wersja elektroniczna (pdf) - Homo communicativus - Uniwersytet im ...

Jacek Kubera
Jak przekazać to, czego nie można powiedzieć?
Przykłady komunikacji niewerbalnej w powieści
Marcela Prousta W poszukiwaniu straconego czasu
W niniejszym artykule chciałbym omówić dwa typy sytuacji, w których szczególnie
zaznacza się komunikacja niewerbalna między postaciami W poszukiwaniu
straconego czasu (zwanego dalej Poszukiwaniem) autorstwa francuskiego
prozaika Marcela Prousta. Pierwszy typ dotyczy miłosnej komunikacji pomiędzy
bohaterami powieści. Proust pokazuje tu, jak przypadkowo spotkani ludzie
wysyłają sobie nawzajem sygnały: początkowo, z obawy przed odrzuceniem, są
one ostrożne i zawoalowane, po odebraniu pozytywnych informacji zwrotnych
stają się bardziej bezpośrednie. Drugi z typów to przypadki wykluczenia z salonu
artystyczno-towarzyskiego. Sceny te rozgrywają się w obecności wszystkich
członków danego salonu, a informacja o wykluczeniu jest przekazywana
nie wprost, ale poprzez gesty, zmienioną intonację rozmówców, wymowne milczenie
oraz niedopowiedzenia. W obu przypadkach komunikacja ma miejsce,
jednak warunkiem jej zaistnienia jest posługiwanie się odpowiednimi kodami.
Nie bez przyczyny bowiem komunikacja niewerbalna zwana jest zachowaniem
symbolicznym czy komunikacją ukrytą1. Interesować mnie będą tutaj sygnały
niewerbalne przekazywane celowo, adresowane do określonego odbiorcy2. Dla
każdego z dwóch typów omówię po jednym przykładzie, choć w Poszukiwaniu scen,
w których komunikacja niewerbalna odgrywa kluczową rolę, jest oczywiście
dużo więcej.
1 Por. Cz. Matusewicz, Komunikacja niewerbalna. Przegląd zagadnień, „Przegląd Psychologiczny”, nr
2, 1979, s. 319. Za komunikację niewerbalną rozumiem za Matusewiczem: „wszelki przekaz informacji,
w którym bez użycia słowa mówionego, pisanego lub kodów słowopochodnych, przy pomocy statycznych
i dynamicznych właściwości ciała ludzkiego” osiągany jest cel „porozumienia się dwu lub więcej osób”. Rzecz
jasna, komunikacja taka może „wspomagać komunikowanie słowne, nadając mu większej wyrazistości
i czytelności” (Cz. Matusewicz, op. cit., s. 319).
2 Por. L. Grzesiuk, E. Trzebińska, Jak ludzie porozumiewają się, Nasza Księgarnia, Warszawa 1981, s. 24.