wersja elektroniczna (pdf) - Homo communicativus - Uniwersytet im ...

84 Jacek Kubera
Część pierwsza: Jupien – Charlus
Pierwsza ze scen, przykład miłosnej, zalotnej komunikacji niewerbalnej
w Poszukiwaniu, rozgrywa się w czwartym tomie powieści, między starszym
panem o imieniu Charlus (por. PIV, 6 3 ), baronem, któremu przysługują także
najznamienitsze tytuły książęce, wielkim arystokratą, a Jupienem,
młodym krawcem. Spotykają się na dwóch różnych krańcach dziedzińca pałacu
Guermantów: Charlus wracał właśnie z odwiedzin swojej ciotki, pani de
Villeparisis mieszkającej w pałacu, Jupien natomiast wychodził ze swego zakładu
pracy znajdującego się po drugiej stronie dziedzińca. Zbiegiem okoliczności znalazł
się tam Marcel (Narrator), który całą scenę obserwuje z ukrycia – stojąc na
klatce schodowej, patrząc przez okno, ukryty za żaluzjami. (Podobna scena ma
miejsce w pierwszym tomie powieści, kiedy Narrator, również niechcący, podgląda
w Montjouvain córkę kompozytora o nazwisku Vinteuil z jej przyjaciółką.)
Marcel-Narrator staje się publicznością, Charlus i Jupien – aktorami, zarówno dla
siebie nawzajem, jak i dla Marcela.
Dzięki ukryciu Marcel może obserwować, a potem przedstawić czytelnikom
jako Narrator, niczym niezakłóconą komunikację między baronem a krawcem,
grę zalotnych gestów, min i póz, które stopniowo zbliżają ich, powodują krok po
kroku wzrost wzajemnego zaufania. Zatem z metodologicznego punktu widzenia
mamy do czynienia z sytuacją idealną, gdzie obserwator, etnograf etc. nie ingeruje
w przebieg komunikacji, a osoby komunikujące nie są świadome tego, że ich interakcja
jest rejestrowana4. Co ciekawe, początek tej sceny Charlus i Jupien mogliby
bez przeszkód odgrywać przed widzami (w pojęciu Goffmanowskim), natomiast
kolejne etapy interakcji, kiedy powoli zdejmują maski odkrywając prawdę o ich
seksualności, dając coraz wyraźniejsze sygnały o wzajemnym zainteresowaniu,
z pewnością nie byłyby już zaprezentowane przed osobami trzecimi. Kulminacją
tej sceny jest bowiem przejście z dziedzińca pałacowego, gdzie nastąpiło przypadkowe
spotkanie5, do lokalu krawieckiego wynajmowanego przez Jupiena, gdzie
zamknięci pod kluczem Jupien i Charlus realizują zakomunikowane wcześniej
pragnienie. (Narrator natychmiast przenosi się do pomieszczenia znajdującego
się obok nich, gdzie, również niewidoczny dla obserwowanej pary, właściwie
niewiele już widzi, słysząc tylko niektóre komentarze. Świadczy to o właściwym
Proustowi guście; autor w całej powieści rezygnuje ze szczegółowych opisów intymnych
spotkań – i to dla każdego typu związku, także Swanna i Odety.)
3 Wszystkie fragmenty Poszukiwania, do których odwołuję się w tym artykule, pochodzą z wydania:
M. Proust, W poszukiwaniu straconego czasu, PIW, Warszawa, 1992. Objaśnienie stosowanych przeze mnie
skrótów: litera P nawiązuje do tytułu powieści (Poszukiwanie), cyfra rzymska do odpowiedniego jej tomu
(IV – tom czwarty pt. Sodoma i Gomora; V – tom piąty pt. Uwięziona), cyfra arabska – do strony cytowanego
fragmentu. Przykładowo, skrót ‘PIV, 6’ oznacza, że chodzi o fragment znajdujący się na stronie szóstej
czwartego tomu, pochodzącego z edycji Poszukiwania, którą wskazałem na początku niniejszego przypisu.
4 Por L. Belloï, La scène proustienne. Proust, Goffman et le théâtre du monde, Nathan, Paris 1993, s. 95.
5 Spotkanie to porównywane jest przez Prousta z cudownym, opatrznościowym, boskim wręcz
natknięciem się na siebie osób o podobnych, lecz bardzo rzadkich preferencjach.