wersja elektroniczna (pdf) - Homo communicativus - Uniwersytet im ...

Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu 

INSTYTUT FILOZOFII 

Homo communicativus 

Filozofia – komunikacja – język – kultura 

1(6)/2011 

POZNAŃ 2011

HOMO COMMUNICATIVUS 

Redaktor naczelny: Eligiusz Lelo 

Z-ca redaktora naczelnego: Małgorzata Słociuk 

Sekretarz redakcji: Agnieszka Kijak 

Rada naukowa: 

Prof. zw. dr hab. Bolesław Andrzejewski (przewodniczący) 

Prof. zw. dr hab. Anna Pałubicka 

Dr Norbert Leśniewski 

Dr Augustyn Surdyk 

Dr Agnieszka Jarzewicz 

Korekta 

Agnieszka Kijak 

Małgorzata Słociuk 

Opracowanie techniczne 

Eligiusz Lelo 

Wersja elektroniczna 

www.hc.amu.edu.pl 

Publikacja sfinansowana przez 

Dziekana Wydziału Nauk Społecznych UAM oraz 

Instytut Filozfii UAM 

Adres redakcji 

„Homo communicativus” 

ul. Szamarzewskiego 89c 

60-569 Poznań 

e-mail: hc@amu.edu.pl 

Wydawca 

Zakład Teorii i Filozofii Komunikacji 

ul. Szamarzewskiego 89c 

60-569 Poznań 

ISSN 1896-3099

SPIS TREŚCI 

Wstęp od redakcji ................................................................................................................................. 

Tomasz Pawlik, Kilka słów o znaczeniu w języku ......................................................................... 

Magdalena Rademacher, Hermeneutyczne kształcenie (Bildung) i edukacja demokratyczna 

jako lek na bolączki współczesnego świata ................................................................................ 

Maciej Szlinder, Pojęcie dyskursu w teorii hegemonii Ernesto Laclau i Chantal Mouffe ........ 

Wojciech Pigla, Webplemię – próba eksplikacji pojęcia ................................................................ 

Joanna Rońda, Ja o sobie. Wertykalno – horyzontalny wymiar miłości własnej ....................... 

Marta Stachowiak, Emocje i uczucia a komunikacja ............................................................... 

Weronika Urban, Wizerunek jako forma komunikacji publicznej .............................................. 

Paulina Popek, Twórcze energie sztuki deliberatywnej .................................................................. 

Ulyana Rys, Efektywność komunikacji a poznanie ........................................................................... 

Anna Jarmuszkiewicz, Proust: źródła inspiracji. Język, lektura, interpretacja .................... 

Jacek Kubera, Jak przekazać to, czego nie można powiedzieć? Przykłady komunikacji 

niewerbalnej w powieści Marcela Prousta W poszukiwaniu straconego czasu .................... 

Ewa Zielińska, Kukla, cep i ośle uszy, czyli występ błazna na królewskim dworze jako 

przykład komunikatu osób o obniżonym statusie społecznym ............................................... 

Zuzanna Rataj, Wykorzystywanie metod wywierania wpływu przez żebraków ......................... 

Aleksandra Wojciechowska, Reklama jako perswazyjny komunikat skierowany do kobiet 

(na podstawie czasopisma „Twój Styl”) ..................................................................................... 

Katarzyna Wozinska, Homo communicativus. Perspektywa prenatalna .................................. 

5 

7 

13 

19 

27 

37 

45 

51 

59 

66 

75 

83 

91 

97 

103 

111

Katarzyna Tracewicz, Elementy komunikacji niewerbalnej w procesie edukacji .................... 

Monika Szufnarowska, Uczeń o uczniu. Ocena równieśnicza prac pisemnych z języka 

polskiego w liceum ....................................................................................................................... 

Agnieszka Kaźmierczak, Wpływ komunikacji z personelem medycznym na doświadczanie 

choroby przez pacjentów ............................................................................................................. 

Ewa Jeleń, Nie ma mowy. Ma się gest. Teatr jako przestrzeń szansy na komunikację osoby 

niepełnosprawnej ze społeczeństwem ........................................................................................ 

Elżbieta Parciak, Przekaz prawdy w komunikacji społecznej w świetle wypowiedzi Kardynała 

Stefana Wyszyńskiego .................................................................................................................. 

Jan Baron, Dialogowość prozy kaznodziejskiej (na przykładzie kazań Antoniego 

Węgrzynowicza na dzień Niepokalanego Poczęcia Panny Przenaświętszej) ......................... 

Magdalena Drzewiecka, Język młodzieżowy w powieściach Hanny Ożogowskiej i Adama 

Bahdaja ........................................................................................................................................ 

Agnieszka Kijak, Ironia sokratejska a maksymy konwersacyjne – o różnych koncepcjach 

rozmowy ....................................................................................................................................... 

Małgorzata Słociuk, Czas ponowoczesny – czas utowarowiony, czyli życie społeczne 

odmierzane czasem ..................................................................................................................... 

Eligiusz LELO, Zła (hiper)seksualność ? .......................................................................................... 

117 

125 

133 

141 

147 

155 

161 

169 

177 

183

Drodzy Czytelnicy, 

niezmiernie raduje nas fakt, że po sprawnie przeprowadzonej resuscytacji, 

Homo Communicativus może ponownie zacząć oddychać Waszym 

zainteresowaniem. 

Pomysł na przywrócenie krążenia czasopismu w dużej mierze został zasilony 

referatami uczestników konferencji pod tytułem Komunikuję się, więc jestem, 

która odbyła się w dniach 22 i 23 maja 2010 w Poznaniu. Większość prezentowanych 

na łamach tego numeru referatów utrzymana jest w charakterze odpowiadającym 

tytułowi minionej konferencji. Znajdą tu Państwo treści dotykające 

zagadnień komunikacji w powiązaniu z literaturą, socjologią, mediami, religią, 

a także emocjonalną sferą ludzkiej egzystencji. Komunikacja ukazana została 

jako dziedzina wkraczająca w niemalże wszystkie sfery życia społecznego, co nadaje 

jej wysoką rangę w świecie życia zarówno codziennego jak i naukowego. 

Kolejne numery planujemy urozmaicić tak, aby referaty o charakterze naukowym 

przeplatały się z wywiadami, esejami, recenzjami, tłumaczeniami, a także 

ze sprawozdaniami z wydarzeń naukowych. Przyszłych autorów już teraz informujemy 

o możliwości publikacji w tych formach i zachęcamy do przysyłania 

tekstów 

Redakcja

Tomasz Pawlik 

Kilka słów o znaczeniu w języku 

Umiejętność posługiwania się językiem jest jedną z charakterystycznych cech 

człowieka, wyróżniającą go od innych istot żywych. Język nie służy jedynie do 

komunikowania naszych myśli innym, lecz pozwala także zrozumieć inną kulturę, 

jest kluczem do jej bogactwa, poznanie komunikatów językowych oraz tzw. 

językowego zaplecza (linguistic background) każdej kultury umożliwia prawidłowe 

rozpoznanie sensu czynności i obiektów kulturowych 1 . Aby jednak było to możliwe, 

trzeba potrafić zrozumieć komunikaty językowe, jakie odbieramy. Tylko wtedy, 

kiedy wiem, co znaczy dane słowo, czy tez zdanie, mogę cokolwiek poznać. 

Dla przykładu, kiedy słyszę zdanie, zamknij okno, i wiem, co oznaczają poszczególne 

słowa w nim, wiem zarazem, co powinienem zrobić. Gdy jednak nie znam 

znaczeń poszczególnych słów, nie wiem, co znaczy całe wyrażenie, nie ma ono 

dla mnie wtedy żadnej treści. Ważnym elementem w zrozumieniu zdania czy też 

słów, jest znaczenie. Pojęcie to ściśle związane jest z semiotyką, która jest ogólna 

teorią znaku. Dzieje się tak ponieważ, termin znaczenie odnosimy właśnie 

do znaków, którymi mogą być, słowa czy tez symbole. We współczesnej refleksji 

filozoficznej, 

określenie, czym jest znaczenie, jakie jest jego miejsce w świecie rzeczy i myśli, jest 

sprawą ważną dla wszystkich dziedzin refleksji odwołujących się do tej kategorii. 

Stanowiąca dziś Credo całej humanistyki teza, że świat myśli i kultury ludzkiej jest 

dziełem znaków i ich znaczeń, nabiera całkiem odmiennego sensu w zależności 

od tego, czy znaczeniom przypisuje się przedmiotowe określenie i przedmiotowa 

ważność, czy też traktuje się je jako swobodny wytwór umysłu2. 

1 W. Burszta, Język a kultura w myśli etnologicznej. Wrocław 1986, s.33. 

2 H. Buczyńska – Garewicz, Znak, znaczenie, wartość: szkice o filozofii amerykańskiej. Warszawa 1975, 

s.18.

8 Tomasz Paliwk 

Termin ten wiążę się również z jednym z najważniejszych problemów semiotyki, 

jakim jest relacja pomiędzy myślą a mową (językiem). Dotyczy on tego, czy, 

język jest warunkiem koniecznym myśli, bez którego ona w ogóle nie istnieje, 

czy też przeciwnie, myśl może być pomyślana poza językiem. Celem niniejszej 

pracy jest ukazanie czytelnikowi „znaczenia” w refleksji Charlesa Santandera 

Peirce i Gottloba Frege. 

Peirce uważany jest za ojca współczesnej semiotyki, ten amerykański myśliciel 

jako pierwszy zajął się całościowym ujęciem teorii znaku. Jego teoria znaczenia 

i znaku ma charakter obiektywistyczny i realistyczny zarazem. Nim jednak 

przyjrzymy się związkom jakie zachodzą pomiędzy znakiem a znaczeniem, 

warto przyjrzeć się źródle z którego wypływa jego koncepcja. Jego teoria znaku 

wynika ze sprzeciwu wobec kartezjańskiego transcendentalizmu, Peirce stanowczo 

odrzuca kartezjańską metodę wątpienia, (czyli koncepcje szukania pewności 

przez wątpienie) i zastępuje je metodą analizy logicznej 3 . Według niego poprzez 

analizę języka wraz z jego znaczeniem, można prowadzić dalszy rozwój wiedzy. 

Niewątpienie w to, co mnie otacza, ale analiza tego staje się metodą do osiągnięcia 

pewności, teoria znaku w rozumieniu Peirceà jest filozofią, jej zadaniem jest 

rozstrzygnięcie fundamentalnych kwestii poznania i jego relacji do rzeczywistości, 

a nie tylko opisanie istniejących znaków. Teoria znaku jest epistemologią, jest logiczną 

analizą wiedzy, a nie tylko jedną z wielu nauk empirycznych 4 . Dla amerykańskiego 

myśliciela poznanie jest możliwe dzięki znakom. Krytykuje on także idee 

proste Kartezjusza. Wprowadzając rozróżnienie na poznanie bezpośrednie i pośrednie 

czyli takie które możliwe jest dzięki elementowi mediacyjnemu, którym 

jest dla niego reprezentacja. Charakteryzuje się ona tym, że ze swej istoty zakłada 

coś przed sobą, a także koniecznie ku czemuś innemu prowadzi. Reprezentacja nie 

jest nigdy ideą prostą, przeciwnie jest poznaniem, które zawsze jest określone przez 

poznanie poprzednie i które określa zarazem poznanie dalsze 5 . Z tego powodu idee 

proste, które Kartezjusz traktował jako jasne i wyraźne, dla Peirce nie maja żadnej 

wartości. Wartość poznawczą ma tylko to, co odsyła do czegoś innego jednocześnie 

już coś zakładając. W ten sposób dochodzimy do jego koncepcji znaku. 

Semiotyka w ujęciu Peirce należy rozumieć, jako triadę, czyli trójczłonową relacje 

zachodzącą w znaku. Tylko znak posiadający wszystkie elementy triady jest 

dla Peirce jest znakiem we właściwym sensie. W triadzie, znak jest zdefiniowany, 

jako trójczłonowa relacja łącząca materialny nośnik znaczenia ( zwany także wehikułem 

lub środkiem przekazu), przedmiot oraz znaczenie (…) żaden z nich osobna 

znakiem być nie może, znakiem jest dopiero pewne trwałe ich powiązanie 6 . Dla 

Peirce każda myśl jest znakiem, znak natomiast jest poznaniem, poza rzeczywistością 

nie jest, jego zdaniem, możliwe jakiekolwiek poznanie. Takie rozumienie 

3 H. Buczyńska – Garewicz, Semiotyka Peirce. Warszawa 1994, s.18. 

4 Ibidem. s.19. 

5 Ibidem. s.21. 

6 M., Bense, Świat przez pryzmat znaków, tłum. J. Garewicz, PIW Warszawa 1980, s. 7.


9 

poznania wiążę się z antypsychologizmem, jaki miał miejsce na przełomie dziewiętnastego 

i dwudziestego wieku. Dla tego amerykańskiego filozofa, 

znak lub reprezentamen jest czymś, co dla kogoś zastępuje coś innego pod pewnym 

względem lub ze względu na pewną własność. Przemawia on do kogoś tzn. wywołuje 

w umyśle tej osoby ekwiwalentny znak lub też znak bardziej rozwinięty. Ten 

znak który powstaje, nazywam interpretantem znaku pierwszego. Znak zastępuje 

coś, swój przedmiot nie pod wszystkimi względami, lecz ze względu na rodzaj idei, 

którą czasem nazywałem podstawą znaku7. 

Ważnym elementem całej triady znaku jest znaczenie. Jest to element łączący 

ze sobą znak z przedmiotem zewnętrznym, pozostanie przy dwu elementach 

byłoby bowiem faktycznym zatrzymaniem się na jednym, na samym znaku, który 

nie odnoszony do niczego, nie wiązany ze swym przedmiotem przez dodatkowe 

spojrzenie, przez interpretacje go jako znaku stawałby się pojedyncza daną 

nie wskazującą na nic innego poza samą sobą 8 . Znaczenie pełni role mediacyjną 

w całej koncepcji triady, jest traktowane ono prze Peirce jako interpretacje znaku. 

Aby jednak możliwa była owa interpretacja, potrzebny jest inny znak, do którego 

można się odnieść. Istnienie jedynie innego znaku nie wystarcza do pełnej 

interpretacji, poza nim potrzebny jest przedmiot zewnętrzny. Wymóg systemu 

znaków wynika z jego rozumienia myśli, które nie są odizolowane od siebie, lecz 

tworzą pewną ciągłość. Znaczenie, aby mogło nim być, musi zakładać istnienie 

systemu znaków. W znaku, niejako ze swoje natury, ukryte jest znaczenie, aby je 

ukazać niezbędny jest inny znak. Wedle Peirce’a, tylko znak, który można przełożyć 

na inny znak posiada znaczenie. Sam znak nie posiada żadnego znaczenia, 

nadaje mu je myśl z którą jest on tożsamy. Koncepcja znaczenia u Peirce’a ma 

charakter obiektywny, związane jest to ze sposobu rozumienia przez niego istnienia 

myśli, myśl jest dlań dziedziną idealną, lecz nie subiektywną. Jest ona światem 

znaczeń, ciągiem interpretacji, określonym przez swoje własne prawa (…) Te ogólne 

prawa określające idealne królestwo znaczeń realizują się następnie w postaci jednostkowej 

w indywidualnych procesach myślowych 9 . Prowadzi to do tego, że znaczenia 

nie są czymś indywidualnie przez każdego z nas nadawane znakom czy też 

symbolom, lecz są z góry ustanowione. Jak widać kategoria interpretacji znaku w 

filozofii Peirce jest niezwykle istotna, można ją scharakteryzować w dwóch następujących 

tezach, zgodnie z nimi, znaczenie znaku jako zjawisko należy do sfery 

myśli, tkwi ono swymi korzeniami w sferze idealnej i bez niej jest niemożliwe, tylko 

myśl skierowana na przedmioty wytwarza znaczenie (…) znaczenie nie jest zjawiskiem 

psychicznym, doznaniem indywidualnej jaźni, lecz jest tworem logicznym, 

całkowicie niezależnym od przebiegu procesów psychofizycznych 10 . Znak u Peirce 

7 H. Buczyńska – Garewicz, Znak, znaczenie…, s.23. 

8 Ibidem, s.24. 


10 Ibidem, s.29.


podlega z jednej strony interpretacji, z drugiej sam interpretuje. Tak w skrócie 

można przedstawić koncepcje znaku i znaczenia u amerykańskiego filozofa. 

Inne rozumienie „znaczenia” prezentuje Gottlobem Frege, znany filozof analityczny, 

który obok Russela i Wittgensteina wywarł znaczący wpłynął na rozwój 

tego kierunku filozoficznego. Swoje rozważania na temat „znaczenia” Frege 

zawarł w swoich Pismach semantycznych w rozdziale sens i znaczenie. Jego ujęcie 

znaczenia jak i sensu pozostaje w ścisłym związku jego rozumieniem myśli. 

Zatem zanim przejdę do pojęcia „znaczenie” u Fregego, naszkicuje to, czym była 

dla niego myśl. 

Myśl wiążę się u Fregego z językiem, który służy do jej wyrażania. Chcąc ją 

scharakteryzować można powiedzieć, że nie jest egzystencjalnie związana z podmiotem 

( nosicielem); nie jest zindywidualizowana do określonego nosiciela; nie jest 

epistemicznie prywatna, lecz – by tak rzec – epistemicznie publiczna; nie jest tym, 

co posiadamy, lecz tym co zastajemy i odkrywamy 11 , do wymienionych cech można 

dodać, że jest ona również bez czasowa. Dla takiego tworu, jakim jest myśl, 

Frege wprowadza trzecie królestwo, w którym występują myśli. Występuje ono 

obok królestwa przedmiotów zewnętrznych oraz królestwa przedstawień, myśl 

nie jest ani rzeczą świata zewnętrznego, ani przedstawieniem. Trzeba uznać trzecie 

królestwo. To, co do niego należy jest podobne do przedstawień, o tyle, że nie jest 

zmysłowo postrzegalne, a do rzeczy, o tyle, że nie wymaga nosiciela 12 . Myśl jednak 

nie może przynależeć do jednego z pozostałych królestw wyróżnionych przez 

Fregego, ponieważ, przedstawienia, które z jednej strony, podobnie jak myśli, 

nie są postrzegalne zmysłowo, to z drugiej jednak potrzebują nosiciela, którego 

myśl nie potrzebuje. Dzięki temu, że myśl nie wymaga nosiciela, ma ona charakter 

obiektywny, w przeciwieństwie do subiektywnych przedstawień. Natomiast 

w przypadku rzeczy świata zewnętrznego, to w przeciwieństwie do myśli jest on 

postrzegalny zmysłowo. Można powiedzieć, że różnica pomiędzy owymi królestwami 

sprowadza się do innego sposobu ujmowania obiektów pod niepodpadających, 

rzeczy świata zewnętrznego widzimy, przedstawienia mamy natomiast 

myśli ujmujemy lub myślimy. Mając już tak scharakteryzowaną myśl, możemy 

zapytać, w jaki sposób staje się dla nas uchwytna? Elementem służącym do wyraźnego 

ujmowania myśli jest nasz język, język jest – jak mówi Frege – pewnym 

mostem, po którym przechodzimy z tego co niezmysłowe, do tego co zmysłowe 13 . 

Myśl przyobleka szatę językową w ten sposób stając się dla nas uchwytną. 

Mając za sobą to krótkie wprowadzenie, możemy przyjrzeć się sposobowi 

w jaki Frege w swojej koncepcji używa terminu „znaczenie”. W rozdziale sens 

i znaczenie, termin ten analizowany jest w odniesieniu do nazw jak i do zdań 

oznajmujących. Podążając za myślą autora Pism semantycznych, swoja analizę, 

przeprowadzę w odniesieniu do nazw, aby następnie przejeść do zdań. 

11 A. Gut, Gottlob Frege i problemy współczesnej filozofii. Wyd.KUL. Lublin 2005. s.325. 

12 G. Frege, Pisma semantyczne, tłum. B. Wolniewicz. Warszawa PWN, s.117. 

13 A. Gut, Gottlob Frege… .s.342.


11 

Frege, analizę rozumienia „znaczenia” w odniesieniu do nazw, rozpoczyna od 

porównania zdań typu a = a oraz a = b. Pytanie jakie zostaje postawione na początku 

tego rozdziału dotyczy relacji zachodzącej między członami tożsamości. 

Rozumowanie Fregego prowadzi do uznania, że znaki a jak i b, będąc tożsame, 

nie dotyczą rzeczy a jedynie jakiejś symboliki, 

gdyby znak „a” różnił się od znaku „b” tylko jako przedmiot ( czyli w tym wypadku 

kształtem) a nie jako znak ( czyli nie swym sposobem oznaczania), to wartość poznawcza 

zdania a = a byłaby w istocie taka sama jak zdania a = b, jeżeli tylko a = b 

jest prawdą. Różnica między nimi może się tylko pojawić tylko wtedy, gdy różnym 

znakom odpowiadać będą różne sposoby w jakie oznaczany przedmiot jest dany14. 

Zobrazujmy to na przykładzie. Wyobraźmy sobie, że dwoje ludzi wjeżdża do 

Wrocławia. Jeden z północy drugi z południa. Pierwszy z nich widzi tabliczkę 

z napisem Breslau, drugi z napisem Vratislavia. Oboje z nich wjeżdżają do jednego 

i tego samego miasta – Wrocławia. Należy mieć na uwadze, że Wrocław 

= Breslau = Vratislawia. Ten sam przedmiot, którym w naszym przypadku jest 

Wrocław, stolica Dolnego Śląska, jest oznaczany na różne sposoby. W ten sposób 

jasne staje się, by ze znakiem (nazwą, zwrotem, literą), wiązać prócz tego co on 

oznacza i co można nazwać jego znaczeniem, także coś co nazwałbym jego sensem 

i w czym zawarty jest ów sposób w jaki przedmiot jest dany 15 . Obok sensu i znaczenia 

Frege wyróżnia także przedstawienie, aby lepiej ukazać różnice pomiędzy 

sensem a znaczeniem. Znaczeniem nazwy u Fregego jest przedmiot, przedstawienie 

jest to obraz wewnętrzny, jaki każdy tworzy sobie indywidualnie. Ten obraz 

jest subiektywny. Sens natomiast jest elementem wspólnym dla wielu jednostek. 

Aby to ukazać w jaśniejszym świetle, posłużę się metaforą Księżyca i lunety, jaką 

wykorzystuje sam Frege, 

Ktoś patrzy na Księżyc przez lunetę. Sam księżyc przyrównuje do znaczenia; jest 

on przedmiotem obserwacji, a pośredniczą w niej dwa obrazy: realny, jaki szkło 

obiektywu wytwarza we wnętrzu lunety, oraz ten, który występuje na siatkówce 

obserwatora. Pierwszy obraz przyrównuję do sensu – drugi do przedstawienia, albo 

do wyobrażenia spostrzegawczego 16 . 

A zatem sens jest elementem obiektywnym względem przedstawień. Znak 

u Fregego pełni podwójne znaczenie, z jednej strony wyrażamy za jego pomocą 

sens, z drugiej służy on do oznaczania, pełni funkcje znaczenia. W naszym przykładzie 

nazwy Breslau czy Vratislavia, maja swój określony sens wspólny wielu 

jednostkom, jak i oznaczają określony obiekt. W moim przekonaniu jedynie sens 

w związku z przedstawieniem, (które bez wątpienia jest subiektywne) i przedmiotem, 

który oznacza, można określić jako w pełni obiektywny. Przedmiot nie 

jest w pełni obiektywny, ponieważ ma on konotacje z przedstawieniami, jeżeli 

14 G. Frege, Pisma …, s.61. 


16 G. Frege, Pisma…, s.66.


znaczeniem znaku jest przedmiot zmysłowo postrzegalny, to przedstawienie stanowi 

pewien obraz wewnętrzny, który jest wynikiem doznanych i zapamiętanych 

wrażeń zmysłowych 17 . 

Tak przedstawia się sytuacja ze „znaczeniem” na poziomie nazw. W tej części 

przyjrzymy się temu terminowi w kontekście całego zdania. Podstawowe 

pytanie brzmi czym w odniesieniu do zdania będzie znaczenie a czym jego 

sens? Musimy cały czas mieć na uwadze fakt, że zdanie wyraża myśl, wynika 

to z krótkiej charakterystyki myśli, jaka przeprowadziłem powyżej. W ten 

sposób nasze pytanie, dotyczące sensu i znaczenia wobec zdania, możemy 

przeformułować na pytanie, czym jest myśl – sensem czy znaczeniem zdania 

oznajmującego? Uznanie myśli za znaczenie zdania doprowadzi do sytuacji, 

w której, jeśli w zdaniu zastąpimy jeden wyraz innym o tym samym znaczeniu, 

choć o innym sensie, to nie może to wpłynąć na znaczenie zdania. Jest natomiast 

jest, że zmieni się myśl (…) Myśl nie może zatem być znaczeniem zdania i trzeba 

ja uważać raczej za jego sens 18 . Powróćmy na chwilę do naszego przykładu 

z nazwą Wrocław. Wyobraźmy sobie dwa zdania „ Breslau leży nad Odrą” oraz 

„ Wratislavia leży nad Odrą”. Znaczenie obu z nich pozostaje bez zmian, mimo 

zamiany nazwy Breslau na Wratislavia. Wyrażają one natomiast dwie różne myśli, 

wynika to z rozumienia przez Fregego myśli, jako czegoś stałego niezmiennego, 

czegoś, do czego nic nie możemy ani dodać ani odjąć. A zatem myśl jest sensem 

zdania. Co zatem ze „znaczeniem”, czy jest ono w ogóle do czegokolwiek nam 

potrzebne, gdzie go szukać? Przecież, gdy chodzi tylko o sens zdania, o myśl, to 

nie ma potrzeby troszczyć się o znaczenie jego składników: dla sensu zdania istotny 

jest przecież tylko sens składników, a nie ich znaczenia 19 . Znaczenie jest nam 

potrzebne do tego, aby móc orzekać czy dane zdanie jest prawdzìwe czy też nie. 

Możliwe są przecież zdania mające wyłącznie sens, bez znaczenia. Do tego typu 

zdań należą stwierdzenia zaczerpnięte z mitologii, na przykład: Zeus mieszkał na 

Olimpie. Nie ulega wątpliwości, że zdanie to wyraża pewien sens, trudno natomiast 

przypisać mu jakieś znaczenie, gdyż nazwie Zeus, nie przypisujemy żadnego 

znaczenia. Z tego powodu Frege stosuje wobec nazw zarówno znaczenie jak 

i sens. Sens posiada, każda nazwa, znak, znaczenie już nie. Dzięki temu może 

twierdzić, że każda myśl jest sensowna. Zatem znaczeniem zdania jest jego wartościowanie, 

a tym, co pcha nas wszędzie, by od sensu sięgać do znaczenia, jest 

dążenie do prawdy 20 . 

Podsumowując warto zauważyć, że zarówno u Fregego jak i Peirceà „znaczenie” 

występuje w triadzie. Analizując triady obu filozofów, można stwierdzić, że 

materialnym nośnikiem Peirceà jest fregowskie przedstawienie, przedmiotowi 

zewnętrznemu odpowiada znaczenie Fregego, natomiast znaczeniem Peirceà 

jest sens w rozumieniu Fregego. 



19 G. Frege, Pisma… .s.69. 

20 Ibidem, s.69.

Magdalena Rademacher 

Hermeneutyczne kształcenie (Bildung) 

i edukacja demokratyczna jako lek na bolączki 

współczesnego świata 

Współczesny świat- świat stojący otworem przed ludźmi żądnych wrażeń, 

skoku adrenaliny, marzących o przygodzie, spełnieniu i zaspokojeniu swoich potrzeb. 

Na pierwszy rzut oka wydawać by się mogło, iż dzisiejszy świat, ten społeczny, 

ekonomiczny, naturalny (przyrodniczy), nie kryje żadnych tajemnic. A jednak. 

W codziennym biegu, wyścigu szczurów, człowiek, kiedy już się zatrzyma, z przerażeniem 

i bezradnością stwierdza, iż w ferworze pięcia się po szczeblach kariery czy zaspokajaniu 

swych egoistycznych, często jedynie fizycznych zachcianek, zapomniał 

o najważniejszym: emocjach i wartościach: o czymś, co wznosi się ponad materialność 

i ten świat. Samotność w tłumie, zagubienie, brak autorytetów, zatracenie 

w konsumpcjonizmie, brak wsparcia i odwołania do wyższych wartości, 

nieumiejętność rozmawiania, słyszenie, ale nie słuchanie- niestety tak wygląda 

rzeczywistość. 

Dlaczego tak się dzieje? Gdzie odnaleźć możemy przyczynę powyższych zjawisk? 

Co na ten temat mówi nam socjologia? Zbyszko Melosik wspomina o tzw. 

przesunięciu socjalizacyjnym polegającym na utracie znaczenia tradycyjnych instytucji 

społecznych w procesie socjalizacji. Miejsce rodziny czy kościoła zajęły 

grupa rówieśnicza, mass media i popkultura. Dodatkowo, dorośli tracą na znaczeniu 

w oczach młodych przez wzajemne kwestionowanie siebie. Z kolei grupa 

rówieśnicza oddziałuje na jednostki poprzez popkulturę, a mass media przez grupę 

rówieśniczą. Można powiedzieć, że jest to samonapędzający się mechanizm.

14 Magdalena Rademacher 

Można wyróżnić dwa rodzaje przyczyn przesunięcia socjalizacyjnego: 

a. makroprzyczny: 

− 

− 

globalizacja - tożsamość współczesnego młodego człowieka w znacznie 

mniejszym stopniu kształtowana jest przez wartości narodowe i państwowe; 

w większym przez kulturę popularną i ideologię konsumpcji; 

rodzina, szkoła i kościół przekształciły się w „wieżę z kości słoniowej” owa 

wieża jest symbolem przestarzałości, nieaktualności i anachronizmu. 

b. mikroprzyczyny: 

− 

paternalizm dorosłych - postawa pełna wyższości wobec młodego pokolenia 

typu: „Ja wiem lepiej, co jest dla Ciebie dobre”; często możemy spotkać 

się również z hipokryzją wśród dorosłych - głoszą idee, których sami 

nie przestrzegają, które lekceważą lub po prostu, których nie rozumieją. 

Zaobserwować możemy wykształcenie się nowego stylu życia i nowego rodzaju 

tożsamości, tzw. pop-tożsamości. Obywatelowi świata przybyły nowe 

obowiązki. Otóż, powinien być szczęśliwy za wszelką cenę. Może to osiągnąć nie 

tylko za pomocą ciężkiej pracy, robiąc karierę czy oddając się życiu rodzinnemu, 

(choć to ostatnie, niestety, jest niedoceniane i ludzie zbyt późno przekonują 

się, że sukces w pojedynkę nie smakuje tak słodko), albo zażywając tabletki (tzw. 

farmakologizacja szczęścia), takie jak Prozac, Valium czy poddając się operacjom 

plastycznym - szybko, łatwo, bez zbędnego wysiłku. Króluje tzw. kultura 

instant, „natychmiastowość”. Ludzie nie mogą odkładać życia na później, a słynne 

już powiedzenie „fast food, fast sex i fast car” na dobre wryło się w styl życia 

współczesnego społeczeństwa. Idealny konsument nie myśli racjonalne, jego motywy, 

pragnienia i fantazje są sprzeczne. Nie istnieje już tzw. „szok przyszłości”. 

Niewiele potrafi zaskoczyć współczesnego człowieka, szczególnie w dziedzinie 

techniki. Ludzie, szczególnie ci młodzi, nie poszukują i nie potrzebują uzasadnień 

dla tego, co się zdarza; kierują się zasadą „anything goes”. Oprócz kultury 

instant, możemy mówić o „kulturze kliknięć”, związanej oczywiście z Internetem. 

Dzięki komputerowi i Internetowi, za pomocą myszki jesteśmy wstanie kupić, 

zobaczyć, dowiedzieć się wszystkiego, co tylko zapragniemy. Kolejnym wytworem 

nowoczesności jest tożsamość typu supermarket odznaczająca się brakiem 

autentyczności. Stanowi ona „zlepek” wszystkiego i niczego; jest wynikiem bezrefleksyjnego 

przyjmowania poglądów, zasad, stylów, trendów, a nawet wartości 

moralnych i etycznych. Nie doszukamy się w jej działaniach żadnej teleologii. 

Co się stało z ideałami, wartościami, religią, pytaniami egzystencjalnymi, 

transcendencją? Nadeszła era końca ideałów; tryumfuje codzienność, w której 

religia staje się towarem do sprzedania. Nie istnieją ostateczne prawdy i odpowiedzi, 

wszystko staje się względne, relatywne.

Hermeneutyczne kształcenie (Bildung) i edukacja... 

15 

Rzeczywistość, w której człowiek żyje, jest pełna układów kopii i imitacji, 

dla których jedynym odniesieniem są inne kopie i imitacja. Oryginały nie są już 

potrzebne, aby doświadczyć poczucia autentyczności. Ludzie stają się nomadami, 

włóczęgami; ciągle gdzieś zmierzają, są w ruchu, tracą poczucie czasu oddając 

się konsumpcjonizmowi. Tak jak napisał Zygmunt Bauman w książce pt. 

„Globalizacja”:„(...) problem naszej współczesnej cywilizacji polega na tym, że przestała 

zadawać pytania samej sobie1. 

I w tym właśnie momencie na arenę wkracza filozofia, a przynajmniej wkroczyć 

powinna. Uważam, że i hermeneutyka, i etyka posiadają ogromny potencjał, 

który odpowiednio wykorzystany pomógłby odnaleźć się niejednemu zagubionemu 

człowiekowi. Poprzez zadawanie odpowiednich pytań, pobudzanie do myślenia, 

rozmowy, rozważań, poprzez stymulację, kształcenie naturalnych zdolności 

i kompetencji, filozofia może pomóc obudzić się współczesnemu człowiekowi 

z wyścigu o sukces, karierę, pieniądze i materializm. W mym krótkim wystąpieniu 

chciałabym się skupić na pojęciach kształcenia (Bildung) H.-G. Gadamera 

i edukacji demokratycznej, która ostatnimi czasy bardzo szybko rozwija się 

w ramach etyki. 

Jednym z głównych problemów dotykających dzisiaj ludzi jest nieumiejętność 

prowadzenia i brak rozmowy. Osobisty kontakt zastąpiony został sms - ami, e - mailami 

czy komunikatorami internetowymi. Ludzie przekazują sobie krótkie, zwięzłe 

informacje, a kiedy już dochodzi do spotkania w cztery oczy, nie potrafią podtrzymać 

rozmowy, mają problem z wyrażeniem swoich myśli, uczuć. Niejednokrotnie 

uważają, że lepiej jest użyć argumentu pięści niż słowa; nie umieją lub nawet nie 

chcą zrozumieć drugiego człowieka. Ludzie żyją tu i teraz, nie zastanawiają się co 

i jak ich ukształtowało. Jak wspominałam, na znaczeniu traci rodzina, szkoła, kościół, 

tradycja, w ogóle przeszłość. Gdzie jest miejsce hermeneutyki, czyli teorii 

rozumienia i interpretacji? Moim zdaniem hermeneutyka ma szansę stać się pośrednikiem, 

wychowawcą, mediatorem; może, powinna kształcić. 

Gadamer w swym dziele życia, Prawda i metoda, przedstawia „kształcenie” 

jako główne pojęcie humanistyczne. Pokazuje on jak owe słowo zmieniało swe 

znaczenie na przestrzeni dziejów. Pisze, iż kształcenie wiąże się najściślej z pojęciem 

kultury i oznacza przede wszystkim swoiście ludzki sposób wykształcenia 

naturalnych predyspozycji i zdolności człowieka2. Podkreślić należy, iż Gadamer 

skupia się na kształceniu w sensie estetycznym i historycznym. Kształcenie 

młodzieży oznacza przyswajanie jej kultury, obyczajów, tradycji społeczeństwa, 

w którym funkcjonuje. Z jednej strony poznaje i nabywa akceptowane przez 

większość zasady, wzory normy i reguły, a z drugiej strony, w pewnym momencie 

swego życia, zaczyna nad nimi reflektować. Nazwać to można inaczej wychowaniem 

i socjalizacją. Nieprzypadkowe jest zastosowanie przez Gadamera 

pojęcia „Bildung”(nadawanie kształtu, kształtowanie siebie). W słowie tym 

1 Z. Bauman, Globalizacja, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2000, s.10. 

2 H.-G..Gadamer, Prawda i metoda, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007, s. 36.


bowiem, tkwi „Bild”- obraz, a „Bild” obejmuje zarazem „Nachbild”(podobizna) 

i „Vorbild”(wzór). 

Gadamer w swych rozważaniach odwołuje się do Hegla. Hegel twierdzi, 

iż człowiek charakteryzuje się tym, co naturalne i tym, co rozumne, duchowe. 

Kształcenie ma pomóc człowiekowi wznieść sięna poziom ogólności. Hegel 

wspomina o kształceniu praktycznym i teoretycznym. Przykładem tego pierwszego 

może być praca, która dystansuje człowieka od żądzy, potrzeb osobistych, 

prywatnego interesu i zapewnia udział w ogólności. Kształcenie teoretyczne, 

wznosi jednostkę ponad bezpośrednie doświadczenie i otwiera ją na to, co inne: 

„Rozpoznanie tego, co własne, w tym, co obce, zadomawianie się w tym to 

podstawowy ruch ducha, którego byt jest wyłącznie powrotem do siebie samego 

z innobytu3.” 

Podążając tropem otwarcia się na to, co inne, Gadamer pisze: 

Mówiąc dokładniej, bardziej gruntowne studiowanie tradycji nie wystarcza, jeśli 

nie zostanie przygotowana wrażliwość na owo Inne dzieła sztuki lub przeszłości. 

To właśnie ustaliliśmy za Heglem jako ogólną cechę kształcenia: utrzymywanie się 

w takiej otwartości na to Inne, na inne, bardziej ogólne punkty widzenia4. 

Kształcenie ma pomóc otworzyć się na innego, zrozumieć go, a tym samym 

ułatwić życie w społeczeństwie. Nie można jednak zapomnieć, iż podstawą owego 

kształcenia jest rozmowa i interpretacja. 

Co na ten temat powie nam edukacja demokratyczna? Również i ona odwołuje 

się m.in. do Gadamera. Podkreśla, iż wzajemne rozumienie nie oznacza, że 

rozumiejąc innego porzuca się własne stanowisko i przyjmuje cudze. 

Idea edukacji demokratycznej obejmuje swym zasięgiem (...) kompetencję komunikowania 

się z innymi, kompetencję otwierającą nas- zgodnie z istotową charakterystyką 

człowieka jako dokonującego interpretacji siebie, innych oraz świata poprzez 

i w kooperatywnej komunikacji z innymi - na możliwość wspólnego kształtowania 

świata oraz naszej w nim egzystencji5. 

Oznacza to, iż edukacja demokratyczna rozwija podstawowe zdolności 

i kompetencje, które posiada każdy człowiek, a które nie zawsze są odpowiednio 

ukształtowane czy wykorzystane. Ludzie nie potrafią poradzić sobie w życiu, gdyż 

nie doskonalą swoich kompetencji demokratycznych, w tym kompetencji moralnego 

sądzenia i decydowania. Ćwicząc od najmłodszych lat, owe kompetencje 

i zdolności, można nauczyć młodych ludzi inteligentnie i bez zbędnych emocji 

dyskutować i argumentować. Dodatkowo edukacja demokratyczna daje również 

szansę na rozwój ludziom dorosłym, a nawet posiada funkcję terapeutyczną. 

Mam tutaj na myśli tzw. dyskusję konstancką, która może być wykorzystana jako 

3 Ibidem, s. 41. 

4 H.-G. Gadamer, op. cit., s.45. 

5 K.M. Cern, Demokracja jako forma życia w XXI wieku, [w:] Edukacja demokratyczna, pod red. K.M. 

Cern, P.W. Juchacza, E. Nowak, Wydawnictwo Naukowe IF UAM w Poznaniu, Poznań 2009, s.68.

Hermeneutyczne kształcenie (Bildung) i edukacja... 

17 

metoda edukacyjna w grupach wysokiego ryzyka (np. więźniowie, wychowankowie 

domu poprawczego, alkoholicy). 

Autorem tej metody jest Georg Lind, badacz i wykładowca na Uniwersytecie 

w Konstancji, gdzie kierował katedrą psychologii demokracji, psychologii rozwoju 

moralnego i psychologii edukacji. Wcześniej był wielokrotnym wykładowcą 

na uniwersytetach w Chicago, Berlinie i Monterrey. Lind bazuje na osiągnięciach 

Jeana Piageta i Lawrence’a Kohlberga. Celem konstanckiej metody dyskusji nad 

dylematami (KMDD) jest wzmocnienie kompetencji moralno-demokratycznych 

i umiejętności rozstrzygania konfliktów i sporów między odmiennymi stanowiskami 

bez użycia przemocy, a na drodze refleksji i racjonalnej dyskusji z innymi 

ludźmi. Metodę ową można stosować w grupach min.18-20osobowych, natomiast 

wiek nie odgrywa znaczącej roli; ważne aby dylemat był dostosowany do 

rozwoju danych osób. 

W artykule Dyskusja konstancka jako metoda edukacyjna w grupach wysokiego 

ryzyka Lind pisze, iż moralność rozumieć możemy jako ideał i jako kompetencję. 

Ideały moralne i wyznawane wartości nie są wystarczającym warunkiem 

działania moralnego. Należy posiadać jeszcze zdolności (capacities), które pozwolą 

nam działać zgodnie z owymi ideałami. KMDD opiera się na 3 prawach 

psychologicznych. Pierwsze, to tzw. konstruktywizm, czyli uczenie od wewnątrz. 

Człowiek samodzielnie i aktywnie przyswaja bądź konstruuje świat. Uczestnicy 

dyskusji muszą mieć podobne pojęcie moralności i jej poczucie; muszą także 

rozumieć, jaki jest cel dyskusji, a przedstawiony dylemat nie może być dla nich 

zbyt trudny do pojęcia. Zauważają oni, że różni ludzie inaczej interpretują dany 

problem, niektórzy w ogóle go nie dostrzegają, choć „zaplecze”, background mają 

taki sam. Drugie prawo, to tzw. regulacja afektywna - pobudzenie emocjonalne 

podczas dyskusji powinno utrzymywać się na bezpiecznym poziomie, aby nikogo 

za bardzo nie ośmielić, ale też i nie zanudzić. I trzecie prawo, to przeżycie demokratyczno 

- moralne. 

Podczas dyskusji, którą przeprowadzać można w klasach szkolnych, nauczyciel 

jest bierny. Nie odzywa się, ale nie opuszcza sali. Podczas dyskusji obowiązują reguły: 

respektu, zakazu personalnej krytyki bądź pochwały i tzw. ping-ponga (osoba, 

która zabiera głos wybiera kolejnego mówcę z przeciwnej grupy). Nie powinno się 

także zapominać o szacunku, uznaniu i uwadze. Jaka jest skuteczność owej metody? 

Wg przeprowadzonych badań, uczestnicy częściej gotowi są pomagać innym, 

lepiej radzą sobie z nowo nabytą wiedzą, szybciej się uczą, przestrzegają zasad 

życia społecznego, szybciej rozwiązują problemy moralne, (kto w odpowiednio 

krótkim czasie nie potrafi racjonalnie rozwiązać problemu, ten łatwo popada w 

zdenerwowanie i desperację). Coraz częściej KMDD stosowana jest w resocjalizacji. 

W Niemczech przeprowadzano dyskusje konstancie, m.in. w zakładzie karnym 

Moabit w Berlinie. Dzięki rozmowie, wysłuchaniu drugiej osoby, argumentowaniu 

na rzecz swojego stanowiska, ludzie na zakręcie życiowym, lepiej rozumieją 

postępowanie innych. Poznają również zasady, wartości, reguły, które obowiązują


w społeczeństwie, a które oni, więźniowie, a wcześniej tzw. trudna młodzież, 

łamali. 

Dialog jest podstawą, dzięki której jesteśmy w stanie zdrowo i normalnie funkcjonować. 

Gadamer mówił o kształceniu, ale wspominał także o filozofii praktycznej 

i w ogóle o miejscu filozofii w dzisiejszych czasach. Aby choć trochę pomóc, 

zabrzmi to patetycznie, ludzkości, winniśmy spoglądać nie tylko na dzieci (kształcenie, 

edukacja demokratyczna), ale i na dorosłych (KMDD, resocjalizacja). 

Każdy bowiem zasługuje na drugą szansę, a jedynie poprzez rozmowę, rozumienie 

i interpretację możemy na nowo dostrzec i poznać wartości i zasady moralne. 

W czasach nastawionych na konsumpcjonizm, egoistyczny indywidualizm, 

gdzie brakuje wyższych wartości, a znaczenie mają dla nas nie zawsze odpowiednie 

osoby, filozof winien wyjść do ludzi i pobudzić ich do myślenia, refleksji 

i dyskusji. 

Zdanie idealnie kończące me wywody, pochodzi z książki pt. Gadamer pióra 

Andrzeja Przyłębskiego: 

W dobie radykalnego zwątpienia czy też zakwestionowania wzorców kultury 

zachodniej (...) przed filozoficzną hermeneutyką staje jeszcze jedno ważne 

zadanie praktyczno - etyczne. Wynika ono z rangi, której nabrało w naszych 

czasach pojęcie interpretacji. Jeśli przyjmiemy, iż „wszystko jest interpretacją”, 

to zadaniem filozofii hermeneutycznej jest odsłonięcie tego twierdzenia, także 

w wymiarze etycznym i politycznym6. 

6 A. Przyłębski, Gadamer, Wiedza Powszechna, Warszawa 2006, s.89.

Maciej Szlinder 

Pojęcie dyskursu w teorii hegemonii Ernesto 

Laclau i Chantal Mouffe 

Na wstępie chciałbym wyjaśnić dlaczego traktuję obu myślicieli łącznie. Otóż 

czynię tak dlatego, że za najważniejszą pracę w dorobku zarówno Ernesto Laclau 

jak i Chantal Mouffe uważam pracę Hegemonia i socjalistyczna strategia1 z 1985 

roku. Później każdy z tej pary poszedł swoją intelektualną drogą, jednak wydaje 

mi się, że głównie rozwijali oni zawarte w tej kluczowej pracy idee, w różnych 

kierunkach uzupełniając obraz całości. Dlatego też można z powodzeniem połączyć 

ze sobą także późniejsze fragmenty twórczości belgijskiej politolożki i argentyńskiego 

filozofa. 

Głównym ich celem była rewizja marksizmu, a szczególnie odrzucenie jego 

deterministycznych, redukcjonistycznych i esencjalistycznych elementów. Stąd 

też orientacja teoretyczna, jaką przyjęli może być nazywana postmarksizmem 

w podwójnym znaczeniu. Z jednej strony z podkreśleniem rdzenia marksizm 

(postmarksizm), wskazującym na główną tradycję teoretyczną, w której wyrośli, 

a z drugiej strony zaznaczając przedrostek post (postmarksizm), sugerujący przekroczenie 

tej tradycji. 

Należy na początku oczywiście zapytać: po co odrzucać determinizm, redukcjonizm 

i esencjalizm charakterystyczny szczególnie dla marksizmu II 

Międzynarodówki (z jej przedstawicielami takich jak Karol Kautsky, Jerzy 

Plechanow i in.)? Laclau i Mouffe wskazują tutaj na wyraźnie widoczny w połowie 

dwudziestego wieku kryzys, zarówno w aspekcie teoretycznym, jak i praktycznym, 

jaki dotknął socjalizm opierający się na trzech elementach: ontologicznym 

1 E. Laclau, Ch. Mouffe, Hegemonia i socjalistyczna strategia. Przyczynek do projektu radykalnej polityki 

demokratycznej, tłum. S. Królak, Wydawnictwo Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej Edukacji TWP, 

Wrocław 2007.

20 Maciej Szlinder 

uprzywilejowaniu klasy robotniczej, decydującym znaczeniu Rewolucji oraz 

ujednoliconej i idealnie jednorodnej woli zbiorowej 2 . 

Pierwszy z tych elementów – koncentracja na roli proletariatu - okazał się 

nieadekwatny z dwóch punktów widzenia. Po pierwsze, przemiany kapitalizmu 

doprowadziły do znacznej dyferencjacji pozycji względem własności 

środków produkcji. Po drugie zaś, i co ważniejsze na istotności zyskały w drugiej 

połowie dwudziestego wieku walki polityczne tworzące się wokół innych 

antagonizmów niż podział klasowy. Najlepszymi przykładami tychże są działania 

ruchów ekologicznych, feministycznych, walki narodowowyzwoleńcze 

w koloniach, walki z heteronormatywnym modelem seksualności. Ograniczenie 

politycznego podmiotu przemian do klasycznie rozumianej klasy robotniczej 

w tej sytuacji musiało być nieskuteczne. 

Oczekiwanie ortodoksyjnego marksizmu na nieuchronny upadek systemu kapitalistycznego 

w wyniku rewolucji proletariackiej wytwarzało postawy bierności 

i tym samym było w swojej istocie na wskroś konserwatywne. Z jednej strony 

wiara w dziejową konieczność przynoszącą wyzwolenie od wyzysku spajała klasę 

robotniczą, z drugiej jednak wyraźnie ograniczała zdolności mobilizacyjne 

oraz gotowość do podejmowania ryzyka w imię celu, który i tak musiał zostać 

osiągnięty. 

Wraz z leninowskim mechanizmem reprezentacji, w którym to partia jako 

depozytariuszka adekwatnej wiedzy najlepiej rozpoznawała interes klasy robotniczej, 

wystąpiło niebezpieczeństwo zjawiska substytucjonizmu. Pomijając nawet 

wyraźnie niedemokratyczny charakter tego mechanizmu, historia pokazała jak 

łatwo można kontynuować ruch zastępowania – nic w tym ujęciu nie powstrzymuje 

przed zastąpieniem partii przez przywódcę, analogicznym do wcześniejszego 

podstawienia partii za proletariat. Stalinowski kult jednostki może być 

postrzegany jako bezpośrednia konsekwencja przyzwolenia na ten ruch. 

Zdaniem Laclau i Mouffe marksistowski esencjalizm doprowadził z jednej 

strony do totalitaryzmu ZSRR, a z drugiej uczynił zachodnią lewicę politycznie 

nieskuteczną. Stanowisko obojga autorów jest wyraźnie anty-esencjalistyczne. 

Nie ma dla nich żadnej koniecznej relacji między „bytem społecznym” a świadomością. 

Tożsamości polityczne nie są natomiast uprzednio konstytuowane na 

poziomie ekonomicznym, ale są konstruowane przez hegemoniczne dyskursy. 

W tym momencie niezbędne jest wyjaśnienie tego, czym jest hegemonia i jak 

omawiani autorzy rozumieją kluczowe dla tej pracy pojecie dyskursu. Pozwolę 

sobie zacząć od tego drugiego. Dyskurs pojmowany jest tutaj bardzo szeroko, 

oznacza nie tylko sferę mowy lub pisma, ale „każdy zespół elementów, w którym 

konstytutywną rolę odgrywają relacje”3. Dyskursy to „publicznie dostępne, 

z natury rzeczy niekompletne ramy znaczeniowe, dzięki którym może się toczyć 

2 Ibidem, s. 3-4. 

3 E. Laclau, Rozum populistyczny, tłum. zespół pod kierownictwem Tomasza Szkudlarka, Wydawnictwo 

Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej Edukacji TWP, Wrocław 2009, s. 63.

Pojęcie dyskursu w teorii hegemonii Ernesto Laclau i Chantal Mouffe 

21 

życie społeczne”4. Dyskurs jest też „podstawowym obszarem budowania obiektywności 

jako takiej.”5 Odrzuca się tu występujące jeszcze u Foucaulta rozróżnienie 

na praktyki dyskursywne i niedyskursywne. Każdy przedmiot jest wszak 

konstytuowany jako przedmiot dyskursu, tzn. „żaden przedmiot nie jest dany 

poza wszelkimi dyskursywnymi warunkami jego pojawienia się”6. Oznacza to, 

że, jak ujmuje to Lotar Rasiński, „sfera pozadyskursywna jest pozbawiona formy 

i leży poza zasięgiem naszej zdolności pojmowania, gdyż granicę owej zdolności 

całkowicie określa język”7. 

W de Saussure’owskiej koncepcji języka nie istnieją pozytywne pojęcia, lecz 

jedynie różnice – „coś jest tym, czym jest jedynie przez relacje różnicowania 

w stosunku do czegoś innego” 8 . Laclau i Mouffe także uznają, że znaczenie przypisywane 

przedmiotom i działaniom kształtuje się w ramach systemów składających 

się ze znaczących różnic. I tak np. las może być zarówno przeszkodą, 

źródłem opału jak i dziedzictwem przyrody, płód natomiast w dyskursie katolickim 

to święte życie nienarodzone, a w dyskursie feministycznym (przynajmniej 

do pewnego momentu rozwoju) część kobiecego ciała, którym ma ona prawo 

rozporządzać. Co ważne, Laclau rozszerza cechy właściwe językowi na całą rzeczywistość 

społeczną co umożliwia mu wykorzystywanie figur retorycznych jako 

kategorii opisu zjawisk społecznych. Do tej propozycji wrócę jeszcze w dalszej 

części tego artykułu, gdzie przybliżę ją w sposób trochę bardziej szczegółowy. 

Żadne znaczenia nie mogą być raz na zawsze ustalone, są one z natury niestabilne. 

Dzieje się tak z dwóch powodów. Po pierwsze, wszystkie znaczenia są 

kształtowane w języku w opozycji do innych znaczeń, które same są niestabilne, 

odkąd nie istnieje żadne „centrum” nadające znaczenie. Po drugie zaś, każde 

dążenie jednostki do sensu i tożsamości, by zrekompensować fundamentalny 

„brak”, potencjalnie nie ma końca. Próbą zatamowania swobodnego przepływu 

różnic jest każdy dyskurs. Wykorzystuje do tego punkty węzłowe, które częściowo 

stabilizują znaczenie. 

Zdaniem Laclau i Mouffe każda praktyka społeczna jest powiązaniem, a to 

oznacza, że ustanawia relację między elementami, tak, że w obrębie tej praktyki, 

tożsamości tychże elementów zostają przekształcone9. Innymi słowy, różne 

elementy nieobjęte danym dyskursem zostają weń włączone i przekształcone 

w momenty tego dyskursu, zmieniając tym samym swoją tożsamość. Widzimy 

więc wyraźnie, że każdy dyskurs jest rezultatem praktyki wiązania, a jego granicą 

jest „zewnętrze” konstytuowane przez inne dyskursy. 

