola takie nie wywołują stymulacji tkanki nerwowej, jeżeli częstotliwość
impulsów jest mniejsza od 5 kHz lub wartość szczytowa indukcji jest mniejsza od 0,75 mT,
dla impulsów o większej częstotliwości.
Wymieniony powyżej warunek opracowano dla bezpieczeństwa pacjentów eksponowanych
na pola cewek gradientowych jednorazowo, w czasie badania kiedy nieruchomo poddają się
ekspozycji w tomografie. Przy określeniu dopuszczalnej ekspozycji zawodowej należy
zaostrzyć kryteria, ponieważ pracownik eksponowany jest wielokrotnie przez długie lata
pracy zawodowej i wykonuje w czasie ekspozycji różne czynności zawodowe. W kryteriach
opracowanych przez CIOP zaproponowano więc do oceny warunków pracy dopuszczalne
wartości pochodnej indukcji magnetycznej względem czasu o mniejszej wartości niż dla
pacjentów (dB/dt)max = 0,4 T/s [29].
W normie IEC-601-2-33 i zaleceniach ACGIH [1] określono również obszar występowania
pola magnetostatycznego o indukcji większej od 0,5 mT jako strefę ograniczonego dostępu,
w której nie powinni przebywać ludzie z elektrostymulatorami serca.
5.5. Ocena ryzyka zawodowego wynikającego z ekspozycji na pola
elektromagnetyczne
Jednym z podstawowych wymagań krajowych przepisów BHP jest okresowe wykonanie
oceny ryzyka zawodowego eksponowanych pracowników. Ocenę ryzyka zawodowego,
wynikającego z ekspozycji na pola elektromagnetyczne, wykonuje się najczęściej na
podstawie wyników pomiarów wykonanych przez akredytowane laboratoria, zgodnie z
metodyką określoną w PN-T-06580:2002 [35]. Możliwe jest również wykorzystanie innych
źródeł informacji nt. charakterystyki i poziomu ekspozycji w otoczeniu źródła pola, zawartej w
dokumentacji urządzenia. W przypadku stosowania trzystopniowej skali oceny ryzyka i
kryteriów oceny wg NDN pól elektromagnetycznych [21, 34, 41], podstawowa klasyfikacja
ryzyka zawodowego dla ogółu eksponowanych pracowników jest następująca (rys. 45):
• ryzyko duże występuje w przypadku przekroczenia dozwolonych prawem warunków
ekspozycji, tj. kiedy stanowisko pracy znajduje się w strefie niebezpiecznej (ekspozycja
niebezpieczna) lub wskaźnik ekspozycji W > 1, tj. czas pracy w polach strefy zagrożenia jest
zbyt długi (ekspozycja nadmierna)
69

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
• ryzyko średnie występuje wtedy, kiedy stanowisko pracy znajduje się w strefie pośredniej
lub zagrożenia i dozwolone prawem warunki ekspozycji są zachowane (ekspozycja
dopuszczalna, wskaźnik ekspozycji W < 1)
• ryzyko małe występuje wtedy, kiedy stanowisko pracy znajduje się poza zasięgiem stref
ochronnych pola elektromagnetycznego (strefa bezpieczna, ekspozycja pomijalna,
ograniczenia mogą dotyczyć jedynie osób z implantami medycznymi).
Źródło
pola
Ekspozycja zawodowa
Strefa niebezpieczna
Zakaz przebywania bez
ubiorów ochronnych
(ekspozycja niebezpieczna)
Strefa zagrożenia
Ekspozycja krótsza od zmiany
roboczej
- jeżeli W1 to ekspozycja
nadmierna
Ekspozycja pozazawodowa
Strefa pośrednia
(ekspozycja dopuszczalna)
Strefa bezpieczna
Brak ograniczeń ekspozycji odnośnie do pracowników i ludności, ograniczenia mogą dotyczyć
jedynie osób z implantami medycznymi (ekspozycja pomijalna)
Rys. 45 Zasady oceny ryzyka zawodowego wynikającego z ekspozycji na pola
elektromagnetyczne
Ze względu na to, że ekspozycja pracowników młodocianych i kobiet w ciąży na pola stref
ochronnych jest zabroniona [44, 45], do nich odnosi się następująca dwustopniowa
klasyfikacja ryzyka zawodowego:
• ryzyko małe - w przypadku pozazawodowej ekspozycji pracownika
• ryzyko duże - w przypadku zawodowej ekspozycji pracownika.
W przypadku pracowników z implantami powinna być zastosowana podobna zasada oceny
dwustopniowej do przypadków, kiedy znane są zalecenia odnośnie dopuszczalnego poziomu
ekspozycji takich pracowników (np. zalecenia ACGIH odnoszące się do ekspozycji osób z
elektrostymulatorami serca w polach magnetostatycznych i elektromagnetycznych o
częstotliwości 50 Hz) [1]. Rozstrzygające informacje można uzyskać również od producentów
poszczególnych implantów.
W przypadku stwierdzenia ryzyka dużego lub średniego niezbędne jest podjęcie działań
zmniejszających to ryzyko przez ograniczenie narażenia metodami technicznymi lub
70

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
organizacyjnymi. Tam, gdzie jest to możliwe, zgodnie z PN-N-18002:2000 [34], powinno się
stosować środki techniczne, jako bardziej niezawodne niż organizacyjne.
W niektórych przypadkach obsługi urządzeń medycznych, np. przy kablach i elektrodach
zabiegowych diatermii fizykoterapeutycznych lub urządzeń elektrochirurgicznych, natężenie
pola elektrycznego przekracza granicę strefy niebezpiecznej. Z kolei przy wielu tomografach
RM indukcja magnetyczna pola magnetostatycznego w otoczeniu obudowy magnesu
przekracza granicę strefy niebezpiecznej.
W konsekwencji, zgodnie z aktualnymi przepisami ryzyko zawodowe pracowników
obsługujących te urządzenia może być ocenione jako duże, jeżeli przy niewłaściwej organizacji
stanowiska pracy w pobliżu ciała pracownika znajdują się aktywne elektrody lub zasilające je
kable w przypadku diatermii fizykoterapeutycznych oraz urządzeń elektrochirurgicznych lub
jeżeli pracownik znajduje się w zasięgu występowania tej strefy lub jest eksponowany na pola
radiofalowe cewek diagnostycznych lub cewek gradientowych w miejscach przebywania
pacjenta w przypadku tomgrafów RM. . W takich przypadkach możliwe jest wykorzystanie do
oceny ekspozycji również obliczeń współczynnika SAR oraz wyników pomiarów prądów
kontaktowych i indukowanych, przy zastosowaniu następujących zmodyfikowanych kryteriów
oceny ryzyka zawodowego [11, 21, 30]:
• ryzyko duże występuje w przypadku przekroczenia dozwolonych prawem warunków
ekspozycji, tj. kiedy stanowisko pracy znajduje się w strefie niebezpiecznej i
przekroczone są dopuszczalne wartości miar wewnętrznych (SAR > SAR max lub
J > J max ) lub wskaźnik ekspozycji (W > 1)
• ryzyko średnie występuje wtedy, kiedy stanowisko pracy znajduje się w strefie
pośredniej lub zagrożenia i dozwolone prawem warunki ekspozycji są zachowane
(W < 1) lub kiedy w strefie niebezpiecznej ekspozycja jest krótkotrwała i W < 1 oraz
wykazano, że nie są przekroczone dopuszczalne wartości miar wewnętrznych
ekspozycji (SAR < SAR max i J > J max )
• ryzyko małe występuje wtedy, kiedy stanowisko pracy znajduje się poza zasięgiem
stref ochronnych pola elektromagnetycznego.
W przypadku ekspozycji całego ciała na pola strefy niebezpiecznej (co w przypadku obsługi
diatermii fizykoterapeutycznych jest przypadkiem mało prawdopodobnym, ale możliwym przy
obsłudze urządzeń elektrochirurgicznych lub tomografów RM) przekroczenie dopuszczalnych
miar wewnętrznych jest bardzo prawdopodobne (tj. przekroczenie dopuszczalnej wartości
współczynnika SAR lub gęstości prądów J). Wówczas sposób oceny ryzyka zawodowego jest
zgodny z dotychczasowymi rozwiązaniami. Przy występowaniu na stanowisku pracy
ekspozycji lokalnej (jak w przypadku pracowników obsługujących diatermie
71

