wersja elektroniczna (pdf) - Homo communicativus - Uniwersytet im ...

78 Anna Jarmuszkiewicz
estetycznego, traktowanego nie tylko jako wspomnienie, ale też jako ostateczne
prawo do wydawania sądów 10 .
Korzystanie z lamusa tradycji powoduje interferencję znaczeń i prowokuje
do tworzenia/odczytywania nowych wartości semantycznych. Powieść Prousta
wykazuje polimorficzność – wątki rozrastają się i pączkują, autor przepracowuje
je, pogłębia i przeplata. Niektóre powracają w innych motywach, a motywy
regularnie zachodzą na siebie. Nie ma całkowitego odrzucenia tematu, nie ma
też stadium ostatecznej formy. Zwłaszcza mówienie o przeszłości nie jest nigdy
ostatecznie zamknięte.
Warto w tym miejscu zadać pytanie, czego autor W poszukiwaniu straconego
czasu oczekuje od lektury?:
Lektura działa na nas pobudzająco, oferując magiczne klucze, otwierające w nas
samych wrota domostwa, którego inaczej nie moglibyśmy zwiedzić, jej zbawczej
roli w naszym życiu nie sposób przecenić. Z drugiej jednak strony, staje się ona
zagrożeniem, gdy zamiast pobudzać nas do życia duchowego, stara się je zastąpić,
gdy prawda nie objawia się nam już jako ideał, do którego możemy dotrzeć jedynie
dzięki wewnętrznemu postępowi naszej myśli i wysiłkowi naszego serca, lecz
jako rzecz materialna, założona między karty książki niczym miód dostępny dla
wszystkich i czekający tylko miedzy półkami biblioteki, by go zabrać i smakować
w doskonałym spoczynku ciała i umysłu 11 .
Czytania nie powinno się utożsamiać z rozmową, bo lektura nie narusza samotności
czytelnika, chociaż jednocześnie daje szansę porozumienia się z innym
modelem myślenia, z całkiem odmienną lub częściowo różną wizją świata. Tak
jest w Poszukiwaniu – poznając Combray, świat Marcela, czytelnik ma w nim
znaleźć samego siebie, zobaczyć się tak dokładnie, jak za pomocą szkiełka powiększającego.
Nie chodzi bynajmniej o lekturę naiwną – utożsamienie z bohaterem
literackim („Zdawało mi się, że to ja sam byłem tym, o czym mówiła książka:
kościołem, kwartetem, rywalizacją Franciszka I z Karolem V 12 ”), lecz o maksymalistyczny
projekt: dzieło ma być mapą, jedynym narzędziem, które umożliwia
rozpracowanie znaków, czytanie świata. W takim ujęciu pokonana znakowość
jest potwierdzeniem istnienia.
Czytanie oprócz funkcji poznawczej przynosi spore zagrożenie.
Niebezpieczeństwem lektury jest kusząca możliwość transpozycji – czytanie
może zastąpić życie duchowe, zamiast je pobudzać. „Ryzyko” lektury, czyli erudycja
i bibliofilia – „o wiele mniej zagrażają naszemu intelektowi niż naszej wrażliwości”
(esej O czytaniu).
Proust wyróżnia również kategorię „czytającego literata” („Inaczej się mają
sprawy z literatami. Ci bowiem czytają, by czytać, by przyswoić sobie to, co
10 H. Blumenberg, The legitimacy of the modern age, przeł. z niem na ang. R. M. Wallace, wyd. 7, The
MIT Press, Baskerville, 1999, s. 107.
11 M. Proust, Pamięć i styl, op. cit., s. 95.
12 M. Proust, W stronę Swanna, przeł. T. Boy-Żeleński, Prószyński i S-ka, Warszawa 2000, s. 15.