wersja elektroniczna (pdf) - Homo communicativus - Uniwersytet im ...

Proust: źródła inspiracji. Język, lektura, interpretacja
77
konieczne dla przyswojenia nowego głosu, który później będzie trzeba porzucić
w celu wydestylowania indywidualnego stylu:
Czytać książkę jakiegoś autora to tak, jakby owego autora widzieć tylko raz.
Rozmawiając z kimś tylko raz, można w nim dostrzec jego cechy charakterystyczne.
Jednak by uznać owe cechy za klucz do jego osobowości, należy je widzieć
w różnych okolicznościach. […] Zróżnicowaniem okoliczności, pozwalającym
odkryć niezmienne cechy charakteru, jest rozmaitość ich dzieł 6 .
Pastisz w wydaniu Prousta to wewnętrzna, wręcz organiczna, potrzeba imitacji
innych zasłyszanych głosów, innych poznanych języków, innych stylów pisania.
Pisanie pastiszu to jedyny dostępny sposób absolutnego poznania drugiego
autora, próba ścisłego wniknięcia w jego pismo. To także szansa na przekroczenie
własnego „ja” i jednocześnie zawarcie we własnym, prywatnym języku tego, co
obce. Z drugiej strony: użycie pastiszu umożliwienia i realizuje postawę zdystansowaną
– pogłębia świadomość całkowitej, nieprzekraczalnej inności i odmienności
autora pastiszowanego. Pisanie pastiszu to zarazem czytanie dystansu.
Pastiszowość wiąże się z powtórzeniem. Jak pisze Markowski – w pastiszu
Biblioteka rządzi Pamięcią, w powieści: Pamięć Biblioteką 7 . Pastisz jest jednak
powtórzeniem „do przodu”, gdyż nie pozostaje czystą tautologią, lecz wnosi naddatek
semantyczny, który zostanie rozwinięty i wyczerpany dopiero w przyszłości.
Według S. Kierkegaarda:
powtórzenie i wspomnienie to ten sam ruch, lecz skierowany w przeciwne strony. To,
co się wspomina – już było, powtarza się zatem «do tyłu». Zaś właściwe powtórzenie
to wspomnienie zwrócone ku przyszłości. Powtórzenie, o ile jest możliwe, przynosi
człowiekowi szczęście, wspomnienie zaś czyni go nieszczęśliwym […] 8 .
W eseju O czytaniu Proust przyznaje, że „kompilacja to nie jego rzecz 9 ”
i stwierdza, że umysł oryginalny potrafi podporządkować lekturę swojej aktywności.
Najważniejszym elementem tworzenia (i zarazem odbierania) dzieła staje
się inwencja:
Inwencja, inventio, która w klasycznej retoryce była tylko częścią językowego przekładu
myśli, stała się teraz esencją procesu artystycznego i kryterium oceniania dzieł.
[…] Późniejsza opozycja w stosunku do tego estetycznego ideału wymagała sekularyzacji
języka – na przykład wtedy, gdy Marcel Proust z jego „poésie de la mémoire”
(poetyka pamięci) buntuje się przeciwko niemożności utworzenia ponownego
związku z czasem oraz przeciwko zwykłej „mémoire des faites” (pamięć faktów),
aby ogłosić niepodważalne stanowisko i całkowitą odpowiedzialność działania
6 M. Proust, Przedmowa do Biblii z Amiens, cyt. za: M.P. Markowski, Wahania języka [w:] M. Proust,
Pamięć i styl, op. cit., s. 13.
7 M. P. Markowski, Proust: sztuka pastiszu, „Literatura na Świecie” 1999, nr 1-2, s. 202.
8 S. Kierkegaard, Powtórzenie. Próba psychologii eksperymentalnej przez Constantina Constantinusa,
przeł. B. Świderski, Aletheia, Warszawa 1992, s. 50.
9 M. Proust, Pamięć i styl, s. 100.