4 D. Howarth, Dyskurs, tłum. A. Gąsior-Niemiec, Oficyna Naukowa, Warszawa 2008, s. 162. 

5 E. Laclau, Rozum..., op. cit., s. 63. 

6 E. Laclau, Ch. Mouffe, op. cit., s. 113. 

7 L. Rasiński, Polityka i dyskurs. Teoria hegemonii Ernesto Laclau , w: K. Abriszewski , M. N. Jakubowski, 

A. Szahaj (red.), Indywidualizm, wspólnotowość, polityka, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 

Toruń 2002, s. 219. 


9 E. Laclau, Ch. Mouffe, op. cit., s. 111.


W tym miejscu możliwe jest już określenie najważniejszej kategorii, będącej 

osią rozważań opisywanych myślicieli – kategorii hegemonii. Projekty hegemoniczne 

mają za zadanie wiązanie w całość różnych wątków dyskursu, a ich celem 

jest zdominowanie struktury pola dostępnych znaczeń. W ten sposób projekty 

te dążą „do wyznaczenia parametrów, w ramach których będzie się formować 

tożsamość różnych przedmiotów i praktyk” 10 . Hegemonię można zatem określić 

jako „typ relacji politycznej, za pomocą którego pewna partykularność przyjmuje 

reprezentację (niemożliwej) uniwersalności całkowicie z nią nieporównywalnej” 

11 . Innymi słowy hegemonia to operacja przechwytywania przez partykularność 

funkcji reprezentowania nieuchwytnej całości. Mamy tu więc do czynienia z figurą 

„pustego znaczącego”. Do tego pojęcia nawiążę w dalszej części tej pracy. 

Dyskursy możemy już teraz określić jako trwałe, hegemonicznie skonstruowane, 

pozornie „obiektywne” i „konieczne” zespoły praktyk społecznych 

i wytworzonych tożsamości. Żaden z nich nie jest w stanie związać wszystkich 

elementów pola dyskursywności. Zawsze są „elementy w opozycji do których jest 

on konstytuowany (...) by móc się ukonstytuować dyskurs potrzebuje tzw. „konstytutywnego 

zewnętrza” 12 . 

Niezbywalnym elementem każdego społeczeństwa umożliwiającym praktyki 

hegemoniczne jest antagonizm. „Konflikty społeczne wybuchają, gdy aktorzy 

społeczni, nie będąc w stanie określić swojej tożsamości, konstruują wroga, na 

którego przerzucają odpowiedzialność za ten stan rzeczy” 13 . Antagonizm występuje 

wtedy, gdy „obecność Innego uniemożliwia mi bycie w pełni sobą” 14 . 

Walka o hegemonię odbywa się dzięki podstawowej grze świata społecznego, 

jaką jest gra między logiką ekwiwalencji (równoważności) i logiką różnicy. 

Logika ekwiwalencji powoduje, że „tożsamość poszczególnych podmiotów rozpływa 

się w dyskursie w momencie ukonstytuowania się tożsamości negatywnej, 

postrzeganej jako zagrożenie wspólne dla wszystkich” 15 elementów. „Skutkiem 

działania logiki równoważności jest paradygmatyczny podział przestrzeni społecznej 

(...) wokół dwóch antagonistycznych biegunów” 16 . 

Przykładem może być tutaj szereg żądań formułowanych przez przedstawicieli 

„Solidarności”17 (np. żądania legalizacji związków zawodowych, wolności słowa, 

podniesienia płac, poprawy warunków pracy itd.) w trakcie strajków w sierpniu 

1980 r. Wszystkie te żądania stają się równoważne i negatywne względem elementu 

10 D. Howarth, op. cit., s. 159. 

11 E. Laclau, Demokracja i kwestia władzy, tłum. M. Kropiwnicki, w: L. Rasiński (red.), Język, dyskurs, 

społeczeństwo. Zwrot lingwistyczny w filozofii społecznej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009, 

s. 337. 


13 Ibidem, s. 163. 

14 E. Laclau, Ch. Mouffe, op. cit., s. 135. 


16 Ibidem, s. 166-167. 

17 Przykład „Solidarności” w kontekście pojęcia pustego znaczącego przywołują także Paweł Dybel 

i Szymon Wróbel w książce Granice polityczności, choć czynią to w trochę inny sposób. Por.: P. Dybel, Sz. 

Wróbel, Granice polityczności. Od polityki emancypacji do polityki życia, Aletheia, Warszawa 2008, s. 403-404.


23 

dominującego (w tym wypadku PZPR). Jednak, aby ruch ten był naprawdę istotny 

politycznie niezbędne jest, by jedno z żądań stało się reprezentantem całości 

i nadało nazwę całemu ruchowi. Warto zauważyć, że nazwa poprzedza tutaj pojawienie 

się tożsamości. Co więcej, nazwa ta, by objąć cały ruch musi być pozbawiona 

swoich referencji – stać się pustym znaczącym. I tak znaczące „Solidarność” 

w latach PRL-u stało się synonimem wszelkiego rodzaju postaw opozycyjnych wobec 

władzy komunistycznej. To puste znaczące jednoczyło niezwykle różne żądania 

i różne tożsamości, a samo było wypełniane bardzo zróżnicowanymi treściami 

co było najlepiej widoczne już w III RP (wystarczy zwrócić uwagę na skrajnie 

różne wizje pozytywne prezentowane po ‚89 przez dawnych opozycjonistów od 

Antoniego Macierewicza po Karola Modzelewskiego). Walka polityczna zawsze 

potrzebuje pustego znaczącego - później takimi hasłami były np. praworządne 

państwo czy cud gospodarczy. Projekt hegemoniczny PiS koncentrował się po 

aferze Rywina na praworządnym państwie i idei IV RP w opozycji do rządzącego 

do tej pory i utożsamionego przez media z korupcją SLD. PO z kolei w 2007 r. jednoczyło 

ludzi jako anty-PiS pod hasłami spokoju i normalności. Na marginesie 

należy zauważyć, że pojęcie pustego znaczącego, które ma oczywiście Lacanowski 

rodowód, nie pojawia się w Hegemonii i socjalistycznej strategii, ale staje się ważne 

w późniejszych pracach Laclau (Emancypacje, Rozum Populistyczny). 

Przeciwstawną logiką w stosunku do logiki ekwiwalencji jest logika różnicy. 

Opiera się ona na różnicowaniu poszczególnych żądań i traktowaniu ich „jako 

odrębnych problemów rozwiązywanych w trybie administracyjnym” 18 . W skrócie 

można powiedzieć, że logika równoważności upraszcza przestrzeń polityczną, 

a logika różnicy ją poszerza i komplikuje. 

Na chwilę w tym momencie chciałbym wrócić do kwestii retoryki. Dzięki 

porzuceniu dychotomii myśl-rzeczywistość i założeniu analogii języka i społeczeństwa 

teoria Laclau i Mouffe poszerza pole kategorii opisu zjawisk 

i procesów społecznych. Mam tutaj na myśli szczególnie przydatne kategorie 

zaczerpnięte z klasycznej retoryki, (która co ciekawe jest nazywana przez 

Laclau „anatomią świata ideologicznego”19). Te retoryczne kategorie to: metafora, 

metonimia, katachreza czy synekdocha. Pierwsza z nich, która „ustanawia 

relację substytucji między pojęciami na zasadzie analogii”20 odpowiada 

budowaniu łańcucha ekwiwalencji. W konfrontacji z konstytutywnym zewnętrzem 

elementy łańcucha są względem siebie równoważne, a więc analogiczne, 

praktyka hegemoniczna odpowiada zatem metaforycznemu przegrupowaniu. 

Katachreza z kolei, która jest figuralnym określeniem, które nie może być zastąpione 

przez literalne, (czyli np. noga krzesła; ucho filiżanki, oczko w pończosze), 

jest rozszerzona na cały obszar doświadczenia językowego. Wynika to 

z faktu, że „każde zniekształcenie znaczenia ma źródło w potrzebie wyrażenia 

18 T. Szkudlarek, Puste, płynne, zepsute i wieloznaczne, [w:] E. Laclau, Rozum..., op. cit., s. XI. 


20 Ibidem, s. 21.


czegoś, czemu brakuje literalnego odpowiednika.”21 Jeżeli przyjrzymy się pojęciu 

pustego znaczącego, które również „wyrasta z potrzeby jednocześnie koniecznego 

i niemożliwego nazwania przedmiotu”22, to proces hegemonii okaże 

się katachretyczny właśnie. Oczywiście rola synekdochy, (która jest pars pro 

toto; częścią reprezentującą całość np. jeżący się włos na głowie, witać kogoś 

w skromnych progach) oddaje idealnie charakter pustego znaczącego. 

Warto w tym miejscu zarysować pojęciową różnicę między polityką a politycznością 

(inaczej tym, co polityczne) zaproponowaną przez omawianych 

autorów. To, co polityczne to wymiar konstytutywnego dla społeczeństwa antagonizmu. 

Polityka z kolei to, jak ujmuje to Szymon Wróbel, „zestaw praktyk 

i instytucji, których celem jest organizowanie ludzkiej egzystencji w warunkach 

konfliktowości wynikającej z tego, co polityczne” 23 . Cytując Mouffe: „Polityką jest 

już sama działalność, poprzez którą tworzą się stosunki społeczne (będące wynikiem 

stosunku sił pomiędzy podmiotami antagonistycznymi), dlatego oczywiste 

staje się to, że wszystko w społeczeństwie jest polityczne” 24 . 

Jaki konkretny projekt polityczny proponują nam zatem Laclau i Mouffe? 

Celem lewicowego projektu hegemonicznego jest, by płynne znaczące „wolności” 

i „równości” „ustabilizowały się w obrębie dyskursu demokratycznego, w opozycji 

do znaczeń, którymi operuje prawica, ponieważ efektem jej działania jest 

rozdzielenie wolności i demokracji, a tym samym przyzwolenie na nierówność 

i podtrzymywanie społecznych hierarchii”25. Zadaniem lewicy jest zatem pogłębienie 

i rozwinięcie ideologii liberalno-demokratycznej ku radykalnej i pluralistycznej 

demokracji. Oznacza to, że należy: 

1. umiejscowić się „całkowicie w polu demokratycznej rewolucji i przedłużać 

łańcuchy równoważności między rozmaitymi walkami przeciwko 

uciskowi”26; 

2. tworzyć prawa jednostkowe nie abstrakcyjnie, ale w kontekście stosunków 

społecznych; 

3. zakwestionować przekonanie o istnieniu naturalnej domeny prywatności; 

21 Ibidem, s. 66. 

22 Ibidem, s. 67. 

23 P. Dybel, Sz. Wróbel, op. cit., s. 124. 

24 Ch. Mouffe, Hegemony ant the Internal State in Gramsci: Towards a New Concept of Politics, 

[w:]Silver linings, pod red. G. Bridges i R. Brunt Verso, London 1981, s. 185, cyt za: S. Tormey, J. Townshend, 

Od teorii krytycznej do postmarksizmu, tłum. G. Maryniec, K. Skarbek, K. Szumlewicz, Wydawnictwo 

Naukowe PWN, Warszawa 2010, s. 98. 

25 S. Tormey, J. Townshend, op. cit., s. 105. Oczywiście te dwa przykłady nie są jedynymi istotnymi 

znaczącymi powiązanymi w hegemonii neokonserwatywnej – przykładem powiązania innego kluczowego 

znaczącego, mianowicie „wspólnoty” w opozycji do państwa i w połączeniu z partykularyzmem narodowym 

i/lub religijnym zająłem się analizując szczegółowo dyskurs najważniejszych dzienników w Polsce w pierwszej 

dekadzie XXI wieku. Zob. M. Szlinder, Pojęcie wspólnoty w dyskursie Gazety Wyborczej i Rzeczpospolitej 

w latach 1999-2009, „Praktyka Teoretyczna”, nr 1, s. 5-26, http://www.praktykateoretyczna.pl/Szlinder.pdf, 

[dostęp: 30 marca 2010 ]. 

26 E. Laclau, Ch. Mouffe, op. cit., s. 185.


25 

4. mając świadomość potrzeby utopii będącej warunkiem radykalnej wyobraźni, 

dzięki której możliwe jest uchronienie się przed pozbawionym 

projektu, pozytywistycznym pragmatyzmem reformistów, unikać jednocześnie 

drugiej skrajności – „totalitarnego mitu Idealnego Miasta”27, 

5. „dążyć do zinstytucjonalizowania momentu radykalnego napięcia, otwartości, 

momentu decydującego o zasadniczo niepełnym i nietrwałym charakterze 

tego, co społeczne”28. 

Na zakończenie chciałem tylko wyjaśnić, dlaczego uznaję tę właśnie perspektywę 

za ważną. Otóż uważam, że Laclau i Mouffe, poza tym, że proponują ciekawy, 

oryginalny język opisu zjawisk społecznych, to ich teoria, opisując ciągłe 

walki o hegemonię oraz podkreślając wagę działania politycznego, posiada, moim 

zdaniem, duży potencjał mobilizujący w przeciwieństwie do często odwrotnego 

wpływu innych współczesnych teoretyków postmarksistowskich takich jak Slavoj 

Žižek29 czy Jürgen Habermas30. 

27 Ibidem, s. 200. 

28 Ibidem. 

29 Polemika Laclau z Żiżkiem – patrz: E. Laclau, Rozum..., op. cit., s. 197-203. 

30 Dyskusja Mouffe z teorią Habermasa – patrz: Ch. Mouffe, Paradoks demokracji, tłum. W. Jach, 

M. Kamińska, A. Orzechowski, Wydawnictwo Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej Edukacji TWP, 

Wrocław 2005 oraz Ch. Mouffe, Polityczność, tłum. J. Erbel, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 

2008.

Wojciech Pigla 

Webplemię – próba eksplikacji pojęcia 

Wprowadzenie 

W refleksji badaczy współczesnego społeczeństwa globalnego, a także u podejmujących 

związaną z nim tematykę teoretyków, dostrzec można dwa odmienne 

od siebie podejścia do problemu konstrukcji tożsamości indywidualnej. 

Pierwsza grupa naukowców zwraca uwagę na postępującą indywidualizację życia 

społecznego i zdeterminowane przez nią sposoby definiowania tożsamości przez 

jednostki. Drugi typ myślenia koncentruje się na akcentowaniu rosnącej roli 

wspólnotowości w życiu społecznym, która pociąga za sobą określone, odmienne 

od zindywidualizowanych, sposoby budowania tożsamości. 

W poprzednim numerze Pretekstów 1 podjąłem kwestię indywidualizacji. 

Obecnie mam zamiar skoncentrować się na problemie konstrukcji tożsamości 

jednostkowej. Głównym obiektem mojego zainteresowania będzie stanowisko 

Michela Maffesoliego, będącego zwolennikiem opcji wspólnotowej, jednak prezentację 

poglądów tego autora poprzedzę wzmianką o dwóch reprezentantach 

opcji przeciwnej – Manuelu Castellsie i Zygmuncie Baumanie. To swoiste porównanie 

stanowiło będzie punkt wyjścia dla prezentacji mojej własnej koncepcji, 

powstałej podczas pisania pracy magisterskiej z zakresu socjologii pod 

kierunkiem prof. dra hab. Marka Krajewskiego. Koncepcję tę stanowi propozycja 

wprowadzenia do języka nauk społecznych nowego pojęcia – webplemię – o którym 

dalej. 

1 W. Pigla, Jednostka we współczesnym świecie – kwestia indywidualizacji, [w:] „Preteksty” nr 10/2010, 

Wydawnictwo IF UAM, Poznań 2010.

28 Wojciech Pigla 

Konstrukcja zindywidualizowanej tożsamości – Castells i Bauman 

Wspominałem już, że kwestią indywidualizacji zająłem się w innym tekście. 

W dużym skrócie, termin ten oznacza postępujący od czasów rewolucji przemysłowej 

proces rozluźniania czy nawet zrywania więzi społecznych, zastępowania 

tradycyjnych wspólnot, takich, jak rodzina czy plemię, przez zatomizowane 

społeczeństwa masowe oraz wyobcowywania jednostek, zmuszonych do samodzielnego 

poszukiwania sensu swojego życia. W świecie globalnych przepływów 

bogactwa, władzy i obrazów poszukiwanie tożsamości, zbiorowej lub indywidualnej, 

przypisanej lub konstruowanej, staje się fundamentalnym źródłem społecznego 

sensu 2 . Owe poszukiwania mają różny przebieg, a ich rezultatem są odmienne 

sposoby bycia we współczesnym świecie. 

Specyficzny sposób radzenia sobie ze zindywidualizowaną rzeczywistością 

społeczną widzi Manuel Castells. Sądzi on, że w dzisiejszym świecie, (…) 

świecie niekontrolowanej, zagmatwanej zmiany ludzie grupują się zwykle wokół 

najbardziej podstawowych tożsamości: religijnych, etnicznych, terytorialnych, 

narodowych 3 . Kwestii tożsamości poświęcił on cały drugi tom swojej trylogii: 

Wiek informacji. Pod pojęciem tym autor rozumie „proces konstruowania sensu 

na podstawie pewnego atrybutu kulturowego, (…) któremu (…) przyznaje się 

pierwszeństwo przed innymi źródłami sensu” 4 . Sens zaś definiuje Castells jako 

„dokonywaną przez aktora społecznego symboliczną identyfikację celów jego/jej 

działania” 5 . Stawia również tezę, że w społeczeństwie sieci dla większości aktorów 

społecznych sens zorganizowany jest wokół tożsamości podstawowej, która sama 

podtrzymuje się w czasie i przestrzeni. Sens taki może być więc konstruowany 

jako odpowiedź jednostek na fragmentację życia społecznego w dobie globalizacji, 

jako forma niezgody na tę ostatnią. Za przykłady służą mu organizacje feministyczne, 

meksykański ruch Zapatystów, ruchy ekologiczne czy japońska sekta 

Aum Shinrikyo, wszystkie dążące do skonstruowania i podtrzymania własnej 

tożsamości w oparciu o prymarne wartości, istotne dla ich członków, a zagrożone 

przez procesy mające miejsce w globalnym społeczeństwie sieci (paradoksalnym 

wydaje się w tej sytuacji fakt, że wpływ i zasięg oddziaływania owych ruchów zawdzięczają 

one w istocie obecności w światowych sieciach telekomunikacyjnych 

oraz możliwości porozumiewania się za ich pomocą). 

Nie jestem do końca przekonany, czy owe ruchy stanowią przeciwwagę dla 

postępującej indywidualizacji. Po pierwsze, same są skonstruowane na zasadzie 

sieci – przykładowo ruch alterglobalistyczny to nie zunifikowana organizacja, ale 

mnogość organizacji mniejszych, zajmujących się często odmiennymi kwestiami, 

wpisujących się w całokształt ruchu alterglobalistycznego. „Współczesne ruchy 

społeczne to właśnie raczej takie luźno zorganizowane sieci ludzkie, uruchamiane 

2 M. Castells, Społeczeństwo sieci, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2007, s. 20. 

3 Ibidem, s. 20 

4 M. Castells, Siła tożsamości, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2008, s. 22. 

5 Ibidem, s. 23.


29 

i mobilizowane przez małe organizacje/stowarzyszenia społeczne” 6 . Po drugie, 

nie wszyscy ludzie uczestniczą w opisywanych przez Castellsa ruchach społecznych, 

wydaje mi się wręcz, że jest to mniejszość. Podzielam tym samym intuicje 

Darina Barneya, według którego „Nie każdy, kto doświadcza odśrodkowych tendencji 

globalizacji i technologii sieci, rozwija w sobie opór albo projekty tożsamości, 

które wciągają go w ruchy społeczne starające się kwestionować panujący 

w społeczeństwie obywatelskim porządek” 7 . Mimo organizowania się w ruchy, 

którym Castells poświęca uwagę, ludzie pozostają sieciowymi indywidualistami. 

Inne podejście do konstrukcji tożsamości prezentuje Zygmunt Bauman: 

W nowoczesności tożsamości konstruowano długo, konsekwentnie i cierpliwie. 

W ponowoczesności obowiązuje, zdaniem Baumana, 

- zaczynania wciąż od nowa, eksperymentowania, tworzenia nowych form 

na podłożu starych postaci 8 . 

Dziś nie chodzi o zbudowanie trwałej, solidnej tożsamości, liczy się jej 

multiplikacja. 

Jeśli tylko poruszasz się dostatecznie szybko i nie przystajesz w miejscu, żeby spojrzeć 

za siebie i podliczyć zyski i straty, możesz zmieścić w swoim krótkim istnieniu 

dowolną liczbę istnień, nie mniejszą od tej, którą mógłbyś przeżyć w wieczności. 

Czemuż innemu, jeśli nie temu właśnie, służy nieustanne, kompulsywne i obsesyjne 

odrestaurowywanie, odnawianie, przetwarzanie, burzenie i tworzenie od podstaw 

własnej tożsamości?9 

Bauman uważa, że współcześnie jedynym polem stwarzającym możliwość odnowy, 

symbolicznego narodzenia się na nowo, jest konsumpcja – towarów, usług, 

informacji - wszystkiego. Logika konsumpcjonizmu dostosowana jest do potrzeb 

ludzi, którzy próbują tworzyć, chronić i odnawiać swoją niepowtarzalną osobowość 

(…) 10 . To dzięki niej, jeśli posiada się wystarczającą ilość środków finansowych, 

można wybierać i stwarzać coraz to nowe tożsamości, z miesiąca na miesiąc, 

z dnia na dzień. Ten stan rzeczy ocenia Bauman negatywnie, uważa, że to pułapka, 

pogoń za spełnieniem, które jest niemożliwe do osiągnięcia. Ludzie skazani są 

na ciągły stan napięcia, którego nie są w stanie rozładować kolejne konsumpcyjne 

metamorfozy. 

Jedynym , które z całą pewnością wyjdzie z tej karuzeli 

przemian nie tylko bez szwanku, ale wręcz wzmocnione, jest homo eligens – człowiek 

wybierający (…): trwale nietrwałe , w pełni niespełnione, ostatecznie 

nieostateczne i autentycznie nieautentyczne11. 


7 D. Barney, Społeczeństwo sieci, Wydawnictwo Sic! s.c., Warszawa, 2008, s. 174-175. 

8 Z. Bokszański, Tożsamości zbiorowe, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2005, s. 255. 

9 Z. Bauman, Płynne życie, Wydawnictwo Literackie, Kraków, 2007, s. 16. 

10 Ibidem, s. 40. 

11 Ibidem, s. 55.


Wnioski wyżej wymienionych autorów wskazują na wygraną indywidualizacji 

w pojedynku z duchem wspólnotowości. Jednostki, czy to poszukujące autentyczności 

w podstawowych wartościach, czy to w opętańczej konsumpcji, pozostają 

jednostkami, indywiduami. Ani jedna, ani druga postawa nie zbliża ich do drugiego 

człowieka, a tylko coraz bardziej wyobcowuje. Nie dla wszystkich jednak 

współczesny świat społeczny jawi się w tak ciemnych barwach. 

Michel Maffesoli i neotrybalizm 

W Kulturowych sprzecznościach kapitalizmu Daniel Bell stwierdził: 

Podstawą tożsamości stała się dla nas nie tradycja, autorytet, prawdy objawione czy 

nawet rozum, ale raczej własne doświadczenie. To ono jest źródłem samowiedzy 

i układem odniesienia wobec innych ludzi12. 

Zgodna z tą myślą, moim zdaniem, jest koncepcja postulująca istnienie 

w przestrzeni społecznej tak zwanych „neoplemion”, której twórcą jest francuski 

socjolog Michel Maffesoli, autor książki Czas plemion. Schyłek indywidualizmu 

w społeczeństwach ponowoczesnych 13 , będącej pierwszą przetłumaczoną na język 

polski pracą tego autora. 

Francuski socjolog uważa, że w latach sześćdziesiątych XX wieku nastąpiła 

istotna zmiana klimatu intelektualnego, kulturalnego, ekonomicznego oraz technologicznego, 

kiedy sformułowana została współczesna koncepcja „komunitarności 

niekontraktualnej” 14 , kluczowa dla koncepcji Maffesoliego. Aby ją dobrze 

zrozumieć, trzeba w rozważaniach wrócić do Webera koncepcji racjonalizacji. 

Jak wiadomo, w wyniku reformacji miało miejsce powstanie nowego typu religijności, 

a mianowicie protestantyzmu, którego ewolucja doprowadziła do „drugiego 

odczarowania świata”, z którym, rozwojowo związany był indywidualizm. 

Zmiana ta zmusiła protestantów do wzmacniania więzi społecznych za pomocą 

prawa, postępująca racjonalizacja wyrugowała z życia społecznego religijność, aż 

do stanu owego „drugiego odczarowania świata”. Sytuacja ta zrodziła „kontraktualny 

kolektywizm”, poczucie wspólnoty oparte na odgórnych, biurokratycznych 

ustaleniach, niewynikające z naturalnych dążeń jednostek. Kontraktualny kolektywizm, 

jak zauważył Weber, przybrał w nowoczesności postać biurokracji, wobec 

której jednostka czuje się „wyobcowanym (…) trybem w maszynie” 15 . Jak 

stwierdził sam Maffesoli: Nowoczesność, mnożąc możliwości relacji społecznych, 

12 D. Bell, Kulturowe sprzeczności kapitalizmu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 1998, s. 126 

13 M. Maffesoli, Czas plemion. Schyłek indywidualizmu w społeczeństwach ponowoczesnych, 

Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2008. 

14 M. Kamińska, Rzeczywistość wirtualna jako „ponowne zaczarowanie świata”. Pytanie o status 

poznawczy koncepcji, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań, 2007, s.143. 

15 Ibidem, s. 145.


31 

opróżniła je po części z wszelkiej realnej treści 16 . Kolektywizm, powodujący poczucie 

wyobcowania, doprowadził paradoksalnie do wzrostu dążenia do indywidualizmu, 

związanego z pragnieniem wyrwania się choćby na chwilę z poczucia 

nieważności i osamotnienia, którego nowoczesna jednostka doznaje pomimo faktu, 

że żyje przecież w społeczeństwie 17 . Biurokracja doprowadziła do osłabienia 

więzi kolektywnej, do której tęskni dzisiejsze społeczeństwo, próbując powrócić 

do kolektywizmu pierwotnego, wynikającego z woli jednostek do bycia razem, 

a nie z narzuconego prawnie obowiązku. W ten sposób w dzisiejszym społeczeństwie 

przenikają się tendencje indywidualistyczne i kolektywne. Ich wyrazem jest 

wyłonienie się nowego rodzaju wspólnotowości – neotrybalizmu, czy też neoplemienności, 

będącej wyrazem przejścia od społeczeństwa do wspólnoty, od 

Gesellschaft do Gemeinschaft, do ponownego „zaczarowania świata”. 

Neoplemiona to nie nowy rodzaj związków społecznych, neoplemienność to 

raczej nowy sposób organizacji grup ludzkich, na sposób wspólnotowy, wyrażający 

się pewnymi cechami dystynktywnymi. Należą do nich: charakterystyczna 

estetyka wyrażająca się w poczuciu wspólnoty, etyka, obecna w więzi zbiorowej, 

oraz zwyczaj obecny w neoplemiennym życiu codziennym. 18 Estetyka jawi się 

jako metoda wspólnego odczuwania, a także jako metoda rozpoznawania się. 

Więź, o której mowa, oparta jest na afektualnej bliskości członków neoplemienia, 

na uczuciowym, duchowym przywiązaniu jego członków do siebie nawzajem. 

Neoplemiona nie są nastawione na realizację żadnych „projektów”, ich celem nie 

jest zmiana świata czy walka o wspólną sprawę (tym m.in. różnią się od nowych 

ruchów społecznych), przebywanie ze sobą jest dla członków neoplemion wartością 

samą w sobie. 

Są to więc, w najprostszym sensie tego słowa, owe sieci przyjaźni, które nie mają 

żadnego celu poza gromadzeniem ludzi bez konkretnego zamiaru, bez określonego 

projektu, a które w coraz większym stopniu przenikają życie codzienne wielkich 

zbiorowości 19 . 

Grupy te określają się w oparciu o terytorium (niezależnie, jakie terytorium 

miałoby to być, może mieć nawet wymiar symboliczny) i wspólne emocje, niezależnie 

od ich treści. Mogą ją stanowić „zainteresowania kulturalne, upodobania 

seksualne, gusta odzieżowe, wyobrażenia religijne, motywacje intelektualne, zaangażowanie 

polityczne. Można by do woli mnożyć czynniki decydujące o zrzeszaniu 

się 20 . Maffesoli twierdzi, że można by je sprowadzić do dwóch biegunów: 


Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2008, s. 140. 

17 M.Kamińska, Rzeczywistość wirtualna jako „ponowne zaczarowanie świata”. Pytanie o status poznawczy 

koncepcji, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań, 2007, s.145. 



19 Ibidem, s. 53. 

20 Ibidem, s. 201.


przestrzeni i symbolu. Jeśli chodzi o przestrzeń, Maffesoli koncentruje się na środowisku 

wielkomiejskim, zapewniającym mnogość okoliczności do tworzenia się 

neoplemion. Jeśli nie powstają one w oparciu o lokalne sentymenty danego podwórka, 

ulicy czy dzielnicy, wyrastają na skutek koncentracji przestrzennej ludzi, 

którzy w masie mają możliwość „wyłowienia” podobnych do siebie jednostek. 

Społeczeństwo żyje i organizuje się (…) w toku spotkań, sytuacji, doświadczeń 

w ramach różnych grup, do których należą poszczególne jednostki. Grupy te krzyżują 

się ze sobą wzajemnie, tworząc zarazem niezróżnicowaną masę i bardzo 

zróżnicowane skrajności 21 . Masa i neoplemię pozostają ze sobą w dialektycznej 

zależności, jedno wpływa na drugie, które konstytuuje pierwsze. Współczesna 

organizacja społeczna posiada cechę, która pozwala głosić z jednej strony istnienie 

tych dwóch biegunów, jakimi są masa i plemię, z drugiej zaś – ich ciągłe wzajemne 

w siebie przechodzenie 22 . Cechą tą jest kształt tożsamości jednostek, które, 

złączone w neoplemionach, pozostają jednocześnie wolnymi. Ludzie grupują 

się ze sobą na mocy proksemii, dzięki „łańcuszkom przyjaźni” (jak określił to 

Maffesoli), czyli sieciom kontaktów, które pozwalają na zwielokrotnienie relacji, 

na zawiązywanie nowych znajomości za pośrednictwem osób już znanych: taki to 

a taki przedstawia mnie takiemu a takiemu, który zna znowu kogoś innego, itd. 23 . 

Neoplemienne relacje mogą być chwilowe, mogą być też trwałe. Dodatkowo, każdy 

może uczestniczyć w wielu grupach, w każdej z nich angażując pewną część 

siebie – każdy człowiek, zdeterminowany przez swoje terytorium, swoje plemię, 

swoją ideologię, może jednocześnie, i to w bardzo krótkim czasie, wkroczyć na inne 

terytorium, do innego plemienia, w inną ideologię 24 . A gdy będzie miał dość, może 

wrócić lub przemieścić się ponownie. Płynność, niestałość, przechodniość, permanentna 

fluktuacja społeczna to stałe atrybuty neoplemiennych wspólnot. Jak 

pisze Maffesoli, celem nie jest ustatkowanie, chodzi teraz nie tyle o to, by się zebrać 

w paczkę, rodzinę, wspólnotę, a bardziej o to by przeskakiwać z jednej grupy do 

drugiej, (…), neotrybalizm charakteryzuje się płynnością, tymczasowymi zrzeszeniami 

i rozproszeniem 25 . Zależnie od chwilowych interesów, gustów czy zachcianek, 

jednostka podejmuje takie czy inne działania, identyfikuje się z taką czy inną 

grupą, bierze udział we wspólnotowych rytuałach, dzieli z innymi członkami 

grupowe tajemnice. Co ważne, znajduje w tej aktywności to, czego potrzebuje 

– poczucie wspólnoty, przynależności, bycia częścią większej całości. Chwilowy 

charakter satysfakcji nie jest powodem do narzekań, czekają przecież inne dziedziny, 

oferujące podobne doznania. Jednostka, jak już zostało powiedziane, może 

być jednocześnie członkiem wielu neoplemion. W szkole jest uczniem, na podwórku 

graczem w piłkę i fanem określonej drużyny, na koncercie słuchaczem 

pewnego zespołu, w piątkowy wieczór bywalcem ulubionego pubu, w niedziele 

21 Ibidem, s. 139. 

22 Ibidem, s. 214. 

23 Ibidem, s. 54. 

24 Ibidem, s. 215. 

25 Ibidem, s. 122.


33 

wędkarzem. Do tego porusza się na rowerze, jest wegetarianinem i użytkownikiem 

systemu Linux. Każda z tych możliwości niesie ze sobą kręgi znajomych 

i relacje społeczne. Rozmaitymi metodami (Minitel 26 jest jedną z wielu) konstytuują 

się sportowe, przyjacielskie, seksualne, religijne i inne. Każde 

z nich ma inną długość życia, zależnie od stopnia zaangażowania jego uczestników 

27 . W końcowych paragrafach swojej książki Maffesoli stwierdza, że pod 

wpływem czasu neoplemiona stabilizują się, a ta metamorfoza świadczy o tym, że 

mają przed sobą przyszłość. 

Praca Maffesoliego powstała w latach 1984-1987, kiedy rzeczywistość społeczna, 

a także technologiczna, była inna niż dzisiaj. Autor wspomniał o Minitelu, 

jako narzędziu umożliwiającym komunikację i powstawanie neoplemion. W tym 

momencie postaram się pokazać jak wygląda teraźniejszość neoplemion, ich stan 

i forma, w dobie komunikowania przy pomocy Internetu (pojmowanego jako 

Web 2.0). 

Webplemię 

Maffesoli, konstruując pojęcie „neoplemię”, miał na myśli głównie grupy 

funkcjonujące w ramach wielkich organizmów miejskich, współczesnych megalopolis. 

Zwrócił jednak uwagę, że mogą one powstawać również w oparciu 

o urządzenia komunikacji elektronicznej: 

Okazuje się, co więcej, że poczucie przynależności plemiennej może być umacniane 

przez postęp technologiczny. (…). A to przede wszystkim dzięki wytwarzanej przez 

ten model interaktywności. W gruncie rzeczy , komputerowa tablica 

ogłoszeń (…) tworzy matrycę komunikacyjną, w której pojawiają się, rosną w siłę 

i umierają grupy o rozmaitych konfiguracjach i celach28. 

„Kablówka”, o której mowa, to Minitel, francuski system komunikacyjny działający 

na podobnej zasadzie jak Internet, ale wyposażony w wyraźnie mniejszą 

liczbę funkcji, pozbawiony graficznego interfejsu, dostępny wyłącznie na terytorium 

Francji, a używany głównie przez mieszkańców wielkich miast. Te ograniczenia 

przyczyniły się do wyparcia Minitelu przez Internet, który, co warto 

zauważyć, podczas pisania przez Maffesoliego książki Czas plemion… nie istniał w 

postaci, jaką znamy dzisiaj (nie istniały nawet strony WWW – pierwsza powstała 

w roku 1991). Pewien stopień podobieństwa między Minitelem a Internetem 

był podstawą do ponownego przemyślenia przeze mnie konceptu neoplemienia 

i próby jego przełożenia na przestrzeń Internetu. Poniżej zaprezentuję cechy, 

26 Minitel to system komunikacji popularny we Francji w latach osiemdziesiątych. Więcej na ten temat 

można znaleźć [w:] M. Castells, Społeczeństwo sieci, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2007, s. 349. 



28 Ibidem, s. 207.


jakie posiada, według mnie, webplemię. W trosce o czytelność prezentacja będzie 

miała formę wyliczenia od myślników. Webplemię to: 

• Wspólnota, której miejscem powstania jest Internet, konkretniej mówiąc 

określona strona internetowa, poświęcona pewnej tematyce (np. fotografii), 

umożliwiająca internautom dodawanie własnych treści – tekstu, 

zdjęć, filmów – czyli strona Web 2.0 (stąd mowa o webplemieniu, a nie 

przykładowo o netplemieniu, co mogłoby sugerować, że mogłaby to być 

każda strona w Sieci), 

• Wspólnota, która powstaje między jednostkami w konsekwencji ich aktywnego 

uczestnictwa w ramach danej strony internetowej, w konsekwencji 

wymiany poglądów i doświadczeń dotyczących tematyki, której 

jest poświęcona; webplemiona powstają w ramach forów tematycznych 

oraz blogów, a także niektórych serwisów społecznościowych – tych, które 

istnieją po to, by kojarzyć ludzi o podobnych zainteresowaniach, 

• Wspólnota, której członkowie w większości poznali się przez Internet 

i dążą do dewirtualizacji znajomości, czyli do spotkań poza cyberprzestrzenią 

(w miarę możliwości przestrzennych i czasowych) – stąd do webplemion 

nie zaliczam społeczności serwisów takich jak Nasza-klasa czy 

Facebook, 

• Grupa ludzi, których łączą więzi uczuciowe, afektualne, podzielane przez 

większość jej członków, a nie stosunki pragmatyczne – stąd do webplemion 

nie zaliczam społeczności powstających wyłącznie w oparciu o realizację 

konkretnych celów, jak to ma miejsce np. w przypadku serwisu 

Goldenline, który ma pomagać w rozwoju kariery zawodowej (możliwa 

jest jednak sytuacja, gdy na bazie więzi pragmatycznej powstanie więź 

afektualna); członkowie webplemion mogą oczywiście pomagać sobie 

w najróżniejszych kwestiach (zawodowych, edukacyjnych, prawnych 

etc.), ale ponad tym musi między nimi być obecna więź uczuciowa, musi 

być ona pierwotna względem relacji pragmatycznych, 

• Wspólnota posiadająca własną estetykę, która wyraża się w wyglądzie odwiedzanej 

strony internetowej i wyglądzie profili poszczególnych osób; 

członkowie wspólnoty podzielają określone zwyczaje i rytuały, zarówno 

w ramach strony (stanowi ona wspólną przestrzeń), jak i w realu, 

• Wspólnota angażująca część tożsamości jednostek, zapewniająca jej wolność 

uczestniczenia we wspólnotach innych bez żadnych konsekwencji 

(w opisywanym przypadku jest to nawet bardziej możliwe niż u Maffesoliego 

– jednostka może mieć otwartych jednocześnie kilka stron i uczestniczyć 

w ich działalności, wędrując między nimi za pomocą kliknięć myszki; 

wędrówki opisane przez Maffesoliego mają miejsce w przypadku spotkań 

w realu – jednego dnia można spotkać się z członkami forum fotograficznego, 

a następnego z członkami forum modelarskiego),


35 

• Wspólnota, której członkami są internauci aktywni, intensywnie korzystający 

z Sieci, czyli, używając terminologii „Diagnozy Internetu 2009” 29 , 

Twórcy. 

Podsumowując, webplemię to wspólnota istniejąca w Internecie (ale dążąca 

do spotkań w realu), której członków łączą więzi powstałe dzięki podzielanym 

zainteresowaniom i wartościom, posiadająca wypracowane zwyczaje, rytuały 

i estetykę, ale nie angażująca całego życia społecznego i psychicznego swoich 

członków. 

Podsumowanie 

Pytania o kształt współczesnego świata są w naukach społecznych i filozofii 

obecne od dawna. Ich wielka liczba i zakres tematyczny generują jeszcze większą 

liczbę odpowiedzi, które są niekiedy przyczyną sporów dotyczących fundamentalnych 

kwestii. Wydaje mi się, że do czynienia z takim właśnie przypadkiem 

mamy w obliczu sporu o kształt i sposób konstrukcji tożsamości konfrontowanej 

z indywidualizacją świata społecznego. Dobrze jest poznać argumenty obu stron, 

krytycznie je przemyśleć oraz dojść do własnych wniosków. Ich przedstawienie 

było celem niniejszego artykułu. 

29 Diagnoza Internetu 2009, pod red. K. Kreutza, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa, 

2009 (całość).

Joanna Rońda 

Ja o sobie. 

Wertykalno – horyzontalny wymiar miłości 

własnej 

Zdaniem św. Tomasza z Akwinu (1225 – 1274), miłowanie siebie jest typowe 

dla całego rodzaju ludzkiego. Tak wszyscy ludzie, dobrzy i źli, miłują siebie tym, 

że miłują własne trwanie1. Każdy człowiek chroni siebie, otacza troską i życzliwością, 

zabiega o własne dobro2. Akceptacja i miłość siebie są niewątpliwie fundamentem 

zdrowej i zintegrowanej osobowości. Ta afirmacja nie dokonuje sie 

jednak automatycznie, ale stanowi niełatwe zadanie, z jakim każdy człowiek musi 

się zmierzyć. Dokonuje się ono w komunikacji z otoczeniem. W niniejszym referacie 

dokonana zostanie najpierw próba określenia znaczenia miłości własnej 

w kontekście ludzkiej autorefleksji. Następnie zbadane zostaną dwa uzupełniające 

się wymiary tej miłości, mianowicie jej związek z miłością do Boga oraz do 

bliźniego. 

Miłość własna w kontekście pytania o siebie 

Kim jestem? Od momentu, kiedy człowiek skieruje do siebie to pytanie, rozpoczyna 

się proces zdobywania wiedzy o sobie. Odpowiedzi, jakich człowiek 

udziela, w większości bazują na wcześniejszych doświadczeniach – sukcesów 

i porażek, oraz opinii, lub reakcji innych. Istota ludzka, opisując siebie, mówi 

o własnych cechach osobowości, wyposażeniu psychiczno – emocjonalnym, ale 

1 Św. Tomasz z Akwinu, Suma teologiczna Miłość, t. XVI, (2 – 2.qu.23 – 46), tłum. A. Głażewski, Katolicki 

Ośrodek Wydawniczy „Veritas”, Londyn 1967, II – II, q. 23, a. 7. 

2 T. Bartoś, Tomasz z Akwinu teoria miłości. Studium nad komentarzem do księgi „O imionach Bożych 

„Pseudo – Dionizego Areopagity, Wydawnictwo Homini, Kraków 2004, s. 171; M. Machinek, Miłość własna. 

Aspekt teologiczny, [w:] Encyklopedia Katolicka, t. XII, pod red. S. Wilka, Wydawnictwo TNKUL, Lublin 

2008, kol. 1132.

38 Joanna Rońda 

także przeżyciach i doświadczeniach. Świadomość istnienia, samoświadomość, 

która wyróżnia człowieka wśród innych istot żywych, umożliwia uczynienie 

samego siebie obiektem własnej refleksji i oceny3. Zdolność autorefleksji, dokonywanej 

dzięki strukturze poznawczej określanej jako „Ja”, jest kluczowa dla 

wielu spraw, które są uważane za istotę człowieczeństwa4. Rozległa wiedza o sobie 

obejmuje przekonanie o własnych zdolnościach, możliwościach, aspiracjach, czy 

wyglądzie. Poznanie siebie uwzględnia szeroką i złożoną kompozycję indywidualności. 

Wypracowanie spójnego obrazu siebie umożliwia jednostce postrzeganie 

siebie adekwatnie5. Jest to o tyle istotne, że wyobrażenia na temat własnego Ja 

ukierunkowują ludzkie działanie6. 

Autorefleksja nie wyczerpuje sie wyłącznie w zwrocie ku sobie, ale ma istotny 

wymiar społeczny Jednostka komunikuje z otoczeniem bazując na opinii, sądach 

czy oczekiwaniach w stosunku do siebie. Społeczny charakter Ja podkreśla wpływ 

innych, ale także czyni widocznym zdeterminowanie wieloma czynnikami kulturowymi 

lub historycznymi. Oba te wymiary: indywidualny i społeczny są ze sobą 

powiązane w ten sposób, że odnosząc się do świata, osoba ludzka jednocześnie 

odnosi się do siebie i dzięki temu konstytuuje sens swojego istnienia 7 . 

W przestrzeni społecznej jednostka dokonuje autoprezentacji: ujawnia siebie, 

zarówno na płaszczyźnie werbalnej, jak i pozawerbalnej w swoim dynamicznym 

działaniu. Nieodłącznym elementem autoprezentacji jest nie tylko to, 

co jednostka przekazuje, ale także w jaki sposób treści zostają ujawniane, czyli 

z jakich wzorów i form korzysta wypowiadający siebie 8 . Wchodząc w przestrzeń 

komunikacji z otoczeniem jednostka nie tylko prezentuje siebie, ugruntowując 

w ten sposób obraz samej siebie, ale wpływa także na kształt całego społeczeństwa. 

Dokonuje się to przede wszystkim poprzez akceptację bądź negowanie 

3 L. A. Pervin, Psychologia osobowości, tłum. M. Orski, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 

Gdańsk 2005, s. 244 – 247. 

4 M. Leary, Wywieranie wrażenia na innych. O sztuce autoprezentacji, tłum. A. i M. Kacmajor, Gdańskie 

Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 1999, s. 175. 

5 Już w starożytności podkreślano konieczność poznania samego siebie (gr. gnóthi seantón), aby 

człowiek mógł dojść do wiedzy i mądrości, jak należy dbać i troszczyć się o własną naturę. Według tradycji 

ta powstała 2,5 tysiąca lat temu maksyma była umieszczona przy wejściu do świątyni w Delfach. Jej celem 

było uświadomienie wchodzącym powinności uznania własnej małości i ułomności, która odróżnia 

człowieka od bogów. Por. C. M. Martini, Poznaj siebie, decyzja, wybór, tłum. J. Mieszalska, Wydawnictwo 

WAM, Kraków 2000, s. 15. 

6 Terminem Ja (łac, ego) definiuje się byt, pojęty jako osoba. Ja jest czynnikiem jednoczącym w całość 

różne wymiary istnienia istoty ludzkiej i stanowi o tożsamości istoty ludzkiej. W psychoanalizie Ja rozumiane 

jest jako świadoma część psychiki. Psychologia rozróżnia: Ja realne – zbiór atrybutów, o których jednostka 

sądzi, że je posiada oraz Ja idealne, czyli zbiór atrybutów, które są pożądane przez jednostkę. Por. Psychologia 

Ogólna. Podręcznik akademicki, t. 2, (red.) J. Strelau, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 

2002, s. 575. 

7 J. Tischner, Ja, [w:] Katolicyzm A – Z, pod red. Z. Pawlaka, Wydawnictwo Św. Wojciecha, Poznań 

1999, s. 183 – 184. 

8 E. Goffman, Rytuał interakcyjny, tłum. A. Szulżycka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 

2006, s. 5.

Ja o sobie. Wertykalno – horyzontalny wymiar miłości własnej 

39 

napotykanych postaw moralnych 9 . Istotnym elementem autoprezentacji pozostaje 

świadomość tożsamości, która jest związana z osobowością i samoświadomością, 

ale także z relacją z otoczeniem 10 . Poprzez te scalającą aktywność dokonuje 

się więc swoiste samookreślenie, zdefiniowanie własnej podmiotowości w świecie 

zewnętrznym, historii, kultury, religii, tradycji 11 . Uzyskiwanie i zachowanie własnej 

tożsamości należy zawsze postrzegać jako zjawisko procesualne, dynamiczne 

i intencjonalne. 

Nieodzownym elementem odniesienia do własnego Ja jest zdeterminowanie 

wynikające z funkcjonowania człowieka w świecie materialnym. Przetwarzając 

rzeczywistość zewnętrzną, człowiek może jednocześnie wzbogacać człowieczeństwo, 

scalają w sobie niejako ducha z materią. 

W procesie odniesienia sie jednostki wobec samej siebie nie sposób uniknąć 

pytań o przyczynę własnego istnienia, jego sens i przyszłość. Pytania te towarzyszą 

całej ludzkiej egzystencji i znajdują swój szczególny wyraz w sferze religijnej 12 . 

W kontekście wiary chrześcijańskiej odniesienie do siebie jako istoty cielesno- 

-duchowej jest ściśle związane z przekonaniem o bezwarunkowej afirmacji każdej 

osoby ludzkiej ze strony Boga Stwórcy, co już u samych podstaw decyduje o pozytywnym 

obrazie siebie samego. Doświadczając w ten sposób sensu swojego istnienia, 

własnej celowości, człowiek jest w stanie zaakceptować siebie i być sobą. 

Specyficznie chrześcijańskie spojrzenie charakteryzujące się miłowaniem siebie 

w Bogu jest istotnym elementem zdrowego odniesienia do siebie. Kluczowe dla 

powodzenia tego procesu autoafirmacji będzie właściwe określenie relacji między 

miłością własną a miłością do bliźniego z jednej oraz miłością do Boga z drugiej 

strony. 

Horyzontalny wymiar miłości własnej 

Uzewnętrzniając siebie, jednostka komunikuje, wypowiada się w potrójnej 

relacji: do świata materialnego, do świata ludzkiego i do świata Bożego. Świat 

materialny i ludzki dotyczy płaszczyzny horyzontalnej, natomiast świat sacrum 

uwzględnia pionowy – wertykalny kierunek dialogu istoty ludzkiej ze Stwórcą. 

Można powiedzieć, że człowiek, komunikuje na płaszczyźnie antropologicznej 

i jednocześnie nadprzyrodzonej. Osoba ludzka doświadcza siebie jako określająca 

siebie, a jednocześnie jako wspierana przez coś, niebędącego nią13. 

Termin „miłość siebie” stanowi swego rodzaju pułapkę pojęciową, która 

w znacznej mierze może być odpowiedzialna za zamieszanie w sferze moralności 

9 J.P. Forgas, K. Williams, L. Wheeler, Umysł społeczny, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 

Gdańsk 2005, s. 93. 

10 M. Golka, Socjologia kultury, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2007, s. 115. 

11 M. Żardecka - Nowak, Tożsamość indywidualna i zbiorowa: szkice filozoficzne, Wydawnictwo 

Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2004, s. 103. 

12 Jan Paweł II, Fides et ratio tekst i komentarze, Wydawnictwo KUL, Lublin 2003, nr. 1. 

13 J. F. Crosby, Zarys filozofii osoby. Bycie sobą, tłum. B. Majczyna, Wydawnictwo WAM, Kraków 2007, 

s. 303.


właśnie na płaszczyźnie horyzontalnej. Na ogół miłość siebie utożsamiana jest 

z egocentrycznym zwrotem ku sobie, a ze szkodą dla bliźnich, z egoizmem, 

a więc z niepowodzeniem wszelkiej komunikacji. Znacznie rzadziej uwzględnia 

się jej pozytywne konotacje, które szczególnie z teologicznego punktu widzenia, 

odgrywają ważną rolę w dialogu z Bogiem i z drugim człowiekiem. Problematyka 

kochania siebie jest o tyle naznaczona własną specyfiką, że w porządku psychologicznym 

miłość siebie pozostaje priorytetowa, gdyż nie istnieje ludzkie działanie, 

które nie zawierałoby relacji do siebie. Z tego powodu troska o siebie - aby mogła 

pozostać konstruktywna - potrzebuje etycznej weryfikacji i moralnego przewodnictwa14. 

Horyzontalny wymiar miłości własnej ujawnia się w trosce o siebie, 

ale jednocześnie w szacunku wobec drugich. Każdy inny człowiek jest „alter ego”, 

drugim Ja, obdarzonym tą samą godnością i tak samo cennym w oczach Stwórcy 15 . 

W odnalezieniu właściwej miary w miłowaniu siebie, a jednocześnie respektowaniu 

drugich, niezbędne jest wypracowanie stałych dyspozycji ku dokonywaniu 

dobrych wyborów. Wśród tych dyspozycji, zwanych cnotami, warto zwrócić 

uwagę na dwie szczególne istotne. Cnota męstwa pomaga w stawianiu sobie 

ambitnych celów oraz wypełnianiu podjętych zobowiązań w życiu prywatnym 

i zawodowym. Odważna, a tym samym poprawna samoocena umożliwia poznawanie 

własnego wewnętrznego bogactwa, własnych zalet i wad, zdolności i ograniczeń 

16 . Trud włożony w rozwój i samorealizację stanowi partycypację w planie 

Bożej Mądrości. Kochać siebie w Bogu, to docenić siebie, swoje talenty i możliwości, 

to dążyć do szeroko rozumianej samorealizacji do sukcesu i dobrobytu, 

nie zapominając jednak o własnej kruchości i ograniczoności. Wyrazem miłości 

własnej, wymagającym męstwa i dokonywania nieraz trudnych wyborów, jest realizacja 

indywidualnego powołania, podjętego w wolności i odpowiedzialności. 

Drugą istotną cnotą, niezbędną dla właściwego rozwoju miłości własnej 

w jej horyzontalnym wymiarze jest cnota umiarkowania. Natura ludzka, osłabiona 

wskutek grzechu pierworodnego, ujawnia tendencje egocentryczne, cnota 

umiaru warunkuje godziwą aktywność. Respektowanie właściwej hierarchii 

wartości pomaga ujarzmić nazbyt wybujałe ambicje, poskramia tendencje ukierunkowane 

jedynie na bezduszne posiadanie17. Umiar, nazywany „cnotą cnót”, 

nadaje relacji do samego siebie wewnętrzny ład18. 

Czytelnym wyrazem poprawnej miłości siebie, jest troska o kulturę ciała, 

a więc dbanie o wypoczynek, rekreację, otaczanie troską nie tylko biologiczną 

14 R. Arendit – Dziurdzikowska, Kochać siebie, „Zeszyty Karmelitańskie” 1(2007), s. 71. 

15 S. Ormanty, Człowiek jako istota osobowa w świetle antropologii biblijnej, „Ruch Biblijny i Liturgiczny, 

1(2004), s. 36. 41. 43. 

16 D. Goleman: Inteligencja emocjonalna w praktyce, tłum. A. Jankowski, Wydawnictwo Media Rodzina, 

Poznań 2007, s. 94 

17 R. Kempiak, Nie będziesz miał bogów cudzych przede mną, refleksja biblijno – teologiczna, 

Wydawnictwo Misjonarze Klaretyni „Palabra”, Warszawa – Wrocław 2003, s. 24. 

18 W. Chudy, J. W. Gałkowski, Cnoty kardynalne, [w:] Katolicyzm A – Z, pod red. Z. Pawlaka, 

Wydawnictwo Św. Wojciecha Poznań 1999, s. 52.


41 

stronę natury, ale uwzględnianie także potrzeb emocjonalnych i duchowych19. 

Osoba właściwie kochająca siebie przyjmuje postawę odpowiedzialności za 

własne zdrowie. Autentyczna życzliwość względem własnego Ja nie pozwalana 

na narażanie życia20. Prawem i obowiązkiem szlachetnej miłości siebie, będzie 

w tym kontekście także obrona przeciwko niesprawiedliwej napaści21. Z drugiej 

strony jednak równie uprawnioną egzemplifikacją miłości siebie, może być 

postawa wyrzeczenia i obumarcia sobie, aby móc oddać swój czas i zdolności w 

służbie innym22. Ten chrześcijański paradoks posiadania siebie w dawaniu siebie 

obrazuje nakaz naśladowania Chrystusa w noszenia własnego krzyża. Świętość 

nie jest ekskluzywnym darem dla wybranych, jest wpisana w naturę człowieka. 