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
fizykoterapeutyczne, kiedy występuje lokalna ekspozycja dłoni lub innej części ciała zbliżonej
do elektrod zabiegowych lub zasilających je kabli), po stwierdzeniu ryzyka dużego na
podstawie oceny poziomu pola elektromagnetycznego na stanowisku pracy, pracodawca
dysponujący wynikami oceny poziomu współczynnika SAR zyskuje dodatkową możliwość
ocenienia, czy jest to ryzyko średnie czy duże przez wykazanie zgodności z wymaganiami
odnośnie do dopuszczalnych miar wewnętrznych. W przypadku oceny ryzyka zawodowego
związanego z ekspozycją na pola elektromagnetyczne o typowych dla diatermii
fizykoterapeutycznych lub urządzeń elektrochirurgicznych parametrach prowadzi to do
konieczności oceny maksymalnego natężenia prądu indukowanego przepływającego w
kończynie górnej lub wykonania symulacji numerycznych współczynnika SAR. W przypadku
oceny gęstości prądów indukowanych lub współczynnika SAR, wynikających z ekspozycji przy
tomografach RM, stosuje się również symulacje numeryczne. Tego typu postępowanie można
obecnie uzasadnić wymaganiami dyrektywy 2004/40/WE oraz projektem nowelizacji NDN pól
elektromagnetycznych, transponującej jej wymagania do systemu prawa pracy w Polsce [28,
46].
Wykorzystanie omówionych zasad oceny ryzyka zawodowego wynikającego z ekspozycji na
pola elektromagnetyczne jest ściśle powiązane z charakterystyką poziomu ekspozycji na
pola elektromagnetyczne przy wykonywaniu poszczególnych rodzajów pracy. Ze względu na
typowe warunki pracy różnych grup pracowników służby zdrowia związanych z zabiegami
fizykoterapeutycznymi lub diagnostycznymi oraz poziomami ekspozycji na pole
elektromagnetyczne występujące przy tych pracach, dla różnych grup pracowników
występują różne prawdopodobieństwa występowania poszczególnych poziomów ryzyka
zawodowego.
5.5.1. Przykłady oceny ryzyka zawodowego wynikającego z ekspozycji na pola
elektromagnetyczne przy obsłudze tomografów RM
W tabelach 5 - 7 zaprezentowano zestawienie odnoszące się do warunków ekspozycji na
pola elektromagnetyczne jakie są typowe dla pracowników obsługujących tomografy RM. Ze
względu na istotną zależność poziomu narażenia i związanego z nim ryzyka zawodowego od
sposobu, w jaki zorganizowano wykonywanie czynności zawodowych, dla każdej grupy
zawodowej oszacowano na podstawie badań wykonanych w różnych placówkach służby
zdrowia prawdopodobieństwo wystąpienia poszczególnych sytuacji (w trzystopniowej skali
opisowej: wysoce prawdopodobne, prawdopodobne, mało prawdopodobne). Dla każdego
przypadku podano również zakres oceny warunków ekspozycji pracownika na pola
72

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
elektromagnetyczne, niezbędny do oszacowania związanego z nią poziomu ryzyka
zawodowego.
Tabela 5.
Ryzyko zawodowe wynikające z ekspozycji na pola elektromagnetyczne przy tomografach
RM, w odniesieniu do technika przygotowującego pacjentów do badań przy tomografie 1,5 T.
Ocena prawdopodobieństwa wystąpienia różnych poziomów ryzyka
zawodowego przy obsłudze tomografów RM i zakres oceny poziomu
Oszacowanie
narażenia odpowiadający warunkom ich ekspozycji na pola
ryzyka
elektromagnetyczne
zawodowego
duże
średnie
małe
technik, przebywający w odległości
mniejszej od 40 cm od obudowy
magnesu 1,5 T
strefa niebezpieczna
wysoce prawdopodobne
– w przypadku dotykania ciałem do
obudowy tomografu
(ocena B, J)
strefa pośrednia, zagrożenia
W < 1
mało prawdopodobne
(ocena B)
strefa bezpieczna
mało prawdopodobne
(ocena B)
technik, przebywający w odległości
większej od 60 cm od obudowy
magnesu 1,5 T
strefa niebezpieczna
mało prawdopodobne
– w przypadku przebywania w
odległości wyciągniętej ręki od
obudowy tomografu
(ocena B, J)
strefa pośrednia, zagrożenia
W < 1
wysoce prawdopodobne
(ocena B)
strefa bezpieczna
mało prawdopodobne
(ocena B)
73

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
Tabela 6.
Ryzyko zawodowe wynikające z ekspozycji na pola elektromagnetyczne przy tomografach
RM, w odniesieniu do technika przygotowującego pacjentów do badań przy tomografie
0,35 T.
Ocena prawdopodobieństwa wystąpienia różnych poziomów ryzyka
Oszacowanie
ryzyka
zawodowego
duże
średnie
małe
zawodowego przy obsłudze tomografów RM i zakres oceny poziomu
narażenia odpowiadający warunkom ich ekspozycji na pola
elektromagnetyczne
technik, przebywający w odległości
mniejszej od 50 cm od obudowy
magnesu 0,35 T
strefa niebezpieczna
prawdopodobne
– w przypadku dotykania ciałem do
obudowy tomografu
(ocena B, J)
strefa pośrednia, zagrożenia
W < 1
prawdopodobne
(ocena B)
strefa pośrednia, bezpieczna
mało prawdopodobne
(ocena B)
technik, przebywający w odległości
większej od 70 cm od obudowy
magnesu 0,35T
strefa niebezpieczna
mało prawdopodobne
– w przypadku przebywania w
odległości wyciągniętej ręki od
obudowy tomografu
(ocena B, J)
strefa pośrednia, zagrożenia
W < 1
wysoce prawdopodobne
(ocena B)
strefa bezpieczna
prawdopodobne
(ocena B)
Tabela 7
Ryzyko zawodowe wynikające z ekspozycji na pola elektromagnetyczne przy tomografach
RM, w odniesieniu do pielęgniarki podającej kontrast pacjentowi podczas badań
dynamicznych przy tomografie 1,5 T.
Ocena prawdopodobieństwa wystąpienia różnych poziomów ryzyka
zawodowego przy obsłudze tomografów RM i zakres oceny poziomu
narażenia odpowiadający warunkom ich ekspozycji na pola
Oszacowanie
elektromagnetyczne
ryzyka
zawodowego
duże
średnie
małe
pielęgniarka, przebywająca w
odległości mniejszej od 40 cm od
obudowy magnesu 1,5 T
strefa niebezpieczna
wysoce prawdopodobne
– w przypadku dotykania ciałem do
obudowy tomografu
(ocena B, J)
strefa pośrednia, zagrożenia
W < 1
mało prawdopodobne
(ocena B)
strefa bezpieczna
mało prawdopodobne
(ocena B)
pielęgniarka, używająca strzykawki
automatycznej, przebywająca w
odległości większej od 200 cm od
obudowy magnesu 1,5 T
strefa niebezpieczna
mało prawdopodobne
(ocena B, J)
strefa pośrednia, zagrożenia
W < 1
mało prawdopodobne
(ocena B)
strefa bezpieczna
wysoce prawdopodobne
(ocena B)
74

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
5.5.2. Przykłady oceny ryzyka zawodowego wynikającego z ekspozycji na pola
elektromagnetyczne przy obsłudze urządzeń fizykoterapeutycznych
W tabeli 8 zaprezentowano zestawienie odnoszące się do warunków ekspozycji na pola
elektromagnetyczne jakie są typowe dla fizykoterapeutów obsługujących diatermie
fizykoterapeutyczne. Ze względu na istotną zależność poziomu narażenia i związanego z
nim ryzyka zawodowego od sposobu, w jaki zorganizowano wykonywanie czynności
zawodowych, dla każdej grupy zawodowej oszacowano na podstawie badań wykonanych w
różnych placówkach służby zdrowia prawdopodobieństwo wystąpienia poszczególnych
sytuacji (w trzystopniowej skali opisowej: wysoce prawdopodobne, prawdopodobne, mało
prawdopodobne). Dla każdego przypadku podano również zakres oceny warunków
ekspozycji pracownika na pola elektromagnetyczne, niezbędny do oszacowania związanego
z nią poziomu ryzyka zawodowego.
Tabela 8.
Ryzyko zawodowe wynikające z ekspozycji na pola elektromagnetyczne przy diatermiach
fizykoterapeutycznych.
Ocena prawdopodobieństwa wystąpienia różnych poziomów ryzyka
zawodowego przy obsłudze diatermii fizykoterapeutycznych i zakres oceny
poziomu narażenia odpowiadający warunkom ich ekspozycji na pola
Oszacowanie
elektromagnetyczne
ryzyka
zawodowego
duże
średnie
małe
fizykoterapeuta, przebywający w
czasie zabiegu przy elektrodach
zabiegowych i zasilających je
kablach
strefa niebezpieczna
wysoce prawdopodobne
– w przypadku trzymania w dłoni
elektrody lub zasilających ja kabli
(ocena E, H, I L )
strefa pośrednia, zagrożenia
W < 1
wysoce prawdopodobne
(ocena E, H)
strefa bezpieczna
mało prawdopodobne
(ocena E, H)
fizykoterapeuta, przebywający w
odległości > 2 m od elektrod
zabiegowych i zasilających je kabli
strefa niebezpieczna
mało prawdopodobne
(ocena E, H)
strefa pośrednia
W < 1
mało prawdopodobne
(ocena E, H)
strefa bezpieczna
wysoce prawdopodobne
(ocena E, H)
W przypadku oceny ryzyka zawodowego pracowników obsługujących urządzenia
fizykoterapeutyczne do magnetoterapii nie występuje potrzeba uwzględniania
zmodyfikowanej metody oceny z wykorzystaniem miar wewnętrznych ekspozycji, z uwagi na
brak możliwości ekspozycji na pola magnetyczne ze strefy niebezpiecznej. Ocena ryzyka
może jednak wymagać uwzględnienia dodatkowych kryteriów, ograniczających ekspozycję
dopuszczalną dla niektórych kategorii pracowników lub odnoszących się do specyficznych
75

