wersja elektroniczna (pdf) - Homo communicativus - Uniwersytet im ...

80 Anna Jarmuszkiewicz
Podobną drogę pokonywał R. Barthes. Ucieczka od dzieła do autotelicznego
tekstu – („odtwarzanie intertekstu paradoksalnie niweczy wszelkie dziedzictwo”
18 ) gwarantowała znalezienie bezpiecznej przestrzeni schronienia przed
metafizyką – z jednej strony, i przed biografią – z drugiej strony. Podobnie Proust
– pisząc pastisze, „żyjąc w cudzym stylu”, oddalał się od własnego doświadczenia.
Barthes, zanim uzna obecność osoby w tekście, podejmuje próbę literackiego
uczestniczenia w rzeczywistości bez poddawania się jej wizjom, proponuje metodę,
która ma zapewnić mu niezależność:
Pisanie jest wyborem […]. W tym wszystkim rysuje się szczególna koncepcja
języka znajdującego swój ukryty cel w swego rodzaju dzieleniu świata na słowa
i nadawaniu mu znaczeń na poziomie działania czysto słownego (to jest właśnie
sztuka). […] Funkcja literatury nie polega na tym, aby odpowiadać bezpośrednio
na pytania stawiane przez świat, ale na tym, by podprowadzić pytanie na krawędź
odpowiedzi, konstruować technicznie sens, nie dopowiadając go jednak. […] Sama
ta pośredniość ma walor katarktyczny 19 .
Proust tak długo pozostawał w mało twórczym zawieszeniu, „na etapie tekstu”,
dopóki nie udało mi się pogodzić dwóch biegunowo różnych kierunków: strony
Metonimii – czyli strony Powieści, która stawia pytanie: „Co powoduje epizod,
który opowiadam?” – i strony Metafory, która odpowiada na pytanie Eseju: „Co
to jest? Co to znaczy?”. Proust wybiera formę pośrednią – stosuje technikę dzieła
wyrwanego z półsnu: „pozszywanego”, zdezintegrowanego, opartego na rytmice
systemów chwil. Pisze Barthes: „Dezorganizacja biografii nie prowadzi do jej
zburzenia. […] materią książki jest życie autora, życie jednak odmiennie ukierunkowane.
[…] Geniusz Prousta wynikał ze zrozumienia, iż nie powinien on
opowiadać swojego życia, lecz przyznać swojemu życiu rangę dzieła sztuki” 20 .
Nowa logika dzieła Prousta – unieważnienie sprzeczności pomiędzy esejem
i powieścią – pozwala wreszcie mówić „o sobie”. „Powieść […] dysponując pośrednim
sposobem prezentacji […] nie wywiera presji na innym (czytelniku): jej
ostateczną instancją jest prawda uczuć, a nie prawda idei” 21 . Zaczyna się moment,
w którym już nie bada się wytworu, lecz inicjuje się jego wywarzanie – „świat nie
ukazuje się jako już jako przedmiot, lecz jako sposób prezentacji, écriture, czyli
pewna praktyka” 22 .
Jako dzieło sztuki nowoczesnej, Poszukiwanie zajmuje się głównie tworzeniem
– produkcją prawd, które nie są z góry narzucone (wtedy byłyby martwe), a które
należy w procesie (lektury, pisania) wytworzyć. Jak pisze G. Deleuze w książce
Proust i znaki:
18 R. Barthes, Od dzieła do tekstu, tłum. M.P. Markowski, „Teksty Drugie” 1998, nr 6.
19 R. Barthes, La Bruyère: od mitu do literatury, [w:] J. de La Bruyère, Charaktery, czyli obyczaje naszych
czasów, przeł. A. Tatarkiewicz, PIW, Warszawa 1965, s. 26-27.
20 R. Barthes, „Przez długi czas kładłem się spać wcześnie”, tłum. M.P. Markowski, „Literatura na Świecie”
1999, nr 1-2, s. 283-284.
21 Ibidem, s. 289.
22 Ibidem, s. 290.