Jeżeli rozumieć ją jako całkowite spełnienie to można powiedzieć, że każdy jest 

zobowiązany dążyć do świętości na indywidualnej drodze życia. 

Wertykalny wymiar miłości siebie 

Przykazanie miłowania siebie otrzymuje swoje ostateczne uzasadnienie i miarę 

w kontekście teologii stworzenia człowieka na obraz i podobieństwo Stwórcy. 

Powołanie człowieka do życia przez Boga wiąże się z powinnością samorealizacji 

jako istoty rozumnej, wolnej, obdarzonej nieśmiertelną duszą, oraz niepowtarzalną 

osobowością. Chrześcijańska realizacja powinności miłowania siebie dokonuje się 

nie tylko poprzez miłowanie siebie w drugim człowieku, ale także poprzez kochanie 

siebie w Bogu. Mamy zatem do czynienia z potrójnym charakterem miłości, 

wyrastającym z przykazania miłości: „Będziesz miłował Pana Boga swego całym 

swoim sercem, całą swoją duszą i całym swoim umysłem a bliźniego swego jak 

siebie samego” (Mt 22.34-40; Mk 12.28-34; Łk 10.25-28; Ga 5.14). Podstawą miłości 

siebie powinna być zawsze miłość do Boga rozumiana jako źródło i szczyt 

samorealizacji człowieka, natomiast miłość braterska będzie implikacją miłości 

do Stwórcy23. 

Człowiek powinien kochać siebie jako dobre i wartościowe Boże stworzenie, 

jako ucieleśnienie Bożej myśli, uświadamiając sobie Bożą miłość, jaką został obdarzony. 

Unikalna wartość każdego człowieka ukazuje się w pełni w kontekście 

chrystologii. W Chrystusie ludzka natura została wyniesiona do boskiej godności, 

co nie pozostaje bez wpływu na status każdej istoty ludzkiej. Miłość siebie 

w aspekcie chrystologicznym oznacza jednak także zadanie. Ujawnia bowiem 

specyfikę bycia światkiem Chrystusa, która w oczach postronnych obserwatorów 

może być odczytana w pewnym sensie jako szaleństwo. Kochający siebie w Jezusie 

19 J. Nagórny, Czas wolny w perspektywie teologicznomoralnej, „ Roczniki Teologiczne” 3(2001), s. 140. 

20 Katechizm Kościoła Katolickiego, Wydawnictwo Pallottinum, Poznań 1994, 2288 – 2291. 

21 M. Machinek, Śmierć w dyspozycji człowieka. Wybrane problemy etyczne u kresu ludzkiego życia, 

Wydawnictwo Wyższego Seminarium Duchownego Metropolii Warmińskiej „Hosianum”, Olsztyn 2004, 

s. 141. 

22 O. O` Donovan, The problem of self – love in St. Augustine, s. 56. 

23 G. Schneider, Jesusüberlieferung und Christologie, Brill, Leiden – New York – Köln 1992, s. 168–174.


powinien być gotowy oddać życie za wierność swojemu Mistrzowi, co wiąże się 

z gotowością na cierpienie, trud, pogardę i odrzucenie. 

Z chrześcijańskiego punktu widzenia cała dynamika zażyłości człowieka ze 

Stwórcą ma na celu wypracowanie ludzkiej doskonałości i dojście do zbawienia. 

Chrześcijanin właściwie kochający siebie jest ukierunkowany nie tylko na wypełnienie 

danej przez Boga indywidualnej misji, w której nikogo nie można zastąpić24. 

Wszystkie dobra i zdolności powinny być oceniane i używane według 

miary dążenia ku zbawieniu i wiecznej szczęśliwości25. Każdy rodzi się wyposażony 

we wszystko, co jest potrzebne do szczęścia, do szeroko rozumianej egzystencjalnej 

satysfakcji, ale przede wszystkim do osiągnięcia zbawienia26. Osiągnięcie 

wiecznej szczęśliwości stanowi priorytet szlachetnej miłości siebie. Tym samym 

troska o własne zbawienie nie może być odkładana na nieokreślone „później”. 

Nawet miłość bliźniego nie może być praktykowana za cenę zaniedbania obowiązków 

względem własnej osoby27. Człowiek odpowiada przede wszystkim za 

własną duszę28. Tak rozumiana kategoryczna powinność miłowania siebie zdecydowanie 

sprzeciwia się poświeceniu własnego zbawienia dla zbawienia innych29. 

Przykazanie nakazuje kochać bliźniego nie, zamiast, ale jak siebie samego30. 

W kształtowaniu właściwej miłości siebie, wola człowieka winna współpracować 

z wolą Boga, która obejmuje wszystkie zakresy życia człowieka. Akceptacja Bożej 

woli nie oznacza jedynie zwykłego posłuszeństwa, ale synowską ufność wobec 

Ojca. Dlatego w paradoksalny sposób bycie wolnym wyraża zgodę na zależność 

od Stwórcy31. 

Nauki przyrodnicze widzą w miłości własnej biologiczną inklinację zachowania 

życia, naturalny komponent instynktu samozachowawczego. Literatura 

psychologiczna podkreśla ścisły związek akceptacji samego siebie z szeroko rozumianą 

samorealizacją i poczuciem szczęścia osobistego i zawodowego. Teologia 

natomiast, respektując doświadczenia innych dziedzin wiedzy, postrzega 

24 D. Carr, Educating the virtues: an essay on the philosophical psychology of moral development and 

education, Publisher Routledge , London 1991, s. 8 – 9. 

25 K. Hörmann, Selbstliebe, [w:] Lexikon der christlichen Moral, K. Hörmann (red. ), Innsbruck[etc]: 

Tyrolia – Verlag, Innsbruck – Wien – München 1976 kol. 1418. 

26 Por. E. Kulejewska, Alchemia aktu stwórczego czyli psychologia urzeczywistnienia marzeń, 

Wydawnictwo Studio Astropsychologii, Białystok 2003, s. 115. 

27 A. Marcol, Afirmacja własnego „Ja” jako zadanie moralne, [w:] tenże, W kręgu wartości Chrześcijańskich, 

Wydawnictwo RW WTUO, Opole 2006, 72–73. 

28 O. O` Donovan, The problem of self – love in St. Augustine, Wipf & Stock Publishers, New Haven – 

London, 1980, s. 119 – 120. 

29 J. Woroniecki, Katolicka etyka wychowawcza, t. II, cz. 2, Redakcja Wydawnictwa KUL, Lublin 1986, 

s. 15 – 16. 

30 Funke D., Selbstliebe, [w:] Lexikon für Theologie Und Kirche, t. 9, Herder Verlag, Freiburg – Basel – 

Rom – Wien 1993, kol. 424. 

31 W. Słomka, Ojcze Nasz: najdoskonalsza z modlitw, Wydawnictwo Święty Paweł, Częstochowa 2001, 

s. 81. 

*


43 

człowieka przez pryzmat bycia stworzeniem o nadprzyrodzonym wyposażeniu 

i ukierunkowaniu. Zdolna do komunikacji z innymi osoba ludzka, stworzona na 

obraz i podobieństwo Stwórcy, spełnia siebie w komunikacji zarówno z Bogiem, jak 

i z innymi. Jeżeli ta komunikacja oparta jest zarówno na poprawnie rozumianej 

miłości własnej, jak i na prawdzie, będzie prowadziła do spełnienia jednostki 

i ubogacenia świata.

Marta Stachowiak 

Emocje i uczucia a komunikacja 

Emocje i uczucia odgrywają istotną rolę w procesie komunikowania. Wszelkie 

gesty czy zachowanie niewerbalne nadawcy wpływają czasami na lepsze zrozumienie 

przekazywanej treści przez odbiorcę. Mając zaufanie do partnera i czując 

się bezpiecznie w jego towarzystwie, nie mamy problemu z okazywaniem swoich 

uczuć, nie ukrywamy emocji. Zdaniem socjologów emocje kierują nami wtedy, 

kiedy mamy stawić czoło pewnym wyzwaniom bądź zadaniom zbyt ważnym dla 

nas, by zmierzenie się z nimi pozostawić tylko samemu rozumowi. Uczucie liczy 

się często bardziej niż myślenie racjonalne. 

Autorka postanowiła zbadać czy ludzie mają problemy z okazywaniem emocji 

oraz jak to wpływa na ich komunikację z otoczeniem. Jak grupa rówieśnicza 

wpływa na okazywanie uczuć, a jak rodzina. Z kim łatwiej jest nam się komunikować? 

Czy lepiej czujemy się w kręgu rodzinnym, czy może bardziej od bliskich 

wolimy towarzystwo znajomych? Przed kim łatwiej nam się otworzyć - czy jest 

to przyjaciel, czy może rodzic/rodzeństwo? W proponowanym referacie autorka 

spróbuje udzielić odpowiedzi na powyższe pytania popierając je wynikami własnych 

badań. 

Komunikacja niewerbalna 

Porozumiewanie się między ludźmi może przyjąć różne formy werbalne 

i pozawerbalne. Nadawca może przesyłać komunikat do odbiorcy za pomocą 

m.in. kanału wzrokowego, słuchowego bądź też dotykowego 1 . Do komunikacji 

1 J. Strelau, D. Doliński, Psychologia. Podręcznik akademicki. Tom 1, Gdańskie Wydawnictwo 

Psychologiczne, Sopot 2008, s. 501.

46 Marta Stachowiak 

niewerbalnej zalicza się „gesty, mimikę, tembr i wysokość głosu, postawę ciała 

i posługiwanie się przestrzenią” 2 . 

Znaczenie emocji, uczuć 

Sformułowanie jednoznacznej definicji emocji nie jest łatwe. W literaturze 

przedmiotu można znaleźć wiele interpretacji znaczenia tego pojęcia. Autorka 

zdecydowała się na poniższą definicję, którą uznała za jedną z najlepszych. 

Emocje „to silne, świadome lub nieświadome odczucia o charakterze pobudzenia, 

wywołanego przez bodźce mające znaczenie dla danej osoby” 3 . W prostszym 

znaczeniu emocje to każdy stan wzburzenia czy też każde poruszenie. Emocje 

mogą wywoływać w nas zarówno pozytywne jak i negatywne poruszenia. Do pozytywnych 

poruszeń możemy zaliczyć m.in. przyjemność, rozkosz, zadowolenie. 

Z kolei do negatywnych należą: przykrość, niezadowolenie, cierpienie. Według 

M. Argyle zachowanie niewerbalne człowieka służy m.in. do wyrażania emocji. 

Badacze wyróżniają 6 głównych emocji, które można okazać za pomocą charakterystycznych 

gestów czy odpowiedniej mimiki twarzy. Są nimi: gniew, strach, 

niesmak, smutek, szczęście, zaskoczenie 4 . Nie zostaną one opisane, gdyż nie jest 

to nadrzędnym celem powyższego artykułu. 

Zajmując się definicją pojęcia emocji, nie można pominąć znaczenia uczuć. Te 

dwa terminy ściśle się ze sobą łączą. Uczucia to inaczej „stany psychiczne, które 

oddają stosunek człowieka do innych ludzi, określonych zdarzeń czy elementów 

otaczającego świata” 5 . Najprościej mówiąc, każda świadoma interpretacja emocji 

będzie zwana uczuciem. Tą samą emocję, w zależności od miejsca i sytuacji, 

można zinterpretować jako inne uczucie. 

Ukrywanie uczuć 

Większość z nas nie ma ochoty na pokazanie tego co naprawdę czuje. 

Dlaczego? Z różnych powodów, np. z obawy przed brakiem akceptacji, czy zranienia. 

Jednak takie ukrywanie uczuć prowadzi do negatywnych skutków. 

1. Zakłócenia w procesie porozumiewania się – często zdarza się tak, że gdy nie 

zgadzamy się z rozmówcą i nie chcąc go obrazić formułujemy zdanie typu, tak 

to jest świetne. Gorszy efekt jest wtedy, gdy nasze gesty przeczą wypowiedzianym 

słowom. Przestajemy być wiarygodni, gdy w naszym przekazie werbalnym 

i niewerbalnym dochodzi do niespójności. 

2. Brak poczucia własnej tożsamości – ukrywanie swoich emocji oraz udawanie 

kogoś, kim tak naprawdę się nie jest to często powód braku pewności siebie. 

2 Psychologia. Podręcznik akademicki. Tom 2. Psychologia Ogólna, pod red. J. Strelau, Gdańskie 

Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2006, s. 270. 

3 B. Kozyra, Komunikacja bez barier. Czyli wilk syty i owca cała, MT Biznes, Warszawa 2008, s. 189. 

4 E. Aronson, T.D. Wilson, R.M. Akert, Psychologia społeczna. Serce i umysł, Zysk i S-ka, Poznań 1997, 

s. 173. 

5 B. Kozyra, Komunikacja bez barier. Czyli wilk syty i owca cała, MT Biznes, Warszawa 2008, s. 189.

emocje i uczucia a komunikacja 

47 

Jednak ciągłe przywdziewanie „cudzej maski powoduje, że zatracamy swoją 

tożsamość, tracimy autonomię i przestajemy być autentyczni” 6 . 

3. Niebezpieczne kumulowanie się napięć – wszelkie emocje, które w sobie skrywamy 

są odkładane, bądź też kumulowane. często takie naładowanie emocjami 

powoduje niekontrolowany wybuch, który jest nieadekwatny do danej 

sytuacji. Stanowi to poważną barierę w komunikacji. 

często próba skrywania swoich emocji wynika z faktu, iż jesteśmy nieśmiali. 

czym jest nieśmiałość? istnieje wiele teorii na ten temat. Nieśmiałość może 

ewoluować przez całe nasze życie. „To, co powszechnie nazywamy nieśmiałością, 

to zwykle dyskomfort i zahamowanie behawioralne w obecności innych.” 7 

Przeważnie objawia się to jako milczenie, zakłopotanie, jąkanie się, rumieniec 

czy też lęk. Z kolei zahamowaniem behawioralnym może być nieodzywanie się 

do drugiej osoby. 

Co z tymi emocjami? - badanie 

Autorka przeprowadziła badanie ankietowe wśród studentów 1 roku ii stopnia 

studiów stacjonarnych, wydziału Ekonomii Uniwersytetu Ekonomicznego 

w Poznaniu. Na 455 studentów 200 osób zgodziło się, by wziąć udział w badaniu. 

Badanie odbyło się w dniach od 3 do 15 maja 2010r. głównym celem było zbadanie 

czy młodzi ludzie mają problemy z okazywaniem swoich emocji. Większość 

studentów na pytanie czy uważają się za osoby nieśmiałe, odpowiedziała przecząco. 

Tylko 12, 5% respondentów nie było pewnych swojego zdania. Można zatem 

wysnuć tezę, iż młodzi ludzie są osobami otwartymi na świat. Potwierdzić to 

może fakt, że 86, 5% badanych stwierdziło, iż nie ma problemów z nawiązywaniem 

kontaktów z ludźmi. 

Wykres 1. czy jestem nieśmiały? 

źródło: badania własne 

6 B. Kozyra, Komunikacja bez barier. Czyli wilk syty i owca cała, MT Biznes, Warszawa 2008, s. 108. 

7 B. carducci, Nieśmiałość. Nowe odważne podejście, Wydawnictwo Znak, Kraków 2008, s. 17.

48 marta stachowiak 

Wydawać, by się mogło, iż są to osoby pewne siebie, które nie mają problemów 

z wyrażaniem emocji. Jak jest naprawdę? W tej kwestii 62, 5% (badanych) 

studentów uważa, iż nie ma problemu z okazywaniem emocji. Tylko 26, 5% osób 

przyznało, iż ma z tym pewne problemy. Z kolei 11% nie mogło w pełni określić 

swojego zdania w tej kwestii. 

Wykres 2. czy skrywam swoje uczucia w sobie? 

źródło: badanie własne 

gdy doszło do pytania o uczucia, respondenci podzielili się na tzw. dwa obozy. 

Blisko połowa, bo 45,5% badanych, w sposób mniej lub bardziej przekonany, 

uznała iż nie ma problemów ze swoimi uczuciami i nie chowa ich w sobie. Z kolei 

druga strona, czyli 41,5% ankietowanych, wyznała iż skrywa swoje uczucia i nie 

ujawnia ich publicznie. Tylko 13% osób nie miało zdania na ten temat. 

Wykres 3. Najlepiej czuję się w gronie rodzinnym 

źródło: badanie własne

Emocje i uczucia a komunikacja 

49 

Wiele zaskoczenia przyniosły odpowiedzie respondentów na pytanie, czy 

najlepiej czują się w gronie rodzinnym. Można stwierdzić, iż badani podzielili 

się na 3 grupy. Pierwsza z nich, licząca 29% osób jest zdania, iż najlepiej jest 

im w otoczeniu rodziny. Z kolei 40,5% badanych wyraziło odmienne poglądy 

w tej kwestii, zaś 30,5% studentów nie określiło się po żadnej stronie. Większość 

ankietowanych wyznała również, iż nie ma problemów z okazywaniem emocji 

wśród swoich rówieśników, ponieważ nie ma obawy,że zostanie przez nich wyśmiana. 

Jednak 35,5% osób stwierdziło, iż okazywaniem emocji może negatywnie 

wpływać na przebieg komunikacji. 

Zakończenie 

Emocje towarzyszą człowiekowi każdego dnia. Nie powinniśmy ich w sobie 

blokować, bo wtedy mogą one zostać wyolbrzymione. Każdy z nas w odpowiedni 

dla siebie sposób powinien dążyć do tego, by zrozumieć własne emocje i nie 

bać się ich okazywać. Stanowią one ważny element w komunikacji międzyludzkiej. 

Ważne jest, byśmy starali się walczyć z negatywnymi emocjami i stopniowo 

pozbywali się ich. Według autorki powyższe kwestie najlepiej opisują słowa 

B. Kozyry - która twierdzi, iż „emocje są głównym motorem naszego życia” 8 . 

Powinniśmy dążyć do tego, by otaczały nas same pozytywne emocje oraz by było 

ich jak najwięcej. 

8 B. Kozyra, Komunikacja bez barier. Czyli wilk syty i owca cała, MT Biznes, Warszawa 2008, s. 203.

Weronika Urban 

Wizerunek jako forma komunikacji publicznej 

Definicja pojęcia „wizerunek” 

Charakterystykę współczesnej formy komunikacji publicznej należy rozpocząć 

próbą zdefiniowania terminu wizerunek, którego pełniejsza analiza wyjaśni 

prawidłowości, jakimi rządzi się ta sfera społecznej aktywności 

Zatem wizerunek można określić mianem obrazu danej osoby wytworzonym 

w oczach jego otoczenia. Wykreowane wyobrażenie w dużej mierze uwarunkowane 

jest od zdolności kreacyjnych, fantazyjnych podmiotu odbierającego wizerunek, 

w sytuacji świadomej kreacji wizerunku otoczenie przyjmuję pasywną 

rolę odbioru komunikatu. Wizerunek posiada każdy człowiek, stanowi element 

komunikacji społecznej, w kontaktach międzyludzkich odbierany podświadomie 

decyduje o sympatii lub antypatii wobec danej osoby. Należy podkreślić jego 

złożoność, którą postaram się wyjaśnić w dalszych rozdziałach. Wizerunek nie 

tworzą jedynie elementy wyglądu, sposobu prezentacji, lecz szereg cech umożliwiające 

scharakteryzować dany podmiot pod kątem wielopłaszczyznowej aktywności 

społecznej. 

Transfer znaczeniowy 

Termin wizerunek odnieść można do wielu dyscyplin naukowych, branż, sfer 

aktywności. Jest on wykorzystywany przez literaturę ekonomiczną, psychologiczną, 

obecny jest w działaniach promocyjnych firm, instytucji, osób. Ze względu na 

swoje różnorodne zastosowanie i przedmiot, którego dotyczy wyróżniono jego 

typy:

52 Weronika Urban 

1. wizerunek produktu, marki, 

2. wizerunek przedsiębiorstwa, 

3. wizerunek reklamowy. 

W sferze polityki dokonał się transfer znaczenia i roli przypisywanej wizerunkowi 

przez inne dyscypliny i został odniesiony do instytucji politycznych, urzędów 

oraz w znaczący sposób osób pełniących funkcje publiczne lub ubiegających 

się o stanowiska. Trzy wyżej wymienione typy wizerunków znajdują swoje odbicie 

w polityce, przejmując ich doświadczenia, prawidłowości. Niniejsza praca, 

co należy zaznaczyć, jest próbą analizy wizerunku polityka. Nie można jednak 

całkowicie odciąć się od pozostałych typów wizerunków, to oznacza, iż w dalszej 

części pracy pojawić się mogą stwierdzenia dotyczące wszystkich typów wizerunku 

politycznego. Wyróżnić należy następujące typy: 

1. wizerunek polityka, 

a. pełniącego funkcje, 

b. kandydata, 

2. wizerunek partii, 

3. wizerunek instytucji państwowych 1 . 

Dowody P. Kotlera i S. Levy świadczące o możliwości wykorzystania typowo 

marketingowych technik do analizy sfery pozaekonomicznej, spowodowały objęcie 

tym terminem również społecznych aspektów życia. W ten sposób zapoczątkowano 

rozwój marketingu politycznego, zorientowanego na obywatela w celu 

zaspokojenia jego potrzeb odpowiednią ofertą polityczną, której składową stanowi 

wizerunek polityczny 

Koncepcje, założenia z zakresu marketingu dóbr konsumpcyjnych zostają wykorzystywane 

do opisu, wyjaśnienia zjawisk będących w obrębie zainteresowania 

marketingu politycznego. Mówiąc o sferze polityki trzeba wskazać na podobieństwo 

ze sferą usług, jaką jest możliwość wyodrębnienia rynku politycznego, 

w obrębie którego funkcjonują partię polityczne, liderzy partyjni, grupy lobbujące. 

Rynek polityczny charakteryzuje się aktywnością, elastycznością, ze względu 

na wyraźny związek ze sferą kulturową i obyczajową podlega zmianom zgodnym 

z obowiązującymi społecznymi trendami, w wyniku tego dostrzec można różne 

tendencje polityczne w różnym okresie funkcjonowania polityki, zachowanie polityczne 

ulega przeobrażeniom, bądź też widoczne są procesy reprodukcji starych 

wzorców działania 2 . 

Charakterystyka rynku politycznego nakreśla istotę wizerunku odnoszącego 

się do tej sfery działalności ludzkiej. Staje się on elementem strategii działań, składających 

się na tak zwaną machinę wyborczą, której intensywność działań ujawnia 

się w okresie przedwyborczym. Podstawowy mechanizm kierujący zadaniami 

wykonywanymi w ramach wyborczej machiny, wywodzi się ze sfery ekonomicznej 

określany jako zasada 4xP, obejmuje sferę produktu, ceny, promocji, dystrybucji. 

Służy ona zbadaniu i dostarczeniu odpowiedniemu konsumentowi, wyborcy 

1 Publicrelations w teorii i praktyce, pod red. B. Ociepki, Wrocław 2003, s.22-24. 

2 M. Mazur, Marketing polityczny, Warszawa 2002, s. 14-18.


53 

odpowiedniego produktu politycznego w odpowiednim czasie. Elementem spajającym 

zasadę oddziaływania na rynek jest wizerunek. To on decyduje o formie 

promocji, dystrybucji, zgodna z nim musi być przyjęta strategia działania. 

Koncentracja wokół osoby to jedna z cech współczesnej polityki, w której to odchodzi 

się od ideologicznych podstaw, masowości działań na rzecz modelu spersonalizowanego 

przekazu. 

Znaczenie wizerunku w sferze publicznej 

Wizerunek to swoista relacja zachodząca pomiędzy naszymi pragnieniami 

a dostępnym produktem, która ukierunkowuje nasz stosunek wobec przedmiotu 

działań promocyjnych. Wymaga on stałej pracy praktycznej obejmujących 

ustalenie jego treści, formy, segmentu docelowego. Wizerunek jest jednocześnie 

nośnikiem cech, wartości osoby, elementem decydującym o wyborze produktu, 

o sympatii wobec danego polityka. Wizerunek polityczny natomiast musi być 

medialny, zarządzanie i kontrola obrazem, informacją prowadzi do stworzenia 

tzw. „medialnej twarzy kandydata”. 

Wizerunek polityczny odgrywa odmienną rolę w zależności w ramach, jakiego 

systemu politycznego funkcjonuje strefa polityki. Ogół reguł prawno politycznych 

w relacjach poszczególnych organów państwa determinuje reguły, specyfikę 

gry politycznej. Równie istotny z punktu widzenia analizy roli wizerunku jest typ 

systemu wyborczego, który określa sposób głosowania jego przebieg oraz podziała 

głosów obywateli 3 . 

Kreowany wizerunek powinien uwzględniać dodatkowo fakt istnienia w różnym 

społeczeństwie różnego typu „polityka idealnego”. Bieżąca kultura polityczna, 

ujęcia samej polityki, stopień społecznego zaangażowania w sprawy publiczne 

determinuje elementy składające się na ów ideała kreacyjny oraz typ kampanii 

promocyjnej. Specjaliści nastawieni na sukces wyborczy starają się przybliżyć 

kształtowany obraz do założeń wzorca panującego w społeczeństwie. Na tym etapie 

działań niezbędny jest czynnik komunikacyjny. 

Komunikowanie się w sferze publicznej ,obejmującej obszar polityki, to proces 

tworzenia pożądanego obrazu danej osoby, polityka. Wizerunek ujęty w kategorię 

komunikatu odpowiada złożeniom samego procesu komunikacji społecznej. 

Z tego względu może być on traktowany jako jedna z form porozumiewania się. 

Analizując pozycję wizerunku w procesie komunikowania społecznego należy 

przedstawić cechy określające proces przekazywania i odbioru informacji, konfrontując 

je z cechami charakteryzującym image ujętego w formie komunikatu. 

Komunikowanie jest procesem społecznym, wiąże ze sobą co najmniej dwie 

osoby oraz przebiega w środowisku społecznym. Podobne rezultaty przynosi 

analiza wizerunku jako komunikatu. Wizerunek tworzony jest z nastawieniem 

na masowy odbiór, jednak zamierzone funkcje realizuje również łącząc zaledwie 

3 M. Mazur, Marketing polityczny, Warszawa 2002, s. 35-37.


dwie osoby Komunikowanie zachodzi w określonym kontekście społecznym, 

masowym, międzykulturowym, interpersonalnym. Ewolucja znaczeniowa wizerunku, 

spowodowała większą elastyczność, swobodę w posługiwaniu się, kreacją 

tego terminu, jednocześnie stworzyła narzędzia zastosowania wizerunku w masowym 

czy międzykulturowym kontekście. Komunikowanie jest procesem kreatywnym, 

dynamicznym, ciągłym, celowym oraz świadomym. Zaprezentowane 

cechy w pełni charakteryzują termin wizerunek, który aby spełniał swoje zadanie 

musi być świadomie, celowo wykreowany, w przeciwnym razie zostanie uznany 

za twór sztuczny i odrzucony. Niezbędna jest kreatywność, jako gwarant powstania 

wyróżniającej się oferty. Wizerunek oraz komunikowanie charakteryzują 

następujące cechy interakcyjność, złożoność. Obydwa zjawiska łączą uczestników 

określonymi stosunkami, przyjmują wielofazowego, wieloelementowego 

procesu 4 . 

Schemat procesu komunikacji politycznej 

Wizerunek ujęty w kategorię komunikaty odpowiada złożeniom samego procesu 

komunikacji społecznej. Z tego względu może być on traktowany jako jedna 

z form porozumiewania się. Aby potwierdzić owo założenia należy poddać rozważaniom 

teoretycznym model komunikowania wraz z wyróżniającymi go elementami, 

decydującymi charakterze, dynamice przekazu. 

1. Z tego punktu widzenia istotny jest kontekst, w jaki ma miejsce owa transakcja. 

Ostrowska wskazuje na miejsce komunikacji (wielkość sali konferencyjnej), 

czas (pora dnia, długość wypowiedzi), temperaturę, atmosferę procesu, aspekt 

kulturowy. Patrząc pod kątem wizerunku można zaznaczyć kontekst sytuacyjny, 

to znaczy, kiedy, pod wpływem, jaki wydarzeń, po sekwencji, jakich informacji 

został zaprezentowany lub zmieniony wizerunek polityczny. Czy istotne znaczenie 

miało dotychczasowe otoczeni polityka, które uległo jakiejś zmianie, być może 

należy pojawienie się określonego wizerunku łączyć z aspektem historycznym. 

2. Odpowiedź, mówiąca o zauważeniu, zrozumieniu komunikatu w sferze polityki 

przyjmuje formę wyborów, w których obywatele sprzężeniem zwrotnym nadają 

komunikat. 

Uczestnicy komunikacji, w zależności od jej formy wymiennie przyjmują 

rolę nadawcy i odbiorcy. W przypadku wizerunku proces ten jest nie jest 

tak oczywisty. Nadawcą jest polityk, kandydat dysponujący zasobem informacji, 

wyspecjalizowanym personelem, jest on odizolowany od odbiorcy przekazu 

uniemożliwia to bezpośrednią interakcję między podmiotami. Cechy odbiorcy 

przypisane są opinii publicznej, wyborcom, to właśnie do niech kierowany jest 

komunikat wykorzystując dostępne środki przekazu. Wyborcy dysponują ograniczoną 

możliwością reakcji na komunikat. Charakter oraz zadania uczestników 

komunikacji wizerunkowej uwarunkowany jest od obowiązującego systemu 

4 B. Dobek-Ostrowska, Komunikowanie polityczne i publiczne, Warszawa 2006, s. 119-125.


55 

politycznego. Odmiennym, pierwszoplanowym nadawcą obrazu jest prezydent 

w systemie amerykańskim, niż w systemach europejskich, gdzie wizerunek polityka 

stanowi wizytówkę partii i ma za zadanie przyciągnąć zwolenników podmiotu 

grupowego, a nie indywidualnemu politykowi 5 . 

W formalnym ujęciu jako podmiot polityki traktowani są pełnoletni 

obywatele państwa, zawodowi politycy, funkcjonariusze administracji 

państwowej. Biorąc po uwagę kwestię trwałości i świadomości działań wyborczych, 

wyrażoną w zaprezentowanej definicji, należałoby uznać jedynie 

część społeczeństwa za podmiot polityki. Równie dyskusyjne wydaje się występujące 

na gruncie behawioryzmu uzależnienie nadanie podmiotowości 

w zależności od udziału w głosowaniu, ponieważ w myśl tej zasady obywatel 

niegłosujący zrzeka się, traci ową podmiotowość. Takie podejście można 

uznać za dość wątpliwe. Bycie wyborcą, podmiotem polityki uzależnione 

jest od szeregu czynników tj. decyzje prawne, wiek, przynależność państwowa. 

Bez wątpienia czynnikiem definiującym obywatela w kategorii podmiotowości 

jest możliwość decydowania o zaangażowaniu lub nie w życie polityczne. 

Podmiot jest jednocześnie przedmiotem oddziaływania ze strony systemu politycznego 

oddziaływujący na system sterowany, czyli wyborców. Dysponując 

różnego typu narzędziami perswazji oraz manipulacji wpływa na jego decyzje 

i postawy. Należy zaznaczyć, iż zachowanie wyborcze nie jest rezultatem jedynie 

działań socjotechnicznych, szczególną role odgrywają podziały socjopolityczne, 

przypadkowe zdarzenia, preferencje 6 . 

3. Centralne miejsce w tym procesie zajmuje komunikat jako struktura złożona 

ze znaków, symboli, znaczeń osadzonych kulturowo, co oznacza, że wizerunek 

ujęty jako komunikat niesie ze sobą szereg informacji, wartości, emocji przekazanych 

do odkodowania. Prezentowany obraz docierając do odbiorcy poprzez swoją 

uproszczoną formę ułatwia komunikowanie, ulega zderzeniu z oczekiwaniami 

odkodowującego, jednocześnie zmusza do podjęcia wyboru, oceny. 

Prezentowany komunikat nie powinien naruszać w swojej treści obowiązujących 

zasad. Wizerunek łamiący lub sugerujący niezgodność z systemem normatywnym 

pociąga za sobą negatywne konsekwencji dla kandydata w postaci 

zniechęcenia elektoratu. Dodatkowo może przekreślić szanse w wyborach lub zepchnięciem 

poza orbitę politycznej działalności bez możliwości powrotu. Rażąca 

dysharmonia między akceptowanymi a głoszonym przez kandydata wartościami 

może sprowokować debatę publiczną, przybierając niekorzystny obrót dla samego 

kandydata oraz jego zwolenników narażonych na społeczne wykluczenie, 

potępienie. 

4. Dostarczycielami komunikatu są różnego typu kanały przesyłające komunikat 

od nadawcy w stronę odbiorcy. W komunikowaniu politycznym kanał tworzą 

nie tylko symbole i znaczenia, ale i środki techniczne pozwalające na utrwalenie 

przekazu oraz zarządzanie czasem jego emisji. Obecnie nacisk kładziony jest na 

5 Ibidem, 126-127 

6 A.W. Jabłoński L. Sobkowiak, Marketing polityczny w teorii i praktyce, s. 111-114.


środki transmisji komunikatu, daje to możliwości szybkiego i łatwego dotarcia do 

masowego odbiorcy 7 . 

Ujęcie wizerunku w kategorii komunikatu wymaga zastosowania odpowiedniego 

kanału dystrybucji obrazu, uwzględniającego doświadczenia, specyfikę społeczeństwa 

oraz obowiązujące normy społeczne, definiowane jako sprecyzowane 

reguły gry dotyczące akceptowanych zachowań, sposobów prezentacji, przekonań 

czy form przekazywania informacji przez członków danej społeczności. 

Najchętniej wykorzystywanym środkiem prezentacji wizerunku jest telewizja. 

Jest to medium docierające do najszerszej grupy odbiorców tym samym najsilniej 

oddziaływujące na decyzje wyborców. Informacje, obrazy prezentowane 

w telewizji umiejętnie są odświeżane i prezentowane jako wiadomości z pierwszej 

ręki, stanowiąc gwarancję atrakcyjności dla widza. Rozwój telewizji w znaczący 

sposób zmienił charakter i rolę wizerunku politycznego. Od lat pięćdziesiątych 

stała się nieodłącznym elementem kampanii wyborczych, można powiedzieć, iż 

wprowadziła politykę i prezentowanych polityków do domów wyborców, którzy 

poprzez prezentowany obraz mogli poznać nie tylko program, hasła polityczne, 

ale osobę samego polityka i na przestrzeni licznych telewizyjnych relacji ocenić 

jego wygląd, zachowanie, prezencję. Wizerunek polityka wzrósł na znaczeniu, 

politycy przestali chować się na ideałami partyjnymi, programami, relacje telewizyjne 

stworzyły obraz realnych ludzi. 

Kreacja wizerunku jako komunikatu za pośrednictwem telewizji jest znacznie 

ograniczona. Zwarty, spójny wizerunek nie jest w pełni kontrolowany w momencie 

jego transmisji. Media same decyduję, co i w jaki sposób zaprezentuję, często 

same zestawienie kilku różnych informacji może ośmieszyć lub zbagatelizować 

wizerunek danej osoby. Towarzyszący prezentacji wizerunku kontekst może go 

przedstawić w odmiennym niż oczekiwanym świetle, przecież to właśnie audio 

wizualny przekaz dostarcz najwięcej informacji służących kształtowaniu opinii 

wyborczych. Istotna jest długość, oraz częstotliwość materiałów dotyczących 

polityka, nie bez znaczenia są informacje dodatkowe stanowiące komentarz dla 

głównej informacji oraz fakt, iż odbiorcy zainteresowani są informacjami dotyczącymi 

ludzi jednocześnie dokonują oni segregacji ich ważność, uznając obrazy 

prezentowane jako pierwsza za bardziej istotne, wiarygodne, dlatego sposób prezentacji 

w telewizji komunikatu wizerunkowego polityka determinuje wyobrażenia 

wyborców. Częsta obecność polityka w mediach utrwala jego obraz w oczach 

opinii, staje się on rozpoznawalny, zapada w pamięć. Są to cechy komunikacji 

pośredniej, w której media pośredniczą w wymianie informacja, jednocześnie 

spełniając zadania selekcjonera zarządzającego emisją przekazu 8 . 

Analizując znaczenie wizerunku jako komunikatu warto również zwrócić 

uwagę na poglądy Michaela Gurevitch i Marka Levy, którzy badając odbiór informacji 

przez społeczeństwo zaobserwowali występowanie zjawiska określane 

mianem „metaprzekazy”, czyli ramy interpretacyjne stasowane przez odbiorców 

7 B. Dobek-Ostrowska, op. cit., s. 119-125. 

8 E. Kowalczyk, O istocie informacji, Warszawa 1981, s. 24- 30.


57 

programów telewizyjnych. Oznacza to posługiwanie się przez odbiorców „ukrytymi 

teoriami” podczas procesu rozszyfrowania informacji i łączenia własnego 

postrzegania rzeczywistości z prezentowanym wydarzeniem. Podobne zjawisko 

można zaobserwować podczas odbioru i przyswajania wizerunku politycznego. 

Prezentowany obraz odkodowany jest za pośrednictwem tych samych narzędzi 

pomocniczych9. 

Wizerunek jako komunikat musi być w stanie dostosować się do zachodzących 

zmian, szczególnie do mediatyzacji życia politycznego, przypisującej mediom 

rolę kreatora przekazów. Zmiana technik przekazu, rozszerzenia pola 

ingerencji w sferę polityki, zmiana form dostępu i prezentacji polityki i polityków 

wymusza na wizerunku nowe zadania. 

5. W procesie komunikacji wyróżniamy szumy, stanowiące źródło zakłóceń 

w odbiorze przekazu. Shannon wskazuje na: 

a. szumy zewnętrzne; temperatura, hałas, uszkodzony odbiornik radiowy; 

b. szumy wewnętrzne; predyspozycje uczestników procesu, stereotypy, 

uprzedzenia; 

c. szumy semantyczne; związane z kodem blokującym odkodowanie komunikatu 

przez odbiorcę np. gwara 10 . 

Wyszczególnione szumy mogą stanowić przeszkodę w oczekiwanym odkodowaniu 

komunikatu, jakim jest wizerunek, zarówno stereotypy, jaki i ból głowy 

może spowodować u wyborcy mylne odebranie sygnałów, zbyt wysoka temperatura 

skoncentruje jego uwagę na aspektach dotąd niezauważalnych, posługiwanie 

się przez polityka gwarą nierozumianą przez część wyborców może być postrzegane 

jako wada, prowadzić do rozdrażnienia, niezrozumienia a tym samym zniechęcać 

do kandydata. 

Wyznaczeni elementów procesu komunikowania jest istotne dla analizy wizerunku 

jako komunikatu, pozwala w pełni określić jego oddziaływanie oraz towarzyszące 

mu procesy. Jest potwierdzeniem podstawowej tezy niniejszej analizy, 

jakim jest stwierdzenie, że wizerunek wpisuje się w mechanizm komunikowania, 

jest jedną z form przekazywania i odbioru informacji pomiędzy podmiotami 

społecznymi. 

Wizerunek jako forma komunikatu ze względu na swój wieloaspektowy charakter 

stanowi element wspólny komunikowania publicznego oraz politycznego. 

System komunikowania publicznego Dobek Ostrowska definiuje jako system 

obejmujący ogół organizacji społecznych, instytucji publicznych i instytucji władzy 

państwowej, działających w ramach określonego terytorium państwowego, ich publicznością 

także sieć interakcji między nimi zachodzących w czasie i przestrzeni 11 . 

Proces komunikacyjny zachodzący w tym systemie ma charakter formalny, planowy, 

obejmuje wymianę informacji o publicznym zastosowaniu, a komunikat 

w odróżnieniu od systemu komunikacji politycznej oparty jest na obowiązujących 

9 Ibidem, 31-34. 

10 A. Mattelart, Teorie komunikacji, Warszawa-Kraków 2006, s. 42-44. 

11 B. Dobek-Ostrowska, op. cit., s. 123.


przepisach prawnych. Charakter powyższego systemu komunikowania nie dyskwalifikuje 

uznanie wizerunku jako komunikatu za jedno z narzędzi wykorzystywanych 

w procesie przekazu informacji. Zarówno instytucje władzy publicznej, 

instytucja pełniące usługi publiczne oraz organizacje pozarządowe dysponują, 

kreują swój wizerunek, dążą do jak najlepszego społecznego odbioru własnej 

działalności. Formą komunikacji publicznej ściśle powiązaną z wizerunkiem polityka 

jest komunikacja z wyborcami, np. przemówienia, bezpośrednie spotkania, 

dyskusje. Zaprezentowany obraz, aby był skuteczny musi być precyzyjnie zaplanowany. 

Na uwagę zasługuje interakcyjny charakter tej formy komunikacji, polityk 

przemawiając jest nadawcą przekazu jednocześnie wraz z widownią zaliczany 

jest do odbiorów. Proces komunikacji przyjmuje kształt koła. 

System komunikowania politycznego będący rezultatem interakcji zachodzących 

między systemem politycznym, medialnym oraz społecznym, uczestnicy 

procesu dostosowują się zmian zachodzących w otoczeniu sytemu, wyznają 

obowiązujące zasady, normy kulturowe. Umiejętność zarządzaniem informacją, 

prezentacji spójnego obrazu stanowi niezbędny, a wręcz pożądany element politycznej 

egzystencji. Partie polityczne, Rząd, Prezydent dążą do zdobycia społecznego 

zaufania, rozwiązanie stanowi wizerunek komunikujący styl, zasady, 

podstawowe cele, zadania prowadzonej polityki.

Paulina Popek 

Twórcze energie sztuki deliberatywnej 

Żyjąc w czasie, na którego przemiany nie mieliśmy wielkiego wpływu, warto 

zastanowić się nad wyborem postawy wobec tego, na co wpływ możemy jeszcze 

mieć, a więc na kwestię przyszłości. Dwa ciekawe podejścia proponuje brytyjski 

filozof Stephen Toulmin. Wobec zadania, jakim jest nasze życie, możemy przyjąć 

postawę wyobraźni albo też nostalgii. Mamy więc wybór między wyjściem ku 

przyszłości abo też odwróceniem się od niej. Pierwsza perspektywa daje obietnicę 

wielu nowych możliwości, ale wymaga też zdecydowanie lepiej przystosowanych 

do tych zadań instytucji. Takich, które zrozumieją zarówno nowe szanse, jak 

i wymogi związane ze światem filozofii praktycznej, multi- i interdyscyplinarnych 

nauk czy też ponad lub wewnątrz-narodowych instytucji1. Możemy również odwrócić 

się od potencjalnych możliwości w poczuciu obawy i bez jakichkolwiek 

nowych idei czy horyzontów żywić nadzieję, że wiek stabilności państw narodowych 

zachowa jeszcze status quo przynajmniej na okres naszego życia. 

Wychodząc ku przyszłości 

Obecne warunki życia i myślenia krańcowo różnią się od tych z XVIII i XIX 

wieku, kiedy to fundamentalne cechy świata nowoczesnego, tj.: intelektualne autonomie 

różnych nauk, łatwowierne zawierzenie technologiom, czy też istnienie 

niezależnych państw narodowych posiadających nieograniczoną suwerenność 

dostarczały nam wielu korzyści. Dziś, będąc już po pierwszej dekadzie trzeciego 

millennium, znajdujemy się w takiej fazie życia i myślenia o nowoczesności, 

w której nie trudno nie zauważyć, że tylko postawa podjęcia się zadania odkrywania 

i określania przyszłych możliwości, a więc przyjęcia postawy wyobraźni, 

1 S. Toulmin, Kosmopolis, tłum. T. Zarębski, Wydawnictwo Naukowe DSW, Wrocław 2005, s. 226.

60 Paulina Popek 

przyniesie korzyści tym, którzy przewidują istnienie takich instytucji i procedur, 

jakie będą nam potrzebne za kilka lat. 

Po burzliwych latach 60. 70. i 80., które były czasem nostalgii, nie zaś wyobraźni, 

nowoczesne pragnienie o porządku suwerennych narodów na nowo odżyło, 

a owa nostalgia spowodowała, że w ludziach odezwało się poczucie dumy narodowej, 

które jeszcze bardziej ugruntowało system państw narodowych. W Europie, 

w wyniku działań ruchów narodowyzwoleńczych, zwłaszcza po spazmach wojennych 

oraz po upadku komunizmu, większość państw Europy Środkowej zyskała 

charakter jednonarodowy. Dziś, dzięki idei Unii Europejskiej ta sama 

Europa, w której koncepcja państwa narodowego ujawniła się po raz pierwszy, 

stara się sprostać jego niedoskonałościom. Teoria i praktyka, jak również sama 

historia Wspólnoty Europejskiej dostarcza dowodów na to, że państwa przywiązane 

niegdyś do swoich suwerenności i form stabilności, dobrze zaadoptowały 

i zaimplementowały struktury niezbędne do utworzenia unii. Toulmin zupełnie 

trafnie zauważa, że po dwóch wojnach światowych, 

Europejczycy przekonali się, że “naród” jest taką samą ograniczoną podstawą 

państwowej lojalności, jaką przed 300 laty, w dobie wojny trzydziestoletniej była 

religia. W ten sposób doszło do instytucjonalnej zmiany, która sprawiła, że grupa 

podejrzliwych sąsiadów z rywalizującymi gospodarkami i wrogimi wspomnieniami 

stała się unią gospodarczą i (…) jednostką polityczną potrafiącą wytworzyć wspólne 

poczucie lojalności. 2 

Z kolei powołane od czasu powstania unii tzn. nienarodowe instytucje, wydają 

się na skalę lokalną jak i ponadnarodową być najlepszymi “siatkami” rewidującymi 

i monitorującymi narodowe rządy państw wspólnoty. Sprawność jak i przedsiębiorczość 

tych organizacji jest najlepszym egzaminem poziomu demokracji 

danego państwa. Tak więc zarówno nasze codzienne działania jak i instytucje 

na nienarodowych poziomach oraz spadek odziedziczony po scentralizowanych 

państwach narodowych, mają stanowić o naszym życiu i myśleniu w aktualnej 

fazie nowoczesności. Z kolei owo dziedzictwo minionych wieków, a więc czasy 

władzy absolutnej i scentralizowanych suwerennych państw narodowych, zostało 

przez współczesnych nam zakwestionowane i podważone, stając się przeszłością. 

W końcu przekonaliśmy się, że w nowej fazie nowoczesności liczyć się będzie nie 

siła, a wpływ. 

Demokracja deliberatywna – wywieranie wpływu poprzez dyskurs 

obywatelski 

W licznych debatach na temat przyszłości demokracji jak również społeczeństwa 

obywatelskiego wiele uwagi poświęca się koncepcji demokracji deliberatywnej, 

która wskazuje teoretyczne założenia dla nowej jakości dyskursu 

w systemie, jakim jest demokracja. Podejście deliberatywne kładzie nacisk przy 

2 Ibidem, s. 229.


61 

podejmowaniu decyzji nie na procedury głosowania, lecz na możliwość podejmowania 

rozsądnych i twórczych dyskusji. To właśnie rzeczowa rozmowa oparta na 

argumentacji jest szansą na lepsze zrozumienie zasadniczych spraw związanych 

z funkcjonowaniem zarówno instytucji państwowych, społeczności lokalnych jak 

i poszczególnych obywateli we wspólnej przestrzeni publicznej. Tylko w taki sposób 

możliwe jest pojawienie się motywacji i zaangażowania w konkretne działania 

w celu rozwiązania przedyskutowanych uprzednio problemów. Wydaje się, 

że również tylko w taki sposób możliwe jest urzeczywistnienie myśli Toulmina 

o wywieraniu wpływu poprzez rzeczową i twórczą argumentację. 

Przyglądając się głównym założeniom modelu deliberatywnego, wymienić 

należy: równouprawnienie wszystkich uczestników, merytoryczną dyskusję, aktywizowanie 

i mobilizowanie sfery publicznej oraz wywieranie wspomnianego 

już wpływu na politykę danego państwa. Według Wayne’a Gabardi’ego3, autora 

licznych artykułów na temat współczesnych modeli demokracji, wzorzec deliberatywny 

składa się z czterech kluczowych kwestii: nieskrępowanej (wolnej) 

sfery publicznej, w której obywatele toczą debaty i dyskusje, zbioru procedur zapewniających 

sprawiedliwy, równy i bezstronny udział wszystkich uczestników, 

prowadzenie deliberacji w sposób racjonalny we wspólnym interesie danej społeczności, 

instytucji rządowych przy konstruowaniu prawa i zgodnym, wypracowanym 

podczas deliberacji wytyczaniu kierunków polityki. 

Jednak to co najważniejsze w modelu deliberatywnej demokracji, co stanowi 

według Amy Gutmann i Dennisa Thompsona4 jej fundamentalną zasadę, to 

przede wszystkim idea „uzasadnionych” decyzji, poprzedzonych argumentacjami 

i dyskusjami podejmowanymi przez obywateli i ich przedstawicieli. Tak jak od 

pierwszych, tak i od tych drugich oczekuje się dogłębnego i rzetelnego uzasadnienia 

norm, nakazów i przepisów, które obie strony mają respektować. Warto 

bowiem sobie uświadomić, że metoda deliberatywna nie polega na proceduralnych 

(tak jak ma to miejsce w Polsce), ani substancjalnych5 założeniach dotyczących 

funkcjonowania demokracji. Deliberacyjny model nie znajduje bowiem 

odbicia ani w wypracowanych procedurach umożliwiających występowanie na 

przemian władzy i podejmowania decyzji w oparciu o głosy większości, ani też 

nie ma polegać na wykonywaniu wcześniej ustanowionych celów nadrzędnych. 

Zamiast tego, ustanawiane decyzje mają być rozsądne w tym znaczeniu, że mogą 

zostać zaakceptowane przez wolne i równe osoby poszukujące uczciwych warunków 

do współdziałania6. 

3 W. Gabardi, Contemporary Models of Democracy, [w:] Polity, vol. 33 nr 4/2010, s. 547-568. 

4 Autorów alternatywnej koncepcji demokracji deliberatywnej, utworzonej w opozycji do Elster’a 

i Cohen’a. 

5 Zasadnicza rola przyznawana jest społeczeństwu obywatelskiemu i aktywnej sferze publicznej, 

zainteresowanej kwestiami wolności, równości, pluralizmu i tolerancji. 

6 A. Gutmann, D. Thompson, Why deliberative democracy?, Princeton University Press, Princeton 

2004, s. 100.


Społeczeństwo obywatelskie w Polsce 

Możliwość toczenia deliberacji wymaga istnienia społeczeństwa obywatelskiego 

w danym państwie. Nim Polska przystąpiła do okresu transformacji 

związanych z wstąpieniem do Unii Europejskiej w maju 2004 roku i tym samym 

kształtowaniem w granicach naszego państwa tego, co demokratyczne, wiele 

kwestii i wydarzeń, które miały miejsce jeszcze w latach 70. i 80., jak i bezpośrednio 

po roku 1989., miało wpływ na obecny kształt sfery publicznej i gotowość czy 

też potencjał współcześnie toczonych deliberacji w naszym kraju. 

Przyjmując rok 1989 za czas rozpoczęcia w Polsce (i nie tylko) nowego polityczno-społeczno-kulturowego 

porządku rzeczy, podpisanie kontraktu politycznego 

pomiędzy Solidarnością w maju tegoż roku, (która wówczas oznaczała po 

prostu większość społeczeństwa), było momentem zamykającym okres komunizmu 

i tym samym zapoczątkującym w świadomości Polaków proces przejścia od 

czasu do przestrzeni. Jak pisze Elżbieta Matynia, owo przejście oznaczało przyjęcie 

nowej zasady organizującej życie społeczne, które wyznacza kierunek zmian: 

z dominującego dyskursu przynależności narodowej (historocznej, obyczajowej, 

tradycyjnej) do dyskursu, w którym tożsamość stopniowo wyzwolona zostaje od 

czasu, obowiązku i władzy tego, co narodowe 7 . 

Osobliwość polskiej sfery publicznej przed rokiem 1989., kiedy, jak wiemy, 

tętniła ona życiem, niewątliwie przyczyniła się do jednych z największych zmian 

politycznych w naszym kraju. Dla stale rosnącej liczby Polaków, począwszy od 

lat 70. przestrzenią obywatelską była de facto sfera prywatna, w której jak wiemy 

odbywały się seminaria latającego uniwersytetu, studia i badania nad społeczeństwem 

polskim, liczne publikacje wydawane w podziemnych wydawnictwach czy 

chociażby odbywające się w prywatnych mieszkaniach wernisaże, czytanie poezji 

czy spektakle teatralne. Konsekwencją, nieuchronną w tych czasach, było zatarcie 

granic między prywatnymi i osobistymi przestrzeniami, a publicznymi zadaniami 

i sprawami. Tak więc to, co możemy nazwać zalążkiem społeczeństwa obywatelskiego 

demokratycznego państwa, skupione było w miejscach prywatnych, 

noszących znamiona przestrzeni publicznych. 

Trudno więc nie czuć ironii, porównując lata 70. i 80., w których społeczeństwo 

obywatelskie w niedemokratycznej jeszcze Polsce rozwijało się prężnie 

w pełni zaangażowania do sytuacji obecnej (od początkowych lat XXI wieku), 

kiedy to obserwujemy zdecydowaną marginalizację fundamentu państwa demokratycznego, 

jakim jest właśnie społeczeństwo obywatelskie. Jak zauważa 

Matynia, przyjeżdżając bezpośrednio kilka miesięcy po zakończeniu obrad 

Okrągłego Stołu: 

7 E. Matynia, Demokracja performatywna, Wydawnictwo Naukowe DSW, Wrocław 2008, s. 191.


63 

(…) po wynegocjowaniu przełomowego porozumienia z władzami komunistycznymi 

sfera publiczna – już naprawdę publiczna i wolna – (...) utraciła część swojego 

wigoru i krytycznego głosu 8 . 