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
warunków ekspozycji. Przykładowo, może to dotyczyć dopuszczalnej ekspozycji kończyn w
polach strefy niebezpiecznej, ekspozycji osób z implantami, pracowników młodocianych lub
kobiet w ciąży. Proponowaną ocenę ryzyka zawodowego, odnoszącą się do wybranych
sposobów zachowania i różnych kategorii pracowników, eksponowanych na pole
elektromagnetyczne o poziomach występujących w otoczeniu typowych urządzeń do
magnetoterapii, przedstawiono w tabelach 9-11.
W procesie oceny ryzyka zawodowego ekspozycji fizykoterapeutów na pola
elektromagnetyczne urządzeń do magnetoterapii należy uwzględnić następujące czynniki:
- ilość i położenie aktywnych aplikatorów, generatora zasilającego i umiejscowienia
pracownika nadzorującego zabiegi fizykoterapeutyczne
- kategorie pracowników obsługujących zabiegi (np. pracownicy młodociani, jak uczniowie
lub praktykanci w wieku do 18 lat; pracownice w ciąży)
- poziom pól wytwarzanych w czasie zabiegów przez poszczególne aplikatory.
Poziom ryzyka zależy od organizacji przestrzennej gabinetu fizykoterapeutycznego i
kategorii, do jakiej zaliczają się poszczególni pracownicy.
Uwaga 1.: Typowe ścianki z płyt meblowych, gipsowo-kartonowych lub z cegły nie ekranują
pola magnetycznego. Jeżeli aplikatory urządzenia magnetoterapeutycznego ustawione są
przy ścianie, to pola magnetyczne stref ochronnych mogą występować w sąsiednich
pomieszczeniach.
Uwaga 2.: W przypadku jednoczesnego stosowania więcej niż jednego aktywnego aplikatora
urządzenia magnetoterapeutycznego mogą wystąpić obszary pola elektromagnetycznego o
zwiększonych natężeniach.
76

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
Tabela 9.
Ryzyko zawodowe wynikające z ekspozycji na pola elektromagnetyczne przy urządzeniach
do magnetoterapii.
Ocena prawdopodobieństwa wystąpienia różnych poziomów ryzyka
Oszacowanie
ryzyka
zawodowego
Duże
Średnie
Małe
zawodowego dla fizykoterapeutów obsługujących urządzenia do
magnetoterapii i zakres oceny poziomu narażenia odpowiadający
warunkom ich ekspozycji na pola elektromagnetyczne
fizykoterapeuta, przebywający w
odległości > 1,5 m od obudowy
aktywnych aplikatorów (#)
strefa niebezpieczna
nie występuje
strefa pośrednia, zagrożenia
W < 1
nie występuje
strefa bezpieczna
wysoce prawdopodobne
(ocena B)
fizykoterapeuta, przebywający w
czasie zabiegu przy aktywnym
aplikatorze (##)
strefa niebezpieczna
nie występuje
strefa pośrednia, zagrożenia
W < 1
prawdopodobne
(ocena B)
strefa bezpieczna
mało prawdopodobne
(ocena B)
Tabela 10.
Ryzyko zawodowe wynikające z ekspozycji na pola elektromagnetyczne przy urządzeniach
do magnetoterapii, w odniesieniu do obsługującego urządzenia fizykoterapeuty z
wszczepionym stymulatorem serca.
Ocena prawdopodobieństwa wystąpienia różnych poziomów ryzyka
zawodowego dla fizykoterapeutów obsługujących urządzenia do
magnetoterapii i zakres oceny poziomu narażenia odpowiadający
Oszacowanie
warunkom ich ekspozycji na pola elektromagnetyczne
ryzyka
zawodowego
Duże
Średnie
Małe
fizykoterapeuta z wszczepionym
stymulatorem serca, przebywający
w odległości > 1,5 m od obudowy
aktywnych aplikatorów (#)
strefa niebezpieczna
nie występuje
strefa pośrednia, zagrożenia
W < 1
nie występuje
strefa bezpieczna
wysoce prawdopodobne
(ocena B)
fizykoterapeuta z wszczepionym
stymulatorem serca, przebywający
w czasie zabiegu przy aktywnym
aplikatorze (##)
strefa pośrednia, zagrożenia
W < 1
prawdopodobne
(ocena B)
(###)
strefa bezpieczna
mało prawdopodobne
(ocena B)
77

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
Tabela 11.
Ryzyko zawodowe wynikające z ekspozycji na pola elektromagnetyczne przy urządzeniach
do magnetoterapii, w odniesieniu do obsługującego urządzenia fizykoterapeutki w ciąży.
Ocena prawdopodobieństwa wystąpienia różnych poziomów ryzyka
zawodowego dla fizykoterapeutów obsługujących urządzenia do
magnetoterapii i zakres oceny poziomu narażenia odpowiadający
Oszacowanie
ryzyka
zawodowego
Duże
Średnie
Małe
warunkom ich ekspozycji na pola elektromagnetyczne
fizykoterapeutka w ciąży,
przebywająca w odległości > 1,5 m
od obudowy aktywnych aplikatorów
(#)
strefa niebezpieczna
nie występuje
strefa pośrednia, zagrożenia
W < 1
nie występuje
strefa bezpieczna
wysoce prawdopodobne
(ocena B)
fizykoterapeutka w ciąży,
przebywająca w czasie zabiegu
przy aktywnym aplikatorze (##)
strefa pośrednia, zagrożenia
W < 1
prawdopodobne
(ocena B)
(###)
strefa bezpieczna
mało prawdopodobne
(ocena B)
Uwagi do tabel 9-11:
(#) – warunki takie można spełnić przy urządzeniach właściwie ustawionych w
pomieszczeniu zabiegowym, ponieważ typowa długość kabli łączących aplikatory i zasilacz
wynosi 2 m
(##) – przebywanie przy aktywnym aplikaturze, np. ze względu na konieczność asystowania
pacjentowi przygotowywanemu do zabiegu w innym aplikatorze znajdującym się w pobliżu
(###) – ocen ryzyka według skali dwustopniowej – możliwe jedynie ryzyko duże lub małe
5.5.3. Przykłady oceny ryzyka zawodowego wynikającego z ekspozycji na pola
elektromagnetyczne przy obsłudze urządzeń elektrochirurgicznych
W tabelach 12 i 13 zaprezentowano zestawienie odnoszące się do warunków ekspozycji na
pola elektromagnetyczne, jakie są typowe dla elektrochirurgów, pielęgniarek, lekarzy
asystujących operacji, instrumentariuszek i anestezjologów. Ze względu na istotną zależność
poziomu narażenia i związanego z nim ryzyka zawodowego od sposobu, w jaki
zorganizowano wykonywanie czynności zawodowych, dla każdej grupy zawodowej
oszacowano na podstawie badań wykonanych w różnych placówkach służby zdrowia
prawdopodobieństwo wystąpienia poszczególnych sytuacji (w trzystopniowej skali opisowej:
wysoce prawdopodobne, prawdopodobne, mało prawdopodobne). Dla każdego przypadku
podano również zakres oceny warunków ekspozycji pracownika na pola
78

