wersja elektroniczna (pdf) - Homo communicativus - Uniwersytet im ...

Jak przekazać to, czego nie można powiedzieć? Przykłady komunikacji...
85
Zanim omówię przebieg komunikacji między Jupienem a Charlusem, przedstawię
krótko, dlaczego w tym przypadku komunikacja musiała być niewerbalna,
a komunikatów nie można było przedstawiać wprost. Mamy do czynienia z konkretną
sytuacją historyczną (lata poprzedzające wybuch pierwszej wojny światowej):
czas ten, co prawda, zwany jest La Belle Époque, jednak belle (fr. piękny),
był on tylko dla tych, którzy podporządkowali się etyce mieszczańskiej, bardzo
konserwatywnej, zachowawczej, poddanej konwenansom oraz sztywnej etykiecie
(to ostatnie – w warstwach wyższych), co z oczywistych względów nie mogło
sprzyjać związkom, jaki zawiązał się między Jupienem a Charlusem. W warstwie
dominującej wówczas we francuskim społeczeństwie, w mieszczaństwie, panował
duch podporządkowania się tym sztywnym regułom, zasadom grzeczności, klasycyzmu
i realizmu w sztuce (wystarczy przypomnieć zdziwienie, jakie początkowo
wywoływały wśród bogatych mieszczan kolejne „-izmy”). Gdyby tego było
mało, pod koniec XIX wieku wybucha afera Dreyfusa, sprawa niesłuszne oskarżonego
o szpiegostwo kapitana żydowskiego pochodzenia. W momencie, kiedy
rozgrywa się scena między Charlusem a Jupienem (w czasie powieściowym),
przeciwnicy Dreyfusa dominują, szerzy się nacjonalizm, konserwatyzm, wielką
popularnością cieszy się klerykalna Akcja Francuska głosząca wprost antysemickie
hasła i konieczność przywrócenia ładu opartego na podporządkowaniu się
prymatowi rodziny, ojczyzny, Kościoła.
Z powodu tego rodzaju społecznych nastrojów konieczne było zachowanie
ostrożności, wydaje się dużo większej niż w innych warunkach, z komunikowaniem
własnej odmienności seksualnej. Można zakładać zatem, że – w i tak
trudnej z komunikacyjnego punktu widzenia sytuacji przekazywania sygnałów
miłosnych – Charlus i Jupien w ogóle by z komunikacji zrezygnowali, gdyby byli
świadomi udziału osób trzecich 6 . Przy prezentowanym niżej Proustowskim opisie
jedynie fragmentu tej komunikacji niewerbalnej proszę szczególnie zwrócić
uwagę na trzy charakterystyki, jakże istotne dla niewerbalnego komunikowania
się; są to: orientacja, postura lub poza oraz wyraz twarzy (dalsze definicje za
Matusewiczem). Orientacje – czyli kąt, jaki tworzą linie poprzeczne ciał osób
interakcyjnej diady: twarzą w twarz, tyłem do tyłu, obok siebie lub pod kątem
prostym. Im bardziej orientacja zbliża się do stanu twarzą w twarz, tym bardziej
bezpośredni staje się kontakt między osobnikami 7 . Postura lub poza określa zaś stopień
rozluźnienia, wychylenie tułowia do przodu lub do tyłu, stopień otwarcia
(skrzyżowanie nóg rąk, założenie nóg) 8 . Podkreślmy już teraz, że w każdym zdaniu
fragmentu omawianej sceny znajdziemy jeden z wymienionych wyżej trzech
elementów komunikacji niewerbalnej, któremu można by poświęcić osobny
komentarz.
6 L. Belloï, op. cit., s. 87, 88. Belloï, badający teatralność scen Proustowskich, uważa, że Jupien i Charlus
działaliby inaczej, gdyby wiedzieli, że są obserwowani. W ujęciu Goffmanowskim, Jupien i Charlus
komunikując, myśleli, że dla ich interakcji kulisy nie występują.
7 Cz. Matusewicz, op. cit., s. 322.
8 Ibidem, s. 324, 330-331.