wersja elektroniczna (pdf) - Homo communicativus - Uniwersytet im ...

Kukla, cep i ośle uszy, czyli występ błazna na królewskim dworze...
95
wypowiadać szczerą, choć często zawoalowaną prawdę: Co u głuptaka w sercu to
i na twarzy i na języku, czytamy o nim w Pochwale głupoty Erazma z Rotterdamu 17 .
Błazen, żyjąc między ludźmi wyróżnionymi, ale też odseparowanymi od
reszty społeczeństwa, przyjąć musi na swoje barki ogrom resentymentów, które
w niższych warstwach społecznych, wśród ludzi niezgromadzonych na królewskim
dworze, skutkują zepchnięciem na margines jednostek nieprzystających do
pozostałych. I jak u niektórych członków tego marginesu jego strój wyrażać ma
ową podłą pozycję. Dlatego kolor urzędowego kostiumu trefnisia nawiązywać
ma, przewrotnie, do koloru szat królewskich, stąd często spotykana na przedstawieniach
błazna purpura, której towarzyszy jednak barwa haniebna i mało poważana
w tamtym czasie – żółć 18 .
Błazeńskie szaty pozszywane są z wielu kawałków materiałów, czym przypominają
„patchworkowe uniformy” ludzi obłąkanych 19 . Ubranie szaleńców
mówi o ich pozycji, dodatkowo, przez swą obrzydliwość, podwójnie degraduje,
u wesołków stanowi raczej kolejny z elementów budzących śmiech. Wiele charakterystycznych
dla wyglądu wesołka cech zawiera w sobie podtekst seksualny.
I tak „Kukla” 20 z „oślimi uszami i wielkim czubem” 21 symbolizującym ośli ogon,
pierwotne nakrycie głowy wesołka, które z czasem przybierze kształt trójrożnej
czapki zakończonej dzwonkami, to nie tylko oznaka wszędobylstwa wesołka.
Z pewnością podsłucha on każdą rozmowę i na to wskazują wielkie uszy, ale
i przypomni o skrywanym życiu erotycznym dworzan, osioł od wieków stanowi
bowiem symbol seksualnej rozwiązłości. Już w starożytności uświadomił nam to
chociażby Apulejusz z Madaury w dziele Metamorfozy albo Złoty osioł 22 .
Błazeńskie berło – często zastępowane cepem 23 , to laska zakończona bądź
to głową błazna, bądź lusterkiem, bądź też całą błazeńską postacią wypinającą
w stronę widzów swój - ucinający wszelkie sprzeciwy wobec żartów - zadek. Jako
odpowiednik berła królewskiego jest oczywiście symbolem nadejścia króla dowcipów,
odwróceniem powagi rzeczywistego władcy. Ale w lusterku błazeńskim
przeglądać się mogą dworzanie, śmiech z błazna staje się wówczas śmiechem
z samych siebie. I wreszcie błazeńskie berło utożsamiane bywa z kaduceuszem
boga - trickstera – Hermesa. Trefniś, tak jak ten bohater greckiej mitologii, zajmuje
miejsce między najlepszymi a resztą społeczeństwa, nie należy do żadnej
17 Erazm z Rotterdamu, Pochwała głupoty, przeł. Edwin Jędrkiewicz, Zakład im. Ossolińskich –
Wydawnictwo PAN, Wrocław 1953, s. 70.
18 M. Wilska, Błazen na dworze Jagiellonów, Wydawnictwo Neriton, Instytut Historii PAN, Warszawa
1998, s. 207.
19 Ibidem, s. 93.
20 Staropolskie terminy oznaczające błazeńskie atrybuty – jak ‘kukla’ i ‘cep’ pojawiają się już w dziełach
Mikołaja Reja. Por.: Wizerunek własny żywota człowieka poczciwego, cz. II, oprac. Władysław Kuraszkiewicz,
Wrocław 1971, s. 201.
21 Ibidem, s. 56 i dalsze.
22 Apulejusz z Madaury, Metamorfozy albo Złoty osioł, przeł. Edwin Jędrkiewicz, Zakład Narodowy
im. Ossolińskich – Wydawnictwo, Warszawa 2005.
23 M. Wilska Błazen na dworze Jagiellonów, s. 67-68.