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
elektromagnetyczne, niezbędny do oszacowania związanego z nią poziomu ryzyka
zawodowego.
Tabela 12.
Ryzyko zawodowe wynikające z ekspozycji na pola elektromagnetyczne elektrochirurgów
oraz pielęgniarek/ lekarzy asystujących z zespołu zabiegowego.
Oszacowanie
ryzyka
zawodowego
duże
średnie
małe
Ocena prawdopodobieństwa wystąpienia różnych poziomów ryzyka
zawodowego dla poszczególnych członków zespołu zabiegowego i zakres
oceny poziomu narażenia odpowiadający warunkom ich ekspozycji na pola
elektromagnetyczne
elektrochirurg
strefa niebezpieczna
wysoce prawdopodobne
– w przypadku trzymania w dłoni
uchwytu elektrody
(ocena E, H, I L )
strefa pośrednia, zagrożenia
W < 1
wysoce prawdopodobne
(ocena E, H)
strefa bezpieczna
mało prawdopodobne
(ocena E, H)
pielęgniarka/ lekarz asystujący
strefa niebezpieczna
prawdopodobne
– w przypadku trzymania w dłoni
kabli
(ocena E, H, I L )
strefa pośrednia, zagrożenia
W < 1
wysoce prawdopodobne
(ocena E, H)
strefa bezpieczna
mało prawdopodobne
(ocena E, H)
Tabela 13.
Ryzyko zawodowe wynikające z ekspozycji na pola elektromagnetyczne instrumentariuszek
oraz anestezjologów z zespołu zabiegowego.
Oszacowanie
ryzyka
zawodowego
duże
średnie
małe
Ocena prawdopodobieństwa wystąpienia różnych poziomów ryzyka
zawodowego dla poszczególnych członków zespołu zabiegowego i zakres
oceny poziomu narażenia odpowiadający warunkom ich ekspozycji na pola
elektromagnetyczne
instrumentariuszka
strefa niebezpieczna
mało prawdopodobne
(ocena E, H)
strefa pośrednia
W < 1
prawdopodobne
(ocena E, H)
strefa bezpieczna
wysoce prawdopodobne
(ocena E, H)
anestezjolog
strefa niebezpieczna
mało prawdopodobne
(ocena E, H)
strefa pośrednia
W < 1
mało prawdopodobne
(ocena E, H)
strefa bezpieczna
wysoce prawdopodobne
(ocena E, H)
Uwagi do tabel 12 i 13:
Czynniki, które należy uwzględnić w procesie oceny ryzyka zawodowego:
- położenie kabli zależy od procedur i organizacji sali operacyjnej
- prądy indukowane zależą od parametrów technicznych urządzenia i kabli zasilających
elektrody – dane powinien dostarczyć producent urządzenia i jego wyposażenia
- ocena prądu indukowanego pozwala na wykazanie zgodności z wymaganiami na SAR
79

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
- bez danych od producenta odnośnie maksymalnych poziomów prądów indukowanych
przy stosowaniu urządzenia elektrochirurgicznego, ocena ryzyka zawodowego chirurga
przy zabiegu elektrodą monopolarną wymaga pomiarów natężenia prądu indukowanego
- pomiary natężenia prądu kontaktowego wymagane są, jeżeli w obszarze strefy
zagrożenia znajdują się nieizolowane elementy metalowe
- przy wykonywaniu zabiegów elektrodami bipolarnymi lub elektrodami monopolarnymi przy
mocy poniżej 50 W występuje ekspozycja wszystkich osób spośród zespołu zabiegowego
na pole elektryczne i magnetyczne poniżej wartości NDN wg postanowień przepisów
krajowych [41] i poniżej wartości granicznych wg dyrektywy 2004/40/WE [2] oraz normy
IEEE [20]
- przy wykonywaniu zabiegów elektrodami monopolarnymi, przy mocy większej od 50 W
może wystąpić ekspozycja na pole elektryczne przekraczająca ww. wartości.
80

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
6. Wytyczne ograniczania zagrożeń elektromagnetycznych w placówkach służby
zdrowia
6.1. Ograniczanie ekspozycji przy urządzeniach rezonansu magnetycznego
Ograniczanie ekspozycji pracowników przy obsłudze tomografów RM jest możliwe przez
właściwe wyposażenie i organizację stanowiska pracy oraz lokalizację urządzenia w
pomieszczeniu w taki sposób, aby podczas prac wykonywanych w pobliżu magnesu nie
dochodziło do ekspozycji niekoniecznej w zasięgu stref ochronnych. Przykładowy zasięg
stref ochronnych pola magnetycznego w otoczeniu tomografów 0,35 T i 1,5 T pokazano na
rys. 14 i 15.
Zasięg stref ochronnych powinien być wyznaczony i podany do wiadomości pracowników.
Do unikania zbędnego narażenia przez pracowników i zachowania możliwie dużej odległości
od magnesu tomografu RM i skracania czasu wykonywania w jego pobliżu niezbędnych
czynności w jego pobliżu pomocnym może być oznakowanie wokół tomografu granic stref
ochronnych pola magnetostatycznego dla ekspozycji całego ciała, np.: przez zaznaczenie
ich zasięgu na podłodze pomieszczenia. Granica strefy pośredniej (3,3 mT) jest również
granicą obszaru, w którym może wystąpić niebezpieczne zjawisko tzw. „latających
przedmiotów” czyli wciągnięcie przez pole magnetostatyczne elektromagnesu przedmiotów
wykonanych z materiałów ferromagnetycznych.
Przy organizacji placówek z tomografami RM niezbędne jest uwzględnienie konieczności
ochrony osób (pracowników lub pacjentów) ze stymulatorami serca przed niepożądaną
ekspozycją na pole magnetostatyczne wytwarzane przez magnesy, która może zakłócać
poprawność działania implantów [1, 19]. Istotnym krokiem dla zapewnienia tej ochrony jest
czytelne i jednoznaczne oznakowanie miejsc, w których może wystąpić ekspozycja
przekraczająca 0,5 mT.
W przypadku tomografów RM zwykle całą kabinę ekranującą należy uznać jako strefę
kontrolowanego dostępu ze względu na bezpieczeństwo osób ze stymulatorami serca.
Odpowiednie znaki ostrzegawcze (rys. 42 i 43) należy umieścić np. na drzwiach wejściowych
do pomieszczenia z tomografem.
Skuteczne ograniczenie ekspozycji pracowników można uzyskać przez odpowiednią
organizację pracy oraz przeszkolenie pracowników na temat wykonywania pracy w sposób
zapewniający ich najmniejsze narażenie. Możliwości osiągnięcia poprawy warunków pracy w
tym zakresie ilustruje rys. 18.
Ze względu na dużą dynamikę zmienności poziomu pola magnetostatycznego przy
magnesie tomografu odsuwanie pracownika na możliwie maksymalną odległość zmniejsza
81

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
poziom jego ekspozycji. Można przy tym wykorzystać cechy wyposażenia technicznego
tomografu, np. odłączane lub odsuwane od magnesu łoże dla pacjenta, na czas jego
przygotowania do badań, aby podczas tych czynności pracownik przebywał poza zasięgiem
występowania silnego pola magnetostatycznego.
Wykonywanie czynności związanych z operacjami na konsoli sterowniczej, umieszczonej na
obudowie tomografu RM powinno być wykonywane z możliwie największej odległości
(wyciągniętej ręki). O poziomie ekspozycji w tym przypadku decydować będą indywidualne
cechy antropometryczne pracownika.
W przypadku wykonywania badań dynamicznych ograniczenie ekspozycji pracowników
medycznych podających pacjentowi kontrast można uzyskać przez zastosowanie strzykawek
automatycznych, uruchamianych przez pracownika znajdującego się poza zasięgiem silnego
pola magnetostatycznego lub wykorzystanie zaaplikowanych przed badaniami przedłużaczy
do strzykawki (wenflonu), umożliwiających podawanie kontrastu bez zbliżania się do
magnesu.
Nie bez znaczenia jest doświadczenie pracownika, umożliwiające wykonywanie czynności
związanych z przygotowaniem pacjenta do badań w czasie krótszym, jak również
świadomość pracownika co do potrzeby unikania narażenia zbędnego.
6.2. Ograniczanie ekspozycji przy urządzeniach fizykoterapeutycznych
6.2.1. Urządzenia do magnetoterapii
Ograniczanie ekspozycji pracowników przy obsłudze urządzeń do magnetoterapii jest
możliwe przez właściwą organizację stanowiska pracy i lokalizację urządzenia w taki sposób,
aby podczas prowadzenia zabiegów po włączeniu pola magnetycznego pracownicy nie
przebywali w zasięgu stref ochronnych. Przykładowy zasięg stref ochronnych pola
magnetycznego w otoczeniu urządzenia do magnetoterapii pokazano na rys. 46.
82

