wersja elektroniczna (pdf) - Homo communicativus - Uniwersytet im ...

22 Maciej Szlinder
W tym miejscu możliwe jest już określenie najważniejszej kategorii, będącej
osią rozważań opisywanych myślicieli – kategorii hegemonii. Projekty hegemoniczne
mają za zadanie wiązanie w całość różnych wątków dyskursu, a ich celem
jest zdominowanie struktury pola dostępnych znaczeń. W ten sposób projekty
te dążą „do wyznaczenia parametrów, w ramach których będzie się formować
tożsamość różnych przedmiotów i praktyk” 10 . Hegemonię można zatem określić
jako „typ relacji politycznej, za pomocą którego pewna partykularność przyjmuje
reprezentację (niemożliwej) uniwersalności całkowicie z nią nieporównywalnej”
11 . Innymi słowy hegemonia to operacja przechwytywania przez partykularność
funkcji reprezentowania nieuchwytnej całości. Mamy tu więc do czynienia z figurą
„pustego znaczącego”. Do tego pojęcia nawiążę w dalszej części tej pracy.
Dyskursy możemy już teraz określić jako trwałe, hegemonicznie skonstruowane,
pozornie „obiektywne” i „konieczne” zespoły praktyk społecznych
i wytworzonych tożsamości. Żaden z nich nie jest w stanie związać wszystkich
elementów pola dyskursywności. Zawsze są „elementy w opozycji do których jest
on konstytuowany (...) by móc się ukonstytuować dyskurs potrzebuje tzw. „konstytutywnego
zewnętrza” 12 .
Niezbywalnym elementem każdego społeczeństwa umożliwiającym praktyki
hegemoniczne jest antagonizm. „Konflikty społeczne wybuchają, gdy aktorzy
społeczni, nie będąc w stanie określić swojej tożsamości, konstruują wroga, na
którego przerzucają odpowiedzialność za ten stan rzeczy” 13 . Antagonizm występuje
wtedy, gdy „obecność Innego uniemożliwia mi bycie w pełni sobą” 14 .
Walka o hegemonię odbywa się dzięki podstawowej grze świata społecznego,
jaką jest gra między logiką ekwiwalencji (równoważności) i logiką różnicy.
Logika ekwiwalencji powoduje, że „tożsamość poszczególnych podmiotów rozpływa
się w dyskursie w momencie ukonstytuowania się tożsamości negatywnej,
postrzeganej jako zagrożenie wspólne dla wszystkich” 15 elementów. „Skutkiem
działania logiki równoważności jest paradygmatyczny podział przestrzeni społecznej
(...) wokół dwóch antagonistycznych biegunów” 16 .
Przykładem może być tutaj szereg żądań formułowanych przez przedstawicieli
„Solidarności”17 (np. żądania legalizacji związków zawodowych, wolności słowa,
podniesienia płac, poprawy warunków pracy itd.) w trakcie strajków w sierpniu
1980 r. Wszystkie te żądania stają się równoważne i negatywne względem elementu
10 D. Howarth, op. cit., s. 159.
11 E. Laclau, Demokracja i kwestia władzy, tłum. M. Kropiwnicki, w: L. Rasiński (red.), Język, dyskurs,
społeczeństwo. Zwrot lingwistyczny w filozofii społecznej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009,
s. 337.
12 D. Howarth, op. cit., s. 161.
13 Ibidem, s. 163.
14 E. Laclau, Ch. Mouffe, op. cit., s. 135.
15 D. Howarth, op. cit., s. 166.
16 Ibidem, s. 166-167.
17 Przykład „Solidarności” w kontekście pojęcia pustego znaczącego przywołują także Paweł Dybel
i Szymon Wróbel w książce Granice polityczności, choć czynią to w trochę inny sposób. Por.: P. Dybel, Sz.
Wróbel, Granice polityczności. Od polityki emancypacji do polityki życia, Aletheia, Warszawa 2008, s. 403-404.