Tak jakby rola zaangażowanego obywatela skończyła się w momencie wykonania 

procedury, jaką jest wrzucenie głosu do urny wyborczej. W nowej demokracji 

wszystkie zadania i decyzje przeszły w ręce mechanizmów i upolitycznionych 

instytucji państwowych reprezentujących obywateli. Dość szybko zaczęły ustanawiać 

za nas procedury, prawa i obowiązki. Uzasadnienie takiego stanu uszczuplania 

niezależnej sfery publicznej można upatrywać według Matyni w dwóch 

połączonych ze sobą czynnikach: wspomnianym już procesie wprowadzenia 

w Polsce dominującego modelu demokracji proceduralnej przy zepchnięciu na 

dalszy plan jej substancjalności czy potrzeb toczenia deliberacji oraz w politycznej 

perspektywie, która zarysowała się po 1989 roku. Taki układ doprowadził 

w konsekwencji do zmarginalizowania idei praktyki i odpowiedzialności obywatelskiej 

oraz pojawienia się pewnego rodzaju stanu braku czy pustki obywatelskiej, 

z pewnymi jednak wypełnieniami. Jednym z nich, widocznym na mapie wypełnień 

inicjatyw obywatelskich jest przykład konceptualnej sztuki polskich 

artystek. Ich twórczość daje wyraz temu, iż projekty artystyczne mogą sprzyjać 

pojawianiu się zaangażowanej i krytycznej jednostki, w której urzeczywistnia się 

demokratyczny obywatel państwa. 

Instalacja wideo Łaźnia męska Katarzyny Kozyry, prezentowana publiczności 

zagranicznej i rodzimej wielokrotnie, wystawiona w polskim pawilonie na weneckim 

biennale w 1999 roku i nagrodzona licznymi wyróżnieniami, prezentuje 

nagranie z ukrycia w męskiej łaźni w budapesztańskim hotelu Gellerta. Widzimy 

nagich, swobodnie zachowujących się męźczyzn, wchodzących lub wychodzących 

z basenu, rozmawiających, odpoczywających na ławkach. Wśród nich 

uwagę zwraca młodzieniec z dziwnie rzadkim zarostem, sprawiający wrażenie 

nieoswojonego i bardziej nerwowego niż pozostali. Obrazowi wideo towarzyszy 

drugi, o wiele mniejszy kadr, w którym widzimy artystkę w procesie przemiany 

kobiecego ciała Kozyry w ciało męskie, rozpoznane w łaźni. Przyklejone 

włosy do klatki piersiowej, zarost, krzaczaste brwi i przymocowanie sztucznych 

genitaliów, pozwala artystce na swobodne wejście w towarzystwie przyjaciół 

(z ukrytą kamerą) w przestrzeń przeznaczoną tylko dla mężczyzn, typowo męską. 

Ten nieudany performatyw, jak powiedziałby Austin, pozwolił Kozyrze stworzyć 

intrygującą instalację, w której testowane są granice kulturowej konstrukcji płci. 

Z drugiej strony, wskazują na destabilizację płci9, w której ciało stanowi wyraźnie 

materialną przestrzeń, widoczną również w innej pracy Kozyry, pt. Olimpia. 

W tej instalacji artystka nawiązuje z kolei do sławnego obrazu Moneta, który 

w II połowie XIX wieku rzucił wyzwanie romantycznemu kanonowi malowania 

8 Ibidem, s. 178. 

9 A. Szyłak, Architectures of Gender. Conctemporary Women’s Art in Poland, Muzeum Narodowe 

w Warszawie, Warszawa 2003, s. 12, 13.


aktów. Także Kozyra po prawie 150 latach rzuca wyzwanie obowiązującej tradycji 

polskiej sztuki romantycznej, w której ikona doskonałej kobiety to symbol Polski 

walczącej i cierpiącej. Ta tradycja zostaje przez artystkę podważona poprzez 

przedstawienie prawdy – niedoskonałego, indywidualnego, schorowanego ciała, 

fizjologii, przed którą nie ma ucieczki. 

Kolejnym z przykładów jest praca konceptualna Izabelli Gustowskiej, która 

ujawnia jak można poprzez opanowanie dygitalnych mediów i nowych technologii, 

przenieść widza w przestrzenie wstępnego spotkania z innym. Trzy jednakowe 

obiekty – skomplikowane konstrukcje wielkości dużych stołów, które przypominają 

ogromne muszle w kształcie ostrygi, mieniące się zielonym podmorskim 

światłem i wydające niski pomruk, składają się na pracę pt. Namiętności i inne 

przypadki10. W momencie zbliżenia się widza do obiektów, muszle otwierają się, 

ukazując na swej wewnętrznej części – tafli - projekcję wideo. W pierwszej muszli 

widzimy parę mężczyzn w czułym uścisku, w drugiej kobieta przytula kobietę, 

w trzeciej mężczyzna i kobieta oddają się pocałunkom. Każdej parze “przydzielona” 

jest ta sama przestrzeń, każda muszla ujawnia tę samą ciepłą bliskość, każdy 

obraz jest tak samo realny w ujawnianiu swoich uczuć. Mamy wgląd w trzy modele 

miłości, ukazujące zwyczajność różnorodności. Zarówno wymiar przestrzenny 

jak i konceptualny instalacji ma potencjał ukazania dwuznaczności, a czasem 

i wieloznaczości pewników kulturowych, dając również prawo do odmienności. 

Praca Gustowskiej przygotowuje do zaakceptowania i przyjęcia zmienionych 

i zmieniających się nieustannie okoliczności kulturowych jak i politycznych, domagając 

się miejsca dla dialogu i różnorodności. 

Projekty tych artystek rozbijają iluzję rzeczywistości - badając, komentując 

(a nieraz i dokumentując), stwarzają pole do prowadzenia dyskusji nad długo 

przemilczanymi problemami. Wprowadzając niepokoje, ukazują związki wewnątrz 

tego, co emocjonalne, zmysłowe, seksualne czy genderowe. Przywołane 

prace, oprócz różnorodności postaw artystycznych, prezentują także sposób 

dyskutowania o problemach przestrzeni: jej podporządkowania, organizowania, 

konstruowania czy dekonstruowania. Gustowska otwiera przestrzeń możliwości 

wyboru, Kozyra testuje granice męskiego terytorium i kwestionuje wyraźnie materialną 

przestrzeń ciała. Kontestowanie zastanych przez artystki paradygmatów 

kulturowych, ma na celu wprowadzenie pewnych zakłóceń i sprowokowanie społeczeństwa 

do działań, które wspierać będą prawo do odmienności i różnorodności. 

Dzięki nowemu spojrzeniu na pewniki kulturowe, sztuka polskich artystek 

pobudza deliberacje, które stymulują pojawienie się zwyczajów i mechanizmów 

promujących debaty publiczne. 

Można by rzec, że będąc krajem etnicznie i religijnie jednorodnym, żyjemy 

obecnie w czasie demokratycznego postu. Tym bardziej interesujące i potrzebne 

są zatem próby przywołanych tutaj prac artystek, które dostrzegają brak lub też 

nieobecność “innego”, a więc i potencjalnego partnera do rozmów. Prowokowanie 

10 Praca powstała w 2000 roku, wystawiona została m.in. w 2003 roku na wystawie pt. Architectures 

of Gender w Nowym Jorku.


65 

takich “wirtualnych” czy też potencjalnych sytuacji, odsłania i udramatycznia 

postulaty heterogeniczności i pluralizmu, które mogą się stać skutecznym narzędziem 

do samotransformacji oraz do stworzenia warunków, w których być może 

kiedyś deliberacje i dialog będą mogły zaistnieć.

Ulyana Rys 

Efektywność komunikacji a poznanie 

Granice mego języka oznaczają granice mego świata. 

Ludwig Wittgenstein 1 

Język odgrywa na pewno nie jedyną, ale niewątpliwie najważniejszą rolę 

w komunikacji między ludźmi. Problem porozumiewania się stanowi punkt wyjściowy 

w badaniach nad pragmatyczną funkcją języka. Wypowiadamy całe szeregi 

działań (realizujących się fizycznie dźwięki) nierozdzielnych między sobą 

i na ogół często nieuświadamianych, choć w rzeczywistości mają one pewną siłę 

illokucyjną składającą się na wiele aspektów wypowiedzi. Teoria wypowiedzi 

znalazła dużo różnych interpretacji i dociekań we współczesnej teorii komunikacji. 

Badacze, stosując zresztą podobne ujęcia zagadnienia, uwzględniają różne 

czynniki, m.in. rolę kontekstu 2 , normatywności gramatycznej i składniowej 

wypowiedzenia 3 , dewiacje komunikacyjne 4 . Natomiast rzadko lub w ogóle nie 

są omawiane pytania związane z porozumiewaniem się między nadawcą a odbiorcą, 

polegającym na konsytuacji komunikacji, czyli na całym szeregu fizycznych, 

społeczno-psychologicznych, czasowych i innych okoliczności. Poza tym 

jednym z najważeniejszych warunków komunikacji jest pamięć, której funkcja 

służy w kształtowaniu świadomości indywidualnej. Człowiek w procesie aktywności 

komunikacyjnej posługuje się zarówno konstrukcjami mentalnymi, jak też 

środkami językowymi, przy czym ogromną rolę odgrywa zdobyte doświadczenie 

językowe i poznawcze. 

1 L. Wittgenstein Tractatus Logico-Philosophicus, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000, s. 64. 

2 S. Przybyszewski Kilka uwag o roli kontekstu w komunikacji [w:] Prace Językoznawcze, 2009 z 11. 

3 Kovalenko B.N. Nekotoryje aspekty ocenki sintaksičeskoj normativnosti (k postanovke voprosa) [w:] 

Problemy kommunikativnoj lingvistiki, 1985. 

4 Speech Errors as Linguistic Evidence, pod red. V. A. Fromkina, The Hague, Mouton, 1973.

68 Ulyana Rys 

Wśród przeprowadzonych ostatnio badań nad teorią wypowiedzi można wyodrębnić 

podejście polegające na sytuowaniu dzieła literackiego jako jednostki 

składających się na siebie wypowiedzi 5 . Wszystkie one pojmują dzieło literackie 

jako osobliwą odmianę wypowiedzi językowej, która tworzy unikalną syntezę semiotycznego 

i jednocześnie językowego charakteru utworu. Wg J.Austin’a w każdym 

akcie mowy są trzy aspekty wypowiedzi: lokucyjny (polega na tworzeniu 

i artykułowaniu wypowiedzi), illokucyjny (intencjonalność wypowiedzi) oraz 

perlokucyjny (dodatkowe oddziaływanie na odbiorcę) 6 . Przegląd prac poświęconych 

aktom mowy (speech acts) ujawnił tradycyjne skupienie uwagi na mocy illokucyjnej 

komunikatu, od którego klarowności zależy zrozumienie przez odbiorcę 

intencji nadawcy. Illokucyjne znaczenie ma charakter pragmatyczny i pojawia się 

wraz z wypowiedzeniem jako wykładnik jego przeznaczenia komunikacyjnego 7 . 

Często jednak zostaje niedocenione znaczenie perlokucyjne, które wyłania się 

w momencie zderzenia znaczeń lokucyjnych i illokucyjnych w recepcji. Innymi 

słowy, jeśli znaczenie lokucyjne oraz illokucyjne były „fortunne” 8 , akt perlokucji 

będzie także nosił charakter „fortunny”, czyli konsekwencje aktu illokucji będą 

wywierać oczekiwany wpływ na odbiorcę. Jednak nie zawsze wypowiedź o jednakowej 

wartości illokucyjnej będzie „fortunna” jednocześnie dla wszystkich 

odbiorców. W osiągnięciu tego celu ogromną rolę odgrywa osobowość nadawcy, 

jego stan fizyczny, psychologiczny, kognitywny i inne. Ludzkie poznanie kryje 

w sobie dużo zagadek. Niewątpliwa więc wydaje się jego rola w oddziaływaniu 

i kształtowaniu kompetencji językowej nadawcy. 

Trudno sobie wyobrazić warunki bardziej kształtujące poglądy i stosunek 

człowieka do świata zewnętrznego niż okoliczności, w których napięcie emocjonalne 

i poczucie zagrożenia zdołają dorównać wojnie, a zwłaszcza drugiej wojnie 

światowej. Dzieła literackie, które powstały w tym lub tuż po tym tragicznym 

czasie, są świadectwem ludzkiej siły i jednocześnie słabości, ludzkich cierpień, 

poświęceń i zbrodni. Ten okres „przewrócenia świata do góry nogami” na zawsze 

zmienił życie i los milionów ludzi, a to doświadczenie, które każdy z nich zdobył 

będąc uczestnikiem i ofiarą najokrutniejszych czynów, nieodrwacalnie wpłynęło 

na poznanie i osobowość człowieka. 

Jednym z takich świadectw utrwalających i przypominających przyszłym pokoleniom 

znamię krzywd nazistowskich są „Medaliony” Zofii Nałkowskiej, które 

powstały na podstawie materiałów zebranych na przesłuchaniach w Komisji do 

Badania Zbrodni Hitlerowskich. Dla nas ten utwór na pograniczu dokumentu 

5 Por. A. Okopień-Sławińska, O postaciach znaczenia wypowiedzi, [w:] Semantyka wypowiedzi 

poetyckiej. Wrocław 1985; Belanin V.P., Chudožestvennyj tekst i tipologia ličnosti, [w:] Rečevoje obščenie: 

celi, motivy, sredstva. Moskva 1985. 

6 J. L. Austin Mówienie i działanie. Rozprawy i wykłady filozoficzne. Przekł. B.Chwedeńczuk. Warszawa 

1993. 

7 A.Okopień-Sławińska Teorija vyslovluvannia jak osnova komunikatyvnoji teoriji literaturnogo tvoru, 

[w:] Teoria literatury v Polšči. Antologia tekstiv: Druga polovyna ХХ – počatok ХХІ st., Vydavnyčyj dim 

„Kyevo-Mogylanska akademia”, Kyjiv 2008, s.110 – 126. 

8 Ibidem., s.119.


69 

i dzieła literackiego wydaje się być szczególnie ciekawy, bo przedstawia bezpośrednie 

relacje ocalałych (ale tylko fizycznie, a nie zawsze nawet i pod tym względem) 

ofiar, sprawców i świadków faszystowskiego terroru w czasie, kiedy jeszcze 

wojna się kończyła. Przeprowadzone przesłuchania, przypadkowe rozmowy 

z ludźmi, których doznanie wszystkich cierpień jeszcze świeżo tkwiło w pamięci, 

pozwoliły Nałkowskiej stworzyć nieprzeciętne i na pewno najlepsze jej dzieło. 

Te krótkie opowiadania są cenne jeszcze dlatego, że stanowią one unikalny 

przykład zacierania mechanizmów tradycyjnie rozumianej komunikacji, której 

właściwe są nieporozumienia na pewnych etapach mimo klarowności intencji 

wypowiedzi nadawcy. H.P.Grice zakłada, że dla osiągnięcia pewnego porozumienia 

między nadawcą a odbiorcą potrzebne są m.in. następujące kryteria: wkład 

w konwersację powinien zawierać potrzebną ilość informacji, informacja musi być 

relewantna, wkład w konwersację musi być prawdziwy, wypowiedź musi być zrozumiała 

9 . Jest to prawie że idealny model spełniający wymagania udanej konwersacji. 

W rzeczywistości jednak często odbiega on od uzyskanych wyników procesu porozumiewania 

się ludzi. Wypowiedzi zawarte w „Medalionach” są dobrym tego 

przykładem. 

Utrzymując suchy styl sprawozdania Z. Nałkowska występuje tu jednocześnie 

jako „niema rozmówczyni” i wnikliwa obserwatorka, która zapisuje autentyczne 

relacje osób, które pragną zrzucić z siebie ten niewypowiedzialny ciężar 

przeżyć. Już w pierwszym opowiadaniu pt. „Profesor Spanner” podczas przesłuchania 

młodego mężczyzny, który pracował w „fabryce” wytwarzającej mydło 

z ludzkiego tłuszczu, ujawniają się zaburzenia komunikacji, wynikające z błędnych 

referencji nadawcy. Wezwany z więzienia chłopak szczerze nie rozumie, dlaczego 

został przyprowadzony przed Komisję, ale mimo to stara się odpowiadać, spełniając 

wymagane dla udanej konwersacji kryteria: mówi z namysłem, bez zbędnych 

szczegółów, używając słów zrozumiałych, które powinny zredukować możliwość 

błędnego odczytania. Wraz z nadgorliwym pragnieniem, by nie ominąć jakiejś 

cennej – jak mu się wydaje – informacji wychodzą na jaw pewne wypowiedzenia, 

które w tym kontekście nie miały prawa zaistnieć: opowiadając o pracy polegającej 

na oddzielaniu ludzkiego tłuszczu od ludzkiego mięsa, używa tegoż określenia 

dla zupełnie „normalnej” czynności sprzątania: „...kazał nam porządnie mydło 

i anatomię robić i sprzątać, żeby ludzko wyglądało” 10 . Ta dewiacja komunikacyjna 

na pierwszy rzut oka nie wywołuje zawieszenia konwersacji, ale jest pierwszym 

sygnałem, że jej sens komunikacyjny został podważony i następne kroki tej konwersacji 

mogą wyłonić nieporozumienie między nadawcą a odbiorcą. 

Następne wypowiedzenia również są tego dowodem. Preparator Spannera 

nie stara się oszczędzić członkom Komisji jakichkolwiek szczegółów związanych 

z procesem, który człowieka traktował wyłącznie jak surowiec, – tym bardziej 

przerażająco dla słuchaczy i czytelnika brzmią następujące słowa: „Ale 

kości się nie udały, zniszczyły się. Albo była za duża temperatura, albo za silny 

9 H. P. Grice Logika a konwersacja, tłum. B.Stanosz [w:] Język w świetle nauki, Warszawa 1980, s. 97 – 98. 

10 Z. Nałkowska Medaliony. Kraków 2008, s.8.

70 Ulyana Rys 

płyn – zatroszczył się jeszcze tym dawnym kłopotem” 11 . Niekiedy padają pytania 

przerywając niby monologowy ciąg preparatota, które mają na celu spowodować 

autokorektę rozmówcy, np. „Co to jest recept?”, „Co to była za uroczystość?”, ale 

częściowo efekt zostaje osiągnięty dopiero po pytaniu „Dlaczego to był sekret?”, w 

którym słowo sekret ma na celu ujawnić rozmówcy implicytny sens wypowiedzi. 

Nad tym zastanawia się dłużej. Pragnie odpowiedzieć wedle najlepszej swej wiedzy. 

– Może się Spanner bał albo co... – rozważa w skupieniu. – Moja myśl jest taka, 

że gdyby się ktoś dowiedział cywilny w mieście, może by był z tego jaki bałagan... 

Mogło się zdawać, że i tu rozwieszona jest między nami a nim jakaś „fioletowa 

zasłona”. Nie było na niego sposobu 12 . 

Podczas tej interrogacji komunikacyjnej pojawia się szansa, że jednak sytuacja 

komunikacyjna może odzyskać „fortunność”, i przynajmniej jakaś część 

aktu perlokucji zostanie z powodzeniem zrealizowana. Jednak nawet po długich 

rozważaniach preparator zbacza ze słusznego tropu (Może się Spanner bał albo 

co...) i teraz już ostatecznie przyczynia się do całkowitego zaburzenia sytuacji 

komunikacyjnej używając zwrotu „...może by był z tego jaki bałagan...” Autorka 

użyła metafory „fioletowej zasłony”, która pojawia się podczas opisu poświęcenia 

gilotyny i która służy do oddzielenia obserwujących od wydania wyroku przez 

prokuratora, czego jednak nikt właściwie nie widzi i nie słyszy, oprócz niezrozumiałych 

dźwięków (szum informacyjny): „Była to fioletowa zasłona, za nią drugi 

pokój i prokurator. Starszy preparator rozmawiał później z katem i opowiadał. 

Więc słyszeli mowę prokuratora, szum, jakieś rozciąganie, tupanie – jakby ktoś 

biegał. I uderzyło żelazo” 13 . 

Realizacja kolejnej interrogacji ze strony członka Komisji już zatraciła wyłącznie 

sprawozdawczy charakter zapytania, a jej ekspresywność (choćby implicytnie, 

ale jednak pojawia się w tekście) ujawnia stosunek do obojętności wcześniejszych 

wypowiedzi: 

I ktoś zapytał wreszcie: – Czy nikt wam nie powiedział, że robienie mydła z tłuszczu 

ludzkiego jest przestępstwem? 

Odparł z zupełną szczerością: – Tego mi nikt nie powiedział 14 . 

Biorąc pod uwagę eksplicytną informację o tym, że wytwarzanie mydła 

z tłuszczu ludzi jest zbrodnią i faktycznie dorównuje zabójstwu, preparator 

„z zupełną szczerością” oznajmił, że skoro nikt mu o tym nie mówił, toteż nie 

wiedział, że popełnia przestępstwo. W tej sytuacji komunikacyjnej mamy do 

czynienia z dewiacją komunikacyjną spowodowaną przez nadawcę-preparatora, 

którego osobowość językowa ujawnia niezbalansowane kognitywne podejście 

w kwestii bezspornego i jednostronnego potraktowania życia i śmierci człowieka 




14 Ibidem, s.10.


71 

z godnością, wyrażenie szczerej skruchy za bierne podporządkowanie się złym 

umysłom naukowym. Natomiast ku wielkiemu zdziwieniu innych popełnia to, co 

w lingwistyce komunikacyjnej jest nazywane „komunikacyjnym samobójstwem” 

15 , które uniemożliwia jakąkolwiek kontynuację prowadzonej dotąd konwersacji, 

a mianowicie – dokonuje uprzedmiotowienia człowieka: „Na jego chudej, 

wybladłej twarzy pojawia się wyrozumiały uśmiech. 

– W Niemczech, można powiedzieć, ludzie umieją coś zrobić z niczego...” 16 . 

Badania nad językowym zachowaniem człowieka potrafią ujawnić osobowość 

językową jako ośrodek kognitywnych i komunikacyjnch potencji, które konkretyzują 

się w społecznie umotywowanym tle, pozwalającym na ujawnienie uwarunkowań 

psychologicznych człowieka oraz odkrywającym jego dążenia. Zdarza 

się, że czasem to językowe zachowanie obnaża takie cechy ludzkie, które nie znajdują 

akceptacji komunikacyjnej (ani też moralnej) wśród innych rozmówców. 

Zupełnie odwrotny przykład świadczenia odnajdujemy w wypowiedziach 

starszych profesorów-lekarzy, kolegów Spannera, którzy wykazują niezwykłą 

ostrożność w aktach illokucyjnych. Niemniej jednak nawet w tych wypowiedziach 

można wydostać okołotekstowy sens implicytny polegający na świadomym unikaniu 

odpowiedzi o usposobieniu moralnym profesora Spannera, co wypływa ze 

skrupulatnego i długiego rozważania, zastanawiania się i brania „wszystkiego pod 

uwagę”, nagłaszając przy tym, że nie wiedzieli o jego przestępczej działalności: 

Obaj – badani z osobna – oświadczyli, że o istnieniu budynku mieszczącego ukrytą 

fabrykę mydła nie było im nic wiadomo. (...) Obaj – badani z osobna – oświadczyli, 

że Spanner, człowiek najwyżej czterdziestoletni, był w zakresie anatomii patologicznej 

powagą naukową. O jego stronie moralnej nie mogli nic powiedzieć... (...) Obaj 

mówili roztropnie i z ostrożnością. Obaj, mówiąc, wszystko brali pod uwagę (...) 17 . 

Tym bardziej oczywiste pod kątem prawdziwości – ponieważ potwierdzające 

rzeczywistą sytuację – wydają się oświadczenia, które wypowiadają z osobna. Co 

więcej, każdy z nich przez jakiś czas waży się z własnym sumieniem i odstępuje 

od wcześniejszej strategii komunikacyjnej polegającej na zaprzeczaniu tego faktu 

(choć jeden z tych profesorów próbuje usprawiedliwić Spannera w sposób „uspokajający” 

jego sumienie): 

– Tak mogłem był to przypuścić, gdybym wiedział, że taki otrzymał 

rozkaz. Było bowiem wiadomo, że był karnym członkiem Partii. (...) 

– Owszem, mogłem to przypuścić. Z tego mianowicie powodu, że Niemcy przeżywały 

wówczas wielki brak tłuszczów. Więc wzgląd na stan ekonomiczny kraju, na 

dobro państwa mógł do tego się skłonić 18 . 

15 F. S. Bacewicz, Osnovy komunikatyvnoji lingvistyky, Vydavnyčyj centr «Akademia», Kyjiv 2004, s. 337. 

16 Z. Nałkowska, Medaliony, Kraków 2008, s. 10. 

17 Ibidem, s. 11. 

18 Ibidem, s. 11.

72 Ulyana Rys 

W innym opowiadaniu pt. Kobieta cmentarna spotykamy kolejny przykład 

zaburzenia komunikacji spowodowanego przez nadawców zewnętrznych, przy 

czym realizacji ich wypowiedzi dokonuje owa kobieta cmentarna. Z perspektywy 

krótkiego czasu możemy obserwować zmiany zachodzące w jej zachowaniu językowym, 

skoro jego opisu Nałkowska dokonuje przed rozpoczęciem powstania 

w getcie warszawskim: Była pełna i biała, niczym nie przejmowała się zanadto, 

na wszystko mając wyrozumienie 19 . 

Potem doznaje ona przemiany, do której przyczyniło się niechciane ciągłe 

obserwowanie i nasłuchiwanie nierównej walki, która była tragicznym rozwiązaniem 

getta warszawskiego, a jednocześnie krokiem stawionym w beznadziei 

i rozpaczy. Podobnego doświadczenia nie zdoła wytrzymać nawet taki człowiek, 

który dotychczas spotykał śmierć codziennie. Bierność wobec tej sytuacji, niemożliwość 

pomocy z jej strony „muru” oraz nadawanie przez Niemców, ich środki 

komunikacji informacji, które polegały na zmyleniu prawdziwej konsytuacji 

komunikacji, doprowadziły do akceptacji fałszywej informacji, mającej na celu 

stworzenie atmosfery i przebiegu komunikacji, które komplikują lub uniemożliwiają 

sam proces komunikacji. 

– To także przecież ludzie, więc ich człowiek żałuje – wyjaśniła. – Ale oni nas nienawidzą 

gorzej niż Niemców. 

Zdawała się urażona mymi słowami naiwnej perswazji. 

– Jak to, kto mówił? Nikt nie potrzebował mówić. Sama wiem. I każdy pani powie 

to samo, kto ich zna. Że niechby tylko Niemcy wojnę przegrały, to Żydzi wezmą 

i nas wszystkich wymordują... Pani nie wierzy? Nawet same Niemcy to mówią. 

I radio też mówiło... 20 . 

Podobne stanowisko wobec tej oglądanej klęski niewinnych ludzi wzbudza 

zdziwienie, które jednak później zmienia dogłębne spojrzenie na przyczyny takiej 

postawy. Na atmosferę i przebieg komunikacji składają się czynniki psychologiczne 

(brak komfortu psychologicznego), sytuacyjne (niemożliwość dokonania 

jakichkolwiek zmian), kognitywne (nieodrwacalna trauma, która zostawia ślad 

w dalszym postrzeganiu świata), a przez to też językowe 21 . Niezmiernie wnikliwe 

są słowa Zofii Nałkowskiej, w których robi omal nie jedyną próbę własnej odautorskiej 

wypowiedzi, pragnąc okazać wyrozumienie oraz zrozumieć ustosunkowanie 

się do ofiar kobiety cmentarnej. Jest w niej zawarta synteza komunikacji 

międzyludzkiej, poznawanie jej osobliwości poprzez indywidualne doświadczenie 

każdego człowieka i jego sposobu przekazywania informacji. 

Rzeczywistość jest do zniesienia, gdyż jest nie cała wiadoma. Dociera do nas w ułamkach 

zdarzeń, w strzępach relacji. Wiemy o spokojnych pochodach ludzi idących bez 

sprzeciwu na śmierć. O skokach w płomienie, o skokach w przepaść. Ale jesteśmy po 

19 Ibidem, s. 21. 

20 Ibidem, s. 22. 

21 Por. F.S. Bacewicz, op.cit.


73 

tej stronie muru.Kobieta cmentarna widziała to samo i słyszała. I dla niej jednak 

rzecz tak przeplotła się z komentarzem, że zatraciła swą rzeczywistość22. 

Jak już zostało zaznaczone, znaczenie systemowe (semantyczne) nie zawsze 

poddaje się jednoznacznej interpretacji pragmatycznej, która składa się z wielu 

elementów: nadawanie wypowiedzi określonej intencji, rozumienie danej wypowiedzi 

zależnie od wiedzy i doświadczenia rozmówców. 

Niniejszy referat stanowił próbę zarysu pewnych mechanizmów występujących 

podczas komunikacji między nadawcą a odbiorcą, skupiając uwagę 

na kognitywnym ujęciu języka, które zaciera ostrą granicę między semantyką 

a pragmatyką. Wiedza mówiących oparta jest na doświadczeniu, które u różnych 

ludzi różni się ze względu na istotę poznania i świadomości indywidualnej. 

Stąd wynikają różne asocjacje negatywne lub pozytywne ze zjawiskami, które 

w wyniku procesów komunikacyjnych mogą być zaakceptowane na poziomie komunikacji 

semantycznej. W wyniku zachodzących procesów wypowiedź może 

być „fortunna” lub „niefortunna”, a nawet doprowadzić do dewiacji komunikacyjnych, 

na które, oprócz czynników pragmatycznych, ogromny wpływ wywiera 

ludzkie poznanie. 

Pod tym względem unikalnym jest dzieło Zofii Nałkowskiej, która w krótkich 

opowiadaniach-świadectwach utrwaliła nie tylko indywidualne historie w tle II 

wojny światowej, ale także przekazała pierwsze relacje tych ludzi. Wszystkie te 

krótkie historie w komunikacji ujawniają różne zaburzenia, spowodowane ilością 

i mnogością przeżyć w czasie wojny, kiedy wszystkie aspekty życia mają wymiar 

natężony, ekstremalny. Nic zatem dziwnego, że każdy inaczej przetwarza i realizuje 

to doświadczenie, te niewyobrażalnie trudne przeżycia w języku. 

Te procesy są bardzo skomplikowane, ale bez wątpienia w wysokim stopniu 

interesujące dla badaczy i użytkowników języka. 

22 Z. Nałkowska, Medaliony, Kraków 2008, s. 23.

Anna Jarmuszkiewicz 

Proust: źródła inspiracji. Język, lektura, 

interpretacja 

Złożone zagadnienie czytania, lektury i procesu pisania (w tym jego niemożności) 

stanowi silną oś, na której zostało zbudowane W poszukiwaniu straconego 

czasu. Swoją teorię lektury i jej odbioru Proust rozproszył w różnych fragmentach 

– refleksja nad czytaniem jest zawarta zarówno w esejach, szkicach krytycznych, 

komentarzach do własnych tłumaczeń Ruskina, ale jej echa można odnaleźć również 

w metaliterackich passusach powieści. Pytanie o lekturę przenika całe jego 

dzieło, bo posiada niewygasający potencjał – zahacza o szereg zależności pomiędzy 

dziełem, tekstem, autorem a lekturą i wiążącymi się z nią: interpretacją oraz 

recepcją literacką. Pojemność zagadnienia, bogactwo tradycji badawczej i ilość 

możliwych konwencji interpretacyjnych grożą niebezpieczeństwem rozmycia 

granic problemu i trudnościami w ukuciu (nawet niespójnej) definicji – czym jest 

lektura? – i określeniu jej roli w procesie twórczym, wpływu na moment powstawania 

kolejnego tekstu. 

Teoretyzujący wątek Proustowskiej lektury nie jest oczywiście problemem nowym 

– był już wielokrotnie podejmowany oraz wykorzystywany przez pisarzy 

i badaczy. Warto jednak umieścić go w nieco węższym – z konieczności – kontekście 

i zastanowić się, na ile i w jaki sposób lektura, czytanie – czyli obecność 

(wielkiej) literatury – są dla Prousta źródłem inspiracji? Czy jego myślenie o inspiracji, 

a w konsekwencji: recepcji literackiej, jest na tyle wszechstronne i uniwersalne, 

aby mogło być narzędziem przydatnym nie tylko w interpretacji jego 

własnej twórczości? 

O tym, że literatura może być źródłem inspiracji, przekonuje Richard Rorty, 

zestawiając literaturę nie tylko z dziełami, które mogą powstać jako efekt inspirującego 

wpływu, lecz – szerzej – z życiem:

76 Anna Jarmuszkiewicz 

Przypisując dziełom literackim wartość inspiracyjną, mam na myśli właśnie to, że 

pozwalają nam uwierzyć, iż życie jest czymś więcej, niż kiedykolwiek sobie wyobrażaliśmy. 

[…] Wartość inspiracyjna dzieła nie jest na ogół efektem zastosowanej 

metody, nauki, dyscypliny czy profesji. Zawdzięczamy ją niepowtarzalnemu stylowi 

nieprofesjonalnych proroków i demiurgów. […] Jeżeli dzieło sztuki ma być źródłem 

inspiracji, musimy pozwolić, aby ukazało się w nowym kontekście to, co – jak się 

nam wydawało – wiedzieliśmy już wcześniej 1 . 

Według Rorty’ego stopień inspiracyjności literatury uzależniony jest od stylu 

autora dzieła (czyli indywidualnego talentu pisarza, czynnika subiektywnego), 

a także – przede wszystkim – od umieszczenia tego dzieła w nowym kontekście 

interpretacyjnym. 

„Kwestia stylu”, o której pisze Rorty, jest bliska Proustowi, gdy ten pisał 

o konieczności „uwięzienia w pięknym stylu” 2 w kontekście tworzenia opisów 

przedmiotu. Styl – według francuskiego pisarza – jest kwestią wizji. 

Każde zdanie w gruncie rzeczy przypomina inne zdania, gdyż wszystkie 

one noszą piętno tej samej osobowości; stąd swego rodzaju ciągłość, którą 

w codziennym życiu wyklucza domieszka obcej myśli, a która w trakcie lektury pozwala 

nam nader szybko podążać za myślą autora i dostrzegać cechy jego fizjonomii 

odbijające się w tym łagodnym zwierciadle3. 

Znaczenie stylu wiąże się z jeszcze jedną szczególną właściwością Prousta – 

koniecznością pisania pastiszów. Pastisz, który dotyczy bardziej widzenia świata 

niż słów, jest szczególnie ważny, bo dla Prousta styl „to sprawa nie techniki, 

lecz widzenia 4 ”; to rodzaj „stylistycznego brzuchomówstwa”, jak pisze M.P. 

Markowski. Pastisz można w tym sensie uznać za laboratorium stylu, za podejmowanie 

pierwszych prób terminowania w szkole krytyki. Tak rozumiany pastisz 

to również atak na język, który jest przecież – dla autora Czasu odnalezionego – 

„zwierciadłem życia” 5 . 

Po lekturze ważnej książki pastisz nadal jest w czytelniku – trzeba czasu, by 

pozwolić mu wygasnąć. Dopiero wtedy możliwe jest powstanie własnego, świadomego, 

oryginalnego stylu – od tego momentu istnieje szansa, by już nigdy 

więcej nie pisać pastiszów nieświadomych. Poznanie obcych języków, choć wymaga 

żmudnej pracy – lektury różnych tomów tego samego autora – jest jednak 

1 R. Rorty, Wielkie dzieła literackie jako źródło inspiracji, przeł. M. Szuster, „Literatura na Świecie” 

2003, nr 9-10, s. 330-331. 

2 Można w opisie przedstawić nieskończone następowanie przedmiotów, które znajdowały się 

w opisywanym miejscu, lecz prawda zaczyna się wówczas, gdy pisarz weźmie dwa różne przedmioty, określi 

ich wzajemny stosunek w świecie sztuki z jednej strony i z drugiej, analogicznie do absolutnych praw 

przyczynowości, aby to następnie objąć konieczną więzią pięknego stylu – M. Proust, Czas odnaleziony, 

przeł. M. Żurowski, Prószyński i S-ka, Warszawa 2001, s. 177. 

3 M. Proust, Pamięć i styl, wybór, oprac. i wstęp M.P. Markowski, przeł. M. Bieńczyk, J. Margański, 

M.P. Markowski, Znak, Kraków 2000, s. 102. 

4 M. Proust, Czas odnaleziony, op. cit., s. 183. 

5 M. Proust, Pamięć i styl, op. cit., s. 106.

Proust: źródła inspiracji. Język, lektura, interpretacja 

77 

konieczne dla przyswojenia nowego głosu, który później będzie trzeba porzucić 

w celu wydestylowania indywidualnego stylu: 

Czytać książkę jakiegoś autora to tak, jakby owego autora widzieć tylko raz. 

Rozmawiając z kimś tylko raz, można w nim dostrzec jego cechy charakterystyczne. 

Jednak by uznać owe cechy za klucz do jego osobowości, należy je widzieć 

w różnych okolicznościach. […] Zróżnicowaniem okoliczności, pozwalającym 

odkryć niezmienne cechy charakteru, jest rozmaitość ich dzieł 6 . 

Pastisz w wydaniu Prousta to wewnętrzna, wręcz organiczna, potrzeba imitacji 

innych zasłyszanych głosów, innych poznanych języków, innych stylów pisania. 

Pisanie pastiszu to jedyny dostępny sposób absolutnego poznania drugiego 

autora, próba ścisłego wniknięcia w jego pismo. To także szansa na przekroczenie 

własnego „ja” i jednocześnie zawarcie we własnym, prywatnym języku tego, co 

obce. Z drugiej strony: użycie pastiszu umożliwienia i realizuje postawę zdystansowaną 

– pogłębia świadomość całkowitej, nieprzekraczalnej inności i odmienności 

autora pastiszowanego. Pisanie pastiszu to zarazem czytanie dystansu. 

Pastiszowość wiąże się z powtórzeniem. Jak pisze Markowski – w pastiszu 

Biblioteka rządzi Pamięcią, w powieści: Pamięć Biblioteką 7 . Pastisz jest jednak 

powtórzeniem „do przodu”, gdyż nie pozostaje czystą tautologią, lecz wnosi naddatek 

semantyczny, który zostanie rozwinięty i wyczerpany dopiero w przyszłości. 

Według S. Kierkegaarda: 

powtórzenie i wspomnienie to ten sam ruch, lecz skierowany w przeciwne strony. To, 

co się wspomina – już było, powtarza się zatem «do tyłu». Zaś właściwe powtórzenie 

to wspomnienie zwrócone ku przyszłości. Powtórzenie, o ile jest możliwe, przynosi 

człowiekowi szczęście, wspomnienie zaś czyni go nieszczęśliwym […] 8 . 

W eseju O czytaniu Proust przyznaje, że „kompilacja to nie jego rzecz 9 ” 

i stwierdza, że umysł oryginalny potrafi podporządkować lekturę swojej aktywności. 

Najważniejszym elementem tworzenia (i zarazem odbierania) dzieła staje 

się inwencja: 

Inwencja, inventio, która w klasycznej retoryce była tylko częścią językowego przekładu 

myśli, stała się teraz esencją procesu artystycznego i kryterium oceniania dzieł. 

[…] Późniejsza opozycja w stosunku do tego estetycznego ideału wymagała sekularyzacji 

języka – na przykład wtedy, gdy Marcel Proust z jego „poésie de la mémoire” 

(poetyka pamięci) buntuje się przeciwko niemożności utworzenia ponownego 

związku z czasem oraz przeciwko zwykłej „mémoire des faites” (pamięć faktów), 

aby ogłosić niepodważalne stanowisko i całkowitą odpowiedzialność działania 

6 M. Proust, Przedmowa do Biblii z Amiens, cyt. za: M.P. Markowski, Wahania języka [w:] M. Proust, 

Pamięć i styl, op. cit., s. 13. 

7 M. P. Markowski, Proust: sztuka pastiszu, „Literatura na Świecie” 1999, nr 1-2, s. 202. 

8 S. Kierkegaard, Powtórzenie. Próba psychologii eksperymentalnej przez Constantina Constantinusa, 

przeł. B. Świderski, Aletheia, Warszawa 1992, s. 50. 

9 M. Proust, Pamięć i styl, s. 100.


estetycznego, traktowanego nie tylko jako wspomnienie, ale też jako ostateczne 

prawo do wydawania sądów 10 . 

Korzystanie z lamusa tradycji powoduje interferencję znaczeń i prowokuje 

do tworzenia/odczytywania nowych wartości semantycznych. Powieść Prousta 

wykazuje polimorficzność – wątki rozrastają się i pączkują, autor przepracowuje 

je, pogłębia i przeplata. Niektóre powracają w innych motywach, a motywy 

regularnie zachodzą na siebie. Nie ma całkowitego odrzucenia tematu, nie ma 

też stadium ostatecznej formy. Zwłaszcza mówienie o przeszłości nie jest nigdy 

ostatecznie zamknięte. 

Warto w tym miejscu zadać pytanie, czego autor W poszukiwaniu straconego 

czasu oczekuje od lektury?: 

Lektura działa na nas pobudzająco, oferując magiczne klucze, otwierające w nas 

samych wrota domostwa, którego inaczej nie moglibyśmy zwiedzić, jej zbawczej 

roli w naszym życiu nie sposób przecenić. Z drugiej jednak strony, staje się ona 

zagrożeniem, gdy zamiast pobudzać nas do życia duchowego, stara się je zastąpić, 

gdy prawda nie objawia się nam już jako ideał, do którego możemy dotrzeć jedynie 

dzięki wewnętrznemu postępowi naszej myśli i wysiłkowi naszego serca, lecz 

jako rzecz materialna, założona między karty książki niczym miód dostępny dla 

wszystkich i czekający tylko miedzy półkami biblioteki, by go zabrać i smakować 

w doskonałym spoczynku ciała i umysłu 11 . 

Czytania nie powinno się utożsamiać z rozmową, bo lektura nie narusza samotności 

czytelnika, chociaż jednocześnie daje szansę porozumienia się z innym 

modelem myślenia, z całkiem odmienną lub częściowo różną wizją świata. Tak 

jest w Poszukiwaniu – poznając Combray, świat Marcela, czytelnik ma w nim 

znaleźć samego siebie, zobaczyć się tak dokładnie, jak za pomocą szkiełka powiększającego. 

Nie chodzi bynajmniej o lekturę naiwną – utożsamienie z bohaterem 

literackim („Zdawało mi się, że to ja sam byłem tym, o czym mówiła książka: 

kościołem, kwartetem, rywalizacją Franciszka I z Karolem V 12 ”), lecz o maksymalistyczny 

projekt: dzieło ma być mapą, jedynym narzędziem, które umożliwia 

rozpracowanie znaków, czytanie świata. W takim ujęciu pokonana znakowość 

jest potwierdzeniem istnienia. 

Czytanie oprócz funkcji poznawczej przynosi spore zagrożenie. 

Niebezpieczeństwem lektury jest kusząca możliwość transpozycji – czytanie 

może zastąpić życie duchowe, zamiast je pobudzać. „Ryzyko” lektury, czyli erudycja 

i bibliofilia – „o wiele mniej zagrażają naszemu intelektowi niż naszej wrażliwości” 

(esej O czytaniu). 

Proust wyróżnia również kategorię „czytającego literata” („Inaczej się mają 

sprawy z literatami. Ci bowiem czytają, by czytać, by przyswoić sobie to, co 

10 H. Blumenberg, The legitimacy of the modern age, przeł. z niem na ang. R. M. Wallace, wyd. 7, The 

MIT Press, Baskerville, 1999, s. 107. 

11 M. Proust, Pamięć i styl, op. cit., s. 95. 

12 M. Proust, W stronę Swanna, przeł. T. Boy-Żeleński, Prószyński i S-ka, Warszawa 2000, s. 15.


79 

przeczytane 13 ”), którego opisuje ze sporą ironią i kontrastująco zestawia z „pisarzem” 

– czyli „umysłem twórczym”. Dla „pisarza” czytanie jest rozrywką „uszlachetniającą”, 

gdyż „tylko lektura i wiedza potrafią uładzić umysł”. 

Lektura nie jest rozmową, lecz wchodzeniem w głąb siebie, sondowaniem własnej 

pamięci. Jest procesem, który umożliwia ustalanie relacji pomiędzy tekstami; 

przywraca intertekstualną całość, aktualizuje wewnętrzny katalog biblioteczny. 

Lektura, podobnie jak literatura, może egzystować jedynie w perspektywie zsubiektywizowanej 

– istnieje głównie w odbiorze czytelnika: 

Literatura zadowalająca się «opisem rzeczy», sporządzaniem żałosnego skorowidza 

ich konturów i powierzchni, to literatura, aczkolwiek zwie się realistyczną, najdalsza 

od realności – zuboża nas i zasmuca, ponieważ brutalnie przerywa wszelką 

styczność naszego ja obecnego z przeszłością, gdzie rzeczy utrzymały jej esencję, 

i z przyszłością zachęcającą nas, żeby tam nadal szukać przyjemności, odnajdować 

to, co sztuka godna tego imienia ma wypowiadać, a jeżeli nie potrafi, i tak wtedy z jej 

bezradności wynika pewna nauka, (podczas gdy sukcesy realizmu żadnej nie udzielają), 

że mianowicie owa esencja jest po części subiektywna i nieprzekazywalna 14 . 

Znaczenie lektury zawsze uwarunkowane jest wieloma czynnikami: subiektywnym 

odbiorem, kontekstem etc. W tym miejscu można odnaleźć punkt 

wspólny pomiędzy myśleniem Prousta i teorią stylistyki afektywnej S. Fisha: „To 

właśnie jak doświadczamy danej wypowiedzi – całość tego doświadczenia, a nie 

cokolwiek, co dałoby się o nim powiedzieć […] – jest jej znaczeniem” 15 . Sens tekstu 

krystalizuje się tylko w zdarzeniu. 

Komentarz dotyczący lektury rysuje się u Prousta całkiem spójnie. J. Kristeva 

zauważa, że „ponieważ […] w procesie pisania i czytania można wydestylować 

z następujących po sobie przeżyć wrażenie ostateczne, syntetyzujące, w związku 

z tym Proust zachęca czytelnika, aby ten usiłował (bez zbędnego zwlekania!) odnajdywać 

i wypróbować metodę wywoływania minionych wrażeń” 16 . Francuska 

badaczka podkreśla procesualność i czasowe trwanie czynności odtwarzania 

i produkowania tekstu, które jest konieczne, aby dokonać połączenia asocjacji 

myślowych w pełną całość. Jak dalej pisze Kristeva, celem literackiego przedsięwzięcia 

Prousta jest zadzierzgnięcie nierozerwalnej więzi pomiędzy tekstem i doświadczeniem: 

„Samo czyste doświadczenie jeszcze nie może nas wybawić. […] 

Pod pozorem snobizmu i wbrew trudom choroby, Proust udał się w poszukiwaniu 

doświadczenia, które pozostaje niczym bez tekstu; tekst z kolei pozostaje nieczytelny 

bez doświadczenia” 17 . Wyłącznie w procesie może nastąpić przejście od 

tekstu do osoby, do jej jednostkowego doświadczenia, czyli – życia. 

13 M. Proust, Pamięć i styl, op. cit., s. 97. 

14 M. Proust, Czas odnaleziony, op. cit., s. 174. 

15 S. Fish, Literatura w czytelniku: stylistyka afektywna, przeł. M. Fedewicz, „Pamiętnik Literacki” 

1983, nr 1, s. 271. 

16 J. Kristeva, Le Temps sensible. Proust et l’éxperienece littéraire, Gallimard, Paris 1994, s. 349. 

17 J. Kristeva, Le Temps sensible. Proust et l’éxperienece littéraire, op. cit., s. 346-347.


Podobną drogę pokonywał R. Barthes. Ucieczka od dzieła do autotelicznego 

tekstu – („odtwarzanie intertekstu paradoksalnie niweczy wszelkie dziedzictwo” 

18 ) gwarantowała znalezienie bezpiecznej przestrzeni schronienia przed 

metafizyką – z jednej strony, i przed biografią – z drugiej strony. Podobnie Proust 

– pisząc pastisze, „żyjąc w cudzym stylu”, oddalał się od własnego doświadczenia. 

Barthes, zanim uzna obecność osoby w tekście, podejmuje próbę literackiego 

uczestniczenia w rzeczywistości bez poddawania się jej wizjom, proponuje metodę, 

która ma zapewnić mu niezależność: 

Pisanie jest wyborem […]. W tym wszystkim rysuje się szczególna koncepcja 

języka znajdującego swój ukryty cel w swego rodzaju dzieleniu świata na słowa 

i nadawaniu mu znaczeń na poziomie działania czysto słownego (to jest właśnie 

sztuka). […] Funkcja literatury nie polega na tym, aby odpowiadać bezpośrednio 

na pytania stawiane przez świat, ale na tym, by podprowadzić pytanie na krawędź 

odpowiedzi, konstruować technicznie sens, nie dopowiadając go jednak. […] Sama 

ta pośredniość ma walor katarktyczny 19 . 

Proust tak długo pozostawał w mało twórczym zawieszeniu, „na etapie tekstu”, 

dopóki nie udało mi się pogodzić dwóch biegunowo różnych kierunków: strony 

Metonimii – czyli strony Powieści, która stawia pytanie: „Co powoduje epizod, 

który opowiadam?” – i strony Metafory, która odpowiada na pytanie Eseju: „Co 

to jest? Co to znaczy?”. Proust wybiera formę pośrednią – stosuje technikę dzieła 

wyrwanego z półsnu: „pozszywanego”, zdezintegrowanego, opartego na rytmice 

systemów chwil. Pisze Barthes: „Dezorganizacja biografii nie prowadzi do jej 

zburzenia. […] materią książki jest życie autora, życie jednak odmiennie ukierunkowane. 

[…] Geniusz Prousta wynikał ze zrozumienia, iż nie powinien on 

opowiadać swojego życia, lecz przyznać swojemu życiu rangę dzieła sztuki” 20 . 

Nowa logika dzieła Prousta – unieważnienie sprzeczności pomiędzy esejem 

i powieścią – pozwala wreszcie mówić „o sobie”. „Powieść […] dysponując pośrednim 

sposobem prezentacji […] nie wywiera presji na innym (czytelniku): jej 

ostateczną instancją jest prawda uczuć, a nie prawda idei” 21 . Zaczyna się moment, 

w którym już nie bada się wytworu, lecz inicjuje się jego wywarzanie – „świat nie 

ukazuje się jako już jako przedmiot, lecz jako sposób prezentacji, écriture, czyli 

pewna praktyka” 22 . 

Jako dzieło sztuki nowoczesnej, Poszukiwanie zajmuje się głównie tworzeniem 

– produkcją prawd, które nie są z góry narzucone (wtedy byłyby martwe), a które 

należy w procesie (lektury, pisania) wytworzyć. Jak pisze G. Deleuze w książce 

Proust i znaki: 

18 R. Barthes, Od dzieła do tekstu, tłum. M.P. Markowski, „Teksty Drugie” 1998, nr 6. 

19 R. Barthes, La Bruyère: od mitu do literatury, [w:] J. de La Bruyère, Charaktery, czyli obyczaje naszych 

czasów, przeł. A. Tatarkiewicz, PIW, Warszawa 1965, s. 26-27. 

20 R. Barthes, „Przez długi czas kładłem się spać wcześnie”, tłum. M.P. Markowski, „Literatura na Świecie” 

1999, nr 1-2, s. 283-284. 

21 Ibidem, s. 289. 

22 Ibidem, s. 290.


81 

Wspominanie i tworzenie są dwoma aspektami tego samego wytwarzania: «interpretacja», 

«deszyfracja», «tłumaczenie» oznacza sam proces wytwarzania. Dzieło sztuki 

jest wytwarzaniem i dlatego nie stawia problemu sensu, lecz zastosowania. Wszelkie 

wytwarzanie wychodzi od wrażenia, gdyż tylko ono potrafi zjednoczyć w sobie 

przypadkowość spotkania i konieczność skutku. […] «Wyobraźnia, myśl mogą być 

same w sobie zadziwiającymi maszynami, ale też mogą pozostawać w bezruchu» 23 . 

Proces interpretowania jest jednocześnie użyciem dzieła, które wychodzi zawsze 

od znaku. Swoją praktyką wspominania jako wytwarzania Proust rozsadza 

czas, który – poddany fragmentaryzacji, oswojony poprzez zszywanie ułamków 

wspomnień w jedną tkaninę tekstu – nadaje tożsamości ciągłość i ją potwierdza. 

Czas zostaje zamknięty w języku. Lektura jest intensywnym momentem budowania 

rezerwuaru wspomnień-doświadczeń: 

Literatura [...] zaznajamia nas ze szczególnym i zintensyfikowanym repertuarem 

uczuć, zdarzeń i sposobności. Później, gdy zdarzy nam się natrafić na zdarzenie 

zbliżone do jednego z nich, może się okazać, że posiadamy już w zanadrzu, być 

może zapomniany, jednakże dostępny – jego odpowiednik. Popycha to naszą 

świadomość ku stwierdzeniu, że „to jest tutaj”, gdyż praktycznie zdążyliśmy to już 

raz wcześniej doświadczyć. Literatura może skrócić złożony dwuetapowy proces 

pełnego przeżywania; to, w czym bierzemy udział poprzez lekturę staje się pierwszą 

częścią tego podwójnego procesu. Nasze własne życie, nasze osobiste doświadczenie, 

może podążyć bezpośrednio do tego drugiego stadium - rozpoznania. [...] 

Literatura następnie odgrywa dla naszej wrażliwości rolę kształtującą, względnie 

przygotowawczą. Częściowo dostarcza pierwszych uderzeń dwudzielnemu rytmowi 

życia. Nie zapewnia nam prawdziwego życia, ale możliwość takiego, jeśli tylko sami 

uzupełnimy ten rytm 24 . 

23 G. Deleuze, Proust i znaki, tłum. M. P. Markowski, słowo obraz/terytoria, Gdańsk 2000, s. 139. 

24 R. Shattuck, Proust’s way. A Field Guide to In search of Lost Time, W. W. Norton & Company, New 

York 2000, s. 226-227.

Jacek Kubera 

Jak przekazać to, czego nie można powiedzieć? 

Przykłady komunikacji niewerbalnej w powieści 

Marcela Prousta W poszukiwaniu straconego czasu 

W niniejszym artykule chciałbym omówić dwa typy sytuacji, w których szczególnie 

zaznacza się komunikacja niewerbalna między postaciami W poszukiwaniu 

straconego czasu (zwanego dalej Poszukiwaniem) autorstwa francuskiego 

prozaika Marcela Prousta. Pierwszy typ dotyczy miłosnej komunikacji pomiędzy 

bohaterami powieści. Proust pokazuje tu, jak przypadkowo spotkani ludzie 

wysyłają sobie nawzajem sygnały: początkowo, z obawy przed odrzuceniem, są 

one ostrożne i zawoalowane, po odebraniu pozytywnych informacji zwrotnych 

stają się bardziej bezpośrednie. Drugi z typów to przypadki wykluczenia z salonu 

artystyczno-towarzyskiego. Sceny te rozgrywają się w obecności wszystkich 

członków danego salonu, a informacja o wykluczeniu jest przekazywana 

nie wprost, ale poprzez gesty, zmienioną intonację rozmówców, wymowne milczenie 

oraz niedopowiedzenia. W obu przypadkach komunikacja ma miejsce, 

jednak warunkiem jej zaistnienia jest posługiwanie się odpowiednimi kodami. 