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
okno
biurko
aplikator
aplikator
średni
aplikator
mały
leżanka do
masażu
leżanka
aplikator
duży
możliwy
maksymalny
zasięgn strefy
pośredniej w
przypadku
przesuwania
aplikatora dużego
- 250 µT - granica strefy zagrożenia
(8-godzinna ekspozycja całego ciała)
- 83 µT - granica strefy pośredniej
0 0,25 0,5 m
podziałka 1:25
Rys. 46. Przykładowy zasięg stref ochronnych pola magnetycznego w otoczeniu urządzenia
do magnetoterapii
Zasięg stref ochronnych powinien być wyznaczony i podany do wiadomości pracowników. W
przypadku wykonywania czynności zawodowych w obszarze występowania pól
magnetycznych stref ochronnych wymagane są również okresowe pomiary pól
elektromagnetycznych występujących w środowisku pracy.
W czasie trwania zabiegu nie ma potrzeby, aby pracownik przebywał bezpośrednio przy
aplikatorach i pacjencie. Jedynie sporadycznie może być niezbędne wykonanie
krótkotrwałych czynności przy aplikatorze, takich jak skorygowanie ułożenia ciała pacjenta.
Zaleca się, aby przed wykonaniem tego typu czynności wyłączyć zasilanie aplikatorów. Przy
obsłudze tego rodzaju urządzeń medycznych nie powinny występować przypadki
przekroczenia dopuszczalnych poziomów ekspozycji.
Przy organizacji gabinetów fizykoterapeutycznych konieczne jest uwzględnienie
konieczności ochrony osób (pracowników lub pacjentów) ze stymulatorami serca przed
niepożądaną ekspozycją na pola magnetyczne, które mogą zakłócać poprawność działania
implantów. Istotnym krokiem dla zapewnienia tej ochrony jest czytelne i jednoznaczne
oznakowanie miejsc, w których może wystąpić taka ekspozycja (rys. 42 i 43).
Podkreślenia wymaga fakt, że typowe ściany budynków i ścianki działowe kabin w
gabinetach fizykoterapeutycznych nie zmniejszają natężenia pola magnetycznego niskich
83

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
częstotliwości, więc zasięg stref ochronnych może sięgać sąsiedniego pomieszczenia, jeżeli
aplikatory ustawione są przy ścianie.
6.2.2. Diatermie fizykoterapeutyczne
Ograniczanie ekspozycji pracowników przy obsłudze diatermii fizykoterapeutycznych jest
możliwe przez właściwą organizację czynności przy obsłudze urządzenia i lokalizację
urządzenia w taki sposób, aby podczas prowadzenia zabiegów po włączeniu zasilania
aplikatorów pola elektromagnetycznego pracownicy nie przebywali w zasięgu stref
ochronnych. Zabronione powinno być dotykanie kabli zasilających elektrody i same elektrody
przy załączonym polu elektromagnetycznym.
W celu ograniczenia zasięgu występowania pola elektrycznego stref ochronnych i
ograniczenie jego oddziaływania na innych pacjentów gabinetów zabiegowych lub
pracowników możliwe jest ekranowanie pomieszczeń z diatermiami fizykoterapeutycznymi
np. ekrany podtynkowe ścian i drzwi lub osłanianie urządzeń kurtynami ekranującymi,
wykonanymi z tkanin przewodzących.
6.3. Ograniczania ekspozycji przy obsłudze urządzeń elektrochirurgicznych
Całkowita eliminacja ekspozycji lekarza-operatora, który jest osobą najsilniej eksponowaną
na pola elektromagnetyczne jest niemożliwa ze względu na konieczność trzymania w dłoni
elektrody zabiegowej. Zmniejszenie ekspozycji elektrochirurgów można osiągnąć przez
odpowiednie rozmieszczenie kabli zasilających elektrodę monopolarną (np. przez
umieszczenie kabli pomiędzy generatorem a dłonią lekarza-operatora w taki sposób, aby nie
dotykały jego ciała).
Pozostałe osoby z zespołu zabiegowego, również nie powinny dotykać kabli zasilających
elektrody, np. przytrzymywanie w dłoni kabla łączącego elektrodę z generatorem może
prowadzić do silniejszej ekspozycji niż ekspozycja lekarza wykonującego zabieg.
Przy prowadzeniu kabli zasilających elektrody należy pamiętać także o nie umieszczaniu ich
na metalowym wyposażeniu, które może stać się tzw. wtórnym źródłem pola
elektromagnetycznego. Na przykład ułożenie kabla na stole operacyjnym powoduje, że w
otoczeniu stołu może wystąpić pole elektryczne o zwiększonym poziomie, i może ono
oddziaływać wtedy na cały zespół zabiegowy, przebywający bezpośrednio przy stole.
Potrzebny jest tu zatem kompromis (rys. 47). Najlepszym rozwiązaniem jest kabel
swobodnie schodzący z wyjścia generatora na podłogę oraz kabel swobodnie zwisający na
podłogę od elektrody zabiegowej.
84

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
a) b)
metalowy stół
zabiegowy
Rys. 47. Odsuwanie kabla zasilającego elektrodę zabiegową od ciała pracownika (a) i od
metalowego wyposażenia stanowiska pracy (b) jako metoda ograniczania ekspozycji na pola
elektromagnetyczne przy obsłudze urządzeń elektrochirurgicznych
Poziom pola elektrycznego w otoczeniu elektrody zabiegowej zależy również od mocy
wyjściowej urządzenia (rys. 48). Dlatego też powinna być ona dobierana optymalnie na
najmniejszym poziomie, niezbędnym do uzyskania określonego efektu chirurgicznego w
ciele pacjenta. pozwala to na ograniczenie ekspozycji do poziomu niezbędnego.
600
koagulacja z mocą 20, 40, 60, 80, 100, 120 W
natężenie pola elektrycznego, V/m
500
400
300
200
100
0
Rys. 48. Stosowanie podczas zabiegów możliwie najmniejszych mocy urządzeń
elektrochirurgicznych, jako metoda ograniczania ekspozycji pracowników
Również wykonywanie zabiegu chirurgicznego z zapalonym pod elektrodą zabiegową łukiem
elektrycznym prowadzi do znaczącego wzrostu poziomu pola elektrycznego
85

10
13
16
19
22
25
28
31
34
37
40
43
46
49
52
55
58
61
64
67
70
73
76
79
ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
oddziaływującego na personel medyczny: 3 – 4-krotnie wyższe natężenia pola przy łuku
elektrycznym, niż w przypadku używania takiej samej elektrody i nastaw generatora, ale
prowadzenia zabiegu bez zapalania łuku elektrycznego. Należy zatem unikać wykonywania
zabiegów z wymuszaniem zapalenia łuku elektrycznego (rys. 49).
500
450
praca z zapalonym
łukiem elektrycznym
400
350
300
250
200
150
praca bez zapalonego
łuku elektrycznego
100
50
0
1
4
7
Rys. 49. Unikanie pracy z zapalnym łukiem elektrycznym pod elektrodą zabiegową, jako
metoda ograniczania ekspozycji pracowników
Poziom ekspozycji jest wyższy przy urządzeniach starszego typu, w których nie
zastosowano rozwiązań spotykanych w nowoczesnych urządzeniach, zmniejszających
narażenie pracowników, m.in. ograniczających zapalanie łuku pod elektrodą zabiegową lub
utrzymujących potencjał elektrody zabiegowej na stałym poziomie. Rozwiązania te wpływają
na zmniejszenie natężenia pól występujących w otoczeniu elektrody zabiegowej i
zasilających ją kabli, a w konsekwencji na obniżenie poziomu ekspozycji pracowników.
Dostępne są również kable do zasilania elektrod o izolacji dobrze chroniącej przed
przepływem prądu indukowanego w czasie, kiedy kable są przytrzymywane w dłoni.
Jeśli tylko zezwala na to rodzaj wykonywanego zabiegu chirurgicznego, istotne zmniejszenie
poziomu ekspozycji na pole elektromagnetyczne jest możliwe dzięki wykorzystaniu elektrody
bipolarnej.
86

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
7. Podsumowanie i wnioski
Powszechne występowanie pól elektromagnetycznych w środowisku pracy obliguje
pracodawców, służby kontrolne i pracowników do podejmowania kompleksowych działań
zmierzających do identyfikacji źródeł i charakterystyki wytwarzanych przez nie pól, oceny ich
istotności dla bezpieczeństwa i higieny pracy oraz ograniczenia zagrożenia wszędzie tam,
gdzie to jest konieczne.
Oceniając poziom zagrożeń elektromagnetycznych i ekspozycji pracowników przy obsłudze
powszechnie wykorzystywanych w placówkach służby zdrowia urządzeń
fizykoterapeutycznych można stwierdzić, że przy prawidłowym rozmieszczeniu urządzeń do
magnetoterapii i diatermii fizykoterapeutycznych w gabinecie zabiegowym oraz właściwej
organizacji obsługi urządzeń i wykonywania zabiegów nie powinna występować ekspozycja
pracowników przekraczająca dopuszczalne poziomy miar zewnętrznych wg postanowień
przepisów krajowych oraz miar wewnętrznych z uregulowań europejskich (Dyrektywa
2004/40/WE). Z kolei przy obsłudze powszechnie wykorzystywanych w placówkach służby
zdrowia urządzeń elektrochirurgicznych może wystąpić poziom ekspozycji pracowników
przekraczający ww. dopuszczalne poziomy.
Poziom ekspozycji pracowników obsługujących tomografy RM zależy od typu i wyposażenia
urządzenia oraz organizacji pracy. Możliwe są zarówno warunki ekspozycji zgodne z ww.
dopuszczalnymi poziomami, jak i ich znaczne przekroczenie.
Zgodnie z zasadą unikania zbędnego narażenia, niezależnie od wielkości natężeń pól
działających na ludzi, ze względu na możliwości negatywnego oddziaływania ekspozycji
chronicznej, w miarę możliwości zalecane jest dążenie do zminimalizowania pola
elektromagnetycznego oddziałującego na pracowników, przy wykorzystaniu dostępnych
środków technicznych i organizacyjnych.
Zmniejszenie narażenia pracowników przy obsłudze urządzeń medycznych możliwe jest
przez właściwą organizację pracy w sposób wykluczający przebywanie pracowników w
polach stref ochronnych. Można to osiągnąć przy obsłudze urządzeń do magnetoterapii i
diatermii fizykoterapeutycznych.
Przy obsłudze urządzeń elektrochirurgicznych całkowita eliminacja ekspozycji chirurgów na
pole elektromagnetyczne jest niemożliwa ze względu na konieczność trzymania w dłoni
elektrody zabiegowej. Zmniejszenie ekspozycji chirurgów można osiągnąć przez
odpowiednie rozmieszczenie kabli zasilających elektrodę monopolarną (np. przez
umieszczenie kabli pomiędzy generatorem a dłonią chirurga w taki sposób, aby nie dotykały
jego ciała), a jeśli tylko zezwala na to rodzaj wykonywanego zabiegu chirurgicznego przez
wykorzystanie elektrody bipolarnej. Wyposażenie urządzeń elektrochirurgicznych oraz
87

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
konstrukcja generatora ma również istotny wpływ na poziom ekspozycji pracowników na pola
elektromagnetyczne występujące w czasie zabiegów elektrochirurgicznych.
Przy obsłudze tomografów RM podstawowym parametrem, determinującym poziom
narażenia pracownika, niezbędny do wykonania badań pacjentów, jest wyposażenie
techniczne tomografu.
Zaprezentowane w opracowaniu dane charakteryzujące poziom narażenia przy różnych
urządzeniach wskazuje na szerokie możliwości stosowania rozwiązań chroniących
pracowników. Jednakże są również rozwiązania wymuszające duże narażenie pracowników.
Przy doborze nowych urządzeń powinny być preferowane takie konstrukcje, przy których
poziom narażenia pracowników obsługujących tomograf jest najmniejszy.
Najpoważniejsze zdarzenie wypadkowe związane z eksploatacją omawianych urządzeń
medycznych mogą być spowodowane przyciąganiem przez magnes tomografu RM
przedmiotów metalowych (takich jak narzędzia, butle tlenowe). Uderzenie nimi w osobę
przebywającą przy magnesie – pacjenta lub pracownika – grozi uszkodzeniem ciała, a nawet
śmiercią. Możliwe jest również poważne uszkodzenie urządzenia.
88

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
8. Bibliografia
1. American Conference of Governmental Industrial Hygienists (ACGIH); Threshold Limit Values for
Chemical Substances and Physical Agents. Biological Exposure Indices, 2008.
2. Dyrektywa 2004/40/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie
minimalnych wymagań w zakresie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa dotyczących narażenia
pracowników na ryzyko spowodowane czynnikami fizycznymi (polami elektromagnetycznymi)
(osiemnasta dyrektywa szczegółowa w rozumieniu art. 16 ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG),
Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej, L 184, 2004
(http://www.doc.ukie.gov.pl/dt/32004L0040.doc)
3. Dyrektywa 2008/46/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 kwietnia 2008 r. zmieniająca
dyrektywę 2004/40/WE w sprawie minimalnych wymagań w zakresie ochrony zdrowia i
bezpieczeństwa dotyczących narażenia pracowników na ryzyko spowodowane czynnikami
fizycznymi (polami elektromagnetycznymi), (osiemnasta dyrektywa szczegółowa w rozumieniu
art. 16 ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG).
4. EMF-NET/WHO, 2005, Report on Research Needs, Environment and Health Implications of
Electromagnetic Field Exposure - EMF-NET/WHO COMMITTEE – E. Cardis, G. D’Inzeo, M.
Feychting, J. Juutilainen, J. Karpowicz, N. Leitgeb, P. Ravazzani , M. Repacholi, T. Samaras, R.
Saunders, G. Thuroczy, E. Van Deventer, P. Vecchia and B. Veyret,
http://www.jrc.cec.eu.int/emf-net/reports.cfm
5. Gdowski T., Occupational safety and health in electromagnetic fields – National Labour
Inspectorate inspection activities, Proceedings of International Workshop Electromagnetic Fields
in the Workplace, Warsaw, 2005, S4/23-S4/27.
6. Gedliczka: A., Atlas miar człowieka. Dane do projektowania i oceny ergonomicznej, CIOP,
Warszawa, 2001.
7. Grobelna G. i wsp. Zagrożenia elektromagnetyczne w krajowych statystykach i działaniach
nadzoru sanitarnego, Materiały Seminarium Pola elektromagnetyczne w budynkach biurowych i
środowisku nieprzemysłowym, Warszawa, CIOP-PIB, 4.12.2007 r., 35-42.
8. Gryz K., Karpowicz J., Pola elektromagnetyczne w środowisku pracy, monografia z serii:
„Zarządzanie bezpieczeństwem i higieną pracy”. Red. nauk. D. Koradecka, Warszawa, CIOP,
2000.
9. Gryz K., Karpowicz J., Zagrożenia elektromagnetyczne przy elektrochirurgii - ocena ekspozycji
pracowników na pole elektromagnetyczne i prądy indukowane w organizmie, Roczniki PZH, tom
57, nr 2, 2006, 165-175, 2006.
10. Gryz K., Karpowicz J., Zagrożenia elektromagnetyczne dla pracowników bloku operacyjnego.
[W:] Blok operacyjny – organizacja i funkcjonowanie. Red. K. Bielecki, T. Szreter, Warszawa,
Abacus, 317–328, 2007.
11. Gryz K., Karpowicz J., Zradziński P., Pola elektromagnetyczne przy urządzeniach
elektrochirurgicznych - ocena ryzyka zawodowego, Bezpieczeństwo Pracy, 5, 2008, 16-21.
12. Gryz K., Karpowicz J., Zasady oceny zagrożeń elektromagnetycznych związanych z
występowaniem prądów indukowanych i kontaktowych, Podstawy i Metody Oceny Środowiska
Pracy, 2008, 4(58). s. 137-171.
13. Gryz K., Karpowicz J., Zradziński P., Wyniki badań ekspozycji pracowników na pola
elektromagnetyczne, CIOP-PIB, 2000-2008 (materiał niepublikowany).
14. GUS, Warunki pracy w 2006 roku. Informacje i opracowania statystyczne. Główny Urząd
Statystyczny. Warszawa, 2007.
15. IARC Non-ionizing radiation, Part 1: Static and extremely low-frequency (ELF) electric and
magnetic fields, IARC Monographs 80, IARC Press: Lyon, 2002, 429.
16. ICNIRP Guidelines for limiting exposure to time-varying electric, magnetic, and electromagnetic
fields (up to 300 GHz). Health Physics, 74, 4 (April), 1998, 494–522.
89