Nie bez przyczyny bowiem komunikacja niewerbalna zwana jest zachowaniem 

symbolicznym czy komunikacją ukrytą1. Interesować mnie będą tutaj sygnały 

niewerbalne przekazywane celowo, adresowane do określonego odbiorcy2. Dla 

każdego z dwóch typów omówię po jednym przykładzie, choć w Poszukiwaniu scen, 

w których komunikacja niewerbalna odgrywa kluczową rolę, jest oczywiście 

dużo więcej. 

1 Por. Cz. Matusewicz, Komunikacja niewerbalna. Przegląd zagadnień, „Przegląd Psychologiczny”, nr 

2, 1979, s. 319. Za komunikację niewerbalną rozumiem za Matusewiczem: „wszelki przekaz informacji, 

w którym bez użycia słowa mówionego, pisanego lub kodów słowopochodnych, przy pomocy statycznych 

i dynamicznych właściwości ciała ludzkiego” osiągany jest cel „porozumienia się dwu lub więcej osób”. Rzecz 

jasna, komunikacja taka może „wspomagać komunikowanie słowne, nadając mu większej wyrazistości 

i czytelności” (Cz. Matusewicz, op. cit., s. 319). 

2 Por. L. Grzesiuk, E. Trzebińska, Jak ludzie porozumiewają się, Nasza Księgarnia, Warszawa 1981, s. 24.

84 Jacek Kubera 

Część pierwsza: Jupien – Charlus 

Pierwsza ze scen, przykład miłosnej, zalotnej komunikacji niewerbalnej 

w Poszukiwaniu, rozgrywa się w czwartym tomie powieści, między starszym 

panem o imieniu Charlus (por. PIV, 6 3 ), baronem, któremu przysługują także 

najznamienitsze tytuły książęce, wielkim arystokratą, a Jupienem, 

młodym krawcem. Spotykają się na dwóch różnych krańcach dziedzińca pałacu 

Guermantów: Charlus wracał właśnie z odwiedzin swojej ciotki, pani de 

Villeparisis mieszkającej w pałacu, Jupien natomiast wychodził ze swego zakładu 

pracy znajdującego się po drugiej stronie dziedzińca. Zbiegiem okoliczności znalazł 

się tam Marcel (Narrator), który całą scenę obserwuje z ukrycia – stojąc na 

klatce schodowej, patrząc przez okno, ukryty za żaluzjami. (Podobna scena ma 

miejsce w pierwszym tomie powieści, kiedy Narrator, również niechcący, podgląda 

w Montjouvain córkę kompozytora o nazwisku Vinteuil z jej przyjaciółką.) 

Marcel-Narrator staje się publicznością, Charlus i Jupien – aktorami, zarówno dla 

siebie nawzajem, jak i dla Marcela. 

Dzięki ukryciu Marcel może obserwować, a potem przedstawić czytelnikom 

jako Narrator, niczym niezakłóconą komunikację między baronem a krawcem, 

grę zalotnych gestów, min i póz, które stopniowo zbliżają ich, powodują krok po 

kroku wzrost wzajemnego zaufania. Zatem z metodologicznego punktu widzenia 

mamy do czynienia z sytuacją idealną, gdzie obserwator, etnograf etc. nie ingeruje 

w przebieg komunikacji, a osoby komunikujące nie są świadome tego, że ich interakcja 

jest rejestrowana4. Co ciekawe, początek tej sceny Charlus i Jupien mogliby 

bez przeszkód odgrywać przed widzami (w pojęciu Goffmanowskim), natomiast 

kolejne etapy interakcji, kiedy powoli zdejmują maski odkrywając prawdę o ich 

seksualności, dając coraz wyraźniejsze sygnały o wzajemnym zainteresowaniu, 

z pewnością nie byłyby już zaprezentowane przed osobami trzecimi. Kulminacją 

tej sceny jest bowiem przejście z dziedzińca pałacowego, gdzie nastąpiło przypadkowe 

spotkanie5, do lokalu krawieckiego wynajmowanego przez Jupiena, gdzie 

zamknięci pod kluczem Jupien i Charlus realizują zakomunikowane wcześniej 

pragnienie. (Narrator natychmiast przenosi się do pomieszczenia znajdującego 

się obok nich, gdzie, również niewidoczny dla obserwowanej pary, właściwie 

niewiele już widzi, słysząc tylko niektóre komentarze. Świadczy to o właściwym 

Proustowi guście; autor w całej powieści rezygnuje ze szczegółowych opisów intymnych 

spotkań – i to dla każdego typu związku, także Swanna i Odety.) 

3 Wszystkie fragmenty Poszukiwania, do których odwołuję się w tym artykule, pochodzą z wydania: 

M. Proust, W poszukiwaniu straconego czasu, PIW, Warszawa, 1992. Objaśnienie stosowanych przeze mnie 

skrótów: litera P nawiązuje do tytułu powieści (Poszukiwanie), cyfra rzymska do odpowiedniego jej tomu 

(IV – tom czwarty pt. Sodoma i Gomora; V – tom piąty pt. Uwięziona), cyfra arabska – do strony cytowanego 

fragmentu. Przykładowo, skrót ‘PIV, 6’ oznacza, że chodzi o fragment znajdujący się na stronie szóstej 

czwartego tomu, pochodzącego z edycji Poszukiwania, którą wskazałem na początku niniejszego przypisu. 

4 Por L. Belloï, La scène proustienne. Proust, Goffman et le théâtre du monde, Nathan, Paris 1993, s. 95. 

5 Spotkanie to porównywane jest przez Prousta z cudownym, opatrznościowym, boskim wręcz 

natknięciem się na siebie osób o podobnych, lecz bardzo rzadkich preferencjach.

Jak przekazać to, czego nie można powiedzieć? Przykłady komunikacji... 

85 

Zanim omówię przebieg komunikacji między Jupienem a Charlusem, przedstawię 

krótko, dlaczego w tym przypadku komunikacja musiała być niewerbalna, 

a komunikatów nie można było przedstawiać wprost. Mamy do czynienia z konkretną 

sytuacją historyczną (lata poprzedzające wybuch pierwszej wojny światowej): 

czas ten, co prawda, zwany jest La Belle Époque, jednak belle (fr. piękny), 

był on tylko dla tych, którzy podporządkowali się etyce mieszczańskiej, bardzo 

konserwatywnej, zachowawczej, poddanej konwenansom oraz sztywnej etykiecie 

(to ostatnie – w warstwach wyższych), co z oczywistych względów nie mogło 

sprzyjać związkom, jaki zawiązał się między Jupienem a Charlusem. W warstwie 

dominującej wówczas we francuskim społeczeństwie, w mieszczaństwie, panował 

duch podporządkowania się tym sztywnym regułom, zasadom grzeczności, klasycyzmu 

i realizmu w sztuce (wystarczy przypomnieć zdziwienie, jakie początkowo 

wywoływały wśród bogatych mieszczan kolejne „-izmy”). Gdyby tego było 

mało, pod koniec XIX wieku wybucha afera Dreyfusa, sprawa niesłuszne oskarżonego 

o szpiegostwo kapitana żydowskiego pochodzenia. W momencie, kiedy 

rozgrywa się scena między Charlusem a Jupienem (w czasie powieściowym), 

przeciwnicy Dreyfusa dominują, szerzy się nacjonalizm, konserwatyzm, wielką 

popularnością cieszy się klerykalna Akcja Francuska głosząca wprost antysemickie 

hasła i konieczność przywrócenia ładu opartego na podporządkowaniu się 

prymatowi rodziny, ojczyzny, Kościoła. 

Z powodu tego rodzaju społecznych nastrojów konieczne było zachowanie 

ostrożności, wydaje się dużo większej niż w innych warunkach, z komunikowaniem 

własnej odmienności seksualnej. Można zakładać zatem, że – w i tak 

trudnej z komunikacyjnego punktu widzenia sytuacji przekazywania sygnałów 

miłosnych – Charlus i Jupien w ogóle by z komunikacji zrezygnowali, gdyby byli 

świadomi udziału osób trzecich 6 . Przy prezentowanym niżej Proustowskim opisie 

jedynie fragmentu tej komunikacji niewerbalnej proszę szczególnie zwrócić 

uwagę na trzy charakterystyki, jakże istotne dla niewerbalnego komunikowania 

się; są to: orientacja, postura lub poza oraz wyraz twarzy (dalsze definicje za 

Matusewiczem). Orientacje – czyli kąt, jaki tworzą linie poprzeczne ciał osób 

interakcyjnej diady: twarzą w twarz, tyłem do tyłu, obok siebie lub pod kątem 

prostym. Im bardziej orientacja zbliża się do stanu twarzą w twarz, tym bardziej 

bezpośredni staje się kontakt między osobnikami 7 . Postura lub poza określa zaś stopień 

rozluźnienia, wychylenie tułowia do przodu lub do tyłu, stopień otwarcia 

(skrzyżowanie nóg rąk, założenie nóg) 8 . Podkreślmy już teraz, że w każdym zdaniu 

fragmentu omawianej sceny znajdziemy jeden z wymienionych wyżej trzech 

elementów komunikacji niewerbalnej, któremu można by poświęcić osobny 

komentarz. 

6 L. Belloï, op. cit., s. 87, 88. Belloï, badający teatralność scen Proustowskich, uważa, że Jupien i Charlus 

działaliby inaczej, gdyby wiedzieli, że są obserwowani. W ujęciu Goffmanowskim, Jupien i Charlus 

komunikując, myśleli, że dla ich interakcji kulisy nie występują. 

7 Cz. Matusewicz, op. cit., s. 322. 

8 Ibidem, s. 324, 330-331.


Na początku, wychodząc z pałacu, myśląc, że nikt na niego nie patrzy: 

[baron stojąc do Jupiena] twarz w twarz (...) otwarłszy nagle szeroko przymknięte 

oczy, spoglądał nagle z uwagą na eks-krawca stojącego w progu sklepu, gdy ten, 

przygwożdżony nagle do miejsca widokiem pana de Charlus, wrosły w ziemię jak 

roślina patrzał z zachwytem na (...) podstarzałego barona. Ale, rzecz jeszcze bardziej 

zdumiewająca, kiedy pan de Charlus zmienił pozę, zachowanie się Jupiena – jak 

gdyby zgodnie z prawidłami tajemnej sztuki – dostroiło się do nie natychmiast. 

Baron, który starał się ukryć swoje wrażenie, ale który, mimo przybranej obojętności, 

oddalał się z widocznym żalem, chodził tam i z powrotem, puszczał wzrok 

w przestrzeń w sposób mający uwydatnić piękność jego oczu, przybierał minę zalotną, 

niedbałą, śmieszną. Otóż Jupien, natychmiast tracąc uniżony i poczciwy wyraz, 

jaki zawsze u niego znałem [mówi Narrator], podniósł – w doskonałej symetrii 

z baronem – głowę, wygiął zwycięsko talię, wsparł z pocieszną arogancją rękę na 

biodrze, (...) dobierał pozy z zalotnością godną orchidei (PIV, 8). 

Dalej Narrator również nie kryje swojego zachwytu: 

Ale właśnie piękno spojrzeń pana de Charlus i Jupiena pochodziło stąd, że te 

spojrzenia – na razie przynajmniej – nie zdawały się do niczego prowadzić. (...) 

Porozumienie ich zdawało się faktem i te zbyteczne spojrzenia były juz tylko rytualnymi 

niejako przygrywkami, podobnym fetom, jakie się wydaje przed postanowionym 

małżeństwem (PIV, 9). 

Po chwili, pisze Marcel: 

Drzwi sklepowe zamknęły się za nimi i nie mogłem już nic słyszeć. (PIV, 10). 

Zatem w przypadku, o którym mowa, komunikacja jest skuteczna, osoby nadające 

niewerbalne komunikaty mogą powiedzieć, że tylko dzięki jej efektom, 

mogą doświadczać tego, czego pragną. Skuteczność tej komunikacji potwierdza 

sukcesywne zmniejszanie się dystansu między postaciami – przejście z dwóch 

odległych krańców pałacu do jednego pomieszczenia. Dystans, jak wiemy, jest 

jednym z ważniejszych wskaźników bliskości psychicznej między osobami, wymiarem 

przestrzeni, któremu człowiek nadał znaczenie psychologiczne. Mała odległość 

jest wyrazem bliskości psychicznej, duża natomiast – obcości”9. Używając 

typologii E. Halla10, Charlus i Jupien przechodzą z dystansu publicznego (10-25 

m), poprzez społeczny (1,5-3,5 m, charakterystyczny dla kontaktów między osobami 

o różnych pozycjach społecznych), dystans personalny (0,5-1,2 m, wyznaczający 

odległość między osobami utrzymującymi kontakty prywatne), aż do 

dystansu intymnego (0-45 cm, typowego dla osób sobie najbliższych). 

9 Ibidem, s. 320. 

10 Cyt. za: Cz. Matusewicz, op. cit., s. 321.


87 

Cześć druga: salon pani Verdurin i wykluczenie Charlusa 

Drugi, równie częsty w Poszukiwaniu typ komunikacji niewerbalnej, to typ 

scen, gdzie wyklucza się kogoś z uczestnictwa w życiu konkretnego salonu towarzyskiego. 

Omawiany niżej przykład dotyczy salonu Sidonii Verdurin, przedstawicielki 

bogatego mieszczaństwa, próbującej wejść do sfery arystokratycznej. 

Warto dodać, że Verdurin przejawia cechy osoby despotycznej, nieznoszącej 

sprzeciwu. W scenie, o której mowa, Sidonia wyrzuca ze swojego salonu wspomnianego 

wcześniej dumnego barona de Charlus, wielkiego arystokratę, czyli 

w logice Proustowskiej powieści 11 , kogoś stojącego od Sidonii wyżej w strukturze 

społecznej, co oczywiście scenie tej daje dodatkowego wyrazu. 

Charlus trafił do salonu pani Verdurin przez wzgląd na utalentowanego, nagradzanego 

w konkursach skrzypka o imieniu Morel, stałego gościa Verdurinów, 

i to właśnie z powodu zauroczenia skrzypkiem został z tego salonu wyrzucony. 

I choć na początku Charlus cieszył się wyjątkowymi względami Verdurinów pełniąc 

„funkcję kapelana, klasycznego » labusia «” (z fr. l’abbé – ‘opat, ksiądz’, PIV, 

427), któremu Sidonia często przekazywała „swoje funkcje” (PIV, 428), z czasem 

okazał się niewygodny, ingerując w artystyczne i prywatne wybory Morela, podważając 

tym samym towarzyską władzę Sidonii nad skrzypkiem. Przykładowo, 

Charlus chciał decydować o miejscach, gdzie Morel może dawać koncerty, 

a gdzie nie (por. PV, 209), podczas gdy to Sidonia czuła się w prawie „zabronić 

grania gdziekolwiek bez jej wyraźnego zezwolenia” (PV, 254). 

Ostateczną decyzję o wykluczeniu barona pani Verdurin podjęła przed ważnym 

koncertem skrzypka. Raut, co prawda, miał odbyć się w jej rezydencji, ale 

o liście gości decydował baron protegujący artystę w wielkim świecie. Otóż, przy 

ustalaniu listy baron odrzucał propozycje Sidonii, ośmielając się podważyć jej 

opinię, co do tego, jakich gości należy uważać za „nudziarzy” (według nomenklatury 

państwa Verdurin), a jakich za wartych zaproszenia (PV, 211). Ośmieszył 

nie tylko jej gości, ale i ją samą, zaznaczając swą społeczną i kulturową wyższość. 

Charlus zabronił udziału w raucie tym arystokratom i bogatym mieszczanom, do 

których Sidonii było najbliżej, a zaprosił księżne i koronowane głowy, z którymi 

pani Verdurin nie miała nic wspólnego. 

Zakomunikowanie wykluczenia nastąpiło już po tym koncercie, w towarzystwie 

najwierniejszych bywalców salonu Verdurinów, kiedy właściwie wszyscy 

starannie wyselekcjonowani przez Charlusa goście opuścili ich siedzibę. Co trzeba 

podkreślić, baron nigdy nie usłyszał informacji o usunięciu z salonu, a jedynie 

słowa Morela wykrzyknięte w obecności wszystkich „wiernych”: „Zostaw mnie 

pan, zabraniam panu zbliżać się do mnie! (...) To dla pana nie pierwszyzna, ja 

nie jestem pierwszy, którego pan próbuje znieprawić!” (PV, 291). Zanim jednak 

do tego doszło, jednemu z członków salonu Verdurinów, Brichotowi, polecono, 

aby wyszedł na rozmowę z nieświadomym zagrożenia Charlusem, Verdurinowie 

11 Por. Peter-Vaclav Zima, Le Désir du mythe. Une lecture sociologique de Marcel Proust, A.-G. Nizet, 

Paris 1973.


natomiast przystąpili do skrzypka, którego przekonywali, że w jego interesie jest 

zerwanie stosunków z baronem. Najpierw Gustaw Verdurin, a potem Sidonia 

kłamali, powołując się na kryminalna przeszłość Charlusa (PV, 286), na jego ruinę 

finansową (PV, 287) oraz na nieistniejące świadectwa, jakoby baron publicznie 

uwłaczał godności skrzypka, mówiąc o nim „mój służący”, „nie jesteśmy z tej 

samej sfery”, „to syn lokaja” (PV, 289). Muzykowi, który wcześniej zrezygnował 

z tytułu arystokratycznego, ceniąc wyżej swój dorobek artystyczny, Verdurinowie 

zdołali wmówić, że z powodu związku z tą „plugawą figurą, której nie przyjmują 

nigdzie” (PV, 285), Morel stał się pośmiewiskiem całego konserwatorium. Wobec 

takich słów, skrzypkowi pozostało jedynie powtarzać: Nigdy nic nie słyszałem, 

zdumiewa mnie pani (PV, 286) oraz „jestem pani bardzo wdzięczny” (PV, 286), 

„nie wiem, jak pani dziękować” (PV, 287). Natomiast Charlus, kiedy po chwili 

wszedł i usłyszał zacytowane wyżej zdanie: „Zostaw mnie pan!”, oniemiał. Ciąg 

dalszy tej sceny zdominowany już jest przez komunikację niewerbalną: w postawie 

barona można zaobserwować, jak wielkiego zawodu doznaje „wierny”, kiedy 

przekonuje się, że jest jedynie dekoracją salonu, usuwany z niego tak szybko, jak 

przestaje mu być potrzebny: 

Ujrzeliśmy pana de Charlus, jak stał niemy, zdrętwiały, zgłębiając swoje nieszczęście 

i nie rozumiejąc jego przyczyny, nie znajdując słowa, podnosząc oczy kolejno na 

wszystkich obecnych, z miną badawczą, oburzoną, błagalną, zdającą się pytać nie 

tyle, co się stało, ile co ma odpowiedzieć. Może gdy ujrzał, że państwo Verdurin 

odwracają oczy i że mu nikt nie przyjdzie z pomocą, oniemił go doraźny ból, 

a zwłaszcza obawa przed przyszłym cierpieniem; i to, że nie namontowawszy się 

z góry i nie nastroiwszy swego gniewu, nie mając gotowej wściekłości w zanadrzu, 

zaskoczony nagle, otrzymał cios w chwili, gdy był bez broni. (...) W tak okrutnej 

a nieprzewidzianej sytuacji ten wielki pyskacz umiał jedynie wyjąkać: „Co to znaczy, 

co się stało?” Nie dosłyszano go nawet. (...) Powtarzał bezwiednie kilka schematycznych 

póz, w jakich dawna rzeźba grecka wystylizowała przestrach nimf ściganych 

przez bożka Pana. (...) Przechodząc od jednego do drugiego przypuszczenia, baron 

nie dojrzał nigdy prawdy, mianowicie, iż rzecz wcale nie wyszła od Morela (PV, 292). 

Przedstawiona scena wykluczenia poprzedzona była przygotowaniem przez 

Verdurinów właściwie każdego z jej uczestników12 – Verdurinowie rozdali role 

zarówno Charlusowi, jak i Brichotowi, który wziął go na bok, Morelowi, również 

wziętemu na stronę. Gesty takie jak odwrócone oczy wszystkich uczestników sceny, 

jak milczenie wobec pytającego wzroku, były tutaj niezbędnym dopełnieniem, 

wyrażającym samemu zainteresowanemu informację o wykluczeniu, która – powtórzmy 

– nie była wyrażona słowami, ale gestem, wyrazem twarzy, wzrokiem, 

których ważność w komunikacji niewerbalnej podkreślają wszyscy teoretycy. 

Podsumowując dwie przedstawione przeze mnie sceny – scenę zalotów 

miłosnych i scenę wykluczenia – powiedziałbym, że gest pełni w nich funkcję 

prymarną. Zastępuje właśnie to, czego nie można – głównie ze względów 

12 Chodzi o przygotowanie do interakcji w rozumieniu E. Goffmana – kulisy czasowe. Por. L. Belloï, 

op. cit., s. 12.


89 

konwencjonalnych – wypowiedzieć słowami. Komunikacja niewerbalna zapewnia 

tutaj realizowanie wyznaczonych przez jednostki celów – czy to doprowadzenia 

do fizycznego spotkania z drugą osobą, czy do realizacji odpowiedniej 

polityki salonowej, towarzyskiej. W każdym z tych przypadków gest i cała komunikacja 

niewerbalna jest czymś nieodzownym, niezbędnym, czymś, z czego nie 

można zrezygnować, jeśli chce się realizować własne pragnienia.

Ewa Zielińska 

Kukla, cep i ośle uszy, czyli występ błazna na 

królewskim dworze jako przykład komunikatu 

osób o obniżonym statusie społecznym 

Znana jest historia o tym, jak pewien nadworny lekarz chcąc upuścić krwi 

choremu błaznowi o imieniu L’ Estense nie mógł znaleźć na jego ciele skrawka 

wolnego miejsca, ponieważ całe pokryte było bliznami po razach, które spadały 

na ciało biednego wesołka w ciągu jego dworskiego życia 1 . Fakt zaskakujący, biorąc 

pod uwagę wyjątkową pozycję błaznów na dworach królewskich. Dlaczego 

na wielu z nich spadały kary za żarty, które wpisane były przecież w błazeński 

urząd? Czego w takim razie oczekiwano od błaznów i jakie było ich miejsce 

w strukturze dworskiej? Na te i inne pytania pomoże odpowiedzieć nie kto inny, 

a Freud i jego koncepcja marzeń sennych. Postaram się ją pokrótce przybliżyć. 

Wczesny Freud (dla uproszczenia wywodu skoncentruję się właśnie na wczesnej 

myśli Zygmunta Freuda) wychodzi od założenia, że psychika człowieka 

składa się z trzech elementów: świadomości, przedświadomości i nieświadomości 

2 . Przedświadomość nie jest interesująca z punktu widzenia mojego wywodu, 

dlatego nie poświęcę jej więcej uwagi. Nieświadomość to siedlisko popędów, 

z których tylko niewielka część dopuszczana jest do trzeciego systemu – świadomości. 

Nieświadomość jest magazynem pamięci, gdzie trafiają najważniejsze 

wspomnienia człowieka, nawarstwiając się już od wczesnego dzieciństwa – innymi 

słowy system ten tworzy biografia jednostki 3 . Jeśli informacje przechowywane 

w systemie nieświadomości nie są uciążliwe dla naszego życia psychicznego, nie 

stanowią zagrożenia dla wypracowanej w toku socjalizacji spójnej wizji naszej 

1 M. Słowiński, Błazen. Dzieje postaci i motywu, Prolog, Warszawa 1993, s. 112. 

2 Z. Freud, Nieświadomość, tłum. Marcin Poręba, [w:] Zofia Rosińska Freud, Wiedza Powszechna, 

Warszawa 2002, s. 199-200. 

3 Z. Freud, Wstęp do psychoanalizy, tłum. S. Kempnerówna, W. Zaniewicki, Wydawnictwo Naukowe 

PWN, Warszawa 2006, s. 257.

92 Ewa Zielińska 

osoby, zostają bez przeszkód dopuszczone do świadomości. Ale na ich straży stoi 

cenzura 4 i to za jej przyczyną niektóre treści nieświadome pozostają takimi do 

końca. Cenzura jest uwewnętrznionym rodzicem, nie pozwala na to, by popędy 

i potrzeby niemieszczące się w wyznaczonych przez społeczeństwo granicach, 

czyli powodujące niepokój wewnętrzny, wydostawały się na powierzchnię naszej 

świadomości. Nieświadomość i związana z nią cenzura są niezbędne dla uporządkowanego 

trwania jednostki ludzkiej, oczyszczają one umysł z treści, które 

powodowałyby konflikty na gruncie opozycji: normy społeczne – libido. Dostęp 

do treści nieświadomych nie jest oczywiście wykluczony. U ludzi zdrowych psychicznie 

umożliwiają go czynności pomyłkowe, marzenia senne i dowcipy, u chorych 

są to symptomy i natręctwa 5 . Bezpośredni wgląd w substancję nieświadomą 

zostaje zatem ograniczony czynnością cenzury, w związku ze śnieniem nazwaną 

przez Freuda pracą marzenia sennego 6 . 

Praca marzenia sennego posługuje się czterema mechanizmami zniekształcającymi 

treści nieświadome w taki sposób, by mogły one zostać unaocznione 

świadomości bez niebezpieczeństwa wywołania konfliktu psychicznego. Są to 

zagęszczenie (czy też zgęszczenie) i przesunięcie, przez następców Freuda porównywane 

z metaforą i metonimią, udramatyzowanie oraz skomponowanie pod 

względem zrozumiałości. 

Zgęszczenie jest nagromadzeniem pojęć, motywów, rzeczy pod jednym wyobrażeniem 

– jego wynikiem są tak często spotykane w marzeniu sennym osoby 

zbiorcze, czyli postacie będące kombinacją kilku innych jednostek, czy też fantastyczne 

twory zbudowane z elementów, które po przeprowadzeniu analizy okazują 

się komasacją cech znanych nam rzeczy, miejsc, zwierząt 7 . 

Z przesunięciem mamy do czynienia, gdy, jak pisze sam Freud, w marzeniu 

sennym zamiast istotnie interesującego materiału do głosu dochodzi obojętne 8 . 

Obojętność taka jest jedynie pozorna, okazuje się bowiem, że między wyobrażeniem 

pominiętym a przedstawionym w marzeniu sennym zachodzi związek, 

chociażby skojarzeniowy, sen zostaje tylko „inaczej wycentrowany” 9 . 

Udramatyzowanie, nazywane też przed wiedeńskiego psychiatrę „względem 

na możliwość przedstawienia” 10 to nic innego, jak przełożenie abstrakcyjnych 

myśli na obrazy, odczuć na fabułę – z pewnością zrozumiałe jest dla nas 

w tej sytuacji zniekształcenie pierwotnych treści, które przecież nie zawsze od 

początku mają formę obrazową i słowną. Cenzura posługuje się tu konkretnymi 

środkami służącymi skomplikowaniu myśli sennych, najważniejsze z nich 

4 Ibidem, s. 213. 

5 Z. Freud, Nieświadomość, s. 194. 

6 Z. Freud, Psychopatologia życia codziennego, przeł. Ludwik Jekels, Helena Inka, Wydawnictwo Naukowe 

PWN, Warszawa 2000, s. 359. 

7 Ibidem, s. 369. 

8 Z. Freud, Psychopatologia życia codziennego, przeł. Ludwik Jekels, Helena Inka, Wydawnictwo Naukowe 

PWN, Warszawa 2000, s. 385. 

9 Z. Freud, Objaśnianie marzeń sennych, przeł. Robert Reszke, Wydawnictwo KR, Warszawa 1996, s. 265. 

10 Ibidem, s. 292.

Kukla, cep i ośle uszy, czyli występ błazna na królewskim dworze... 

93 

to zerwanie z Arystotelesowską zasadą wyłączonego środka, brak podziału na 

podmiot – przedmiot, odejście od liniowości zdarzeń, czyli pominięcie prawidłowego 

następstwa czasu, oraz przeobrażenia postaci 11 . 

Ostatni mechanizm, skomponowanie pod względem zrozumiałości, nie wymaga 

wiele wyjaśnień – celem pracy marzenia sennego staje się tu stworzenie 

jak najbardziej spójnego obrazu – dlatego do zasadniczych elementów snu dodane 

zostają rozmaite wstawki, które z uprzednio udramatyzowanej formy stworzą 

jedną pozornie zrozumiałą całość 12 . 

Wszystkie omówione wyżej mechanizmy podporządkowane są zasadniczemu 

celowi naszego nocnego życia psychicznego – zapewnieniu organizmowi niczym 

niezakłóconego snu. 

Przekonajmy się teraz, jak przybliżona przeze mnie wyżej teoria łączy się 

z postacią wesołka. 

Na początek pragnę przestrzec przed utożsamianiem analizy marzenia sennego 

z interpretacją występu wesołka. Co prawda na podobne umysłowe ćwiczenia 

mamy przyzwolenie samego Freuda - psychoanalizę uważał on bowiem za 

uniwersalny środek dla zrozumienia kultury. Dał temu wyraz chociażby w swej 

pracy o dowcipie 13 , gdzie szukał analogii między snem a dowcipem - i oczywiście 

je znajdował. Niemniej chciałabym, abyśmy mieli świadomość umowności budowania 

podobnych porównań. 

Postacią, która mieści się w kręgu moich rozważań jest wyjątkowy przykład 

błazna dworskiego – błazen wykształcony. Wyróżnia się on na tle powszednich 

wesołków dowcipem słownym; jego pracy nie wystarczają zwyczajne kuglarskie 

sztuczki, bawi dworzan zmyślnymi metaforami, wierszykami zaczerpniętymi od 

klasyków, nierzadko staje się najbliższym – nieoficjalnym - doradcą króla. Jest to 

obraz, rzecz jasna, wyidealizowany. Prawda przedstawia się nieco odmiennie. 

Błazen jako figura dworska to produkt średniowieczny, chociaż wzmianki 

o różnego rodzaju wesołkach znajdujemy już w źródłach starożytnych. Z XIV 

wieku docierają do nas informacje o pierwszych błaznach w Polsce – choćby 

o nieznanym z imienia błaźnie na dworze Kazimierza Wielkiego. Z racji tego, iż 

przywędrowali oni do nas z Zachodu 14 możemy się domyślać, że ów urząd wykształcił 

się już kilka wieków wcześniej. 

Jak przedstawia się w tym czasie pejzaż społeczny, podpowiada nam Norbert 

Elias w swym świetnym dziele Przemiany obyczajów w cywilizacji Zachodu. 

Według tego autora na przełomie wieków X, XI i XII zachodzi w Europie poważna 

zmiana struktury społecznej – przejście od społeczności plemiennych, do 

społeczeństwa feudalnego 15 . Wraz z wyprawami wojennymi rycerze poszerzają 

11 D. Danek, Psychoanalityczne sny w filmach Ingmara Bergmana, XI Festiwal Nauki, 23.09.2007. 

12 Z. Freud, Wstęp do psychoanalizy, s. 132. 

13 Z. Freud, Dowcip i jego stosunek do nieświadomości, przeł. Robert Reszke, Wydawnictwo KR, 

Warszawa 1993. 

14 Z. Gloger, Encyklopedia Staropolska, Wiedza Powszechna, Warszawa 1972, hasło: „błazen”, s. 179-180. 

15 N. Elias, Przemiany obyczajów w cywilizacji Zachodu, przeł. Tadeusz Zabłudowski, PIW, Warszawa 

1980, s. 319.


swoje włości, zostają więc rozrzuceni na wielkich przestrzeniach i stają się panami 

w obrębie własnych ziem. By móc się bronić, wchodzą między sobą w rozmaite 

zależności lenne tworząc hierarchię, na której szczycie stoi król, na samym dole 

zaś nie posiadający własności chłop. Im więcej ziemi posiada właściciel zamku, 

tym potężniejsza jest jego pozycja, dlatego pod opiekę takiego możnowładcy 

ściągają biedniejsi rycerze i artyści. 

Odkąd nie wojna a administrowanie wielkimi połaciami ziemi staje się głównym 

obowiązkiem panów na zamkach, zmianie podlegają zachowania dworskie. 

Przebywanie ze sobą wielu jednostek, rycerzy, artystów i kobiet wysubtelnia obyczaje. 

I najwięksi rycerze powstrzymywać tu muszą swoje popędy. Co prawda 

rywalizują oni o kobiety z ludźmi niższymi od siebie pod względem socjalnym, 

ale kobiety mając w perspektywie kontakt z mężczyznami agresywnymi, którzy 

nierzadko używają pięści dla rozwiązywania sporów damsko – męskich albo 

z takimi, którzy doceniają ich urodę, gładkość i opanowanie, skłonią się ku tym 

drugim. A największej powściągliwości w okazywaniu afektów – czy to agresji, 

czy seksualnych, wymaga z pewnością dwór królewski. 

W takiej, zarysowanej w dużym uproszczeniu, atmosferze działa błazen. 

Z jednej strony należy on do środowiska dworskiego - tak jak reszta tego towarzystwa 

musi być bacznym obserwatorem zachowań jednostek żyjących na dworze, 

gdzie – jak pisze Elias : 

Wartość człowieka ma swą realna podstawę nie w majątku i dochodach ani 

w dokonaniach lub umiejętnościach danej osoby, lecz w łasce, jaką się cieszy ona 

u króla, we wpływie, jaki wywiera na innych możnych, w znaczeniu, jakie przypada 

jej osobie w grze koterii dworskich. Wszystko to, łaska, wpływ, znaczenie, cała ta 

zawiła, niebezpieczna gra, w której stosowanie przemocy fizycznej i bezpośrednie 

wyładowanie afektów są zakazane i mogą mieć zgubne następstwa, wymaga od 

każdego uczestnika dalekowzrocznej przezorności, dokładnej znajomości każdego 

ze współuczestników i jego pozycji i notowań jego osoby na tabeli opinii dworskich, 

wymaga dokładnego różnicowania własnego zachowania, odpowiednio do 

tych notowań. Każde potknięcie, każdy fałszywy krok obniża w opinii dworskiej 

notowania tego, kto go popełnił16. 

Z drugiej strony błazen jest postacią marginesu społecznego, często utożsamiany 

bywa ze zwykłym głupkiem, choć przecież nierzadko posiada rodowód 

szlachecki, jak choćby nasz najsławniejszy błazen – Stańczyk. 

Na czym polega zatem wyjątkowa pozycja wesołka królewskiego i jak tę pozycję 

odzwierciedlają błazeńskie: atrybuty, występ i aparycja? 

Każdy gest wesołka, jego anegdoty oraz elementy i kolory stroju, pełne są znaczących 

treści, które odsyłać mogą, (choć, rzecz jasna, nie muszą) do wypartych, 

wysublimowanych, wysubtelnionych – co nie oznacza nieobecnych – popędów 

dworzan, nie tylko seksualnych, lecz również tych związanych z ambicją posiadania 

władzy i zazdrości o potęgę królewskiej omnipotencji. Błazen może o nich 

16 Ibidem, s. 425.

Kukla, cep i ośle uszy, czyli występ błazna na królewskim dworze... 

95 

wypowiadać szczerą, choć często zawoalowaną prawdę: Co u głuptaka w sercu to 

i na twarzy i na języku, czytamy o nim w Pochwale głupoty Erazma z Rotterdamu 17 . 

Błazen, żyjąc między ludźmi wyróżnionymi, ale też odseparowanymi od 

reszty społeczeństwa, przyjąć musi na swoje barki ogrom resentymentów, które 

w niższych warstwach społecznych, wśród ludzi niezgromadzonych na królewskim 

dworze, skutkują zepchnięciem na margines jednostek nieprzystających do 

pozostałych. I jak u niektórych członków tego marginesu jego strój wyrażać ma 

ową podłą pozycję. Dlatego kolor urzędowego kostiumu trefnisia nawiązywać 

ma, przewrotnie, do koloru szat królewskich, stąd często spotykana na przedstawieniach 

błazna purpura, której towarzyszy jednak barwa haniebna i mało poważana 

w tamtym czasie – żółć 18 . 

Błazeńskie szaty pozszywane są z wielu kawałków materiałów, czym przypominają 

„patchworkowe uniformy” ludzi obłąkanych 19 . Ubranie szaleńców 

mówi o ich pozycji, dodatkowo, przez swą obrzydliwość, podwójnie degraduje, 

u wesołków stanowi raczej kolejny z elementów budzących śmiech. Wiele charakterystycznych 

dla wyglądu wesołka cech zawiera w sobie podtekst seksualny. 

I tak „Kukla” 20 z „oślimi uszami i wielkim czubem” 21 symbolizującym ośli ogon, 

pierwotne nakrycie głowy wesołka, które z czasem przybierze kształt trójrożnej 

czapki zakończonej dzwonkami, to nie tylko oznaka wszędobylstwa wesołka. 

Z pewnością podsłucha on każdą rozmowę i na to wskazują wielkie uszy, ale 

i przypomni o skrywanym życiu erotycznym dworzan, osioł od wieków stanowi 

bowiem symbol seksualnej rozwiązłości. Już w starożytności uświadomił nam to 

chociażby Apulejusz z Madaury w dziele Metamorfozy albo Złoty osioł 22 . 

Błazeńskie berło – często zastępowane cepem 23 , to laska zakończona bądź 

to głową błazna, bądź lusterkiem, bądź też całą błazeńską postacią wypinającą 

w stronę widzów swój - ucinający wszelkie sprzeciwy wobec żartów - zadek. Jako 

odpowiednik berła królewskiego jest oczywiście symbolem nadejścia króla dowcipów, 

odwróceniem powagi rzeczywistego władcy. Ale w lusterku błazeńskim 

przeglądać się mogą dworzanie, śmiech z błazna staje się wówczas śmiechem 

z samych siebie. I wreszcie błazeńskie berło utożsamiane bywa z kaduceuszem 

boga - trickstera – Hermesa. Trefniś, tak jak ten bohater greckiej mitologii, zajmuje 

miejsce między najlepszymi a resztą społeczeństwa, nie należy do żadnej 

17 Erazm z Rotterdamu, Pochwała głupoty, przeł. Edwin Jędrkiewicz, Zakład im. Ossolińskich – 

Wydawnictwo PAN, Wrocław 1953, s. 70. 

18 M. Wilska, Błazen na dworze Jagiellonów, Wydawnictwo Neriton, Instytut Historii PAN, Warszawa 

1998, s. 207. 

19 Ibidem, s. 93. 

20 Staropolskie terminy oznaczające błazeńskie atrybuty – jak ‘kukla’ i ‘cep’ pojawiają się już w dziełach 

Mikołaja Reja. Por.: Wizerunek własny żywota człowieka poczciwego, cz. II, oprac. Władysław Kuraszkiewicz, 

Wrocław 1971, s. 201. 

21 Ibidem, s. 56 i dalsze. 

22 Apulejusz z Madaury, Metamorfozy albo Złoty osioł, przeł. Edwin Jędrkiewicz, Zakład Narodowy 

im. Ossolińskich – Wydawnictwo, Warszawa 2005. 

23 M. Wilska Błazen na dworze Jagiellonów, s. 67-68.


z grup, a jednocześnie z polecenia najwyższego boga (w przypadku błazna - króla) 

wypełnia w jego imieniu najbardziej odpowiedzialne funkcje. 

Jakie zadania stoją zatem przed wesołkiem? W pierwszej kolejności zapewnia 

rozrywkę dworzanom na czele z królem i o tej roli nie można zapominać, ponieważ 

jest ona dla niego podstawowa. Opowiada dowcipy i anegdoty, które zresztą 

nie rzadko gdzieś wcześniej zasłyszał, w repertuarze średniowiecznych wesołków 

znajdują się przecież nawet Ezopowe bajki 24 . Ale podobną funkcję spełniają zwykli 

kuglarze i artyści, błazen znajduje się natomiast (przynajmniej na niektórych 

dworach) wysoko ponad nimi - o ile w ogóle można mówić o wysokiej pozycji 

wesołka. 

Wyjątkowa pozycja królewskiego trefnisia bierze się stąd, że jako jedyna postać 

na dworze ma prawo wypowiadać prawdę. Śmiech dworzan, który towarzyszy 

wypowiadaniu tej prawdy wynika z założeń o doskonałości struktury 

dworskiej – tak jakby z racji bycia dworzaninem czy królem jednostka zyskiwała 

na doskonałości. Mają oni zresztą prawo tak myśleć – stoją w końcu na szczycie 

hierarchii społecznej. Błazen sprowadza ich na chwilę na ziemię, pozwala pośmiać 

się z siebie nawzajem, „walnąć królowi prawdę prosto z mostu”, jak pisze 

Słowiński, a dla swej seksualności znaleźć ujście w śmiechu z niedwuznacznych 

dowcipów. 

Znana jest anegdota o tym, jak pewnego dnia Stańczyk po raz kolejny ograbiony 

został przez miejskich chuliganów. Król, Zygmunt Stary, u którego błazen 

ten był na urzędzie, śmiał się z nieporadności swojego wesołka. Wtedy urażony 

błazen zareplikował, iż „król był gorszym niedołęgą, gdyż pozwolił sobie przed 

laty wydrzeć Smoleńsk”25. Takich ripost nie brakowało ze strony wykształconych 

wesołków, a niełatwo wyobrazić sobie podobny żart w ustach innego dworzanina. 

Jak dobrze błazen wpisuje się w strukturę społeczną i jak bardzo jest tej strukturze 

potrzebny jako rozładowujący atmosferę wentyl bezpieczeństwa świadczy 

i to, że sam król za jego pośrednictwem krytykuje swych poddanych. Jaki strach 

odbija się wówczas w błazeńskim lusterku! 

By podsumować – jak sen opierając się na jednostkowej biografii tworzy swój 

metaforyczny obraz wypowiadając w ten sposób prawdę o ludzkiej nieświadomości, 

tak błazen poprzez swój wygląd i anegdoty (często posługujące się alegorią 

zwierzęcą dla skrytykowania świata ludzi) obnaża prawdę ukrywaną przez 

króla i dworzan. Błazen może sobie pozwalać na tego typu impertynencje, ponieważ 

jego niska pozycja społeczna, pozwala dworzanom tę prawdę zlekceważyć 

i wyśmiać mówiąc: „to tylko błazen”. A ile razy, co podkreśliłby Freud, budzimy 

się zlani potem i nie dopuszczając do siebie nocnego komunikatu naszej nieświadomości, 

mówimy: „na szczęście to był tylko sen”. 

24 L. Lepszy, Lud wesołków w dawnej Polsce, Wydawca - dr. W.L. Anczyca i Spółka, Kraków 1899, s. 57. 

25 M. Wilska Błazen na dworze Jagiellonów…, s.118.

Zuzanna Rataj 

Wykorzystywanie metod wywierania wpływu 

przez żebraków 

Transformacja ustrojowa wpłynęła na pojawienie się niepożądanych skutków 

społecznych i ekonomicznych. Doprowadziła do likwidacji miejsc pracy w licznych 

zakładach, a co za tym idzie – likwidacji hoteli robotniczych. Duża grupa 

osób znalazła się bez pracy i mieszkań, co spowodowało obniżenie się poziomu 

ich dotychczasowego życia, a w dalszej perspektywie ubóstwo i bezdomność. 

W konsekwencji tego osoby te musiały znaleźć sobie inne zajęcie pozwalające 

zdobywać środki potrzebne do życia. Nie wszyscy jednak potrafili się przekwalifikować 

i znaleźć zatrudnienie w nowych gałęziach przemysłu. W skutek tego 

na ulicach polskich miast zaczęły pojawiać się rzesze osób proszących o pomoc. 

Współcześnie żebractwo stało się zjawiskiem powszechnym i społecznie akceptowalnym, 

zwłaszcza w dużych miastach, czy metropoliach. Osoby proszące o datki 

zajmują miejsca, w których łatwo spotkać dużą liczbę przechodniów – potencjalnych 

ofiarodawców. Z badań prowadzonych przez K. Król wynika, że najczęściej 

wybieranymi miejscami do żebraczej praktyki jest centrum miasta (w 26% przypadków), 

dworce PKP i PKS (24,4%), ronda, duże skrzyżowania komunikacyjne 

i place przy kościołach (odpowiednio po 15,4% i 15,2%), a także bary szybkiej 

obsługi oraz parkingi przed supermarketami (po 9,1% i 9,0%) 1 . 

Badacze zajmujący się problematyką żebractwa, w o parciu o wyniki badań 

i obserwacji wyróżnili tzw. „figury żebracze”, które określają poszczególne cechy 

charakterystyczne dla danego typu żebraka. Najszerszego ich opisu dokonali 

S. Marmuszewski i J. Światłowski w artykule „Rola żebracza i jej ekspresja”. 

Autorzy uznają, że figury te są przede wszystkim „postaciami”, schematami 

1 K. Król, Struktura przestrzenna i społeczna zjawiska żebractwa w Polsce, [w:] FORUM o bezdomności 

bez lęku Rok I, pod red. Ł. Browarczyka , Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności, Gdańsk 

2008, s. 200.

98 Zuzanna Rataj 

poznawczymi pozwalającymi przechodniom w sposób całościowy, pomimo wielości 

znaków i odniesień, częstokroć intuicyjnie, uchwycić sens i znaczenie autoprezentacji 

żebraka 2 . K. Król w artykule „Współczesne socjotechniki żebracze” 

dokonała rozszerzenia stworzonej przez Marmuszewskiego i Światłowskiego typologii 

o pięć nowych figur. Do figur takich jak nikt, ofiara losu, kaleka, kwestarz, 

współczesny trędowaty, dziad, menel, żebrak okazjonalny i wędrowiec dodała figurę 

komunikacyjną, z rekwizytem, z kościołem w tle, figurę grajek uliczny oraz 

dziecko w różnych figurach żebraczych. W niniejszym artykule autorka posłuży 

się typologią stworzoną przez tych trzech autorów. Liczne figury możemy zaobserwować 

na ulicach polskich miast, jednak jak wskazują autorzy, nie możemy 

traktować ich jednoznacznie, gdyż postawy żebraków łączą w sobie często kilka 

elementów różnych figur. 

Omawiając typy żebraków autorzy publikacji dotyczących tego problemu 

zauważyli, że osoby żebrzące bardzo często wychodząc na ulicę przyjmują specyficzne 

postawy, gesty i ubiór w celu oddziaływania na przechodniów – jałmużników. 

W niniejszym artykule autorka spróbuje odpowiedzieć na pytanie, jakie 

metody wywierania wpływu są wykorzystywane przez żebraków w poszczególnych 

figurach żebraczych, jakie postawy przyjmują by skłonić innych do ofiarności, 

a także jak dokonują swojej autoprezentacji. W celu zrealizowania założonego 

problemu przeanalizowane zostaną wybrane figury pod względem ich cech charakterystycznych, 

odnoszących się do istniejących w literaturze metod wywierania 

wpływu. 

Odwoływanie się do emocji, empatii i altruizmu 

Pierwsza, najczęściej stosowana i zauważalna niemal we wszystkich figurach 

metoda odnosi się do wpływania na zachowanie jałmużników poprzez odwoływanie 

się do ich emocji, empatii i altruizmu. Postawy oparte na emocjach są 

bardziej powiązane z uczuciami i wartościami wyznawanymi przez nas, niż z naszym 

racjonalnym myśleniem o zaletach obiektu postawy. Nie są one wynikiem 

racjonalnej analizy, ani nie kierują się logiką, a próba zmiany tych wartości jest 

ich kwestionowaniem 3 . 

Żebracy przyjmując określone postawy starają się oddziaływać na emocje 

przechodniów, by wzbudzić w nich empatię i skłonić do ofiarności. Figury żebracze, 

w których odnajduje się tą technikę wywierania wpływu to ofiara losu, 

kaleka, kwestarz oraz figura z rekwizytem. 

2 S. Marmuszewski, J. Światłowski, Rola żebracza i jej ekspresja, [w:] Żebracy w Polsce, pod red. 

A. Bukowskiego, wyd. Baran i Suszczyński, Kraków 1995, s. 130-131. 

3 E. Aronson, T.D. Wilson, R.M. Akert, Psychologia społeczna. Serce i umysł, Wyd. Zysk i S-ka, Poznań 

1997, s. 329.

Wykorzystywanie metod wywierania wpływu przez żebraków 

99 

Ofiara losu 

Charakterystycznym elementem, mającym wzbudzić poczucie żalu i litości 

wśród przechodniów w tej figurze jest posiadana tabliczka z danymi biograficznymi 

osoby – najczęściej jest to kawałek tektury z napisem drukowanymi literami 4 . 

Nie jest to jednakże życiorys zwykły, lecz wykaz plag i nieszczęść, jakie spadły na 

daną osobę 5 . Pozycja, jaką przybiera żebrzący jest bierna, kontakt z przechodniami 

minimalny. Cechy te powodują, że osoba taka postrzegana jest jako pokorna 

– spuszczona głowa, skulona postawa. Posiadana tabliczka ma spowodować 

uczucie żalu, współczucie i litość w stosunku do sytuacji, w jakiej znalazła się 

osoba przybierająca powyższą postawę. Podkreślenie nieszczęść, jakie spotkały 

proszącego ma wywołać poczucie obowiązku wsparcia osoby znajdującej się 

w sytuacji trudniejszej niż pozostałych przechodniów. 

Kaleka 

Figura ta, podobnie jak poprzednia odwołuje się do emocji. Jej cechami charakterystycznymi 

jest chęć ukazania wszystkich braków. Osoba ta niczego nie 

ukrywa, a najważniejszy element postawy stanowi brak rąk, nóg, czy biała laska 

w przypadku osoby niewidomej. Kaleka nie musi mieć przy sobie żadnej tabliczki, 

gdyż całą swoją postacią komunikuje, kim jest i dlaczego znalazł się na 

ulicy z prośbą o pomoc. Poprzez zagarnięcie jak największego obszaru, rozbicie 

uporządkowania przestrzeni społecznej, nie sposób przechodniom nie zwrócić 

uwagi na taką osobę 6 . Potencjalni ofiarodawcy zauważając kalekę odczuwają różne 

emocje, począwszy od współczucia, poprzez wstręt do lęku. Uczucia te mogą 

wpływać na jałmużników w różny sposób, ale przede wszystkim mają ich skłonić 

do wrzucenia datku, niesienia pomocy osobie niepełnosprawnej, niemogącej 

z powodu swoich braków, starać się o normalne zatrudnienie. 

Kwestarz 

Figura określana mianem kwestarza różni się od poprzednich ze względu na 

fakt, iż osoba prosząca o datki nie zbiera ich dla siebie. Jej podstawowym atrybutem 

jest tabliczka, na której znajduje się cel prośby. Jest to wykaz nieszczęść, które 

spotkały nie samego kwestarza, a osobę, w której imieniu występuje. Sposób, 

w jaki odwołuje się do emocji jest różny od pozostałych. Fakt, że kwestarz występuje 

w imieniu innej osoby wskazuje na jego uwrażliwienie na los i krzywdę 

innych. Podkreśla poprzez swoją działalność niezdolność do pozostawienia 

4 K. Król, Współczesne socjotechniki żebracze, [w:] FORUM o bezdomności bez lęku Rok I, pod red. Ł. 

Browarczyka, Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności, Gdańsk 2008, s. 213. 

5 S. Marmuszewski, J. Światłowski, Rola żebracza…, s. 132. 

6 Ibidem, s. 134.


samemu sobie kogoś, kogo dotknęło nieszczęście. Jest to jednocześnie apel do 

innych, o podobne, prospołeczne reakcje 7 . Jego działalność ma wywoływać pozytywne 

emocje, zwrócić uwagę na poświęcenie. Kwestarz jest osobą o zadbanym 

wyglądzie, przyzwoicie ubranym, co ma spowodować uwiarygodnienie jego 

osoby 8 . 

Figura z rekwizytem 

Figura z rekwizytem jest figurą, którą można zakwalifikować do dwóch technik 

wywierania wpływu. Podobnie jak poprzednie, odwołuje się ona do uczuć 

i emocji. W tym przypadku rekwizytem nie są przedmioty, a istoty żywe – dzieci 

i zwierzęta. To właśnie rekwizyt odgrywa tu pierwszoplanową rolę 9 . Jego zadaniem 

jest wywołać współczucie, wzbudzić refleksję wśród przechodniów, by zachęcić 

ich do ofiarności. Umiejscowienie rekwizytu na pierwszym planie wpływa 

na odczuwanie empatii i altruizmu pośród tych, którym nie jest obojętny los 

dziecka. Postać dziecka oddziałuje na przechodniów bardzo wyraziście – przywołuje 

instynkt macierzyński i opiekuńczy, zmusza do namysłu. 

Druga technika związana z tą figurą odwołuje się do metody opartej na sympatii 

i podobieństwie. Metoda ta polega na tym, iż odwołujemy się do pozytywnych 

działań, które mogą wywołać w przechodniach nić sympatii w stosunku 

do żebraka, ale także do podobieństwa, jakie łączy proszącego z pomagającym. 

Lubimy ludzi podobnych do nas samych, niezależnie od tego, czy podobieństwo 

dotyczy wyznawanych przekonań, cech osobowości i charakteru, stylu życia, czy 

doświadczeń życiowych 10 . I tak właśnie figura z rekwizytem poprzez wspomniane 

odwoływanie się do pozytywnych uczuć – chęci ukazania, jak ważny jest los 

osoby, dla której żebrak znajduje się na ulicy wzbudza sympatię. Ponadto osoba 

żebrząca, posiadająca jako rekwizyt małe dziecko wzbudza uczucie podobieństwa 

wśród przechodzących rodziców, którzy chętniej udzielą pomocy myśląc o swoich 

dzieciach. Podobna sytuacja zachodzi w przypadku zwierząt jako rekwizytu 

i ofiarodawców – właścicieli czworonogów. 

Żebrak okazjonalny 

Figura określana jako żebrak okazjonalny wyróżnia się od innych ze względu 

na posiadanie tabliczki podkreślającej tymczasowość swojego położenia. Jego 

ubiór – skromny, ale zadbany także podkreśla chwilowość bycia w trudnej sytuacji. 

Taki sposób ubioru wywołuje pozytywne skojarzenia, wzbudza sympatię, że 

pomimo znalezienia się w trudnej sytuacji osoba potrafi zadbać o swój wizerunek. 

7 Ibidem, s. 137. 

8 K. Król, op. cit, s. 215. 

9 Ibidem, s. 219. 

10 R. Cialdini, Wywieranie wpływu na ludzi. Teoria i praktyka, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 

Gdański 1994, s. 161.

Wykorzystywanie metod wywierania wpływu przez żebraków 

101 

Żebrak okazjonalny poprzez posiadanie tabliczki informacyjnej odwołuje się 

do reguły podobieństwa. Osoba „zbierająca na leki” zwraca się do przechodniów 

podobnych sobie wiekiem. Z kolei osoby posiadające humorystyczne tabliczki, 

których na ulicach jest coraz więcej (np. zbieramy na podróż po rozum go głowy) 

zwracają się do osób młodych, z założenia rozumiejących ukryty cel, na który 

zbierane są datki. 

Grajek uliczny 

Grajek uliczny jest typem żebraka społecznie i kulturowo akceptowanego 11 . 

Postrzegany jest on, nie jako proszący o pomoc, ale jako zarabiający. Jego atrybutami 

są instrumenty muzyczne (np. gitara, akordeon, skrzypce). Gra kojarzona 

jest niekiedy ze świadczeniem usług. Figura ta dobrze komponuje się z przestrzenią 

uliczną, wzbudza dobre emocje, identyfikuje grajka z człowiekiem czynu 12 . 

Taki sposób zbierania pieniędzy wzbudza w przechodniach sympatię, a niekiedy 

nawet podziw. 

Kościół w tle 

Ostatnią figurą żebraczą związaną z metodą wywierania wpływu opartą na 

sympatii i podobieństwie jest figura kościół w tle. Umiejscowienie żebraka przy 

kościołach, w określone dni i godziny z góry określa grupę, do której skierowana 

jest prośba o pomoc. Są to osoby, które podobnie jak proszący, posiadający często 

także dewocjonalia, wyznają wartości chrześcijańskie. Wartości te wręcz nakazują 

wspierać biednych i potrzebujących. Osoby odwiedzające kościół chętniej 

udzielą pomocy proszącym w jego obrębie niż w innych częściach miasta. Czują 

się zobowiązane do pomocy podobnemu sobie. 

Komunikat perswazyjny 

Kolejną metodą wywierania wpływu zauważalną wśród żebrzących jest stosowanie 

komunikatu perswazyjnego opartego na argumentach. Jest to tzw. centralna 

strategia perswazji, która polega na tym, że ludzie analizują komunikat 

perswazyjny, uważnie słuchając i rozważając argumenty. Gdy są one logiczne 

i przekonujące to ludzie są podatni na perswazję 13 . Żebracy, którzy stosują tę metodę 

wchodzą w bezpośrednie interakcje z przechodniami, by móc przedstawić 

argumenty za udzieleniem im wsparcia. Metodę tę stosuje najczęściej żebrak 

określany jako Wędrowiec. Ten typ figury żebraczej spotykany jest najczęściej 

11 K. Król, op. cit, s. 219. 

12 Ibidem, s. 220. 

13 E. Aronson, T.D. Wilson, R.M. Akert, op. cit, s. 320.


na dworcach kolejowych i autobusowych, w pociągach, a także centrach miast. 

Wchodzi on w bezpośrednie relacje, podchodząc do potencjalnego jałmużnika 

w kilku słowach informuje go o powodach swojej prośby i jej rodzaju. Przyczyny 

prośby zawsze argumentuje, by wydała się ona przechodniowi logiczna i spójna. 

Przykładem takiej prośby może być stwierdzenie: „proszę o pieniądze na powrót 

do domu – zostałem okradziony”. 

Społeczny dowód słuszności 

Zasada społecznego dowodu słuszności głosi, że o tym, czy coś jest poprawne, 

czy nie decydujemy poprzez odwołanie się do tego, co myślą na dany temat inni 

ludzie. W szczególności ta zasada obowiązuje przy określaniu, jakie postępowanie 

jest poprawne, a jakie nie. Uważamy dane zachowanie w jakieś sytuacji za 

poprawne, o ile widzimy innych, którzy tak właśnie się zachowują 14 . 

Metoda opisana powyżej wykorzystywana jest przez żebraków bardzo często, 

niemalże każdego dnia. Polega ona na tym, że przystępując do procederu żebrania 

osoby takie same wrzucają do swoich pojemników na datki po kilka monet, 

i zawsze kilka z nich zostawiają, by przekonać przechodniów, że inni już wspomogli 

proszącego oraz, że takie zachowanie jest właściwe. 

Przedstawione przez autorkę figury żebracze, sposoby autoprezentacji oraz 

metody wywierania wpływu wykorzystywane przez proszących wskazują, że żebracy 

znajdujący się na ulicach polskich miast stosują wiele technik manipulacji 

i mają opracowane liczne sposoby wzbudzania litości w celu uzyskania datku. 

Jest to wynikiem procesu przystosowawczego do roli żebraczej, o czym należy 

pamiętać. Dlatego też należy zwrócić uwagę na ich autentyczność, a zamiast pomocy 

pieniężnej oferować pomoc materialną. Ofiarodawcy powinni pamiętać, że 

w sytuacji spowszednienia procederu żebractwa, ludzie nim zajmujący się będą 

uciekać się do nowych, niekiedy szokujących zachowań, które pomogą przekonać 

potencjalnych jałmużników do udzielenia im wsparcia. 

14 R. Cialdini, op. cit, s. 113-114.

Aleksandra Wojciechowska 

Reklama jako perswazyjny komunikat skierowany 

do kobiet (na podstawie czasopisma „Twój Styl”) 

Celem artykułu jest językowa analiza wybranych reklam, zamieszczonych 

w miesięczniku „Twój Styl”. Mając na uwadze, że w 80 % grupą docelową tego 

czasopisma są kobiety, należy pamiętać, że perswazyjne komunikaty zostały 

stworzone z myślą o nich. Reklamy prasowe są jedną z najlepiej docierających do 

odbiorcy form komunikacji. Twórcy sztuki reklamowej osiągają maksymalizację 

pożądanych efektów perswazyjnych, wykorzystując różne rodzaje przekazu (za 

pośrednictwem słowa, wizualizacji, asocjacji, symboli kulturowych, które dają 

możliwość skutecznego zapamiętania reklamy przez odbiorców). Jednocześnie 

komunikat reklamowy staje się skuteczny, gdy zawiera perswazyjne elementy, 

takie jak: stosowanie stylu naukowego (Wzmacniająca baza wydłużająca rzęsy. 

2* więcej ceramidów R), zapożyczeń (z języka angielskiego: Miracle forever), liczb 

(Efekt: rzęsy wydłużone o 70 %), 2 os. liczby pojedynczej (Jesteś tego warta), stopniowania 

analitycznego (bardziej intensywna czerń Twoich rzęs). 

Celem tego krótkiego opracowania jest także ukazanie perswazji jako mechanizmu, 

który umiejętnie wpływa na wyobraźnię i podświadomość odbiorcy 

komunikatu. 

Czym jest perswazja? Leksem pochodzi z języka łacińskiego: persuasio 

i oznacza przekonanie, wiarę, opinię, przesąd1. Według Słownika języka polskiego 

pod redakcją W. Doroszewskiego, perswazja, to tłumaczenie komuś czegoś, przekonywanie 

kogoś o czym, perswadowanie oraz przekonanie, przeświadczenie, rozumienie2. 

Słownik współczesnej polszczyzny pod redakcją B. Dunaja definiuje 

1 I. Kamieńska-Szmaj, Propaganda, perswazja, manipulacja – próba uporządkowania pojęć, [w:] 

Manipulacja w języku, pod red. P. Krzyżanowski, P. Nowak, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie – 

Skłodowskiej, Lublin 2004, s. 19. 

2 Ibidem, s. 20.

104 Aleksandra Wojciechowska 

perswazję jako wpływanie na kogoś w celu skłonienia go, by w coś uwierzył3. Warto 

podkreślić, że na przestrzeni wieków powstało wiele interesujących prac na temat 

perswazji i jej roli w wywieraniu wpływu na odbiorcę. Od czasów Arystotelesa 

i klasycznej teorii retorycznej rozumienie terminu perswazji przez wielu językoznawców 

ulegało modyfikacjom. Współcześnie rozumiana jest jako wpływanie 

na przekonania odbiorcy za pomocą mowy przez oddziaływanie na jego rozum, 

wolę i emocje4. Podkreśla się istnienie funkcji perswazyjnej, apelatywnej, konatywnej, 

nakłaniającej, dyrektywnej, których celem jest wywieranie wpływu na adresatów 

reklamy5. 

Możliwość skutecznego zapamiętania i skala siły oddziaływania na konsumentki, 

to ważne cechy, na które uwagę powinni zwracać twórcy sztuki reklamowej, 

aby uzyskać maksymalizację pożądanych efektów perswazyjnych 6 . 

W ostatnich latach, aby zdobyć określonych odbiorców, twórcy reklam proponują 

wciąż coraz więcej elementów wykorzystujących urok, czar i zmysłowość, co się 

przyczynia do kreowania masowej wyobraźni nabywców. Widać wyraźnie na 

różnych poziomach komunikacji wzmożone wykorzystywanie zmysłów i erotyki. 

Przyczyną takiego stanu rzeczy jest niewątpliwie rozwój niektórych rynków, na 

przykład kosmetyków do pielęgnacji ciała lub bielizny osobistej, które dostarczają 

wyraźnych bodźców do utrwalenia się gry zmysłów jako sposobu komunikowania 

się 7 . 

Odwołując się do powyższej wypowiedzi, przyjrzyjmy się pierwszemu komunikatowi 

reklamowemu zamieszczonemu w czasopiśmie „Twój Styl”. 

Nagłówek: Armani Code 

Slogan: tajemniczy kod kobiety 

Komunikat reklamowy, skierowany głównie do kobiet, jest krótki, dzięki 

czemu zostaje szybciej zapamiętany niż slogany innych produktów. Tajemniczy 

kod kobiety –poprzez zastosowanie leksemu tajemniczy to przekaz perswazyjny. 

Coś, co jest tajemnicze, przykuwa uwagę i rozbudza ciekawość, a także prowokuje 

do kupna danego produktu. Przymiotnik - tajemniczy to kryjący tajemnicę, 

okryty, zagadkowy, niepojęty, nieodgadniony.8 Połączenie rzeczowników – kod 

kobiety - powoduje pragnienie posiadania takiego kodu, który złamie wszystkie 

męskie serca. Według słownika pod red. M. Szymczaka, kod to system umownych 

sygnałów, używany do przekazywania informacji.9 Natomiast kod kobiety, 

3 Na plan pierwszy definicji wysuwa się element semantyczny, w dalszej części zaś przekonywanie 

i tłumaczenie, Ibidem, s. 20. 

4 Ibidem. 

5 Ibidem, s. 20 – 21. 

6 Por. A. Benedikt, Reklama jako proces komunikacji, Wydawnictwo Astrum, Wrocław 2004, 

s. 144 – 158. 


8 Słownik języka polskiego, pod red. M. Szymczaka, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 

1989, t. III, s. 473. 

9 Słownik języka polskiego…, t. I, s. 946.

Reklama jako perswazyjny komunikat skierowany do kobiet 

105 

czyli kod kobiecy oznacza odnoszący się do kobiety, właściwy, typowy dla niej.10 

Obydwa rzeczowniki w danej łączliwości wyrazowej należy rozumieć jako system 

sygnałów, typowy tylko i wyłącznie dla płci pięknej, za pomocą, którego 

zostanie przekazana informacja. Reklama G. Armaniego wyróżnia się estetyką, 

a także zagadkowością, która przemawia do podświadomości większości kobiet. 

Najważniejszy jest przekaz wizualny, na centralnym planie znajduje się kobieta, 

w tle zaś mężczyzna, który patrzy w jej stronę. 

Według Słownika symboli Władysława Kopalińskiego piękna kobieta symbolizuje 

wcielenie czaru, kuszenia, wdzięku 11 . Bywa również przedmiotem pożądania 

podglądającego ją mężczyzny 12 . Może być uwodzicielką, niszcząca mężczyzn, którzy 

jej pożądają, a także wampem, wabiącym swą demoniczną urodą, aby doprowadzić 

„płeć silniejszą” do zguby 13 . Połączenie wyrazowe tajemniczy kod kobiety - jest zaproszeniem 

do świata kodów także mody G. Armaniego, świata harmonii zbudowanej 

na umiejętnym operowaniu kontrastami. Intensywne spojrzenie i lekki 

półuśmiech, subtelny ruch bioder Mini Anden i dumnie wyprostowane ramiona 

– wszystko to składa się na fascynujący kod kobiecego wdzięku 14 . 

Przejdźmy do drugiego komunikatu reklamowego, zamieszczonego w czasopiśmie 

„Twój Styl”: 

Nagłówek: Miracle forever 

Slogan: Uchwyć ulotną chwilę 

Przekaz reklamowy jest krótki, (podobnie jak w reklamie perfum 

G. Armatniego), dzięki czemu zostaje szybciej zapamiętany15. Slogan: Uchwyć 

ulotną chwilę jest perswazyjny. Perswazyjność buduje użycie czasownika uchwyć, 

który wskazuje na dynamikę przekazu. Połączenie przymiotnika ulotną z rzeczownikiem 

chwilę podkreśla wyjątkowość danej sytuacji. Według słownika pod 

red. M. Szymczaka ulotny to łatwo się ulatniający, rozwiewający się w powietrzu. 

To ulotna woń perfum i przenośnie znaczenie: ulotne chwile szczęścia.16 Chwycić 

to brać, ujmować kogoś, coś szybko np. rękami, łapać. Chwytać coś – dostrzegać 

i przedstawiać coś bezpośrednio, w trakcie, gdy się coś dzieje.17 Chwila zaś oznacza 

10 Ibidem, s. 944. 

11 W. Kopaliński, Słownik symboli, Oficyna Wydawnicza Rytm, Warszawa 2006, s. 145. 

12 Ibidem, s. 145 -146. 

13 Ibidem, s. 145- 146. 

14 Patrząc na modelkę, reklamującą perfumy można pomyśleć o seksownej i nieco tajemniczej kobiecie, 

która powoli uchyla przed mężczyzną kolejne zasłony. Modelka jest również uwodzicielska, ale jej seksapil 

pozostaje w sferze domysłów. Nie musi czynić zbyt wiele, aby wywrzeć piorunujące wrażenie. Ten schemat 

odzwierciedla idealnie czarna suknia, wybrana do kampanii reklamowej. Z przodu skromna, z tyłu odważnie 

wydekoltowana. Jest ona tylko pozornie prosta. Od razu pozostaje w pamięci. 

15 Warto zauważyć, że krótkość komunikatów reklamowych może mieć co najmniej dwie przyczyny, 

pierwsza – zostają szybciej zapamiętane przez odbiorcę, druga – język charakteryzuje się dążeniem do 

ekonomii, skrótu, pragmatyzmu. 

16 Słownik języka polskiego…, s. 595. 

17 Ibidem, s. 286.


maleńką cząsteczkę czasu, moment.18 Znaczy to, że uchwyć ulotną chwilę można 

odczytać jako zatrzymaj i przeżyj ten właśnie jedyny moment, doznaj szczęścia 

dokładnie w tym momencie. Perswazyjnym mechanizmem jest także zastosowanie 

2. osoby liczby pojedynczej, komunikat skierowany do ,,ty” powoduje, 

że odbiorca czuje się wyjątkowo. Na uwagę zasługuje nagłówek: miracle forever, 

oznaczający cudownie na zawsze. Wykładnikiem perswazyjnym jest zapożyczenie 

z języka angielskiego. Według słownika pod red. M. Szymczaka zawsze to przez 

cały czas, który się ogarnia myślą, wciąż, stale, nieustannie, na zawsze – na cały 

czas dający się przewidzieć, na stałe, w sposób ostateczny.19 Cudownie to przysłówek 

oznaczający bardzo piękny, niezwykły, zachwycający, wspaniały, godny podziwu, 

nadzwyczajny.20 Całość komunikatu można zatem odczytać jako: zatrzymaj 

na zawsze te piękne chwile, co trafia do podświadomości potencjalnego odbiorcy. 

Podobnie jak w reklamie perfum G. Armaniego najważniejszy jest przekaz wizualny, 

na którego centralnym planie znajduje się uśmiechnięta kobieta, co wywołuje 

optymizm i pozytywne uczucia, konotacje u adresata przekazu reklamowego. 

Następny komunikat reklamowy: 

Nagłówek: Lore’al 

Slogan 1: Spektakularnie długie, kruczoczarne rzęsy! 

Slogan 2: ,,Moja maskara nie uznaje kompromisów” - Natalie Imbruglia 

Slogan 3: Ponieważ jesteś tego warta. 

Tekst: Krok 1 

Wzmacniająca baza wydłużająca rzęsy. 2x więcej ceramidów R. 

Efekt: rzęsy wydłużone o 70 % 

Krok 2 

Po raz pierwszy kolor z czystym pigmentem węglowym. 

Rezultat: bardziej intensywna czerń Twoich rzęs. 

Początek komunikatu stanowi nazwa marki danego produktu – Lore’al. Jest 

ona napisana większą czcionką, co powoduje jej wyróżnienie i w konsekwencji 

szybsze zapamiętanie. Poniżej znajduje się przekaz: 

Krok 1: Wzmacniająca baza wydłużająca rzęsy. 2x więcej ceramidów 

R., Efekt: rzęsy wydłużone o 70 %. Komunikat pod względem językowym jest 

perswazyjny, ponieważ używanie elementów stylu naukowego w tekstach reklamowych 

jest skuteczne. Tekst: 2 * więcej ceramidów R, świadczy o tym, że przeciętnego 

odbiorcy nie interesuje, czym tak naprawdę są ceramidy R, ale osoba 

czytająca dany tekst, podświadomie wie, że jest to ważny i potrzebny składnik, 

który pozwala wydłużyć rzęsy. Brzmi naukowo, dlatego też posiada zapewne 

niezwykłe właściwości. Poza tym, przekaz został wzmocniony poprzez zastosowanie 

leksemów: 2 razy więcej, to znaczy więcej niż zwykle, co podkreśla 

18 Ibidem, s. 285. 

19 Słownik języka polskiego…, t. III, s. 978. 

20 Słownik języka polskiego…, t. I, s. 314.


107 

wyjątkowość produktu. Używanie w komunikatach reklamowych – liczb działa 

także 

w sposób perswazyjny. Tekst: rzęsy wydłużone o 70 % jest zdecydowanie 

bardziej wiarygodny niż tekst: rzęsy wydłużone o 100%, ponieważ efekt 

może być realny, a przez co autorytatywny jest wizerunek marki. 

Krok 2: Po raz pierwszy kolor z czystym pigmentem węglowym. Rezultat: 

bardziej intensywna czerń Tw oich rzęs. Powyższy komunikat jest perswazyjny. 

Wypowiedź: po raz pierwszy świadczy o innowacyjności, oryginalności produktu, 

zaś: czyste pigmenty węglowe, zdecydowanie ukazują zastosowanie stylu naukowego 

w reklamie i analogicznie jak w komunikacie pierwszym, sprawia, że treść 

przekazu jest wiarygodna. Leksemy: bardziej intensywna czerń stanowią hiperbolę, 

która została zastosowana w sposób celowy, intencjonalny. Stopniowanie 

analityczne: bardziej intensywna, jak pisze J. Bralczyk przemawia nieporównywalnie 

lepiej do podświadomości odbiorcy, niż użycie stopnia równego, czy 

najwyższego 21 . 

Slogan 1 Spektakularnie długie, kruczoczarne rzęsy! Przekaz składa się 

z dwóch przymiotników: długie, kruczoczarne, przysłówka: spektakularnie i rzeczownika: 

rzęsy. Oba przymiotniki mają pozytywne konotacje: kruczoczarne, to 

ciemniejsze niż czarne, a przecież czerń jest najciemniejszym kolorem, natomiast 

rzęsy, stanowią symbol kobiecości. Według wspomnianego słownika – spektakularny 

to inaczej mający charakter, rzucający się w oczy, pokazowy.22 Należy dany 

komunikat rozumieć następująco: Rzucające się w oczy, długie, kruczoczarne 

rzęsy. Użycie przysłówka – spektakularnie powoduje, że slogan odbierany jest 

emocjonalnie silniej niż przez użycie leksemu – widowiskowo. Poza tym, w sloganie 

numer 1 opuszczono zaimek i formę czasownikową, a całość wyrażona została 

wykrzyknieniem, które może symbolizować zdziwienie, że rzęsy naprawdę 

mogą być długie i kruczoczarne. Dodając do obu przymiotników ekspresywny – 

przysłówek spektakularnie powoduje powstanie silnych emocji, które mogą spowodować 

chęć pozytywnego wartościowania produktu. 

W komunikacie kolor czarny sugeruje, że mowa jest o produkcie luksusowym, 

wyrafinowanym, ponieważ barwa ta, jak przytacza M. Laszczak, zarezerwowana 

jest dla najlepszych wyrobów 23 . Kruczoczarne - mogą oznaczać tyle, co 

niewiarygodnie czarne. Wiadomo nie od dziś, że kobiety posiadające długie rzęsy 

czy długie nogi uważane są za bardziej atrakcyjne od innych. Dużą rolę w takim 

postrzeganiu kobiet odgrywa oczywiście stereotyp kobiety - uwodzicielki. 

W dalszej części komunikatu znajduje się wypowiedź Natalie Imbruglii: 

Slogan 2 ,,Moja maskara nie uznaje kompromisów”. Już sam fakt, że słowa wypowiada 

znana piosenkarka i modelka powoduje wzbudzenie emocji, które przyczyniają 

się do pozytywnego wartościowania produktu. Dla niektórych kobiet 

modelka jest autorytetem, symbolem piękna i wdzięku, dlatego też odbiorca da- 

21 J. Bralczyk, Język na sprzedaż, Oficyna Wydawnicza Branta, Warszawa - Bydgoszcz 2000, s. 79. 

22 Słownik języka polskiego…, t. III, s. 285. 

23 M. Laszczak, Psychologia przekazu reklamowego, Wydawnictwo Profesjonalnej Szkoły Biznesu, 

Kraków 1998, s. 155.


nej reklamy chętnie dokona zakupu maskary Double Extension, ponieważ w pewnym 

stopniu identyfikuje się ze swoim autorytetem. Powoływanie się na autorytet 

jest mechanizmem bardzo często używanym w reklamie, przez co produkt staje 

się wiarygodny. 

W komunikacie znamienne jest zastosowanie zaimka dzierżawczego moja, 

który wskazuje na posiadanie i przyporządkowanie. Użycie tej części mowy 

charakteryzuje ogólnie każdy przekaz perswazyjny. Tekst: Maskara nie uznaje 

kompromisów, znaczy tyle, że odbiorca, używając tego produktu również ich 

nie uznaje, przez co jest postrzegany, jako osoba z charakterem. Treść: Maskara 

nieuznająca kompromisów – jest celowym zabiegiem stylistycznym, to personifikacja, 

dzięki której slogan staje się perswazyjny. Bardzo ważną rolę odgrywa 

slogan 3 Ponieważ jesteś tego warta. Wypowiedzenie zostało skonstruowane tak, 

aby zachęciło do działania. Użycie drugiej osoby liczby pojedynczej – jesteś - powoduje, 

że komunikat skierowany jest do ,,ty”(odbiorcy), sprawia, iż czuje się on 

wyróżniony, ponieważ została zauważona jego indywidualność i unikatowość. 

Wypowiedzenie: Moja maskara nie uznaje kompromisów od razu kieruje asocjacje 

do pytania: A twoja? Czy twoja maskara uznaje kompromisy? Zwrot „być 

wartym czegoś” wzmacnia emocjonalność, ekspresywność sloganu, ponieważ, 

według M. Szymczaka, być wartym czegoś znaczy być wyjątkowym, kimś szczególnym. 

24 Ktoś, a raczej Natalie Imbruglia radzi, abym doceniła siebie i skorzystała 

z danego produktu, ponieważ naprawdę jestem tego warta. 

Kolejny komunikat reklamowy zamieszczony w miesięczniku „Twój Styl” 

przedstawia się następująco: 

Slogan: Mocne wejście 

Treść: Clinique high impact mascara 

W porównaniu z reklamą tuszu do rzęs Lore’al - komunikat reklamowy 

marki Clinique jest o wiele krótszy. Brak tutaj nagłówka, natomiast obecny jest 

perswazyjny slogan: mocne wejście. Według M. Szymczaka mocny to odznaczający 

się dużą siłą, mocą, potężny, energiczny, to również poczucie się pewnie 

w danej sytuacji życiowej, odznaczanie się dużą intensywnością, wytrzymały, solidny, 

wyrazisty.25 Wejście natomiast oznacza miejsce, którym się wchodzi do jakiegoś 

pomieszczenia.26 Cały komunikat reklamowy można zatem odczytać w taki 

sposób, iż po użyciu danego produktu nasze pewne, energiczne wejście będzie 

niezapomniane, wywierające wrażenie. Korzystając z definicji słownika pod red. 

M. Szymczaka – mocny to wytrzymały, solidny, wyrazisty - takie skojarzenia 

o produkcie pojawiają się w umysłach odbiorców reklamy, co świadczy o perswazyjności 

komunikatu. 

Warto zwrócić uwagę na treść przekazu: Clinique high impact mascara, która 

oznacza: wysoko uderzająca (mierząca) maskara. Mierzyć wysoko to mieć wielkie 

24 Słownik języka polskiego… , t. III, s. 660. 

25 Słownik języka polskiego…, t. I, s. 197 – 198. 

26 Słownik języka polskiego…, t. III, s. 674.


109 

ambicje, aspiracje. 27 Powyższa informacja wskazuje, kto jest potencjalną grupą 

docelową: ambitne kobiety, posiadające wysokie aspiracje, pragnące wywrzeć 

niezapomniane wrażenie. Podobnie jak w pozostałych reklamach umieszczonych 

w „Twoim Stylu” najważniejszy jest przekaz wizualny, na którego centralnym planie 

znajdują się czarna, wysoka szpilka a obok niej tusz do rzęs marki Clinique 

- oba przedmioty symbolizują kobiecość. 

Podsumowując, należy stwierdzić, że funkcja perswazyjna jest szczególnym 

rodzajem funkcji konatywnej ujawniającej się i silnie działającej w prasowych 

komunikatach reklamowych zamieszczonych w miesięczniku „Twój Styl”. 

Jednocześnie warto zauważyć, że mechanizm działania perswazji nie odbywa 

się w formie bezpośredniego rozkazu, lecz umiejętnego wpływu na odbiorcę, 

na przykład za pomocą: „słów kluczy”, stosowania stylu naukowego, terminów 

pochodzenia obcojęzycznego, zapożyczeń, liczb, konstruowania przekazu skierowanego 

do „ty”, stopniowania, odwoływania się do symboli kolektywnych 

i powoływania się na autorytet. W konstruowaniu perswazyjnego komunikatu 

twórcy reklam wykorzystują metodę utajoną i pośrednią, tak iż w wypowiedzi dominuje 

z pozoru inna niż konatywna funkcja językowa (np. funkcja estetyczna, poznawcza, 

emotywna itp.)28. Poza tym, reklama prasowa jest skutecznym rodzajem 

komunikacji, obejmującej transmisję informacji, percepcję przekazu, oddziaływanie 

na konsumenta, interakcję będącą składnikiem procesu poznawczego 

i społecznego29. 

27 Ibidem, s. 160. 

28 I. Kamińska – Szmaj, op. cit., s. 21. 

29 A. Benedikt, op. cit., s. 31.

Katarzyna Wozinska 

Homo communicativus. Perspektywa prenatalna 

Podstawowe pytanie, na które odpowiada poniższy wywód, brzmi: czy 

i w jaki sposób możemy postrzegać homo communicativus w dziecku prenatalnym? 

Wciąż jednak, kiedy mowa o życiu prenatalnym człowieka, trudno nie 

trafić na spory opór. W tym miejscu pragnę wyjaśnić, że artykuł nie porusza zagadnień 

etycznych, a psychologiczne, podparte wiedzą biologiczną i medyczną. 

Dylematy słownikowe proponuję rozwiązać, przyjmując następujące definicje: 

człowiek w okresie prenatalnym to przedstawiciel gatunku homo sapiens sapiens 

na wewnątrzmacicznym etapie swego życia i rozwoju ontogenetycznego. Jest to 

odrębny od matki organizm żywy. Jako że jest to również potomek dwojga dorosłych, 

konkretnych rodziców, zamiennie używa się terminu dziecko. W medycynie 

przyjmuje się linie demarkacyjne, określając kolejne etapy życia prenatalnego 

jako zygotyczny, embrionalny i płodowy. Poniżej proponuję uogólniony, nowy 

w polskiej literaturze termin: prenat1. 

Nauki prenatalne są bardzo młode, uzależnione od rozwoju specjalistycznej 

aparatury. Aparaty USG pojawiły się w latach 70-tych w wysoko rozwiniętych 

krajach. Bez przesady można powiedzieć, że przez tysiące lat nie wiedzieliśmy 

niemal nic o funkcjonowaniu rzeczywistości łona i samego prenata. Pewne ślady 

wątków prenatalnych można odnaleźć w historii kultury i obyczajowości2, niemniej 

opis naukowy jest dostępny od niedawna, podobnie opis uwzględniający 

perspektywę i interaktywność dziecka w łonie matki. 

1 Ang. prenate to coraz bardziej powszechny termin, odnoszący się do człowieka na etapie rozwoju 

wewnątrzłonowego. Użycie go pozwala ominąć kontrowersje związane z nazewnictwem, a jednocześnie 

w większym stopniu wyraża podmiotowość istoty ludzkiej, co w kontekście komunikacji ma duże znaczenie. 

2 L. Janus, The Expression of Pre- and Perinatal Experience in Cultural Phenomena, [w:] “Pre- and Peri- 

Natal Psychology”, nr 5, s. 203-220.

112 Katarzyna Wozinska 

Brak wiedzy naukowej nie przeszkodził ludzkości w rozwinięciu mądrych 

metod kulturowej adaptacji do wymagań ciąży – wymagań matki oraz wymagań 

dziecka (np. potrzeba diety, spokoju, typu muzyki, jaki powinien otaczać matkę). 

Wpływy matczynych emocji na rozwój dziecka opisywali już Arystoteles, a potem 

Leonardo da Vinci. Ten pierwszy użył zresztą metafory, że dziecko niczym roślina 

zasadzona korzeniami w glebie, czerpie przeżycia matki3. Z perspektywy dzisiejszej 

wiedzy o oddziaływaniu na prenata tzw. kąpieli hormonalnych (efekty są 

szczególnie wyraźne np. w przypadku matek cierpiących na depresję4), możemy 

uznać, że była to bardzo trafne ujęcie. 

Zdefiniujmy kontakt jako styk, bezpośrednią interakcję; interakcję jako wzajemne 

oddziaływanie lub wpływ; komunikację jako transfer wiadomości, sygnału, 

znaczenia przy istnieniu wspólnego kodu nadawcy i odbiorcy5. Bez wątpienia 

w przypadku pary podmiotów: ciężarnej kobiety i noszonego przez nią dziecka, 

mamy do czynienia z kontaktem i komunikacją. Ich charakter jest jednak bardzo 

szczególny. Wyjątkowość opiera się m.in. na udziale ciała i jego niezależnych 

od woli matki procesów w transferze i odbieraniu sygnałów, znacznie zwiększonym 

w stosunku do komunikacji późniejszej, postnatalnej. O specyfice świadczy 

też duocentryzm6 (dwa podmioty są jednoczesnymi odbiorcami wszelkich 

sygnałów). Co więcej, olbrzymie i płynne tempo rozwoju prenatalnego sprawia, 

że zmiany w zakresie możliwości komunikacyjnych następują bardzo prędko, 

a momentu dostępności nowych form nie można jasno, punktualnie określić. 

Linie demarkacyjne są bardzo umowne. Wzrost kompetencji dobrze ilustruje 

tempo fizycznego wzrostu. Od narodzin do śmierci człowiek rośnie 24 – krotnie. 

Od poczęcia do porodu prenat powiększa się 11 mln razy. 

Z całą pewnością od początku życia prenat jest reaktywny, dostosowuje się 

do warunków otoczenia. Mówi się o tym, że również je kształtuje, wywołując 

np. wydzielanie hormonów. Stopniowo staje się coraz bardziej interaktywny. 

O ile to on w całości jest nadawcą i odbiorcą sygnałów, o tyle ze strony matki 

od samego początku pozostaje w kontakcie współpracujące z nim jej ciało. 

Spójrzmy jednak na człowieka holistycznie7. Jeżeli ciało – to i sama matka na 

poziomie bardzo elementarnym i fizjologicznym. Również jej świadome odnoszenie 

się do poczętego dziecka, jako znajdujące odbicie np. w reakcjach 

hormonalnych, napięciu nerwowym, współtworzy jego środowisko życia od 

samego początku. Uzyskane tą drogą informacje pozwalają na przystosowanie 

ścieżki rozwoju osobniczego. Ponadto stanowią pierwsze i być może najważniejsze 

ze względu na swój „globalny” charakter doświadczenia, zapisywane 

3 D. Kornas-Biela, Wokół początków życia ludzkiego, Warszawa 2004. 

4 D. Kornas-Biela, Pedagogika prenatalna, Lublin 2009, s. 72; Lipton Bruce H., Maternal Emotions and 

Human Development, http://birthpsychology.com/lifebefore/early8.html, pobrano 20.11.09. 

5 Dale G. Leathers. Komunikacja niewerbalna, Warszawa 2007. 

6 Mac Freeman, cyt. za: D. Kornas-Biela, Pedagogika…, s.123. 

7 J.I. Kepner, Ciało w procesie psychoterapii Gestalt, Warszawa 1991.


113 

w tzw. pamięci komórkowej oraz pamięci przedwerbalnej, prawopółkulowej8. 

Komunikacja poprzez funkcje fizjologiczne – brzmi to nieco egzotycznie. Jednak 

należy pamiętać, że ciało matki jest powiązane z dzieckiem. Te dwa podmioty 

podlegają dopiero stopniowej separacji: fizycznej i psychicznej, która trwa jeszcze 

lata po narodzinach. David Chamberlain określił powyższy sposób komunikowania 

jako elementarny, uniwersalny ludzki język9. 

Odkąd dziecko jest na tyle duże, że matka czuje jego ruchy (bo porusza się 

ono już od pierwszego miesiąca rozwoju), a zmysły dziecka stają się coraz czulsze, 

oprócz komunikatów związanych z przekazem fizjologicznym matka otrzymuje 

szansę na skomplikowanie komunikacji społecznej między nimi. W tym 

miejscu warto przytoczyć niektóre fakty dotyczące rozwoju10, jako obrazujące 

poszerzanie się wachlarza form kontaktu. Układ nerwowy kształtuje się już od 

13. dnia rozwoju prenatalnego, w 4. tygodniu dzieli się mózg oraz pojawiają się 

skurcze serca. W 41. dniu zaobserwowano pierwsze odruchy nerwowe, w 43. - 

pierwsze fale mózgowe, w 7. tygodniu życia dziecko połaskotane w wargi wykonuje 

zwrot tułowia. W 9. tygodniu również dłonie czy powieki są wrażliwe na 

dotyk, ale przeważają reakcje uogólnione całego ciała. Zapis EEG wskazuje na 

różnice osobnicze. W 2-3. miesiącu występuje bardzo wiele typowych dla gatunku 

ruchów: do 16 tygodnia odnotowano 20 tys. rozmaitych typów ruchu dziennie. 

Zdrowe dziecko rzadko trwa w bezruchu dłużej niż 10 minut. W 3. miesiącu 

mamy już do czynienia z aktywnością mózgu poprzez wchodzenie w charakterystyczne 

fazy snu i czuwania. W 4. miesiącu prenat przeciwstawia się naciskowi, 

protestuje, gdy spotka się z nieprzyjemnymi dla siebie bodźcami, ćwiczy zmysł 

równowagi. Co jednak dla komunikacji najbardziej istotne, wiemy dziś, że w tym 

czasie zaczyna funkcjonować układ słuchowy11. Rozpoczyna się nauka typowych 

dla rodzimego języka częstotliwości, rytmu, intonacji, głosek. Od 5 miesiąca 

matka może już dziecko stymulować, poprawiać itp., ponieważ czuje jego ruchy, 

a nawet czkawkę. Kubki smakowe są wówczas aktywne chemicznie. W 6. miesiącu 

dziecko może się obudzić pod wpływem hałasu czy nagłego ruchu. Otwiera 

się szpara powiekowa, a dziecko rusza gałka oczną, reaguje na światło. W ostatnim 

trymestrze ciąży można zaobserwować u prenata wszystkie typowo ludzkie 

reakcje mimiczne. 

Widać zatem, że odbieranie bodźców-sygnałów i odpowiadanie na nie, 

a także sygnalizowanie własnych potrzeb i preferencji, są funkcjami dostępnymi 

bardzo wcześnie w rozwoju człowieka. Badania empiryczne potwierdzają, 

że nawiązywanie z dzieckiem prenatalnym kontaktu: rozmawianie z nim, otulanie 

brzucha, stymulowanie dotykiem, trening kopania na sygnał, śpiewanie 

8 D. Chamberlain, Prenatal Memory and Learning, http://birthpsychology.com/lifebefore/earlymem. 

html [dostęp: 20.11.09]. 

9 D. Chamberlain, Communication Before Language, http://birthpsychology.com/lifebefore/comm. 

html [dostęp: 20.11.09]. 

10 D. Kornas-Biela Okres prenatalny,[ w]: Psychologia rozwoju człowieka, t.2, pod red. B. Harwasa- 

Napierały, J. Trempały, Warszawa 2004. 

11 P. Sollier Listening for Wellness. An Introducing to the Tomatis Method, Walnut Creek-California 2005.

114 Katarzyna Wozinska 

powtarzanych piosenek itp. sprzyjają lepszemu rozwojowi. Różnice są zauważalne 

jeszcze długo po porodzie, w funkcjonowaniu zarówno emocjonalnym, jak 

i intelektualnym12. 

Rozwój człowieka w okresie prenatalnym jest związany, uwarunkowany, a nawet 

uzależniony od podejmowania z nim komunikacji i przejawia się również 

w treningu samodzielnych zachowań komunikacyjnych. Podstawowe zasady 

rozwoju prenatalnego uzasadniają próby komunikowania się z dzieckiem zanim 

jeszcze można podejrzewać zdolność do odbierania pewnych form sygnałów. 

Dlaczego tak się dzieje? Jak brzmią te podstawowe prawa rozwoju? 

1. Nie ma struktury bez funkcji. Organy wykształcają się poprzez pracę 

2. Jeśli dziecko czegoś – co najmniej w formie bazowej - nie wyćwiczy przed 

narodzinami, nie wyćwiczy i po nich. 

3. Zmysły wykształcają się pod wpływem stosownych bodźców. Początkowo 

odbiór bodźców i reakcje są globalne. 

4. Rozwój człowieka jest płynny i różne funkcje rozwijają się w powiązaniu13. 

5. Rozwojowi sprzyja oddziaływanie na strefę najbliższego rozwoju, nie jedynie 

rozwoju aktualnego14 (proszę w tym miejscu wziąć pod uwagę tempo 

przemian). 

ZE STRONY MATKI (I OJCA) 

Uczenie się sygnałów dziecka i reagowanie 

na nie 

Uspokajanie dotykiem, mową 

Prowadzenie z dzieckiem rozmów 

(głośnych, a także rozmów w myślach), 

śpiewanie mu, puszczanie mu muzyki 

Wizualizacje, pozytywne myślenie 

ZE STRONY PRENATA 

Przyjmowanie sygnałów i rozwój według 

„wskazówek” (adaptacja) 

Pamięć komórkowa i długotrwała pamięć 

emocjonalna (przedwerbalna, pamięć 

prawej półkuli) 

Sygnalizowanie snu i czuwania 

Zachowania preferencyjne 

Utulanie, masowanie brzucha 

Zachowania ochronne 

Kołysanie ruchem i oddechem 

Antycypacja możliwości rozwoju 

Uczenie się przemiennego rytmu komunikacji 

nadawca- odbiorca 

12 D. Chamberlain, Prenatal Stimulation: Experimental Results, http://birthpsychology.com/lifebefore/ 

early4.html [ dostęp: 20.11.09]. 

13 D. Kornas-Biela, op.cit.; Bartel H., Embriologia, Warszawa 2007. 

14 L. S. Wygotski, Wybrane prace psychologiczne, Warszawa 1971.


115 

ZE STRONY MATKI (I OJCA) 

Dbałość o „ekologię łona”, czyli o fizjologiczną 

jakość pierwszego środowiska 

– świata dziecka 

Emocje - komunikaty hormonalne 

ZE STRONY PRENATA 

Uczenie się języka, reagowanie na jego 

brzmienie 

Ekspresja emocjonalna (mimika, napięcie 

nerwowe, tempo bicia serca) 

Załączona tabela opisuje zjawiska bezpośrednio związane z komunikacją prenatalną 

– zarówno ze strony rodziców, jak i dziecka. Wymiarów komunikacji 

w okresie przed narodzinami jest wiele. Pełniona przez nie rola przyczynia się do 

wykształcania m.in. stopniowego uniezależniania się, inicjatywy, wyodrębniania 

podmiotu. Trenowane są synchronizowanie zachowań, dwukierunkowość zachowań 

komunikacyjnych, ekspresja stanów wewnętrznych. Postępuje nauka mowy 

ludzkiej, wzorców reakcji w odpowiedzi np. na głos czy dotyk rodziców, rytmu 

dobowy itp. 

Podsumowując, mamy wszelkie podstawy, aby w sposób spójny opisywać 

prenata jako homo communicativus. Z natury jest on wdzięcznym odbiorcą 

i nadawcą różnego typu sygnałów, kompetencje komunikacyjne wzrastają u niego 

w błyskawicznym tempie. Na każdym etapie trening bazowych dla człowieka 

umiejętności komunikacyjnych sprzyja większej złożoności w tej dziedzinie 

w okresie późniejszym, ćwiczy zmysły, pamięć, ruch, afektywność i wiele innych 

funkcji potrzebnych w życiu po narodzinach.

Katarzyna Tracewicz 

Elementy komunikacji niewerbalnej w procesie 

edukacji 

Codzienne kontakty z drugim człowiekiem najczęściej opieramy na przekazach 

słownych ignorując jednocześnie zachowania niewerbalne. Obecny stan 

wiedzy o języku ciała zdecydowanie dowodzi, że dla skuteczniejszej komunikacji 

z innymi osobami zdolność odczytywania i operowania mową ciała może być 

korzystniejsza niż umiejętność konstruowania wypowiedzi werbalnej. W tym 

kontekście warto zaznaczyć, iż może ona być również przydatna w procesie edukacji. 

Dzięki niej jesteśmy w stanie odgadnąć prawdziwe intencje rozmówcy jak 

również jego nastawienie do naszej osoby. Mowa ciała niejednokrotnie stanowi 

zewnętrzne odzwierciedlenie naszego stanu emocjonalnego. Każdy gest czy ruch 

może stać się cennym kluczem do określenia tego, co w danej chwili odczuwa 

nasz rozmówca. 

Nauczyciel demonstruje swoją osobowość i kompetencje za pomocą wypowiedzi 

słownej, ale jeszcze bardziej językiem niewerbalnym. Niezbędnym w jego 

komunikacji jest spójność między obydwoma kanałami a przede wszystkim świadomość 

wysyłania sygnałów przez jego ciało. Dlatego też warto się zastanowić, 

czym w ogóle jest mowa ciała? Jak może ona wpływać na atmosferę, interakcje 

i współpracę z uczniami? Jak wykorzystać język ciała na lekcjach? Jakie korzyści 

może przynieść nauczycielowi znajomość języka ciała? Jak również przyjrzeć się 

niektórym sygnałom niewerbalnym przez nas wysyłanym. 

1. Mowa ciała 

Człowiek zawsze spostrzegał swoją zdolność komunikacji przy pomocy języka 

jako szczególny sposób porozumiewania się, który umożliwia przekazywanie

118 Katarzyna Tracewicz 

złożonych informacji. Słowo komunikacja wywodzi się od łacińskiego communicatio, 

co oznacza doniesienie, komunikat1. Komunikacja werbalna to porozumiewanie 

się za pomocą znaków językowych. Niezbędnym warunkiem takiej 

komunikacji jest opanowanie przez nadawcę i odbiorcę tego samego kodu, wspólnota 

doświadczeń pozajęzykowych i przestrzeganie reguł kulturowych2. 

Działania komunikacyjne nie ograniczają się jednak tylko do wytwarzania znaków 

werbalnych. 

Nierozdzielnym elementem naszych dialogów są znaki niewerbalne wysyłane 

przez ciało, które wraz z mową tworzą wspólny komunikat. Nasze ciała przemawiają 

do siebie za każdym razem, gdy spoglądamy na drugą osobę, rozmawiamy 

z nią, gdy jesteśmy słuchaczami, gdy sami przemawiamy, wysyłamy sygnały3. 

Mówią one ich odbiorcom o nas, nastawieniu ku innym, o samopoczuciu w konkretnej 

sytuacji. Dostarczają informacji o podstawowych stanach emocjonalnych, 

oczekiwaniach wobec rozmówcy, cechach temperamentu. Komunikaty te najczęściej 

nadawane są i odbierane na poziomie nieświadomym. 

Podstawą sztuki odczytywania mowy ciała jest spójność. Znaki niewerbalne 

najczęściej występują w spójnych grupach gestów i ruchów ciała, które swoim 

znaczeniem odnoszą się do komunikowanych słów. W sytuacji braku spójności 

należy starać się znaleźć przyczynę. Dzieje się tak, ponieważ komunikacja niewerbalna 

stanowi nasz nieuświadomiony, niekontrolowany język 4 . Umiejętność 

rozumienia tego języka pozwala lepiej rozumieć informacje, które do nas docierają. 

Komunikaty niewerbalne uzupełniają, modyfikują i wspomagają komunikaty 

słowne, nadając im większą wyrazistość i czytelność. 5 

Albert Mehrabian, antropolog, ustalił, że każdy przekaz zbudowany jest przeciętnie 

w 7 % z elementów werbalnych (same słowa), w 38 % z dźwiękowych 

(barwa, ton głosu) i aż w 55 % z niewerbalnych. Niejednokrotnie więc małe znaczenie 

ma to, co człowiek mówi, znacznie większe będzie miało to, w jaki sposób 

wypowiada swoje słowa, a największe znaczenie będą miały sygnały wysyłane 

przez jego ciało. Znaczna część badaczy popiera również tezę, iż kanał werbalny 

jest przede wszystkim wykorzystywany do przekazywania informacji, a kanał 

niewerbalny służy do przekazywania postaw, które bywają substytutem mówionych 

wiadomości 6 . 

Komunikatów niewerbalnych nie można oczywiście interpretować na podstawie 

pojedynczych gestów, w oderwaniu od innych sygnałów wysyłanych 

przez ciało. Pojedyncze gesty wysyłane przez rozmówce najczęściej nie mają 

1 M. Kostka, Rola komunikacji w procesie nauczania- podstawowe pojęcia, „Wszystko dla szkoły” (2000) 

nr 7, s. 23. 

2 Z. Nęcki, Komunikacja, w: Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, Tom II, red. T. Plich, ŻAK 

Wydawnictwo Akademickie, Warszawa 2003, s. 707. 

3 A. Załazińska, Niewerbalna struktura dialogu, Universitas, Kraków 2006, s. 84- 85. 

4 M. McKay, M. Davis, P. Fanning, Sztuka skutecznego porozumiewania się, Gdańskie Wydawnictwo 

Psychologiczne, Gdańsk 2006, s. 68. 

5 D.G. Leathers, Komunikacja niewerbalna, Wydawnistwo Naukowe PWN, Warszawa 2007, s. 22- 23. 

6 P. Thomson, Sposoby komunikacji interpersonalnej, Zysk i S-ka, Poznań 1998, s. 105.

Elementy komunikacji niewerbalnej w procesie edukacji 

119 

jasnego znaczenia 7 . Podobnie jak w komunikacji werbalnej słowa wyrwane 

z kontekstu mogą mieć zupełnie inne znaczenie tak i w komunikacji niewerbalnej 

jeden tylko gest, wyrwany z całego zespołu gestów może być mylnie zinterpretowany. 

Gesty powinny być również rozpatrywane w całości z sytuacjami, 

w których zostają wykonywane. Odczytanie konkretnego gestu zależy więc od innych 

gestów, użytych w tym samym czasie. 

2. Budowanie dialogu 

Sprawne porozumiewanie się jest podstawową umiejętnością społeczną. 

Komunikując się ze sobą prawidłowo osiągamy wzajemne zrozumienie, uczymy 

się rozwiązywać problemy, wyrażać siebie, wywierać wzajemny wpływ8. 

Podstawowym elementem kontaktu między nauczycielem a uczniem, niezależnym 

od postawy ucznia, czy roli, jaką podejmuje nauczyciel jest wzajemne komunikowanie 

się obu stron. Składa się na nie dostarczanie informacji, a głównie treści 

nauczania, jak również odbieranie informacji i wiedzy przedmiotowej ucznia9. 

Skuteczna komunikacja zachodzi wówczas, gdy nasz rozmówca odbiera treść komunikatu 

w sposób zgodny z naszą intencją. Wymaga to od nas świadomej kontroli 

tego, co i w jaki sposób przekazujemy oraz kontrolowania, jak nasz komunikat 

rozumie odbiorca. Rozmowa nauczyciela z uczniami nie jest łatwym przedsięwzięciem. 

Przede wszystkim chodzi o to, aby nauczyciel był przez nich prawidłowo 

słyszany, postrzegany i rozumiany. Wymaga to odpowiedniego przygotowania 

i pamiętania o tym, że rozmowa może być wyjątkowo cennym sprzymierzeńcem 

w pedagogicznym postępowaniu nauczycieli10. 

W procesie edukacyjnym bierze udział cała osobowość nauczyciela, jego 

styl ubioru, sposób odnoszenia się do rzeczywistości, jego całe osobiste doświadczenie. 

Osobowość nauczyciela najbardziej odzwierciedlona jest w postaci 

komunikacji niewerbalnej. Jej znaczenie dla klimatu społecznego w klasie, 

a co za tym idzie i dla efektów pracy uczniów jest bardzo duże11. Niezmiernie 

często zdarzają się sytuacje, że nauczyciel nie potrafi zapanować nad klasą, 

nie jest w stanie np. zmobilizować uczniów do zachowania ciszy. Bardzo 

często jest to związane z niespójnością treści przekazywanych werbalnie 

z komunikatami niewerbalnymi. Dlatego też nie wystarczy mówić, ale trzeba to 

robić w odpowiedni sposób tak, aby wzbudzić zaufanie swoich słuchaczy. Przy 

tym rodzaju komunikacji nauczyciel informuje uczniów o jego bliskości, dostępności 

i gotowości do porozumienia12. Wykorzystując komunikację niewerbalną, 

7 S. Qulliam, Mowa ciała, Bellona, Warszawa 2007, s. 10. 

8 B. Brycki, Jak rozumieć komunikacje?, „Wszystko dla szkoły” (2001) nr 1, s. 5. 

9 L. Kacprzak, Związki i zależności komunikacyjne pomiędzy nauczycielem a uczniem, w: Komunikowanie 

społeczne w Edukacji. Dyskurs nad rolą komunikowania, red. W. J. Maliszewski, Wydawnictwo Adam 

Marszałek, Toruń 2006, s. 314. 

10 M. Łobocki, W trosce o wychowanie w szkole, IMPULS, Kraków 2007, s. 36. 

11 R. Więckowski, Komunikacja werbalna i niewerbalna nauczycieli, „Nowa Szkoła” (1998) nr 2, s. 34. 

12 A. Sztejnberg, Podstawy komunikacji społecznej w edukacji, Astrum, Wrocław 2002, s. 100.


jak pisze w swoim artykule Paulina Mucha, „nauczyciel może regulować proces 

konwersacji w klasie, sprawiać, aby wszyscy jej uczestnicy poczuli się pełnoprawnymi 

organizatorami zajęć. Musi to jednak odbywać się w atmosferze wzajemnej 

uczciwości i zaufania”13. 

3. Komunikacja niewerbalna w relacji nauczyciel – uczeń 

W pracy każdego nauczyciela możemy wyróżnić dwie podstawowe sfery 

umiejętności: jedną z nich jest wiedza teoretyczna drugą zaś umiejętność nawiązywania 

kontaktów interpersonalnych z uczniami. Porozumienie z uczniem jest 

priorytetowym zadaniem nauczyciela. Świadomość nadawania i odbierania komunikatów 

niewerbalnych może znacznie podnosić jakość tego procesu. Dzięki 

bogactwu środków niewerbalnego przekazu nauczyciel może przekazywać nie 

tylko najbardziej istotne informacje dotyczące swojego przedmiotu, ale również 

w istotny sposób wpływać na zachowanie uczniów, ich dotychczasowe postawy 

a także budowanie, utrzymywanie i wzmacnianie swojego autorytetu. 

Na komunikację niewerbalną między nauczycielem a uczniem składa się wiele 

elementów. Jednym z ważniejszych jest nawiązywanie i podtrzymywanie kontaktu 

wzrokowego. Pełni on wiele ważnych funkcji w relacji nauczyciel - uczeń. 

Dzięki kontroli zachowań wzrokowych uczniów, nauczyciel może dowiedzieć się 

czy jest przez nich akceptowany. Brak akceptacji objawia się rzadkim spoglądaniem, 

unikaniem kontaktu wzrokowego, wodzeniem po przedmiotach i całej klasie. 

Kontakt wzrokowy jest również dobrym wyznacznikiem sytuacji, jaka panuje 

w klasie. Dzięki niemu nauczyciel jest w stanie wychwycić zainteresowanie tematem 

lub jego brak i zmienić tok prowadzenia lekcji 14 . 

W sytuacji, gdy nauczyciel patrzy na całą klasę niejako motywuje do zachowania 

dyscypliny i skupienia uwagi, a uczniowie mają poczucie obecności 

i kontroli. Jeśli nauczyciel skoncentruje swoją uwagę na tylko kilku 

wybranych uczniach lub jednej osobie, pozostała część klasy również będzie 

próbowała być w zasięgu jego uwagi. Dlatego też potrzebne jest duże wyczucie 

ze strony nauczyciela. 15 Szkodliwe może się okazać również błądzenie wzrokiem 

od osoby do osoby, niemające związku z tym, co się mówi. Podobnie 

nie korzystny jest nawyk spoglądania przez okno lub patrzenia po ścianach, 

z wyjątkiem sytuacji, w których chcemy coś pokazać. Kierując wzrok po kolei na 

konkretne osoby w klasie jesteśmy w stanie sprawdzić czy rozumieją, co mówimy, 

czy uważają, jak również stworzyć wrażenie, że zwracamy się osobiście do 

13 P. Mucha, Komunikacja niewerbalna w nauczaniu i wychowaniu, „Nowa Szkoła” (2003) nr 8, s. 22-23. 

14 W. Sikorski, Mowa ciała w klasie, „Psychologia w szkole” nr 4 (12) 2006, s. 41. 

15 W. Garstka, Komunikacja niewerbalna a terapeutyczna rola nauczyciela, „Życie Szkoły” (1999) nr 

7, s. 484.