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
17. ICNIRP Standing Committee on Epidemiology, Ahlbom A., Cardis E., Green A., Linet M., Savitz
D. i wsp.: Review of the epidemiological literature on EMF and health. Environ. Health Perspect.
2001; 109 (Suppl.6): 911–933.
18. ICNIRP Standing Committee on Epidemiology, Ahlbom A., Green A., Khaifets L., Savitz D. i
Swerdlow A.: Epidemiology of Health Effects of Radiofrequency Exposure. Environmental
Medicine. 2004; 112 (17): 1741-1754.
19. ICNIRP Statement: 2004, Medical Magnetic Resonance (MR) Procedures: Protection of Patients.
Health Physics, 2004, 87(2): 197-216.
20. IEEE Std C95.1, Standard for Safety Levels with Respect to Human Exposure to Radio
Frequency Electromagnetic Fields, 3 kHz to 300 GHz. 2005 Edition Published by the Institute of
Electrical and Electronics Engineers, New York, USA, 2006
21. Karpowicz J., Pola elektromagnetyczne. W: Ryzyko zawodowe. Metodyczne podstawy oceny.
Red. W.M. Zawieska. Warszawa, CIOP-PIB, 2007, 227-258.
22. Karpowicz J., Gryz K., Dyrektywa dotycząca ekspozycji zawodowej na pola elektromagnetyczne -
2004/40/WE, Bezpieczeństwo Pracy, nr 11, 2004, str. 20-23.
23. Karpowicz J., Gryz K., Zagrożenia zawodowe dla personelu medycznego obsługującego
rezonans magnetyczny, Inżynieria Biomedyczna, vol. 14, nr 3, 2008, 255-257.
24. Karpowicz J., Gryz K., Health Risk Assessment of Occupational Exposure to a Magnetic Field
From Magnetic Resonance Imaging Devices, JOSE, vol. 12, No. 2, 155-167, 2006.
25. Karpowicz J.,, Hietanen M., Gryz K., EU Directive, ICNIRP Guidelines and Polish Legislation on
Electromagnetic Field, JOSE, 2006, vol. 12, No. 2, 125-136.
26. Karpowicz J.,, Hietanen M., Gryz K., Occupational risk from static magnetic fields of MRI
scanners, Environmentalist, vol. 27, 2007, No 4, 533-538.
27. Karpowicz J., Gryz K., Zradziński P., Pola elektromagnetyczne przy urządzeniach do
magnetoterapii - ocena ryzyka zawodowego, Bezpieczeństwo Pracy, nr 9, 2008, str. 21-25.
28. Karpowicz J. i in., Pola i promieniowanie elektromagnetyczne o częstotliwości z zakresu 0 Hz –
300 GHz. Dokumentacja nowelizacji harmonizującej dopuszczalny poziom ekspozycji
pracowników z wymaganiami dyrektywy 2004/40/WE. Podstawy i Metody Oceny Środowiska
Pracy, 2008, 4(58). s. 7-45.
29. Korniewicz H., Gryz K., Karpowicz J., Metoda pomiarów i oceny ekspozycji zawodowej na
magnetyczne pola gradientowe tomografów NMR - „Biocybernetyka i Inżynieria Biomedyczna”
pod red. M. Nałęcza, XI Krajowa Konferencja Naukowa, PAN – Komitet Biocybernetyki i Inżynierii
Biomedycznej, Warszawa, 1999 r., str. 368-372.
30. Korniewicz H., Karpowicz J., Gryz K., Pola elektromagnetyczne. W: Czynniki szkodliwe w
środowisku pracy − wartości dopuszczalne 2007. Red. D. Augustyńska, M. Pośniak. Warszawa,
CIOP-PIB, 2007, 223-241.
31. PN-74/T-06260. Źródła promieniowania elektromagnetycznego, Znaki ostrzegawcze.
32. PN-93/N-01256/03. Znaki bezpieczeństwa, Ochrona i higiena pracy.
33. PN-90/N-08000. Dane ergonomiczne do projektowania. Wymiary ciała ludzkiego.
34. PN-N-18002: 2000. Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Ogólne wytyczne do
oceny ryzyka zawodowego.
35. PN-T-06580:2002 Ochrona pracy w polach i promieniowaniu elektromagnetycznym w zakresie
częstotliwości od 0 Hz do 300 GHz. Arkusz 01. Terminologia. Arkusz 03. Metody pomiaru i oceny
pola na stanowisku pracy.
36. PN-ISO 7010:2006. Symbole graficzne. Barwy bezpieczeństwa i znaki bezpieczeństwa. Znaki
bezpieczeństwa stosowane w miejscach pracy i w obszarach użyteczności publicznej.
37. Obwieszczenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki i Społecznej z dnia 28 sierpnia 2003 r. w
sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej w
sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy. DzU nr 169, poz. 1650, 2003, zm.
DzU nr 49, poz. 330, 2007, DzU nr 108, poz. 690, 2008.
90

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
38. Raport Europejskiej Agencji Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy, Expert forecast on emerging
physical risks related to occupational safety and health, Risk observatory, EU office, Luxembourg
2005.
39. Reilly P.J., Applied Bioelectricity. From Electrical Stimulation to Electropathology, Springer-Verlag
New York, Inc., 1998.
40. Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 27 lipca 2004 r. w sprawie szkolenia w
dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy. DzU nr 180, poz. 1860, 2004; zm. DzU nr 116, poz.
972, 2005; DzU nr 196, poz. 1420, 2007.
41. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 listopada 2002 r. w sprawie
najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku
pracy. Część E: Pola i promieniowanie elektromagnetyczne 0 Hz - 300 GHz. DzU, nr 217, poz.
1833, 2002.
42. Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia
30 maja 1996 r. w sprawie przeprowadzania badań lekarskich pracowników, zakresu profilaktycznej
opieki zdrowotnej nad pracownikami oraz orzeczeń lekarskich wydawanych do celów przewidzianych
w Kodeksie pracy. DzU nr 69, poz. 332, 1996; nr 60, poz. 375, 1997; nr 159, poz. 1057, 1998; nr 37,
poz. 451, 2001.
43. Rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 20 kwietnia 2005 r. w sprawie badań i pomiarów
czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy. DzU nr 73, poz. 645, 2005; zm. DzU, nr
241, poz. 1772, 2007.
44. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 24 sierpnia 2004 r. w sprawie wykazu prac wzbronionych
młodocianym i warunków ich zatrudniania przy niektórych z tych prac. DzU nr 200, poz. 2047,
2004.
45. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 10 września 1996 r. w sprawie wykazu prac
wzbronionych kobietom. DzU, nr 114, poz. 545, 1996, późniejsze zm. DzU, nr 127, poz. 1092,
2002.
46. Skowroń J., 55. posiedzenie Międzyresortowej Komisji ds. Najwyższych Dopuszczalnych Stężeń i
Natężeń Czynników Szkodliwych dla Zdrowia w Środowisku Pracy, Bezpieczeństwo Pracy,
9(432)2007, str. 30-31.
47. Serwis internetowy: Pola elektromagnetyczne w środowisku pracy i życia człowieka.
www.wypadek.pl/index.php?site=polaem/info.php&site_em=opr
48. WHO Environmental Health Criteria 232, Static Fields, 2006, http://www.who.int/pehemf/publications/reports/ehcstatic/en/index.html
49. WHO Environmental Health Criteria 238, Extremely Low Frequency Fields (ELF), 2007,
http://www.who.int/peh-emf/publications/elf_ehc/en/index.html
50. WHO, Research Agenda for Static Fields, World Health Organization, Geneva, 2006
51. www.ciop.pl/EMF
91

Załącznik 4

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
Załącznik 4
Listy kontrolne do identyfikacji zagrożeń elektromagnetycznych przy urządzeniach
medycznych
Jolanta Karpowicz, Krzysztof Gryz, Patryk Zradziński
Identyfikacja placówki medycznej / stanowiska pracy itp. którego dotyczy ankieta
..........................................................................................................................................
...........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
ZAGROŻENIA ELEKTROMAGNETYCZNE
Wypełniono w dniu: ......................................
IDENTYFIKACJA I OCENA ZAGROŻEŃ ELEKTROMAGNETYCZNYCH H W ŚRODOWISKU PRACY
PRZY URZADZENIACH MEDYCZNYCH
Zakreślić np. znak "X" w odpowiedniej kolumnie tabeli
Lp.
Pytanie kontrolne
1. Czy w placówce służby zdrowia wykorzystywane są
następujące urządzenia, przy których mogą być
wytwarzane pola elektromagnetycznego
- diatermie fizykoterapeutyczne
- urządzenia do magnetoterapii
- urządzenia elektrochirurgiczne
- tomografy rezonansu magnetycznego
2.
- inne (podać jakie).....................................................
3. Czy przeprowadzona została ocena ryzyka
zawodowego związanego z zagrożeniami
elektromagnetycznymi?
4. Czy warunki ekspozycji na pole elektromagnetyczne
były oceniane poprzez wykonanie odpowiednich
pomiarów?
(jeżeli tak to w "Uwagach" podać dla jakich
urządzeń)
Odpowiedź
Tak Nie Nie
dotyczy
----- -----
Uwagi
1