121 

każdego z nich. Wpłynie to również na ucznia, który poczuje się czynnym uczestnikiem 

procesu komunikowania 16 . 

W dokładniejszym zrozumieniu wypowiadanych komunikatów, mogą nam 

pomóc elementy należące do kategorii przekazów wokalnych takich jak: siła 

i brzmienie głosu, jego ton, sposób mówienia, tempo. Nierzadko spotkanie ucznia 

z nauczycielem powoduje podniesiony poziom stresu, szczególnie w sytuacji odpowiadania 

przy całej klasie. Wiąże się to z pewnym dyskomfortem psychicznym 

i fizycznym. Nawet w sytuacji, kiedy uczeń jest bardzo dobrze przygotowany do 

odpowiedzi często jąka się i używa innych dźwięków paralingwistycznych, które 

mają zakomunikować nauczycielowi, że się zastanawia. Jeżeli nauczyciel będzie 

posiadał umiejętność wychwycenia i łagodzenia swoją komunikacją niewerbalną 

napięcia, może przysłużyć się nawiązaniu bliższego kontaktu 17 . 

Jedną z cech dźwiękowych naszego głosu jest jego siła. Można uznać ją jako 

podstawowy atrybut, ponieważ jeśli głos nie jest dobrze słyszany, żadna inna jego 

cecha nie ma zastosowania w przekazywaniu informacji. W sytuacji, kiedy głos 

jest zbyt cichy i ledwo słyszalny odbiorcy mogą poczuć się zmęczeni słuchaniem. 

Jest to bardzo istotna informacja dla nauczyciela, który operując swoim głosem 

jest w stanie kontrolować poziom zainteresowania na lekcji. Głośność wiąże się 

z pewnymi cechami osobowościowymi, stąd też istnieje przeświadczenie, że osoby 

agresywne mówią głośniej niż ktoś skromny i wstydliwy. 18 Niejednokrotnie 

uczniowie doświadczają lęku podczas rozmowy, siła ich głosu opada i zaczynają 

mówić szeptem, który staje się nieczytelny dla odbiorcy. Nauczyciel odczytujący 

każdą zmianę modulacji głosu od razu będzie w stanie zareagować w odpowiedni 

sposób. 

Sposób mówienia ma również duży wpływ na szybkość i trwałość zapamiętywanych 

wiadomości, a także ich rozumienie przez uczniów. Nie ulega wątpliwości, 

że więcej z lekcji wyniesie ten uczeń, którego nauczyciel mówi głośno, 

wyraźnie, w odpowiednim tempie, komunikując jednocześnie przekonanie, co do 

wypowiadanych treści19. Uczniowie najczęściej oczekują ciekawego prowadzenia 

zajęć i uczenia nowych interesujących rzeczy. Oczekują przekazywania wiedzy 

w ten sposób, aby zaciekawiła i pobudziła do twórczych poszukiwań, rozwijała 

aktywność poznawczą, dlatego też tak ważny jest sposób jej przekazania. 

Znajomość języka ciała w klasie zdaje się być jedną z ważniejszych 

w komunikacji między uczniem i nauczycielem, zwłaszcza w sytuacji pierwszego 

kontaktu. Nauczyciel, który wchodzi do klasy śmiałym, dynamicznym 

krokiem swoją postawą pokazuje świadomość i pewność swojego 

16 J. Robertson, Jak zapewnić dyscyplinę, ład i uwagę w klasie, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 

Warszawa 1998, s. 88. 

17 P. Mucha, Komunikacja niewerbalna w nauczaniu i wychowaniu, „Nowa Szkoła” (2003) nr 8, s. 21-22. 

18 W. Głodowski, Komunikowanie interpersonalne, Studio Emka, Warszawa 2006, s. 279. 

19 E. Łapiński, Psychologiczne podstawy działalności pedagogicznej nauczyciela w szkole, Wydawnictwo 

ART, Olsztyn 1998, s. 140-141.


autorytetu i pozycji20. Mocny chód może być odczytywany jako oznaka wiary 

w swoje możliwości i wysoką samoocenę. Osoba tak poruszająca się jest spostrzegana 

jako w pełni przekonana o swoich umiejętnościach i celu, do którego 

dąży. Uczniowie w przypadku pierwszego kontaktu z nauczycielem, są 

szczególnie wyczuleni na jego zachowania niewerbalne. Poprzez obserwacje, 

jego ruchów próbują sprawdzić na ile czuje się pewny w nowej sytuacji i na ile 

można sobie pozwolić na jego lekcjach. Nauczyciel, który przechadza się po całej 

klasie ma możliwość bliskiego kontaktu ze swoimi uczniami, co wpływa bardzo 

pozytywnie na ich samopoczucie. Uczniowie dzięki temu odczuwają, że są 

w centrum uwagi, mają większą motywację do nauki i przejawiają więcej optymizmu 

podczas pracy na lekcji21. 

Równie ważnym elementem zachowania nauczyciela są gesty, jakie wykonuje. 

Gestykulacja zależy od indywidualności nauczyciela, od jego temperamentu. 

Ważnym jest jednak, aby wzmacniał on swoją słowną wypowiedź gestami22. 

Jeżeli wypowiadanym przez nauczyciela słowom towarzyszą gesty wzbudza 

on zainteresowanie i koncentruje uwagę uczniów oraz okazuje zaangażowanie 

w to, co chce przekazać. W sytuacji, gdy wypowiadanym słowom nie towarzyszą, 

żadne gesty, albo pojawiają się bardzo rzadko, uczniowie mogą mieć poczucie 

słabego zaangażowania nauczyciela w prowadzenie zajęć. Wytwarza się wzajemny 

dystans i zmniejsza zainteresowanie uczniów lekcją. Treść mało interesująca 

może stać się obojętna, uczniowie szybko się dekoncentrują i przestają uważać na 

lekcji23. 

Interpretacja gestów może również okazać się przydatna do odczytywania 

stanów emocjonalnych uczniów. Warto zauważyć, że sygnałami pobudzenia są 

wszelkiego rodzaju ruchy związane z ciałem, jak bawienie się własnymi włosami, 

zagryzanie warg, dotykanie ramion, czoła, pocieranie oczu. Mogą to być sygnały, 

że uczeń czuje się niepewnie w danej sytuacji, przejawia lęk, niepokój24. 

Uczeń często działa w zależności od tego, jakie przeświadczenie ma o sobie, nie 

zaś biorąc pod uwagę cechy, jakimi naprawdę dysponuje. Jeżeli nauczyciel swoim 

zachowaniem stworzy w nim przekonanie, iż nie jest zdolny, jego motywacja automatycznie 

spadnie. 

Konkludując należy podkreślić, że w całym procesie edukacyjnym sprawne 

komunikowanie się jest jednym z najważniejszych i podstawowych środków 

nauczania. Efektywne realizowanie zaplanowanych zadań związane jest nie tylko 

z wiedzą jaką posiada nauczyciel, ale również z relacją jaka towarzyszy mu 

w codziennych kontaktach z uczniami. Wykorzystanie sygnałów niewerbalnych 

takich jak: uśmiech, kontakt wzrokowy, wykonywanie odpowiednich gestów 

20 J. Robertson, Jak zapewnić dyscyplinę, ład i uwagę w klasie, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 

Warszawa 1998, s. 21 

21 W. Garstka, Komunikacja niewerbalna a terapeutyczna rola nauczyciela, „Życie Szkoły” (1999) nr 

7, s. 485. 

22 Ibidem, s. 483. 

23 Ibidem. 

24 M. Dymek, Komunikacja niewerbalna też ważna, „Nowa Szkoła” (1996) nr 3, s. 21.


123 

przyczyniają się do podniesienia jakości nauczania jak również stworzenia serdecznej 

atmosfery podczas zajęć lekcyjnych. Dlatego też tak ważne jest to, co 

potrafimy odczytać z niewerbalnych przekazów ucznia, jak również świadomość 

ciągłego wysyłania sygnałów przez nasze ciała.

Monika Szufnarowska 

Uczeń o uczniu. Ocena równieśnicza prac 

pisemnych z języka polskiego w liceum 

Rozważania nad kształtującą oceną języka uczniowskich wypowiedzi zacznę 

od wniosków z badań, którymi podzieliła się Anna Tabisz. W 235 w analizowanych 

przez nią polonistycznych recenzjach najwięcej miejsca zajęły informacje 

o sprawności językowej ucznia: 

Nauczyciele szkół podstawowych sprawdzają i oceniają tekst przede wszystkim 

na poziomie poprawności stylowej, ortograficznej, pomijając niemal całkowicie 

poziom tekstowy. Nieco inaczej jest w recenzjach wypracowań uczniów ze szkół 

ponadpodstawowych (gimnazjalnych i średnich), w których obok sprawności językowych 

sprawdzane i komentowane są także niektóre umiejętności tekstotwórcze. 1 

Nieprzypadkowo te refleksje wpisują się w temat referatu. W ocenianiu kształtującym 

istotną rolę odgrywa właśnie pisemny lub ustny komentarz do pracy 

ucznia niekończący się oceną sumującą. Autorem takiej informacji zwrotnej 

może być nie tylko nauczyciel, ale także inny uczeń lub sam twórca ocenianego 

tekstu. 

Czym jest recenzja w nauczaniu? Żeby na to pytanie odpowiedzieć, należy wskazać 

na jej funkcje dydaktyczne. Wymienia je Maria Madejowa w artykule Recenzja 

szkolna – dydaktyczne i pragmatyczne obserwacje 2 . Chodzi o m.in. o ustalone 

i powszechnie przyjęte uwagi omawiające treść (zrozumienie tematu, dobór materiału, 

logiczność myślenia, samodzielność) i formę (kompozycja, poprawność 

gramatyczna, stylistyczna i ortograficzna). Dobra recenzja: buduje pozytywny 

1 A. Tabisz, Kompetencja tekstotwórcza uczniów na przykładzie rozprawki, Wydawnictwo Uniwersytetu 

Opolskiego, Opole 2006, s. 135. 

2 M. Madejowa, Recenzja szkolna – dydaktyczne i pragmatyczne obserwacje, [w:] Studia Językoznawcze 

dar przyjaciół i uczniów dla Zofii Kurzowej, pod red. Z. Cygal-Krupowa, Universitas, Kraków 2001, s. 199-214.

126 Monika Szufnarowska 

obraz własnej wartości ucznia, wzmacnia jego samoocenę, zachęca do brania odpowiedzialności 

za swoją wiedzę i umiejętności w formułowaniu myśli, jasno wyróżnia 

pozytywne i negatywne odczucia nauczyciela, wskazuje na konkretne błędy 

i niedostatki oraz sposoby ich poprawiania, kończy się uwagami, które mobilizują 

ucznia do pracy. Z komunikacyjnego punktu widzenia taka recenzja w ocenianiu 

kształtującym staje się więc elementem dyskursu edukacyjnego, to odpowiedź 

ucznia na komunikat nadany przez autora wypowiedzi. Potwierdza się w ten sposób 

fortunność dwufazowej interakcji, z drugiej otwiera się perspektywa komunikacji 

porozumiewania się. 3 

Patrząc na recenzję szkolną – twierdzi Maria Madejowa – w aspekcie psychologicznym, 

należy podkreślić fakt, iż staje się ona wykładnikiem tzw. podmiotowości 

w nauczaniu, ujawniającej się w pojęciu swoistego partnerstwa edukacyjnego. Służy 

też budzeniu pozytywnej motywacji przez uwypuklenie wszelkich osiągnięć ucznia 

i dodawanie mu otuchy, iż poradzi sobie z trudnościami. Przez recenzję urzeczywistnia 

się także postulat indywidualizacji w nauczaniu. 4 

W przeprowadzonych przeze mnie badaniach pilotażowych w trzech wielkopolskich 

szkołach ponadgimnazjalnych w okresie od stycznia do marca 2010 r. 

zaproponowałam 105 uczniom napisanie informacji zwrotnej do wypracowania 

na temat: Przeprowadź analizę dialogu Pankracego z Mężem jako kluczowego fragmentu 

„Nie-Boskiej komedii” Zygmunta Krasińskiego. W swojej pracy wykorzystaj 

wiedzę o lekturze. Zadanie polegało na przeczytaniu pracy Piotra, poprawie błędów 

w tekście i napisaniu w domu komentarza do tekstu kolegi. Uzupełnienie 

badań stanowiło zredagowanie poradnika dla Piotra, jak pisać poprawnie. 

Dodatkowo wypełniano kwestionariusz na temat oceny koleżeńskiej. Informację 

zwrotną do wypracowania pisano według ściśle ustalonych kryteriów: zrozumienie 

tematu, interpretacja, rzeczowość, wartościowanie, kompozycja, język, styl. 5 

W opisie zebranego materiału interesować mnie będą dwie kwestie: pierwsza: Jak 

funkcjonują relacje osobowe w komentarzu oduczniowskim?; druga: Jakie elementy 

języka i stylu wypracowania oceniano najczęściej, a jakie najrzadziej? 

1. Ocena koleżeńska jako akt komunikacji dydaktycznej 

W literaturze spotyka się takie rozumienie recenzji szkolnej, które pozwala 

traktować ten rodzaj informacji zwrotnej jako składową procesu dydaktycznego, 

chodzi o rodzaj komunikacji społecznej, podczas której zachodzi przekaz in 

3 M. Madejowa, op. cit., s. 200. 

4 Ibidem. 

5 Taki sposób postępowania zgodny jest z założeniem, że - aby recenzja miała spełniać swe funkcje 

dydaktyczne – musi zawierać ustalone powszechnie uwagi omawiające treść (zrozumienie tematu, dobór 

materiału, logiczność myślenia, samodzielność) i formę (kompozycja, poprawność gramatyczna, stylistyczna 

i ortograficzna) pisemnej pracy ucznia. (M. Madejowa, op. cit., s. 202.)

Uczeń o uczniu. Ocena równieśnicza prac pisemnych z języka polskiego... 

127 

formacji między uczestnikami występującymi w roli nauczyciela i ucznia6 (przy 

czym funkcję nauczyciela może pełnić też uczeń). Dialogowość recenzji w ocenianiu 

kształtującym zakłada wymianę myśli między uczestnikami aktu komunikacji. 

Odbiorca informacji zwrotnej może zawsze ustosunkować się do opinii 

o swojej pracy, co jest wykładnią psychologicznego aspektu takiej oceny. 

Językowy sposób wyrażania relacji osobowych między nadawcą a odbiorcą ma 

w tej sytuacji specyficzny charakter7: 

Nadawca. Najczęściej funkcję komunikacyjną w badanym materiale pełni 

konstrukcja osobowa, w której nadawca (uczeń) identyfikuje się przez wyrażenia 

w 1. os. l. poj. czasu teraźniejszego i przeszłego, trybu orzekającego: Uważam, 

że praca zawiera zbyt wiele błędów, by mogła sprawiać pozytywne wrażenie. 

Zauważyłam w tekście nieliczne błędy, np. powtórzenia. Rzadszą w komentarzach 

oduczniowskich konstrukcją jest ja + x, gdzie ja to uczeń, a x to grupa, czyli my (ja 

i x): Praca nad własnym stylem i językiem z pewnością zaowocuje w dorosłym życiu, 

bo z formą listu, podania czy życiorysu nie rozstajemy się wraz z ukończeniem 

szkoły. A. Okopień-Sławińska widzi w takiej wypowiedzi chwyt perswazyjny, 

chodzi bowiem o maskowanie wiedzy N za pomocą zaimka MY 8 . Z kolei Maria 

Madejowa uważa, iż: 

Tak rozumiana formuła, z jednej strony, łagodzi wiadomość o braku wiedzy, 

umiejętności O, z drugiej zaś zmniejsza dystans między N i O. Poza tym 

N chce podkreślić, że należy razem z uczniem (i innymi użytkownikami języka) do 

jednej społeczności językowej obowiązują ich wszystkich te same zasady w posługiwaniu 

się językiem. Jest to nie tylko retoryczny gest komunikacyjny, ale i sposób 

motywowania ucznia do utrwalania wiedzy o języku i doskonalenia umiejętności 

językowych 9 . 

Nadawca stosuje – co nie powinno dziwić - słownictwo wartościujące: Myślę, 

że twoja praca nie jest zła, chociaż brakuje jej charakteru, dynamiki językowej 

i większej szczegółowości – tego, co potrzebne, by oczarować czytelnika, czy co ważniejsze 

– EGZAMINATORA. Według mnie, Twój język jest poprawny, bez polotu 

i fantazji. 

Odbiorca. Indywidualne potraktowanie ucznia widać w wykorzystaniu 

przez oceniającego zaimka TY wyrażonego w 2 osobie liczby pojedynczej czasu 

przeszłego i teraźniejszego trybu orzekającego (Dysponujesz bardzo ubogim 

słownictwem, pracę wykonałeś ciekawie) lub w 2 osobie liczby pojedynczej trybu 

6 S. Gajda, A. Słodzińska, Struktura językowa podręcznika, [w:] Podręczniki literatury w szkole średniej 

wczoraj – dziś – jutro, pod red. B. Chrząstowskiej, Wydawnictwo Nakom, Poznań 1991, s. 117-135. 

7 K. Bakuła wolałby widzieć zamiast nadawcy i odbiorcy mówiącego i słuchacza, bo pojęcia te 

wprowadzają od razu akty mowy. Jego koncepcja nie jest jednak możliwa w opisywanej sytuacji badawczej. 

(K. Bakuła, Komunikowanie i poznawanie w teoriach edukacyjnych, [w:] Polonistyka w przebudowie: literatura 

– wiedza o języku – wiedza o kulturze – edukacja, Zjazd Polonistów, Kraków, 22-25 września 2004 r., pod 

red. M. Czermińskiej, t. 2, Universitas, Kraków 2005, s. 678. 

8 A. Okopień-Sławińska, Jak formy osobowe grają w teatrze mowy, „Teksty” 1977, z. 5-6, s. 54. 

9 M. Madejowa, op. cit., s. 205.


rozkazującego (Pamiętaj jednak o podkreślaniu swojego zdania na przedstawiony 

problem i utrzymuj przez całą pracę ton, w jakim zaczynałeś ją pisać – w tym przypadku 

poważny). 

W kilku pracach zastosowano czasowniki w 2 osobie liczny pojedynczej czasu 

przyszłego trybu orzekającego: Uważam, że jeśli popracujesz nad swoimi błędami, 

to kolejne wypracowanie będzie z pewnością lepsze. Odbiorca ujawnia się także 

przez zaimek rzeczowny ty: Dysponujesz bardzo ubogim słownictwem, w twoim 

tekście występują powtórzenia. Nadawca stosuje formuły adresatywne inicjujące 

rozmowę - zwraca się do ucznia po imieniu (Piotrze, Twoja praca jest bardzo 

zwięzła i rzeczowa). Takich formuł nie jest jednak wiele. Wynika to być może 

z sytuacji badawczej. Uczeń liceum nie zna osobiście autora ocenianej pracy. 

Ogranicza się w ten sposób warstwa emocjonalna komentarza, co wpływa na budowanie 

struktur językowych wypowiedzi i kształt komunikacji społecznej. 

Czasami między N i O występuje stosunek podrzędności, czasami (przez sugestie 

udoskonalania warsztatu) relacje mają charakter równorzędny. Oto przykłady: 

Unikaj błędów ortograficznych i interpunkcyjnych, przydatny w tej kwestii 

jest nam słownik ortograficzny. Wyrażaj własną opinię w zwięzły i kulturalny 

sposób. 

Powyższe wypowiedzi wskazują na istotną funkcję recenzji. Tekst ucznia powinien 

być tak sformułowany, by zainicjować i projektować dalsze działania tekstotwórcze 

uwzględniające to, co zostało dostrzeżone przez oceniającego jako 

odstępstwo od ustalonych kryteriów. 

Rolą oceny kształtującej ma być zatem dążenie jednego z partnerów interakcji 

dydaktycznej (nazywanej edukacyjną interakcją społeczną) do spowodowania 

określonej zmiany u partnera-ucznia. 10 Służą temu w analizowanych pracach wypowiedzenia 

w trybie rozkazującym: Nie używaj słów, których znaczenia nie znasz 

i stosowania nie jesteś pewien. Pisz tak, jakbyś pisał dla siebie. Staraj się nie używać 

kolokwializmów. Poznaj reguły ortografii. Pełnią one funkcje działania – jak nazywa 

ją Nocoń – lub nakłaniania – jak określa ją Grzegorczykowa. Nauczający 

jako organizator zachowań poznawczych wywołuje działania słowne lub inne 

u nauczanego oraz wpływa na jego stan mentalny przez rozkazy i innego typu 

wypowiedzi wartościujące, które pełnią funkcję oceniającą 11 . 

Depersonalizacja dialogu w recenzjach szkolnych. W sporej grupie zebranych 

tekstów można mówić o zjawisku depersonalizacji w kontaktach nadawczo- 

-odbiorczych. Oczywiście, chodzi tu o powierzchnię języka. Nie jest to zjawisko 

nowe w dydaktyce. Szczegółowo opisała je Jolanta Nocoń w artykule Dialogowość 

10 A. Brzezińska, Jak dobrze uczyć? Analiza porównawcza modeli kształcenia, „Polonistyka” 1996, nr 

10, s. 649. 

11 J. Nocoń, Polecenia i pytania w podręcznikach do nauki o języku, Wydawnictwo TiT, Opole 1997, 

s. 30. R. Grzegorczykowa, Problem funkcji języka i tekstu w świetle teorii aktów mowy, [w:] Język a kultura, t. 

4. Funkcje języka i wypowiedzi, pod red. J. Bartmiński, R. Grzegorczykowa, Wyd. Uniw. Wroc., Wrocław 1991.


129 

podręczników szkolnych. 12 Pozorne spotkanie w przestrzeni komunikacyjnej ukazuje 

się przez: 

a. bezosobowość nadawcy i odbiorcy: Co do ortografii jest to praca idealna i jest 

to rzadki okaz wśród dzisiejszej młodzieży, pośród której szerzy się brak znajomości 

podstawowych zasad pisowni. W pracy da się odczuć pewien chaos, brak 

płynności w komponowaniu zdań. Język pracy jest poprawny, lecz słownictwo 

nie wyróżnia się bogactwem i zróżnicowaniem. 

b. ujawnienie nadawcy i językową nieobecność odbiorcy: Praca w moim odczuciu 

przeciętna: błąd ortograficzny, liczne powtórzenia, szwankująca 

interpunkcja. 

c. eksponowanie odbiorcy i pozorną nieobecność nadawcy: Przydałoby się 

Tobie również skorzystać ze słownika wyrazów bliskoznacznych i zastąpić powtórzenia 

innymi, bogatszymi wyrazami. Plan pracy, który uczeń by wykonał, 

sprawiłby, że jasno określone i uwydatnione byłyby główne elementy budowy 

wypowiedzi, czyli wstęp, rozwinięcie i zakończenie. 

Piotr mógłby również wzbogacić swój zasób używanych słów, gdyż zdarza mu 

się nadużywać niektórych – potęguje to monotonię wypowiedzi i powoduje obniżenie 

jej oceny. 

Ocena synkretyczna pod względem komunikacyjnym. O takiej ocenie koleżeńskiej 

jest mowa wtedy, gdy różne typy relacji nadawczo-odbiorczych spotykają 

się w jednym tekście: Uważam, że język w całej pracy jest komunikatywny. 

Piotrze, Twoje słownictwo jest poprawne. Styl jest zgodny z zastosowaną formą wypowiedzi. 

Sposób ich językowego wyrażania zmienia się w zależności od miejsca 

w tekście i typu wartościowanego kryterium. Najczęściej uczniowie eksponują 

N na początku i na końcu komunikatu: Uważam, że sprawdzona przeze mnie 

praca nie posiada wstępu, który mógłby wprowadzić w tematykę wypracowania. 

– pierwsze zdanie; Myślę, że Piotr powinien bardzo wnikliwie czytać polecenia, 

a także wysuwać wnioski. – ostatnie zdanie. 

2. Elementy oceny języka wypracowania przez licealistów 

Maria Madejowa napisała: Nie ulega (…) wątpliwości, że ocenianie, którego wynikiem 

powinna być w miarę obiektywna ocena, stanowi jeden z najtrudniejszych 

problemów w metodyce nauczania i uczenia się języka polskiego jako przedmiotu 

szkolnego. Stanisław Bortnowski nazywa tę czynność „sztuką oceniania”. 13 

Jak już wspomniałam we wstępie referatu, uczniowie mieli za zadanie wypróbować 

się w tej sztuce m. in. przez wyrażenie swojej opinii o języku i stylu 

wypowiedzi Piotra. W informacji zwrotnej należało ocenić: zgodność języka 

i stylu z zastosowaną formą wypowiedzi, jasność i zwięzłość komunikatu, 

12 J. Nocoń, Dialogowość podręczników szkolnych, [w:] Kształcenie porozumiewania się, red. S. Gajda, 

J. Nocoń, Wyd. Uniw. Opolskiego, Opole 1994, s. 179-183. 

13 M. Madejowa, Dydaktyczny i wartościujący wymiar kwalifikacji składników wypracowań szkolnych, 

[w:] Wartościowanie a edukacja polonistyczna, pod red. A. Janus-Sitarz, Universitas, Kraków 2008, s. 320.


bogactwo i zróżnicowanie języka, swobodę i dojrzałość wypowiadania się autora 

pracy, świadome i trafne stosowanie terminów historycznoliterackich. Należało 

też zwrócić uwagę na znaczące błędy językowe. 

Okazało się, że jest to zadanie łatwe dla uczniów. W analizowanym materiale 

tylko w 5 recenzjach nie wspomniano o warstwie językowej i stylistycznej. 

Sprawnie językowo napisany tekst – twierdzi Maria Madejowa – jest poprawny 

gramatycznie i poprawny komunikacyjnie przy wzięciu pod uwagę danej interakcji 

i jej uwarunkowań, to jest przedkładając je na użycie określonych, adekwatnych 

środków językowych. 14 To właśnie forma gatunkowa pracy dookreśla takie a nie 

inne użycie wyrazów, struktur składniowych. Ową zgodność na poziomie języka 

i stylu doceniła ¼ uczniów. Zwięzłość i jasność komunikatu to inaczej spójność 

polegająca na właściwym dobraniu sygnałów powiązań w obrębie treści i formy 

wypowiedzi. 15 

Wyrażenia metatekstowe, czyli wyrażenia w tekście o tekście 16 , w których 

ujawnia się autor, organizują proces przekazu informacji 17 i spajają 

tekst w całość 18 . Badania przeprowadzone przez D. Bartosiewicza, J. Nocoń 

i H. Wiśniewską dowiodły niestosowania przez uczniów „metaorientatorów” 

w wypowiedzi pisemnej 19 . Brak ich również w przygotowanym do oceny tekście 

licealisty, na co zwrócili uwagę respondenci. Oto fragment recenzji: Moim 

zdaniem praca Piotra jest nieco nieprzemyślana. Czytając ją, samoistnie stoi 

przed oczami obraz ucznia, którym ma natłok myśli i nie umie w sposób jednolity 

i uporządkowany przelać wiadomości na papier, więc wyrzuca z siebie wszystkie na raz 

w jednym miejscu i czasie, aby żadna z nich mu nie uciekła. 

Krytyczny osąd języka Piotra w połowie analizowanych prac może świadczyć 

o językowej wrażliwości bądź refleksyjności młodzieży. Ta trudna nawet dla nauczyciela 

sztuka uświadomiła licealistom wartość, jaką ma bogaty język w ocenianym 

tekście. Swoboda i dojrzałość wypowiadania się autora pracy są związane 

z pojęciem sprawności językowej, którą osiągnął ten, kto (…) bez większego wysiłku 

zaspokaja swoje potrzeby językowe, czyli potrafi (…) poprawnie i funkcjonalnie 

14 M. Madejowa, Szkolna sztuka pisania, [w:] Wartościowanie a edukacja polonistyczna, pod red. 

A. Janus-Sitarz, Universitas, Kraków 2008, s. 309. 

15 T. Karpowicz, Kultura języka polskiego, [w:] Wiedza o języku polskim w zreformowanej szkole, pod red. 

A. Mikołajczuk, J. Puzynina, Nowa Era, Warszawa 2004, s. 197. 

16 H. Wierzbicka, Ćwiczenia stylistyczne, WSiP, Warszawa 1977, s. 105. 

17 K. Ożóg, Elementy metatekstowe ze składnikiem „mówię” w polszczyźnie mówionej, [w:] Język a 

kultura, t. 4: Funkcje języka i wypowiedzi, pod red. J. Bartmiński, R. Grzegorczykowa, Uniw. Wroc., Wrocław 

1991, s. 183. 

18 T. Dobrzyńska, Delimitacja tekstu pisanego i mówionego, [w:] Tekst. Język Poetyka. Zbiór studiów, pod red. 

R. M. Mayenowa, Ossolineum, Wrocław 1978, s. 103. 

19 D. Bartosiewicz, Komunikacyjna funkcja wykładników spójności tekstu, Wyd. Uniw. Warszawskiego, 

Warszawa 2002. J. Nocoń, Metatekst w tekście uczniowskim (na przykładzie rozprawki), [w:] Studia 

pragmalingwistyczne 3., Czynności tworzenia i rozumienia wypowiedzi, pod red. J. Porayski-Pomsta, Elipsa, 

Warszawa 2000. H. Wiśniewska, Spójność tekstu w wypracowaniach olimpijczyków, „Poradnik Językowy” 

1983, nr 5.


131 

tworzyć oraz przekazywać teksty językowe (…) 20 . Taką umiejętność Piotra doceniło 

70 procent badanych licealistów. 

Bożena Chrząstowska, porównując zabiegi językowe typowe dla rozprawki i 

dla interpretacji, podkreślała: W obu formach wypowiedzi składnia powinna odzwierciedlać 

proces rozumowania, ale w interpretacji, poza zwykłymi kryteriami 

poprawności językowej, bierze się pod uwagę umiejętność stosowania aparatury 

pojęciowej odpowiedniej do analizowanego tekstu (…). 21 Obecność terminów historycznoliterackich 

w pracy Piotra nie powinna zatem dziwić. Problem w tym, 

że 35 procent uczniów wzmiankuje na ten temat w recenzji, przy czym zaledwie 

pięcioro dostrzega błędnie napisany wyraz prowidencjalizm pojawiający się 

w wypracowaniu dwukrotnie. 

Najczęściej w recenzjach rówieśniczych stosowano ogólne oceny błędów językowych. 

W nielicznych przypadkach podawano konkretne przykłady z tekstu 

i opatrywano je komentarzem. 

Praca ucznia nad korektą i postacią ortograficzno-porządkową (…) wypracowania 

w pewnym sensie pracę zecera czy korektora – podkreśla Zygmunt Saloni. (…) 

Uczeń (…), jeśli czegoś nie wie lub wie źle, (…) to błędu nie dostrzeże i nie poprawi. 

(…) Dotyczy to przede wszystkim tych uczniów, którzy mają poważne trudności 

z zasadami ortografii i przestankowania 22 . 

Najmniej uczniów dostrzegło błędy składniowe. Może to wynikać z pewnej 

ważnej cechy, która charakteryzuje ocenianego i oceniającego. Wspomina o niej 

Beata Udzik, kiedy analizuje przyczyny uczniowskich błędów składniowych, 

wśród których wymienia: brak umiejętności abstrakcyjnego i formalnego myślenia, 

brak refleksyjnego stosunku do tworzywa językowego, dzięki któremu 

nadawca przekazuje informacje. Stąd obecność w wypowiedziach szablonów językowych, 

konstrukcji modnych lub typowych dla stylu oficjalnego. 23 Większość 

licealistów podkreślała natomiast obecność w pracy kolegi błędów interpunkcyjnych 

i ortograficznych. 24 

Referat rozpoczęłam od wniosków z badań Anny Tabisz. Na koniec chciałabym 

do nich wrócić. Nauczyciele w swoich komentarzach najwięcej uwagi 

poświęcają językowi wypowiedzi, uczniowie z kolei – czego dowodzi pilotaż 

20 R. Pawłowska, Siatka podstawowych pojęć kształcenia językowego w szkole, [w:] W kręgu zagadnień 

dydaktyki języka i literatury polskiej, pod red. H. Synowiec, Wyd. UŚ, Katowice 2002, s. 309. 

21 B. Chrząstowska, Przedmiot, podmiot, proces, Szkice z metodyki kształcenia polonistycznego, oprac. 

M. Kwiatkowska-Ratajczak, W. Wantuch, Wyd. „Poznańskie Studia Polonistyczne”, Poznań 2009, s. 91. 

22 Z. Saloni, Jak pisać wypracowania, PZWS, Warszawa 1974, s. 126. 

23 B. Udzik, Myśleć i pisać. Mechanizmy błędów składniowych w pracach pisemnych uczniów, ODN, Kalisz 2009, 

s. 143. 

24 Badania przeprowadzone przez Danutę Piper potwierdzają, że: zdecydowana większość gimnazjalistów 

deklaruje ważność ortografii w życiu, niemalże wszyscy respondenci posiadają słownik ortograficzny 

w domu, a korzysta z niego znaczny odsetek badanej grupy, najczęściej zaglądając do części hasłowej. 

(D. Piper, Współczesna polska ortografia w szkole na przykładzie gimnazjum, Wyd. Uniwersytetu Warmińsko- 

Mazurskiego, Olsztyn 2003, s. 66.) Myślę, że podobne wnioski można by wysnuć, badając uczniów szkół 

ponadgimnazjalnych.


– oceny języka nie traktują marginalnie, choć więcej wypowiadają się o realizacji 

tematu i kompozycji tekstu. Wyrażanie opinii o języku i stylu pisania rówieśnika 

to zadanie trudne dla młodzieży. Potwierdzają to wypowiedzi z ankiety 

towarzyszącej badaniu: Problem miałem z oceną stylu i języka pracy, gdyż sam 

nie umiem pisać do końca poprawnie w tych aspektach. /Ocena nie sprawiła mi 

większego problemu. Jedynie nie zawsze wiedziałam, czy mam do czynienia 

z błędem stylistycznym czy nie. Trudności z oceną języka wypowiedzi mogą wynikać 

m. in. z niskich umiejętności językowych oceniającego. Ocena koleżeńska 

ma jednak swój dydaktyczny sens. Potwierdza to wypowiedź jednej z badanych 

respondentek: Myślę, że może to być ciekawy sposób nauki, ponieważ zmusza 

do głębszego zastanowienia się nad błędami. Przytoczone uwagi w kwestii języka 

recenzji oduczniowskich nie wyczerpują analizy zgromadzonego materiału. 

Należy je traktować jako składnik szerszej refleksji metodycznej na temat szkolnego 

dyskursu, którego elementem – w myśl zapisów nowej podstawy programowej 

– ma być właśnie ocenianie kształtujące. Należy do niego przygotować 

zarówno uczniów, jak i nauczycieli. Badania pilotażowe potwierdzają, że warto 

zaproponować taką metodę pracy w kształceniu polonistycznym, o czym jeden 

z licealistów napisał: 

Oceniając cudze prace uczymy się czegoś nowego, zauważamy popularne błędy 

składniowe, stylistyczne, ortograficzne. W ten sposób sami będziemy ich unikać. 

Możemy też wejść na chwilę w rolę nauczyciela. Najważniejszą zaletą oceny koleżeńskiej 

jest to, że pracujemy samodzielnie, a recenzji pracy Piotra nie znajdziemy 

w Internecie.

Agnieszka Kaźmierczak 

Wpływ komunikacji z personelem medycznym 

na doświadczanie choroby przez pacjentów 

Rozwój nauki i techniki pozwala nam coraz lepiej rozumieć chorobę, diagnozować 

ją, a także zaplanować proces leczenia, jednak wciąż jednymi z podstawowych 

umiejętności, jakie powinni nabyć pracownicy służby zdrowia są 

umiejętności komunikacyjne. Komunikacja interpersonalna wpływa bowiem 

nie tylko na zadowolenie pacjentów z kontaktów z personelem medycznym, ale 

przede wszystkim na sam proces leczenia. Artykuł będzie poświęcony złożonym 

relacjom pacjentów z przedstawicielami służby zdrowia oraz wpływowi komunikacji 

pacjentów z personelem medycznym na doświadczanie choroby przez 

pacjentów oraz na jakość życia osoby chorej. Będę chciała uwypuklić rolę komunikacji 

interpersonalnej w ustanawianiu relacji lekarz-pacjent i negocjowaniu jej 

znaczenia. Poddam analizie wpływ komunikacji (zarówno werbalnej, jak i niewerbalnej, 

która w tej dziedzinie pełni zasadniczą funkcję) na jakość tychże relacji 

oraz na sposób doświadczania przez pacjentów ich chorób, na ich postawy 

wobec choroby, a także na sam proces leczenia. 

Rozważania warto rozpocząć od sprecyzowania, co będę rozumiała pod słowem 

„komunikacja”. W samej humanistyce nie ma jednomyślności w kwestii 

pytania: czym jest komunikacja. Ujmując problem szeroko można powiedzieć, 

że komunikowanie to „każdy bodziec, który wpływa na zachowanie człowieka, 

zwierzęcia lub maszyny” 1 . Jednak takie podejście wydaje mi się zbyt ogólne. 

Można spojrzeć na komunikację jako na proces, w którym podmiot wyraża swoje 

emocje, myśli itd. (komunikacja jako akcja) bądź też reaguje na bodźce (komunikacja 

jako reakcja). Możemy wreszcie widzieć w tym procesie sekwencję akcji 

1 E. Goździak, Komunikowanie niewerbalne. Próba definicji, „Lud” 1983, t. 67, s. 41.

134 Agnieszka Kaźmierczak 

i reakcji (model interakcyjny) 2 . John Stewart 3 pisząc o komunikacji interpersonalnej 

stwierdza, że „pogląd na komunikację jako akcję – coś, co jedna osoba 

czyni drugiej – jest drastycznie uproszczony. Na całą naszą komunikację wpływają 

nie tylko nasze własne oczekiwania, potrzeby, postawy i cele, ale także reakcje 

wywoływane przez nas u drugiej zaangażowanej w tę komunikację osoby. 

Toteż bardziej stosownie jest traktować komunikację jako interakcję, jako proces 

wpływu wzajemnego” 4 . Takie ujęcie wskazuje, że komunikacja jest procesem złożonym, 

który wydarza się pomiędzy ludźmi. Jednak w modelu interakcyjnym nie 

został uwzględniony fakt zmiany tożsamości, jaka dokonuje się w trakcie oraz 

dzięki procesowi komunikacji. Te fakty uwzględnia proponowane przez Stewarta 

podejście transakcyjne. Transakcja definiowana jest jako proces, w którym istnienie 

i natura wszystkich części i aspektów konkretnego wydarzenia określana jest 

poprzez aktywne uczestnictwo w tym wydarzeniu 5 . Spojrzenie transakcyjne objaśnia 

zatem to, co dzieje się pomiędzy ludźmi, w jaki sposób współpracują oni na 

rzecz konstrukcji znaczenia 6 . W tym sensie tożsamość osób jest wynikiem negocjacji 

między ludźmi. Co więcej, komunikacja buduje osobę, rozwija ją i wpływa 

na to, kim jesteśmy. Można nawet powiedzieć, że jakość komunikacji wpływa 

istotnie na jakość naszego życia. Negocjacji podlega także charakter samej relacji 

i stopień zaangażowania w nią poszczególnych osób. Przyjmując taką perspektywę 

komunikacji w niniejszej pracy sądzę, że relacja personelu medycznego 

i pacjenta, ich komunikacja ma ogromne znaczenie dla sposobu doświadczania 

i postrzegania choroby przez pacjentów. 

Postrzeganie zdrowia i choroby ma zawsze rys mocno indywidualny, uzależniony 

od uwarunkowań rodzinnych, środowiska wychowania, kultury, płci, 

wykształcenia, pozycji społecznej, czy wykonywanego zawodu. Każdy z nas dysponuje 

przekonaniami na temat funkcjonowania organizmu. Jak wskazuje Peter 

Salmon: Rzadko się zdarza, by lekarz i pacjent podzielali przekonania na temat 

stanu ostatniego. I zanim dojdzie do porozumienia, klinicysta musi jako pierwszy 

rozpoznać ważne elementy przekonań pacjenta. Świadomość istnienia wątków 

kulturowych w poglądach pacjentów pomoże mu rozpoznać znaczące przekonania 

indywidualne 7 . Ostatnie zdania powyższego cytatu są warte podkreślenia. 

W kontekście tego, o czym pisałam wcześniej, że komunikacja wpływa na to, kim 

jesteśmy, trzeba nadmienić, że zachodzi tutaj także relacja odwrotna. Całe nasze 

zaplecze kulturowe, środowiskowe, osobowościowe wpływa na jakość komunikacji 

i na sposoby porozumiewania się. 


3 J. Stewart, Komunikacja interpersonalna: kontakt między osobami [w:] Mosty zamiast murów. 

O komunikowaniu się między ludźmi, pod red. J. R. Stewarta, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 

2002,s. 36-58. 


5 H.B. English, A. Ch. English, cyt. za: J. Stewart, op. cit., s. 49. 

6 J. Stewart, op. cit. s. 48. 

7 P. Salmon, Psychologia w medycynie: wspomaga współpracę z pacjentem i proces leczenia, tłum. 

M. Gajdzińska, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2002, s. 84-85.

Wpływ komunikacji z personelem medycznym... 

135 

Rozpoznanie znaczenia, jakie pacjent przypisuje chorobie, emocji 

z nią związanych, jest szczególnie ważne w procesie diagnozowania i leczenia 

choroby. Rodzaj i siła emocji związanych z chorobą jest w dużym stopniu zależna 

od tego, jak choroba jest rozumiana i jakie znaczenie zostało jej przypisane (...) 

najczęstszą reakcją na chorobę są negatywne emocje, takie jak: strach, lęk, niepokój, 

przygnębienie, żal, bezradność, zobojętnienie, poczucie winy, złość 8 . W jaki sposób 

one występują, jest zależne od czasu trwania choroby oraz jej dynamiki. Marek 

Jarosz wskazuje, że do najczęstszych reakcji emocjonalnych człowieka należy 

strach i lęk. 

Strach, w szeregu przypadków, prowadzi do czujnego obserwowania siebie jako 

człowieka cierpiącego i swojej sytuacji wyznaczonej przez chorobę, uciążliwe badania 

i leczenie. Następstwem doznawanego strachu jest również potrzeba otrzymania 

zapewnienia budzącego ufność i zmniejszającego niepokój. Chory wybiórczo zatrzymuje 

w pamięci te wypowiedzi personelu, które zmniejszają obawę lub wręcz 

dają poczucie bezpieczeństwa” 9 

Pisze Jarosz. Podobnie przeżywany jest lęk przez pacjentów. Jednak wielu pacjentów 

bezpośrednio nie werbalizuje tego uczucia. Można zauważyć go dopiero 

dokładnie obserwując kanał niewerbalny (w tym kanał wokalny) 10 . Lęk może się 

objawiać u pacjenta bacznym śledzeniem losów innych pacjentów, szczególnie 

tych mających podobne dolegliwości i podobnie leczonych. Także reakcje agresji, 

gniewu bądź „kamienny spokój” mogą być następstwami narastającego napięcia 

lekowego 11 . Warto zwrócić też uwagę na zależność zachodzącą pomiędzy strachem 

(a także lękiem) a bólem. Strach bowiem potęguje odczuwany ból, w związku 

z czym dążenie personelu medycznego do redukcji strachu przez właściwe 

informowanie pacjenta o chorobie, procesie diagnostycznym i leczniczym, będzie 

osłabiało reakcje bólowe 12 . Peter Salmon zwraca uwagę, że lęk, jaki pacjenci 

odczuwają wobec objawów miewa paradoksalne następstwa: Nazbyt silny - może 

opóźniać wizytę w przychodni lub powodować rezygnację z porady specjalisty 13 . 

Wszystkie powyższe elementy powinny zostać wzięte pod uwagę w leczeniu 

pacjenta, szczególnie przy chorobach zagrażających życiu, związanych z długą 

hospitalizacją, czy też wymagających zmiany trybu życia. Wpływają one zasadniczo 

na doświadczanie choroby przez pacjenta. Obok wyżej opisanych czynników, 

ważnym elementem są relacje z personelem medycznym. Wiąże się to 

z zagadnieniem współpracy pacjenta z pracownikami służby zdrowia, jakością 

8 M. Bąk-Sosnowska, Choroba w życiu człowieka [w:] Psychologia: podręcznik dla kierunków medycznych, 

pod red. A. Trzcienieckiej-Green, Universitas, Kraków 2006, s. 175. 

9 M. Jarosz, Psychologia lekarska, PZWL, Warszawa 1978, s. 233. 

10 Zakładam, że kanał wokalny jest częścią kanału niewerbalnego zgodnie z tym co pisze w swojej 

książce Z. Nęcki, Komunikacja międzyludzka, Antykwa, Kraków 2000, s. 185-186. 

11 M. Jarosz, op. cit., s. 233. 

12 Ibidem, s. 233. 

13 P. Salmon, op. cit., s. 74.


komunikacji, wzajemną otwartością, czy zaufaniem, jakim darzą się pacjenci 

i personel medyczny. 

Relacje pacjent - pracownik służby zdrowia mają pewną specyfikę, która wynika 

z wielu czynników. Jednym z tych czynników jest wciąż dość wysoki prestiż 

zawodów medycznych 14 . Zawody medyczne plasują się w górnych partiach hierarchii 

prestiżowych zawodów. Wiąże się to niewątpliwie także z faktem, że są to 

zawody zaufania publicznego, wymagające nie tylko wykształcenia, ale wielu pozytywnych 

cech osobowościowych i umiejętności 15 . Fakt, że wiele zawodów medycznych 

wiąże się z pewnym prestiżem i wysokim statusem społecznym wpływa 

na dystans, jaki może rodzić się między pacjentami a personelem medycznym. 

Ponadto, jak wskazuje George Bishop, relacje te są zwykle nacechowane emocjonalnie, 

co wiąże się z faktem, że lekarz ma dostęp do najintymniejszych sfer ciała 

człowieka oraz szczegółów jego prywatnego życia. Pojawia się też emocjonalna 

zależność od innych, która często towarzyszy stanom chorobowym 16 . Ponadto 

personel medyczny obserwuje chorego niejednokrotnie w sytuacjach trudnych, 

w momentach emocjonalnego wyczerpania, kiedy uczucia, które zwykliśmy 

skrywać, wychodzą na jaw. Wreszcie cechą interakcji pacjenta z personelem medycznym 

są także różne formy społecznego nacisku. 

Rola chorego jest tu bardzo trudna i nie każdy potrafi się w niej odnaleźć. 

Pacjent będący w szpitalu, przebrany w odpowiedni strój, który przynależy 

do chorego (najczęściej piżama), położony do łóżka, zostaje pozbawiony 

w pewien sposób własnej tożsamości. Ubrania towarzyszą nam każdego dnia 

i już dawno przestały pełnić tę jedną podstawową funkcję, którą było chronienie 

ciała przed zimnem i urazami. Ubranie jest komunikatem niosącym informacje 

o naszej pozycji społecznej, osobowości, płci, wieku, oraz o tym jak postrzegamy 

siebie 17 . Zgodnie z ujęciem Talcotta Parsonsa rola chorego zakłada, że pacjent 

14 Według badań przeprowadzonych przez CBOS w 2009 r. [M. Feliksiak, Prestiż zawodów. Komunikat 

z badań, http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2009/K_008_09.PDF], 14.11.2009 zawód lekarza wciąż 

zajmuje wysokie miejsce w hierarchii prestiżowych zawodów (73% respondentów odpowiedziało że 

zawód ten ma duży prestiż). W porównaniu z 1999 (zawód lekarza 75% respondentów uznało za bardzo 

prestiżowy), kiedy tego typu badania były także prowadzone, zawód ten znajduje się niżej w hierarchii 

i taka tendencja obserwowana jest od kilkunastu lat. Autorka raportu wspomina: „mimo trwałej pozycji 

w rankingu prestiżu, odnotowaliśmy tendencję do bardzo powolnego wprawdzie, ale systematycznego 

spadku autorytetu lekarza” [M. Falkowska, Prestiż zawodów. Komunikat z badań, s. 5, http://www.cbos.pl/ 

SPISKOM.POL/1999/K_032_99.PDF, 14.11.2009]. Zaskakuje natomiast w ciągu tych 10 lat wzrost znaczny 

prestiżu, jaki respondenci przypisują pielęgniarkom (wzrost z 57 % w 1999 r. do 77 % w 2009 r.). Skok ten 

jest o tyle zaskakujący, że według badań z 2009 r. zawód pielęgniarski wyprzedził w hierarchii zawodów 

prestiżowych zawód lekarza [M. Feliksiak, Prestiż zawodów...]. 

15 Raport podany przez CBOS wskazuje, że zawody medyczne są jednymi z najczęściej wymienianych, 

jako zawody zaufania publicznego: lekarz (94%), pielęgniarka i położna (88%), farmaceuta (84%), diagnosta 

laboratoryjny (75%) [B. Badora, B. Rogulska, Opinia społeczna na temat zawodów zaufania społecznego. 

Komunikat z badań, http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2004/K_073_04.PDF, 14. 11. 2009r.]. 

16 G.D. Bishop, Psychologia zdrowia, tłum.A. Śliwa, L. Śliwa, Astrum, Wrocław 2000, s. 288. 

17 Por. M. McLuhan, Zrozumieć media. Przedłużenia człowieka, Wydawnictwo Naukowo-Techniczne, 

Warszawa 2004, s. 173; C. Joubert, S. Stern, Rozbierz mnie. Psychoanaliza garderoby, tłum. B. Biały, Jacek 

Santorski & Co Agencja Wydawnicza, Warszawa 2006 , s. 7.


137 

jest zwolniony z codziennych obowiązków, musi chcieć wyzdrowieć oraz traktuje 

się go, jako potrzebującego opieki 18 . W ramach tej roli pacjent postrzegany jest 

jako ofiara sił pozostających poza jego kontrolą, wobec czego nie jest obarczany 

odpowiedzialnością za swój stan 19 . W gronie samych pacjentów znajdujemy 

różne podejścia do roli chorego. Podstawowe różnice leżą w oczekiwaniach dotyczących 

tego, kto powinien decydować o ich zdrowiu. „Cześć pacjentów preferuje 

podejście pasywne i pozwala lekarzowi decydować o tym, co jest dla nich 

najlepsze, podczas gdy inni przyjmują rolę bardziej aktywną i sami chcą decydować 

o własnym zdrowiu. Niektórzy pacjenci najlepiej czują się w sytuacji, gdy 

lekarz informuje ich, co należy czynić w celu zwalczenia choroby. Inni pacjenci 

wolą, gdy lekarz omawia z nimi różne koncepcje terapii i wspólnie z nimi podejmuje 

decyzje” 20 . Role personelu medycznego także są sprecyzowane. Rolę lekarza 

Parsons określił jako komplementarną wobec roli chorego. Wobec tego oczekuje 

się od lekarza, że będzie działać dla dobra pacjentów, traktować wszystkich pacjentów 

w sposób profesjonalny, zastosuje wysoki stopień umiejętności i wiedzy 

do problemów choroby oraz zachowa emocjonalną neutralność. Prawa lekarza 

w tak sformułowanej roli dotyczą dostępu do fizykalnego badania pacjenta 

i wglądu w intymne sfery jego życia, dużej autonomii w wykonywaniu praktyki 

i dominującej wobec pacjenta pozycji 21 . Tego typu model spychający pacjenta do 

biernego poddania się procesowi leczenia nie przynosi odpowiednich skutków. 

Wiemy dziś, że współodpowiedzialność pacjenta w procesie decyzyjnym przynosi 

lepsze wyniki. Bishop wskazuje, że pacjenci, którzy biorą aktywny udział 

w kontaktach z lekarzem zgłaszają szybszą poprawę stanu zdrowia 22 . Także te 

osoby, które dysponują możliwością opisania swych objawów i uzyskania wyczerpujących 

informacji na tematu choroby i leczenia, w bardziej konsekwentny sposób 

stosowały się do reżimu terapeutycznego 23 . 

Marek Jarosz opisując relacje pacjenta i lekarza pisze, iż „Wyznaczają ją właściwości 

i działania osób, w niej uczestniczących, czynniki sytuacyjne oraz szersze 

warunki środowiskowe, w których zachodzi interakcja” 24 . Przede wszystkim 

pacjent jest najczęściej człowiekiem chorym, zatem relacja ta jest stosunkiem 

lekarz (bądź inny pracownik służby zdrowia) i „człowiek w swojej chorobie”. 

Takie ujęcie jest ważne szczególnie dlatego, że ujmuje fakt, że choroba zmienia 

człowieka i jego spojrzenie na otoczenie (w tym także na pracowników służby 

zdrowia), które bywa interpretowane w sposób uzależniony od obrazu choroby, 

lęków oraz oczekiwań pacjenta 25 . Paternalistyczny model kontaktów z pacjentem, 

w którym przedstawiciel służby zdrowia pełni rolę kierowniczą, nie sprzyja 

18 M. Sokołowska, Socjologia medycyny, PZWL, Warszawa 1986, s. 94. 

19 G.Bishop, op. cit., s. 289. 

20 Ibidem, s. 289-290. 

21 M. Sokołowska, op. cit., s. 94 - 95. 

22 G. Bishop, op. cit., s. 290. 

23 Ibidem, s. 298. 

24 M. Jarosz, op. cit., s. 272. 

25 Ibidem, s. 272.


niewątpliwie efektywnej komunikacji, która pomogłaby lekarzowi, pielęgniarce 

i innym zrozumieć czym jest dana choroba dla konkretnego pacjenta. Model ten 

zakłada pewną obiektywność wiedzy lekarza, która jest ponad doświadczeniem 

pacjenta 26 . 

Warto w tej chwili przyjrzeć się modelowi relacji z pacjentami, który proponuje 

Thomas Gordon w swojej książce. Model ten jest oparty na współpracy między 

pacjentem i przedstawicielem służby zdrowia. Ponadto zakłada, że obie strony 

posiadają pewną wiedzę i doświadczenie, w związku z czym mamy dwóch współpracujących 

ekspertów. Po stronie pacjenta będzie to wiedza związana z doświadczaniem 

choroby, jej objawów, skutków, emocji jakie budzi, a czasem przemyśleń 

dotyczących przyczyn dolegliwości. Model ten zakłada zaangażowanie pacjenta 

w proces leczenia, współodpowiedzialność w podejmowaniu decyzji i dwukierunkową 

komunikację, bez której ustanowienie tego typu relacji byłoby niemożliwe27. 