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
5. Czy wyniki pomiarów wskazują na poziom ekspozycji
pracowników istotny w odniesieniu do wymagań
przepisów BHP w tym zakresie (NDN pól
elektromagnetycznych)?
(jeżeli tak to w "Uwagach" podać dla jakich
urządzeń)
6. Czy pracownicy zostali poinformowani o
występujących zagrożeniach?
7. Czy w bezpośrednim sąsiedztwie pomieszczeń z
diatermiami fizykoterapeutycznymi znajdują się inne
pomieszczenia pracy i zachodzi możliwość
ekspozycji przebywających w nich osób na pole
elektryczne stref ochronnych?
8. Czy pomieszczenie z diatermiami
fizykoterapeutycznymi jest ekranowane?
9. Czy w placówce wykorzystywane są urządzenia do
magnetoterapii?
10. Czy na stanowisku pracy jest wystarczająco dużo
miejsca, aby pracownik nie musiał przebywać
bezpośrednio przy włączonym aplikatorze
urządzenia magnetoterapeutycznego podczas
zabiegów pacjenta?
11. Czy podczas włączonego pola
elektromagnetycznego pracownik podchodzi
bezpośrednio do aplikatorów urządzenia
magnetoterapeutycznego?
12. Czy w bezpośrednim sąsiedztwie pomieszczeń z
urządzeniami magnetoterapeutycznym znajdują się
inne pomieszczenia pracy i zachodzi możliwość
ekspozycji przebywających w nich osób na pole
magnetyczne stref ochronnych?
13. Czy podczas prowadzania zabiegów przy
wykorzystaniu urządzenia elektrochirurgicznego
pracownicy dotykają swoim ciałem (tułów) kabli
zasilających elektrody zabiegowe lub bierne?
14. Czy zabiegi przy wykorzystaniu urządzeń
elektrochirurgicznych wykonywane są elektrodami
monopolarnymi?
15. Czy zabiegi przy wykorzystaniu urządzeń
elektrochirurgicznych wykonywane są elektrodami
bipolarnymi?
16. Czy personel medyczny asystujący lekarzowi
dokonującemu zabiegu przytrzymuje kable zasilające
elektrody w dłoniach?
17. Czy pracownicy mają wystarczającą świadomość w
jakich sytuacjach występują zagrożenia
elektromagnetyczne oraz o metodach ich
ograniczania?
18. Czy wyznaczono zasięgi stref ochronnych pola
magnetostatycznego wokół tomografów rezonansu
magnetycznego oraz poinformowano o tym
pracowników?
2

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
19. Czy procedury przygotowania pacjenta do badań i
prowadzenia badań uwzględniają występowanie
silnego pola magnetostatycznego w otoczeniu
tomografu i zasady dopuszczalnej ekspozycji
pracowników?
20. Czy prowadzone są badania dynamiczne, przy
których pracownik ręcznie podaje pacjentowi
kontrast bezpośrednio przy obudowie tomografu?
OGRANICZANIE EKSPOZYCJI NA POLE ELEKTROMAGNETYCZNE WYTWARZANEGO PRZEZ
.....................................................
(tę cześć listy kontrolnej proszę powtórzyć dla wszystkich urządzeń eksploatowanych w placówce,
zidentyfikowanych jako źródła pola elektromagnetycznego)
Zakreślić:
O - jeśli działanie już jest wykonane
- jeśli działanie należy wykonać natychmiast
∆ - jeśli działanie należy wykonać w najbliższym czasie
Pytanie kontrolne Odpowiedź Uwagi
Czy urządzenia będące źródłami pól elektromagnetycznych są
oznakowane?
Czy oznakowano miejsca występowania pól
elektromagnetycznych stref ochronnych?
Czy pracownicy zostali przeszkoleni odnośnie bezpieczeństwa
i higieny pracy w polach elektromagnetycznych?
Czy pracownicy posiadają wystarczającą wiedzę i świadomość
o zagrożeniach elektromagnetycznych oraz o metodach ich
ograniczania?
Czy instrukcje stanowiskowe zawierają informacje o
zagrożeniach elektromagnetycznych występujących przy
obsłudze poszczególnych urządzeń?
Czy pracownicy obsługujący urządzenia wytwarzające pole
elektromagnetyczne przeszli odpowiednie badania lekarskie i
zostali dopuszczeni do pracy w polach elektromagnetycznych?
Czy podczas lokalizacji urządzeń wytwarzających pole
elektromagnetyczne:
- uwzględniono zasięgu występowania stref ochronny przy
lokalizacji stanowisk pracy obsługi oraz innych pracowników
- uwzględniono podatność na oddziaływanie pól
elektromagnetycznych innych urządzeń i elementów
stanowiących wyposażenie środowiska pracy
- inne (podać jakie)
...............................................................
O
∆
O
∆
O
∆
O
∆
O
∆
O
∆
-------------------- -------------
O
∆
O
∆
O
∆
Czy na stanowisku pracy jest wystarczająco dużo miejsca, aby
pracownik obsługujący urządzenie wytwarzające pole
elektromagnetyczne nie musiał przebywać bezpośrednio przy
nim w czasie, kiedy nie wykonuje tam koniecznych czynności?
O
∆
3

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
Czy ograniczono dostęp do urządzenia wytwarzającego pole
elektromagnetyczne lub wykonywanie jego obsługi przez
osoby nieupoważnione?
Jakie inne działania wprowadzono na rzecz ograniczenia
ekspozycji pracowników na pole elektromagnetyczne?
O
∆
..............................................................................................
..............................................................................................
4

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
Ankieta dla odbiorców
Uprzejmie informujemy, że zebrane informacje będą wykorzystane jedynie w celu oceny
praktycznej przydatności pracy i nie będą udostępniane innym osobom i instytucjom.
Prosimy o postawienie znaku „X” w odpowiedniej kratce lub wpisanie danych
1. Informacja o ankietowanym
Osoba ankietowana to:
Pracodawca
Pracownik
Pracownik służby BHP
Rodzaj placówki
Szpital
Przychodnia
Gabinet zabiegowy
Województwo: ............................................... Data: ...........................
2. Opinia na temat dostarczonych materiałów
l.p. TAK NIE
1.
2.
3.
4.
5.
Czy Pani/Pana zdaniem przedstawiony materiał
jest napisany przystępnym i zrozumiałym
językiem?
Czy przedstawiony materiał poszerza Pani/Pana
wiedzę na temat skali problemu dotyczącego
zagrożeń elektromagnetycznych przy obsłudze
diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń
medycznych?
Czy przedstawiony materiał zawiera użyteczne
informacje odnośnie identyfikacji zagrożeń
elektromagnetycznych przy obsłudze
diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń
medycznych?
Czy przedstawiony materiał zawiera użyteczne
informacje odnośnie oceny zagrożeń
elektromagnetycznych przy obsłudze
diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń
medycznych?
Czy przedstawiony materiał poszerza Pani/Pana
wiedzę na temat sposobów ograniczania
zagrożeń elektromagnetycznych przy obsłudze
diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń
medycznych?
NIE MAM
ZDANIA
1

ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych
urządzeń medycznych)
6.
7.
8.
Czy dostarczony materiał będzie Pani/Panu
przydatny w pracy zawodowej przy
organizowaniu stanowisk pracy i prac
związanych z obsługą diagnostycznych i
terapeutycznych urządzeń medycznych?
Czy przedstawiony materiał pozwoli Pani/Panu
na dokładniejsze szacowanie ryzyka na
stanowiskach pracy, związanych z obsługą
diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń
medyczncyh, na których występują zagrożenia
elektromagnetyczne?
Czy dostarczony materiał będzie Pani/Panu
przydatny podczas prowadzenia szkoleń
pracowników?
Proszę podać dodatkowe spostrzeżenia i sugestie odnośnie użyteczności ocenianego opracowania i
jego udoskonalenia w przyszłości:
....................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................
Serdecznie dziękujemy za wypełnienie ankiety.
2