Współodpowiedzialność pacjenta w procesie decyzyjnym poprawia jakość 

usług medycznych i prowadzi do lepszego przystosowania się pacjentów do rygoru 

leczniczego. Ponadto, jeżeli pacjent bierze udział w procesie decyzyjnym 

to zmusza tym samym lekarza do wzięcia pod uwagę wszystkich możliwości 

i przedstawienia rozumowego uzasadnienia ostatecznych zaleceń. Pacjent zna 

naturę problemu i jest zmuszony do wypowiedzenia swoich przemyśleń, co winno 

prowadzić do bardziej racjonalnego i całościowego rozważenia wszystkich 

sposobów leczenia28. 

Niezwykle ważna wydaje się tu dwustronna komunikacja. Nie jest możliwa 

współpraca, jeśli pacjent i przedstawiciel służby zdrowia nie będą mogli w pełni 

przekazać swoich przemyśleń, obaw czy emocji. Jak pisałam w pierwszej części 

tego artykułu, przyjmuję rozumienie komunikacji jako transakcji. Z perspektywy 

tej wynika, że kontakt lekarza z pacjentem, a właściwie jego jakość, mają 

wpływ na to, w jaki sposób pacjent doświadcza swojej choroby i jakie postawy 

zajmuje wobec niej. Oczywiście taka sytuacja wymaga od lekarza nabycia pewnych 

umiejętności. Mam tu na myśli przede wszystkim przyjęcie asertywnego 

stylu komunikacji, nabycie umiejętności empatycznego słuchania, odpowiedniego 

formułowania pytań i komunikatów informacyjnych, a także właściwego 

sposobu radzenia sobie z konfliktem. Bywa to trudne ze względu na chęć zachowania 

przez lekarzy roli profesjonalisty, z którą stereotypowo utożsamia się 

dystans emocjonalny. Thomas Gordon wskazuje, że dzięki niej można ukryć to, 

co się naprawdę przeżywa w kontakcie z pacjentem – bezradność, litość, gniew 

czy smutek. Jest to forma obrony przed takimi uczuciami29. Pacjenci wówczas 

są zmuszeni do interpretowania zachowań personelu medycznego na poziomie 

26 Por. T. Gordon, Pacjent jako partner, PAX, tłum. T. Szafrański, Warszawa 1999, s. 22; D. Leathers, 

Komunikacja niewerbalna: zasady i zastosowania, tłum. M.Trzcińska, Wydawnictwo Naukowe PWN, 

Warszawa 2007, s. 409. 

27 T. Gordon, op. cit., s. 45-47. 

28 Ibidem, s. 49. 

29 Ibidem, s. 130-131.


139 

niewerbalnym, który mniej się poddaje kontroli wolicjonalnej niż kanał werbalny, 

przez co jest „nieszczelny” i odsłania wiele z emocji, jakie przeżywa personel 

medyczny. Próby takiego odczytywania uczuć z pewnych zachowań obciążone 

są zawsze pewnym błędem. Pacjenci czasem mogą snuć domysły na temat własnej 

choroby i w sposób lękowy interpretować zachowanie personelu medycznego. 

Ponadto otwartość pacjenta trudno osiągnąć, gdy personel medyczny będzie 

przyjmował postawę zamknięcia. Możliwe, że to właśnie samootwarcie się pracowników 

służby zdrowia jest tym, co powoduje taką samą postawę u pacjenta, 

gdyż powoduje ograniczenie ich psychologicznej przewagi, co ułatwi pacjentom 

wypowiedzenie się i ujawnienie swych potrzeb i problemów30. 

Niewerbalna komunikacja często w sposób zasadniczy wpływa na stopień satysfakcji 

pacjenta z interakcji z lekarzem. Badania pokazują, że „umiejętność [lekarzy] 

przekazywania bądź rozumienia emocji komunikowanych niewerbalnie 

okazuje się być związana ze zdolnością do zaspokojenia potrzeb pacjentów dotyczących 

społeczno-emocjonalnych aspektów leczenia. Wyniki tego badania sugerują 

także, iż umiejętność kodowania i dekodowania przekazów niewerbalnych 

może wpływać na ogólną zdolność empatycznego odnoszenia się do ludzi w relacji 

terapeutycznej”31. Szczególne znaczenie komunikacji niewerbalnej wiąże się 

z kilkoma elementami. Przede wszystkim wywiad lekarski, oczekiwanie diagnozy, 

powoduje u pacjentów lęk i niepewność, która pragną zmniejszyć opierając się na 

obserwacji zachowań niewerbalnych lekarza, który często bywa tego nieświadomy. 

Pacjenci skupiają się na zachowaniu niewerbalnym lekarzy, gdy sądzą, że ten 

drugi nie jest z nimi szczery. Również, zanim dojdzie do komunikacji werbalnej, 

pacjenci analizują wyraz twarzy, aby wyczytać z niej informacje, na ile wyniki badań 

są dla nich zagrażające. Komunikacja niewerbalna jest też źródłem informacji, 

gdy lekarz jest zbyt zajęty, aby dłużej rozmawiać z pacjentem32. Pracownicy 

służby zdrowia powinni mieć świadomość, że kanał niewerbalny (będąc trudniejszym 

do kontroli wolicjonalnej) pozwala na ekspresję emocji i uczuć, reguluje 

interakcję, podtrzymuje relacje, a także zatwierdza przekaz werbalny. W sytuacji 

braku spójności między komunikatem werbalnym a niewerbalnym większą wiarygodność 

przypisuje się temu drugiemu. Dale Leathers podkreśla jeszcze ważną 

funkcję, jaką pełni kanał niewerbalny, a mianowicie podtrzymywanie wizerunku 

Ja. 

Subtelne, niejawne przekazy - komunikowane przez takie aspekty, jak to, czy pacjent 

otrzymał miejsce, w którym może trzymać zabrane ze sobą prywatne przedmioty, 

czy lekarz odnosi się do pacjenta jako partnera interakcji, sygnalizując to przez komunikowanie 

się na wysokości wzroku (a nie spoglądanie z góry na pacjenta leżącego 

przed nim w szpitalnym łóżku) lub to, czy pacjent jest traktowany przedmiotowo 

- mogą informować pacjentów, czy ich poczucie Ja jest zagrożone, czy chronione. 

(...) jeśli lekarz stara się uszanować prywatność pacjenta, to unika naruszania 

30 Ibidem, s. 132. 

31 DiMatteo, cyt. za,:D. Leathers, op. cit., s. 413. 

32 D. Leathers, op. cit., s. 415.


preferowanego przez niego dystansu oraz pomaga zachować «terytorium Ja», które 

pacjent postrzega jako swoje własne, ułatwia tym samym pacjentowi ochronę jego 

poczucia Ja. istotne jest także, aby lekarz , posługując się specyficznymi gestami 

i zachowaniami wzrokowymi, podkreślił, że bardziej zależy mu na stworzeniu 

z pacjentem relacji partnerskiej, niż na utrzymywaniu z nim relacji o charakterze 

przełożony - podwładny33. 

Ustanowienie relacji opartych na współpracy, z dobrze rozumianym partnerstwem 

nie jest proste. W dużej mierze dlatego, że w kontekście medycznym 

tradycyjnie priorytetem była autorytatywność, którą często rozumie się jako dominację. 

Także pacjenci wielokrotnie oczekują, że to lekarz jest główną osobą 

rozwiązującą problem i to on będzie decydować o kontekście i strukturze interakcji34. 

Pewność siebie w kontekście medycznym jest dobrze widziana, gdyż ma 

wpływ na wiarygodny wizerunek personelu medycznego35, jednak nie musi wiązać 

się z chęcią kontrolowania pacjenta. Zachowania, które świadczą o dominacji 

lekarza to na pewno posługiwanie się przenikliwym kontaktem wzrokowym, co 

przypomina uporczywe wpatrywanie się i może przybierać cechy agresji wzrokowej. 

Z drugiej strony swoją wyższość mogą ukazywać wzrokową nieuważnością. 

Lekarz także komunikuje dominację mówiąc donośnym głosem, przerywając pacjentowi 

bez wyraźnych skrupułów i wygłaszając długie przemowy36. Tego typu 

zachowania nie sprzyjają możliwości otwarcia się pacjenta i wielokrotnie mogą 

przyczynić się do zablokowania kontaktu. Lekarz komunikując się w ten sposób 

wpływa na stan emocjonalny pacjenta. Parsons wskazuje, że lekarz wykonując 

czynności instrumentalne (składające się na diagnostyczne i terapeutyczne działanie) 

może stwarzać problemy emocjonalne pacjenta i dopiero czynności ekspresywne 

przywrócić mogą zakłóconą równowagę37. 

Jest pewne, że interakcja lekarza i pacjenta może owocować wieloma długotrwałymi 

rezultatami dotyczącymi przede wszystkim odzyskania zdrowia. 

Wpływ komunikacji wydaje się tu zasadniczy. Do najważniejszych efektów dobrych 

relacji personelu medycznego i pacjenta zaliczam minimalizowanie lęku 

pacjenta i łagodzenie doświadczania przykrych emocji, a tym samym wspieranie 

pacjenta w przyjmowaniu odpowiednich postaw wobec choroby. 

33 Ibidem, s. 418. 

34 Ibidem, s. 420. 

35 Ibidem, s. 273-274. 

36 Ibidem, s. 421. 

37 M. Jarosz, op. cit., s. 277. Pacjenci oczekują od lekarza zachowań ekspresywnych. Z badań wynika, że 

ekspresywne wysuwają się często na pierwsze miejsce. Zmieniać się to może w zależności od dolegliwości 

pacjenta, bowiem osoby, które uczestniczyły w wypadkach doceniały bardziej rolę instrumentalną lekarza, 

a osoby przewlekle chore rolę ekspresywną.

Ewa Jeleń 

Nie ma mowy. Ma się gest. Teatr jako przestrzeń 

szansy na komunikację osoby niepełnosprawnej 

ze społeczeństwem. 

Panie i Panowie! To, co zaraz pokażemy, nie jest odpowiednie dla osób o słabym sercu. 

Pozwolę sobie podkreślić, iż jest to końcowy, niepodważalnie ostatni pokaz wybryków 

natury na tej planecie. Pod tym namiotem, cuda i dziwy. Są tu potwory i osobniki 

o niezwykłych zdolnościach – istoty, które przekraczają granice naszej wyobraźni. 

Żadnych podróbek, szwindli i fałszerstw. Po prostu dziwolągi czystej krwi. Nie przegapcie 

szansy – być może nie zabawimy tu zbyt długo. Komu potrzeba luster, skoro macie 

nas? Znajdźcie odbicie waszego idealnego świata w lustrze naszych niedoskonałości. Nie 

bójcie się. Nie pogryziemy was... 

Mike Kenny, Fittings: The Last Freak Show 

Komunikuję się, więc jestem. To, że potrafię wysyłać i odbierać komunikaty, 

konstytuuje mnie jako człowieka – jednostkę racjonalnie korzystającą z życia. 

Bez procesu komunikacji (a więc porozumiewania się, ustalania postaw 

i wspólnych wartości, a także poznawania innych ludzi, transmisji wiedzy i stwarzania 

więzi między osobami tego procesu) nie można by było pomyśleć ani 

o społeczeństwie, ani o kulturze. Czy jednak wszyscy członkowie danej grupy mają 

równe szanse, jeśli chodzi o dostęp do komunikowania się? Niestety – nie. Każde 

społeczeństwo wytwarza swego rodzaju systemy opresyjne wobec jednostek, które 

odbiegają od ogólnie ustalonych norm zachowania. Na pozycji „obcego” znajduje 

się m.in. osoba niepełnosprawna, która na swej życiowej drodze napotyka wiele 

barier: począwszy od urbanistycznych a na intra- i interpersonalnych skończywszy. 

Jej głos (a tym samym jej potrzeby fizyczne i psychiczne) został przez (jak 

ich nazywa Erving Goffman) „normalsów”1 stłumiony. „Normalsi” z założenia 

1 E. Goffman, Piętno. Rozważania o zranionej tożsamości, Gdańskie Wyd. Psychologiczne, Gdańsk 2005.

142 Ewa Jeleń 

nie wierzą, że osoba napiętnowana (w tym wypadku - niepełnosprawna) jest 

w pełni człowiekiem, dlatego podlega ona dyskryminacji, co zmniejsza jej szanse 

życiowe. Warte odnotowania jest również to, iż jeśli jednostka zostaje nosicielem 

łatwo zauważalnej, odstręczającej od niej cechy, okoliczność ta deprecjonuje inne 

jej właściwości, także te, które mogłyby na nas wywrzeć pozytywne wrażenie. 

Na szczęście osoby niepełnosprawne nie poddały się ostatecznie piętnującemu 

społeczeństwu. Z pomocą przychodzi im arteterapia czy też kulturoterapia. 

Wita Szulc wymieniła jej sześć funkcji: dydaktyczną (wzbogacającą osobowość 

pod względem wartości i emocji), hedonistyczną (wzbudzającą poczucie piękna, 

rozkoszy, odprężenia psychicznego), ludyczną (dającą poczucie radości, umożliwiającą 

ekspresję i twórczą rozrywkę), katartyczno-kompensacyjną (terapeutyczną), 

profilaktyczną (sztuka może zapobiegać powstawaniu depresji, nerwicy, 

łagodzi ból i cierpienie), a także integracyjną – komunikacyjną (dzięki sztuce 

nadawca komunikuje się z odbiorcą) 2 . 

Teatr dla życia 

W skład środków arteterapii wchodzi teatr, w którym osoba niepełnosprawna 

jako aktor wyraża siebie poprzez grę, a tym samym otrzymuje szansę (na 

co dzień rzadko dostępną) zakomunikowania własnych potrzeb i problemów. 

W przestrzeni teatru dochodzi do spotkania z innym człowiekiem, tak cennego 

pod względem poznawczym i emocjonalnym. 

Ów Inny obdarza nas odmiennym sposobem spostrzegania, rozumienia i wyrażania 

świata, proponuje wynikający z odmiennych właściwości psychosomatycznych, 

odmiennej wrażliwości język ekspresji. Im bardziej owa inność jest wyrazista, tym 

spotkanie trudniejsze, ale tym więcej ofiarowuje swoim uczestnikom 3 . 

W podobny sposób fenomen teatru rozumie Lech Śliwonik, autor terminu 

„teatr dla życia”. Dla niego praca teatralna z udziałem niepełnosprawnych oparta 

powinna być na partnerstwie, wymianie, zespołowej kreacji, której przyświeca 

myśl, iż proces tworzenia ważniejszy jest od produktu (spektaklu). Spektakl 

miałby stanowić osobistą wypowiedź grupy, która go stworzyła, a co ważniejsze 

– skupić się na poszukiwaniu nowych stosunków międzyludzkich, kształtować 

relacje i budować ich trwałość. Podkreślić warto, iż za pomocą teatru to nie my 

(teatrolodzy czy widzowie) przywołujemy osobę niepełnosprawną do rzeczywistości 

społecznej i jej wymogów, ale to osoba niepełnosprawna udostępnia nam 

zapoznanie się ze swoimi standardami. To zapoznanie się prowadzi do uzgodnienia 

wizji świata pomiędzy aktorami a widzami – tym samym główny cel komunikowania 

się zostaje osiągnięty. 

2 W. Szulc, Arteterapia na pograniczu medycyny i pedagogiki,[w:] Sztuka w służbie medycyny. Od antyku 

do postmodernizmu, [w:] tenże, Wyd. AM im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu, Poznań 2001, s. 20. 

3 I. Jajte-Lewkowicz, Wprowadzenie [w:] Terapia i teatr. Wokół problematyki teatru ludzi 

niepełnosprawnych, cz. II, pod red. I. Jajte-Lewkowicza, A. Piasecka, Poleski Ośrodek Sztuki, Łódź 2006, s. 10.

Nie ma mowy. Ma się gest. Teatr jako przestrzeń szansy na komunikację... 

143 

Na przykładzie dwóch grup teatralnych: WTZ Teatroterapii z Lublina i Graeae 

Theatre Company z Londynu, chciałabym wykazać, w jaki sposób przyczyniają się one 

do równouprawnienia komunikacyjnego, promując działalność artystyczną ludzi 

z niepełnosprawnością. Artyści z wyżej wymienionych grup to pionierzy w dziedzinie 

profesjonalnego teatru ludzi z niepełnosprawnością. 

WTZ Teatroterapia z Lublina – w stronę uspołecznienia 

i uzawodowienia 

Grupa z Polski rozpoczęła swoją działalność w 1995 roku, współpracując 

z Teatrem im. Juliusza Osterwy w Lublinie. W takiej formule działała do czerwca 

2009 roku, kiedy to nadzór nad Warsztatami Terapii Zajęciowej przejęła Fundacja 

Teatroterapia Lubelska4. Jej podopieczni (w wieku ok. 19-36 lat) biorą udział 

w autorskich zajęciach terapeutów, których głównym celem jest uspołecznienie 

i uzawodowienie osoby niepełnosprawnej. Jak stwierdza sama założycielka WTZ, 

Maria Pietrusza Budzyńska: teatr daje ludziom niepełnosprawnym prawa, z których 

na co dzień nie mogą skorzystać. Moi aktorzy nie boją się niczego w życiu. Nie 

boją się świata, ludzi, doświadczeń, kontaktów, konfrontacji. A jeżeli nawet boją 

się, to potrafią o tym powiedzieć, co świadczy o ich pełnej świadomości własnej 

istoty5. Takie zmiany w podejściu osoby upośledzonej do samej siebie napędzają 

jednocześnie proces burzenia kształtowanych od dawna stereotypów na temat 

tej osoby. Jak zauważa psycholog WTZ, Elżbieta Szadura, wszystkie sposoby aktywności 

wspomagane przez lubelski ośrodek, skupiają się na pobudzaniu osoby 

niepełnosprawnej w pięciu wymiarach: mowie, oglądaniu siebie, decydowaniu 

o sobie, proponowaniu działań i aktywności twórczej6. Przed przystąpieniem do 

warsztatów zajęciowych człowiek z niepełnosprawnością nie miał zbyt wielu okazji 

do mówienia, zwłaszcza o sobie. Poprzez teatroterapię zostaje zachęcany do 

wyrażania własnych opinii i zadawania pytań. Część rozmów zapisywana zostaje 

na nośnikach audiowizualnych, a następnie poddawana analizie. Dzięki takim 

zabiegom zwiększa się zasób słownictwa uczestników, ich śmiałość i umiejętność 

nazywania własnych stanów emocjonalnych. 

Aktorzy Teatroterapii występowali m. in. w Hamlecie w reżyserii Krzysztofa 

Babickiego (premiera 20 listopada 2004 r. w Teatrze im. Juliusza Osterwy), byli także 

autorami spektakli: Isadora. Opowieść o kobiecie, (premiera w 2006 r.) czy Dell’arte 

dla... (premiera w 2000 r.). Z tym ostatnim wyszli na ulice w strojach wzorowanych 

na postaciach z obrazów Bruegela, Boscha czy Degasa, by zetknąć się z przypadkowymi 

przechodniami. Odgrywając role grupy komediantów, nie mogących 

4 www.teatroterapia.lublin.pl [dostęp: 10.11.2010]. 

5 Fragment wypowiedzi Marii Pietruszy Budzyńskiej dla Telewizji Olsztyn, Lublin, 28.11.2009. 

6 E. Szadura, Dorośli ludzie niepełnosprawni intelektualnie we współczesnym społeczeństwie, [w:] Terapia 

i teatr. Wokół problematyki teatru ludzi niepełnosprawnych, cz. I, pod red. I. Jajte-Lewkowicz, Poleski 

Ośrodek Sztuki, Łódź 1999, s. 37-38.


znaleźć sobie miejsca w „normalnym” społeczeństwie z racji odmiennego wyglądu 

i zachowania, przedstawili sedno własnych problemów 7 

Konfrontacja widza z prawdziwym doświadczeniem – Graeae Theatre 

Company z Londynu 

Graeae Theatre Company została powołana do życia w 1980 r. przez Richarda 

Tomlinsona, nauczyciela w szkole specjalnej w Coventry. Dostrzegł on wielką 

szansę, jaką działalność teatralna oferuje tym, którym prawo do głosu zostało 

odebrane: wierzę w to, iż teatr potrafi przedstawić historie w sposób bardziej dynamiczny, 

pasjonujący i zapamiętywalny niż jakikolwiek program telewizyjny czy 

kameralne dyskusje w klasie. (...) Konfrontacja widzów z prawdziwym doświadczeniem 

w kontekście teatralnym musi doprowadzić do spięcia, iskrzenia, reakcji8. 

W jednym z pierwszych przedstawień Graeae9 pt. 3D widzowie mieli okazję poznać 

prawdziwe historie z życia niepełnosprawnych aktorów w nim występujących. 

W przedstawieniu pojawiły się pytania typu: „Opowiedz mi o tym, jak to 

jest być niewidomym?”, „Czym jest dla ciebie paraliż” czy „Jak to naprawdę jest 

spędzać większość czasu na wózku?”10. Jedną ze scen całości stanowi opis robienia 

herbaty, prezentowany przez niewidomą uczennicę Elane Roberts, w trakcie 

dokonywania przez nią tej czynności. Potrzebne przedmioty aktorka znajduje za 

pomocą smaku, węchu, słuchu i dotyku. Następnie prosi ludzi obserwujących jej 

performance na widowni, by spróbowali za pomocą dotyku zapoznać się z wyglądem 

swoich sąsiadów przy zgaszonym świetle. Gdy lampy zostają na powrót 

włączone, Elane pyta widzów, co odczuli w trakcie tego eksperymentu. Część 

z nich uległa skrępowaniu i niechęci do dotykania i bycia dotykanym przez nieznajomych. 

Większość natomiast uznała to doświadczenie za niezwykle ubogacające 

i pomocne przy zrozumieniu problemów osób niewidomych11. 

Od 1997 r. dyrektorem artystycznym Graeae jest Jenny Sealey i za jej kadencji 

grupa rozwinęła współpracę z radiem i telewizją BBC, a także ukierunkowała 

swoją działalność na edukację i ideę estetyki dostępu [aesthetics of access]12. 

W skład tej ostatniej wchodzą m.in. język migowy i audiodeskrypcja, wizual- 

7 I. Jajte-Lewkowicz, Wprowadzenie [w:] Terapia i teatr. Wokół problematyki teatru ludzi 

niepełnosprawnych, cz. II, pod red. I. Jajte-Lewkowicza, A. Piasecka, Poleski Ośrodek Sztuki, Łódź 2006, s. 10. 

8 R. Tomlinson, Disability, theatre and education, Souvenir Press LTD, Londyn 1982, s. 4, tłumaczenie 

własne. 

9 Grupa zaczerpnęła pomysł na swą nazwę z greckiego mitu. W nim to pojawiły się postaci trzech 

starszych kobiet (o wspólnym imieniu Graeae właśnie), dzielących między sobą jedno oko i ząb. Perseusz 

miał podstępnie wykraść im narząd wzroku, zmuszając je tym samym do wyjawienia sposobu na pozbycie się 

Meduzy. Kobiety poradziły wojownikowi wypolerować jego tarczę tak, by potwór mógł się w niej przejrzeć, 

a ujrzawszy własne odbicie – zamienić się w kamień. W ten oto sposób Graeae stały się symbolem osób 

niepełnosprawnych, które pomagają sobie nawzajem. Aktorzy wymawiają to imię jako „grey-eye” [szare 

oko]. Zob. R. Tomlinson, op. cit., s. 170. 

10 Ibidem, s. 59. 

11 Ibidem, s. 63. 

12 http://www.graeae.org/page/artisticvision [dostęp: 10.11.2010].

Nie ma mowy. Ma się gest. Teatr jako przestrzeń szansy na komunikację... 

145 

ne opisy akcji w formie zdań lub obrazów multimedialnych, wkomponowane 

w spektakl. W ten sposób Graeae udaje się wystawiać wielosensoryczne przedstawienia, 

tworząc tym samym nową jakość w teatrze. W inscenizacji Blasted 

( 

Zbombardowani ) 13, autorstwa Sarah Kane, obraz trójki tłumaczy języka migowego 

[Sign Language Interpreters – w skrócie SLI] został „rzucony” na ekran 

multimedialny, ustawiony za główną sceną. Dodatkowo aktorzy głośno opisywali 

swoje czynności, posługując się notatkami Kane ze scenariusza. 

Jednym z ważniejszych projektów edukacyjnych Graeae był interaktywny performance 

Just Me, Bell (Po prostu ja, Bell) z 2009 r. Jego treść stanowi historia 

14-letniej Bell poruszającej się na wózku, znudzonej swoim ojcem i przygotowującej 

się do konkursu muzycznego14. Just Me, Bell adresowany zwłaszcza do ludzi 

młodych, porusza problem uprzedzeń wobec osób nie w pełni sprawnych. Jego 

teatralnemu przedstawieniu towarzyszyła debata pomiędzy aktorami a widzami. 

Interaktywne widowisko pozwoliło młodzieży na sprawdzenie ich własnych 

postaw wobec ludzi o odmiennej kondycji fizycznej i dodatkowo postawiło im 

pytania o to, co definiuje ich, jako nastolatków. Publiczność miała możliwość 

zmieniania biegu wydarzeń w końcowych momentach przedstawienia, w których 

proszona była o pomoc w rozwiązaniu problemów głównych bohaterów. 

Równie istotnym przedsięwzięciem brytyjskiej grupy teatralnej jest propagowanie 

tzw. nowych scenariuszy [new writing] 15 , czyli tekstów przeznaczonych do 

gry scenicznej, a napisanych przez i dla osób niepełnosprawnych, poruszających 

w sposób nowatorski dylematy tychże. Nie brakuje w nich autoironii, bezpośredniości, 

często ocierają się również o bluźnierstwo, zrywając z podziałem na 

sacrum i profanum. Do „nowych scenariuszy” zalicza się The Last Freak Show, 

którego fragment cytowałam na początku. Zaowocował on przedstawieniem, 

z którym Graeae objechało prawie całą Anglię16. Utrzymany w klimacie dawnych 

atrakcji jarmarcznych, a zarazem pełen autoironii spektakl stał się wspaniałą okazją 

do „oswojenia” publiczności z wyglądem i problemami osób niepełnosprawnych, 

uznawanych niejednokrotnie za „dziwaków” właśnie. The Last Freak Show 

(z udziałem tłumaczy języka migowego) stał się metaforą współczesnego świata, 

znudzonego „zwykłymi” opowieściami o życiu ludzi niepełnosprawnych, gotowego 

pomóc tylko tym, którzy efektownie odgrywają role ofiary lub błazna. 

*** 

Dziennikarz Roman Stachyra powiedział kiedyś: W zdarzeniach, które inspirujemy, 

wskazanie innej struktury dla ludzkiej aktywności daje też możliwość innego 

13 Fragmenty spektaklu w wykonaniu Graeae znaleźć można na stronie: http://www.graeae.org/ 

production/blasted/video [dostęp: 10.11.2010]. 

14 http://www.graeae.org/production/justmebell/info [dostęp: 10.11.2010]. 

15 Graeae Plays 1. New plays redefining disability, pod red. J. Sealey, Aurora Metro, Londyn 2002. 

16 M. Kenny, Fittings: The Last Freak Show [w:] J. Sealey, Graeae Plays 1. New plays redefining disability, 

Aurora Metro, Londyn 2002, s. 223-258.


rodzaju komunikacji i społecznej ekspresji, uczestnictwa w życiu. A czasem - budzi 

samą chęć uczestnictwa 17 . Tą inną strukturą, a zarazem płaszczyzną porozumienia 

między ludźmi z różną sprawnością staje się przestrzeń teatralna - medium 

osób wykluczonych, miejsce edukacji, narzędzie pozwalające na przedstawienie 

rzeczywistości ludzi dotkniętych chorobą, a jednocześnie na przedyskutowanie 

ich problemów. Aktor niepełnosprawny, występując przed publicznością, może 

śmiało powiedzieć: tworzę, więc mam coś do powiedzenia. Komunikuję się 

z wami, więc jestem częścią waszego społeczeństwa. 

17 Graeae Plays 1. New plays redefining disability, pod red. J. Sealey, Aurora Metro, Londyn 2002.

Elżbieta Parciak 

Przekaz prawdy w komunikacji społecznej 

w świetle wypowiedzi Kardynała Stefana 

Wyszyńskiego 

Jedną z podstawowych dróg budowania wspólnoty międzyludzkiej jest komunikacja 

rozumiana jako wzajemny przepływ informacji oparty na prawdzie 

i miłości. W ten sposób realizuje się dialogalna struktura osoby ludzkiej. 

Problemy związane z komunikacją zajmowały poczesne miejsce w wypowiedziach 

Kardynała Stefana Wyszyńskiego – „Prymasa Tysiąclecia”. Mimo upływu 

czasu niektóre poruszane przez niego zagadnienia nic nie straciły ze swej aktualności. 

W referacie niniejszym, po ukazaniu znaczenia komunikacji w budowaniu 

międzyludzkich więzi, podjęta zostanie próba ich syntetycznego zebrania oraz 

zbadania ich aktualności. 

1. Komunikacja w budowaniu wspólnoty międzyludzkiej 

Na komunikację społeczną składają się wszystkie te elementy życia społecznego, 

które pozwalają na relacje międzyosobowe. Podstawowym wymogiem takiej 

komunikacji jest przekaz prawdy. Dlatego też trzeba unikać zarówno ideologizacji 

komunikacji (prawda na usługach jakiejś ideologii), jak i jej komercjalizacji 

(liczy się nie przekaz prawdy, ale możliwość „sprzedania” informacji), gdyż prowadzi 

to do relatywizmu i rozkładu podstaw komunikacji. Komunikacja tym się 

różni od przekazu informacji, że zakłada aktywność obydwu stron i ma charakter 

dialogu, który jest wspólnym odkrywaniem prawdy. Najbardziej odpowiednią 

formą jest komunikacja oparta na ukazywaniu prawdziwych wartości ludzkich, 

a więc respektująca integralną wizję człowieka i świata 1 . 

1 Por. S. Skobel, Prawda was wyzwoli (J 8, 32). Czy istnieją wyjątki od reguły prawdy?, „Łódzkie Studia 

Teologiczne” 9 (2000), s. 269.

148 Elżbieta Parciak 

Człowiek ma prawo do otrzymania prawdziwych informacji o życiu społecznym, 

gdyż tylko wówczas będzie w nim w pełni uczestniczył i poczuje się za nie 

odpowiedzialny. Komunikacja wymaga, by prawda służyła tworzeniu relacji międzyludzkich 

i w tych relacjach się rozwijała. Oznacza to także, że prawda nie jest 

czymś, co w kontekście życia społecznego jest poznawane i przyswajane w sposób 

definitywny, ale tym, co się wciąż poznaje. Nie oznacza to względności samej 

prawdy, wskazuje jedynie na stopniowość procesu poznania 2 . Trzeba też pamiętać, 

że w przekazie informacji nie poznajemy „prawdy czystej”, bo jest ona już 

jakoś zinterpretowana przez tego, który ją przekazuje. W komunikacji społecznej 

ważna jest relacja między przekazującym a odbiorcą informacji. Trzeba brać pod 

uwagę to, czy słowo przekazu buduje wspólnotę i czy jest znakiem szacunku dla 

drugiego człowieka. Stąd obowiązek prawdy w życiu społecznym wynika z obowiązku 

miłości i jest znakiem tej miłości 3 . Życie społeczne opiera się na zaufaniu, 

stąd tam, gdzie nie można zakładać prawdomówności, następuje dezintegracja 

społeczeństwa. 

Czasy dzisiejsze dostarczają, nie mniej niż przeszłość, przykładów braku 

szczerości w postępowaniu ludzi. „Obłuda, hipokryzja i całkowite zakłamanie 

bywają zbyt łatwo usprawiedliwiane, czy to wyższymi celami, czasami nawet natury 

religijnej, czy to zwyczajną własną korzyścią, czy nawet wąsko pojętą obawą 

o przyszłość czy karierę. Obłuda staje się nawet sposobem na życie w dzisiejszych 

czasach, co stanowi bardzo smutną konstatację” 4 . Dlatego szczerość w praktycznym 

działaniu człowieka wydaje się postawą, o którą trzeba walczyć. Życie 

w prawdzie musi pozostać dla chrześcijanina, ale także dla każdego człowieka 

dobrej woli, niczym niezastąpionym zadaniem moralnym. 

Te podstawowe zasady i wymogi komunikacji międzyludzkiej stanowiły osnowę 

wielu wypowiedzi Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Prymasa Tysiąclecia. 

Wyzwania czasów, w których przyszło mu pełnić posługę prymasowską, uczyniły 

z niego żarliwego rzecznika prawdziwej i opartej na szacunku komunikacji. 

2. Prymas Tysiąclecia wobec zakłamania komunikacji w czasach 

władzy ludowej 

O potrzebie zachowania przekazu prawdy w komunikacji społecznej przypominał 

Prymas Tysiąclecia, kiedy nawiązywał do obrony podstawowych praw 

osobowych człowieka. Mówił o prawie do prawdy, wolności i sprawiedliwości 

w sytuacji dominacji ideologii marksistowsko-komunistycznej. Współcześnie nagłaśniana 

i upowszechniana ideologia liberalizmu i indywidualizmu w podobny 

sposób podważa i ogranicza wymienione prawa. 

Ksiądz Prymas nie unikał tematów ważnych, chociaż trudnych. Wiedział, że 

na jego słowo czeka naród, że jest ono przyjmowane, a Polacy utożsamiają się 

2 Por. R. Forycki, Czy prawda jest jedna?, „Communio” 7 (1987) nr 4, s. 37. 

3 Por. H. Muszyński, Czynić prawdę w miłości, „Communio” 7 (1987) nr 4, s. 17. 

4 S. Skobel, Czy istnieją wyjątki od reguły prawdy?, op. cit., s. 176.

Przekaz prawdy w komunikacji społecznej... 

149 

z jego myśleniem i nauczaniem, chociaż często nie starcza im wytrwałości i odwagi, 

aby dochować wierności do końca. Komuniści bali się każdego przejawu 

siły narodu. Paraliżowała ich siła duchowa narodu, nie mogli zaakceptować 

drogi, która podnosiła na duchu naród i jednoczyła społeczeństwo nie wokół 

Bieruta, Gomułki czy Gierka, ale wokół Jezusa i Maryi. Dlatego internowali 

Prymasa, a nawet „aresztowali” obraz Matki Bożej Częstochowskiej. Ksiądz 

Prymas boleśnie to odczuł, cierpiał nie tyle z powodu urażonej godności własnej, 

ile dlatego, że widział brak jedności, niebezpieczeństwo rozłamu, a nade wszystko 

grzech nieprawdy, kłamstwa, który jest zawsze obrazą Boga i znakiem wpływu 

ojca kłamstwa 5 . 

Kardynał S. Wyszyński podkreślał, że podczas wojny kłamstwo służyło hitlerowskiej 

propagandzie, uderzając w najważniejsze z praw człowieka, prawo istoty 

rozumnej do prawdy. Odwetem była nieufność człowieka do własnego państwa. 

Dlatego też o klarowność i siłę umysłu, woli i serca trzeba się ciągle starać i nią 

się nieustannie dzielić, ponieważ, choć stanowi ona osobiste dobro, to jednak 

ma także istotne znaczenie społeczne 6 . W powojennej historiografii przeszłość 

dziejową narodu w dużej części świadomie i celowo fałszowano, przeinaczano, 

pomniejszano jej wartość dla współczesności. Dziś wiemy - mówił Kardynał po 

przełomie sierpniowym 1980 roku - że dokonano straszliwej wiwisekcji i alienacji 

narodowej i historycznej młodego pokolenia, pozbawiając je wiedzy historycznej 

o narodzie i o polskiej twórczości literackiej, a przez to - pozbawiając kultury 

narodowej 7 . 

W obliczu takiej rzeczywistości Prymas Wyszyński apelował do ludzi odpowiedzialnych 

za rozwój kultury narodowej, którym jej los, jak podkreślał, nie 

jest i nie może być obojętny, aby wartości dziedzictwa narodowego przedstawiali 

w świetle prawdy, miłości i sprawiedliwości społecznej. Czyńcie prawdę w miłości 

- by uchronić siebie i tych, co was słuchają od wrogich myśli, od złodziejskiego 

kłamstwa, od przemocy nienawidzących prawdę programów, podstępnych planów, 

od wrogiej strategii relatywizmu i względności tak zwanej nauki8. Nie ulega wątpliwości, 

iż Prymas Polski nie tylko uświadamiał społeczeństwu skutki zakłamania, 

ale mobilizował świadomość społeczną w obronie wartości dziedzictwa kulturowego 

w duchu pełnej prawdy i znaczenia dla narodowego bytu. 

Z całokształtu prymasowskiego nauczania wyłania się obraz życia narodu, 

w którym na różne sposoby ujawnia się walka. Wyraża się ona najczęściej w drastycznej 

formie poniżającego traktowania obywatela przez władzę społeczną, 

ale także w stosunkach międzyludzkich w formie gróźb, przekleństw, obelg itp., 

w znieczulicy społecznej jako formie obojętności na potrzeby drugiego człowieka. 

5 Por. J. Michalik, Prymas Tysiąclecia – jego wielkość. Kazanie na 100-lecie urodzin kard. Stefana 

Wyszyńskiego, Zuzela 6 VIII 2001, „Episteme” 15 (2001), s. 11-20. 

6 Por. S. Wyszyński, Idzie nowych ludzi plemię, Poznań – Warszawa 1973, s. 176. 

7 Tenże, Kamienie wołać będą. Ku czci Stefana Starzyńskiego, Warszawa 1 III 1981, w: Kościół w służbie 

Narodu, Rzym 1981, s. 250. 

8 Tenże, Do młodzieży akademickiej, Gniezno 1 IX 1962, [w:] Listy pasterskie Prymasa Polski 1946-1974, 

Paris 1975, s. 405-406.


Zjawiska te potęgują się w skali narodowej pod wpływem niesprawiedliwości 

społecznej, uprzywilejowania niektórych klas społecznych, braku przestrzegania 

godności i sprawiedliwości. 

Ta brutalizacja stosunków międzyludzkich wzmaga wzajemną niechęć i wrogość. 

Wzrasta atmosfera nieszczerości, zakłamania i lęku. Dlatego w przekonaniu 

Prymasa Tysiąclecia, każda, nawet najmniejsza forma nienawiści i niesprawiedliwości 

godzi we wspólne dobro narodu. Tym bardziej celowe i programowe zakłamanie 

stanowi jakby ognisko zapalne, jątrząc cały naród, dzieląc go w dążeniu 

do jedności. Jeszcze bardziej dzieje się to poprzez niesprawiedliwość wynikająca 

z nieszczerości, która stanowi podłoże walki wewnętrznej, nierzadko klasowej, 

godzi w pokój i bezpieczeństwo narodu. Jedynie miłość, rozumiana jako dopełnienie 

sprawiedliwości, jest zdolna jednoczyć w imię prawdziwie chrześcijańskich 

wartości. Rozwój kulturowy narodu winien więc bazować na miłości chrześcijańskiej, 

jeśli ma się okazać celowy i skuteczny. 

Kształtowanie osób w rodzinie chrześcijańskiej musi odbywać się w duchu 

prawdy, sprawiedliwości, miłości i pokoju. Ukazując godność człowieka 

i określając cel jego życia i działania, system wychowawczy, jak nauczał Prymas 

Tysiąclecia, powinien formułować jasne wymagania moralne, którym każdy człowiek 

musi sprostać, jeżeli ma być po prostu dobrym człowiekiem. Wśród wymagań 

moralnych, które powszechnie są podzielane i doceniane, na pierwszy plan 

wysuwa się zasada czynienia dobra dla innych. Potrzebna jest pasja pomagania 

innym, w prawdzie i miłości 9 . 

Kardynał Wyszyński podkreślał, iż głosząc prawdę Kościół ma również obowiązek 

przeciwstawiać się wszelkim formom fałszu w życiu społecznym. Dotyczy 

to przede wszystkim fałszu w dziedzinie informacji. Człowiek bowiem ma prawo 

do prawdy. Zarówno więc zatajenie prawdy, jak fałszowanie informacji jest zamachem 

na godność człowieka oraz na wszelkie wynikające z niej uprawnienia. 

Zadaniem informacji jest nie tylko przybliżać ludziom rzeczywistość, ujawniać 

fakty, ale także zaostrzać widzenie otaczającego świata, otwierać oczy na dobro 

i uwrażliwiać na zło, ażeby ludzie umieli dostrzegać krzywdę, ucisk i fałsz i odkrywać 

przyczyny tych zjawisk 10 . Informacja powinna być bezstronna i obiektywna, 

wolna od upiększeń, ale też nie powinna podjudzać ludzi przeciw sobie, 

choć jej zadaniem jest demaskować zło. 

Upowszechnione, niemal zinstytucjonalizowane kłamstwo, które deprawowało 

wszystkich, było symptomem upadku moralnego, sięgającego samych podstaw 

osobowości. 11 Prymas Tysiąclecia zwracał uwagę nie tyle na fałsz i zakłamanie 

oficjalne, wiążące się z indoktrynacją ideologiczną, czy też na celowe i planowe 

9 Por. tenże, Nad zwalczaniem wad społecznych. Wezwanie pasterskie do pracy wielkopostnej, Gniezno 

- Warszawa, Wielki Post 1964, [w:] Listy pasterskie Prymasa, dz. cyt., s. 449-458. 

10 Por. S. Wyszyński, Naród - Kościół - Państwo. Kazanie Świętokrzyskie, 25 I 1976, [w:] Nauczanie 

społeczne 1946-1981, Warszawa 1990, s. 705-713. 

11 Por. J. Majka, Kościół wobec społecznomoralnej odnowy narodu polskiego, „Chrześcijanin w świecie” 

20 (1988) nr 6, s. 10-11.


151 

deformowanie informacji, lecz przede wszystkim na kryzys prawdy w stosunkach 

międzyludzkich, w życiowych postawach i zachowaniach ludzi. Służyć w prawdzie 

to znaczy uszanować człowieka. A to jest warunkiem ładu społecznego i politycznego, 

warunkiem zaufania do władzy. Tylko wtedy można pozyskać zaufanie, 

gdy służy się w prawdzie i miłości 12 . 

Kłamstwo promowane i publicznie propagowane weszło w życie codzienne 

ludzi, stało się w zakłamanym społeczeństwie ich stylem życia, zwyczajem regulującym 

wzajemne odnoszenia się, mechanizmem obronnym. Blokowanie 

dopływu prawdziwych informacji, a nawet ich świadome fałszowanie (tzw. kłamstwa 

propagandowe) charakteryzowało środki masowego przekazu w całym 

okresie władzy ludowej. W tej rzeczywistości Kardynał wielokrotnie ostrzegał: 

Okłamać można tylko raz. Gdy kłamstwo się powtarza, ludzie przestają mieć zaufanie 

do władzy. Dlatego jest rzeczą tak ważną ostrożnie posługiwać się propagandą. 

Kłamliwa propaganda, która kładzie rękę na rzeczywistości i zasłania ją, 

świadczy o krótkowzroczności w posługiwaniu się środkami przekazu społecznego 13 . 

Rozmijanie się treści przekazywanych przez mass media z rzeczywistością było 

coraz bardziej dostrzegane w społeczeństwie pod koniec lat siedemdziesiątych 

i w latach osiemdziesiątych, potęgując potrzebę rzetelnej informacji politycznej, 

społecznej, ekonomicznej, światopoglądowej itp. Kardynał Stefan Wyszyński wyraźnie 

artykułował niezbywalne i naturalne prawo każdego człowieka do prawdy, 

zwłaszcza zaś wolności słowa. Trzeba się zawsze liczyć z wrodzoną inteligencją 

naszego narodu, który, gdy nie może wyczytać prawdy czarno na białym, czyta ją 

między wierszami. Dlatego też konieczny, niezbędny szacunek dla władzy zależy od 

prawdy 14 . 

Dostrzeganie prawdomówności jako wartości i domaganie się odkłamania 

rzeczywistości społecznej w naszym kraju na progu lat osiemdziesiątych dotyczyło 

bardziej oficjalnego życia publicznego, w znacznie mniejszym zakresie życia 

prywatnego samych obywateli, okłamujących władzę oraz omijających jej zarządzenia 

i nakazy. Prawda była ceniona jako wartość i postulowana raczej w odniesieniu 

do innych, niż do samego siebie. Szczególnie często domagano się jej od 

władzy publicznej. Odradzanie się potrzeby prawdy w różnych dziedzinach życia 

społecznego było znakiem szczególnym początku lat osiemdziesiątych. Zwłaszcza 

w okresie „Solidarności” w latach 1980-1981 jedną z ważnych wartości stanowiło 

pragnienie przywrócenia znaczenia prawdy w życiu publicznym 15 . 

Na początku lat osiemdziesiątych mówiło się coraz głośniej o potrzebie odkłamania 

historii, o moralności ogólnoludzkiej, która powinna przeniknąć do polityki. 

Krytykowano niedawną przeszłość za przemoc, brak szacunku dla osoby 

12 S. Wyszyński, Harmonia Bożo – ludzka w Polsce. Bazylika archikatedralna, Warszawa 6 I 1980, 

[w:] Nauczanie społeczne, op. cit., s. 935. 

13 S. Wyszyński, Harmonia Bożo - ludzka w Polsce, op. cit., s. 935. 

14 Ibidem, s. 935. 

15 Por. S. Wyszyński, Mamy widzieć przed sobą cały naród. Do przedstawicieli NSZZ „Solidarność” 

10 XI 1980, [w:] Nauczanie społeczne, dz. cyt., s. 971.


ludzkiej, pogardę człowieka, pracy itp. Ksiądz Kardynał także podkreślał konieczność 

uznania praw i obowiązków jednostki ludzkiej i jej godności. Prawda 

jest żywa, jest odpowiedzialnością, wiąże się z naszą godnością ludzką, stąd stawia 

nam wymagania. Nie ma prawdy bez odwagi wyznawania jej przed ludźmi 16 . 

Coraz częściej ludzie nie chcieli wchodzić w kompromisy z własnym sumieniem, 

odmawiali udziału w strukturach społecznych czy politycznych opartych na 

kłamstwie, nie chcieli wierzyć tylko słowom. 

3. Znaczenie myśli Kard. Wyszyńskiego w dzisiejszym kontekście 

społecznym 

Pomimo niewątpliwych przejawów upadku etosu prawdy w stosunkach międzyludzkich 

już w czasach Prymasa Tysiąclecia można było dostrzec pewne objawy 

protestu i sprzeciwu wobec zakłamania i fałszu. Dało się odczuć pierwsze 

znaki nadziei i optymizmu, jak pojawienie się radykalnego niepokoju i protestu 

przeciw panującemu relatywizmowi moralnemu, szukanie nowych celów i sensu 

życia, podkreślanie autonomii człowieka jako osoby, zwłaszcza jego godności, 

wzrost poczucia podmiotowości i wolności w wymiarze jednostkowym, społecznym 

i narodowym, próby tworzenia nowego ładu społecznego na trwałych zasadach 

etycznych. 

Kard. Wyszyński wielokrotnie podkreślał, że władza powinna służyć ludziom. 

Jest ona jednak sprawowana przez ludzi, dlatego musi być kontrolowana w celu 

wyeliminowania nadużyć. Dlatego też starał się uświadomić społeczeństwu pewne 

mechanizmy związane z przekazem informacji. Świadome fałszowanie informacji, 

tendencyjność i jednostronność jej przekazu miała służyć ukształtowaniu 

mentalności obywateli według pożądanego wzorca. Manipulując środkami masowego 

przekazu, rządzący dążyli niejako do uwiedzenia opinii publicznej, łudząc 

ją perspektywą idealnych rozwiązań istniejących problemów, a jednocześnie dyskredytując 

niewygodną opozycję, nadając jej miano publicznego wroga. Dzięki 

tym działaniom chciano obniżyć zdolność krytycznej oceny w szerokich kręgach 

społeczeństwa 17 . Władza nie chciała pamiętać o tym, że pełna informacja 

oznaczała, że do głosu dopuszczone są wszystkie grupy społeczne, że nic nie jest 

przemilczane. Propaganda, która uniemożliwiała otwarty i publiczny sprzeciw, 

przekręcała fakty lub narzucała ludziom przesądy, rozpowszechniała półprawdy 

lub prawdy jednostronnie zabarwione i przemilczane treści, była przeciwieństwem 

pełnej i rzetelnej informacji. W ten sposób pozbawiono człowieka prawa 

do wolności decyzji. Wobec takich niebezpieczeństw kard. Wyszyński podkreślał: 

Człowiek bowiem w skomplikowanym świecie i społeczeństwie, które straciły swą 

16 Tenże, „Crux – spes nostra”. Do pisarzy i literatów, Warszawa 28 III 1981, [w:] Nauczanie społeczne, 

dz. cyt., s. 1025. 

17 Por. ibidem, s. 30.


153 

bezpośrednią i łatwą przejrzystość, potrzebuje godnych zaufania, jasnych, pełnych 

i dokładnych informacji 18 . 

Słowa Prymasa Tysiąclecia wypowiadane w ówczesnej, naznaczonej zakłamaniem 

sytuacji społeczno-politycznej są aktualne w posłudze Kościoła także 

dzisiaj. Dotyczy to przede wszystkim współczesnych problemów etycznych 

i katolickiego spojrzenia na ich rozwiązanie, a także etyki w życiu społecznym. 

Zniewolenie człowieka, które kiedyś powodowała ideologia komunistyczna, 

dzisiaj, w zmienionej formie jest promowane przez nowe ideologie zysku i permisywizmu, 

ideologie stawiania korzyści własnej, bądź też pewnej zamkniętej 

grupy czy partii, nad dobro wspólne, dobro całej Ojczyzny. Niebezpieczeństwo 

współczesnego liberalizmu etycznego polega na zawężeniu perspektywy: bierze 

się pod uwagę jednostki i grupy, ale nie dostrzega się człowieka jako osoby, która 

ma swoją godność. 

Prymas Tysiąclecia zauważał wielki potencjał wychowawczy, jaki niesie za 

sobą działalność informacyjna publikatorów. Mimo niezbędnej krytyki, państwo 

może dobrze funkcjonować jedynie wtedy, gdy społeczeństwo może ufać rządzącym. 

W budowaniu tego zaufania istotne znaczenie ma właściwe formowanie 

zdrowej opinii publicznej w odniesieniu do problemów dotyczących dobra całej 

ludzkości. Może to się dokonywać tylko wtedy, gdy istnieje wolna wymiana opinii 

i obiektywizm w przekazie, a przede wszystkim, gdy jest miejsce na szeroki dialog 

społeczny. Dziś także środki społecznego przekazu w mniejszym lub większym 

stopniu wywierają wpływ na społeczeństwo, na jego mentalność i wrażliwość. 

Stąd też przekaz informacji, która przyczynia się do kształtowania człowieka, winien 

podlegać wysokim wymaganiom o charakterze etycznym. Tymczasem we 

współczesnej sytuacji w Polsce obserwuje się jednostronne oceny, szczególnie 

wobec ludzi Kościoła. Bywają oni celem medialnych ataków, często przedstawiani 

są nieobiektywnie, nagłaśnia się ich słabości. Nie czyni się tego tak gorliwie 

w przypadku innych ludzi zajmujących eksponowane publiczne stanowiska 

w zawodach zaufania społecznego. Katastrofa pod Smoleńskiem, która wstrząsnęła 

polską opinią publiczną, odsłoniła z jednej strony zakres dokonywanych 

manipulacji medialnych, z drugiej zaś ukazała zdolność znacznej części polskiego 

społeczeństwa do krytycznego spojrzenia na pracę mediów. 

Zagubienie człowieka poszukującego prawdy zawsze było wykorzystywane 

przez systemy społeczno-polityczne i ideologie. Manipulowany przez ideologie 

i władzę człowiek nie był w stanie właściwie rozeznać dobra i zła oraz ocenić ich 

wartości. Przyczyną zagubienia było zniekształcenie sumień albo też uleganie 

wpływom systemów, opartych na wątpliwych założeniach. Te dziejowe doświadczenia, 

dzięki takim postaciom, jak Prymas Tysiąclecia, uwrażliwiły Kościół 

w Polsce na niebezpieczeństwo wykroczeń przeciw prawdzie 19 . 

18 Ibidem, s. 37. 

19 Por.: T. Reroń, Media na usługach moralności chrześcijańskiej, Wrocław 2002, s. 28-42.


Stefan Kardynał Wyszyński był wybitną postacią nie tylko Kościoła, wybitnym 

kapłanem i humanistą, ale także wielkim Polakiem, którego życie, działalność 

i twórczość odcisnęły się jak pieczęć na polskiej historii, kulturze, duchowości 

i myśli społeczno-politycznej XX wieku. Był godnym szacunku i naśladowania 

patriotą. Potrafił wypowiadać gorzkie słowa prawdy, twardą krytykę wobec narzuconego 

systemu komunistycznego, nadużyć władzy totalitarnej, ale umiał 

także wskazywać na dobro, szukać porozumienia i wytykać słabości i wady społeczne 

zwykłych obywateli. W trudnych czasach pragnął być ojcem, duszpasterzem, 

chciał służyć wszystkim. Takim pokornym nastawieniem bardzo szybko 

zyskał coś więcej: stał się największym autorytetem dla wierzących - a może i niewierzących 

- Polaków20. Jego nauczanie w dalszym ciągu zasługuje na uwagę jako 

autentyczny wykład nauki społecznej Kościoła, który może być inspirujący również 

w dzisiejszej, zmienionej sytuacji społecznej i politycznej. 

* 

20 Cz. Ryszka, Prymas na trudne czasy, Częstochowa 2001, s. 12.

Jan Baron 

Dialogowość prozy kaznodziejskiej (na 

przykładzie kazań Antoniego Węgrzynowicza 

na dzień Niepokalanego Poczęcia Panny 

Przenaświętszej) 

Ukierunkowanie na odbiorcę było uznawane przez teoretyków retoryki zarówno 

w starożytności, jak i później za zasadniczy warunek skutecznej perswazji. Na 

powszechność przeświadczenia, że to właśnie uwzględnienie reakcji przekonywanego 

powinno leżeć u podstaw działań retorycznych, wskazuje chociażby wypowiedź 

włożona w usta Sokratesa w Fajdrosie: 

Skoro w naturze mowy leży zdolność prowadzenia dusz, to człowiek, który chce 

być mówcą musi koniecznie wiedzieć, ile form dusza posiada. […] Dopiero kiedy 

potrafi powiedzieć, jaka mowa na kogo działa, a przy nadarzającej się okazji potrafi 

się bystro zorientować, że oto mam przed sobą takiego człowieka i taką naturę […] 

i temu, by potrzeba w ten sposób i taką mowę podać, aby go do tego nakłonić – 

dopiero kiedy to już potrafi […] wtedy dopiero jest skończonym mówcą i artystą, 

a prędzej nie 1 . 

Podobne przykłady zaleceń dotyczących konieczności brania pod uwagę rozumowania 

słuchacza czy czytelnika można by mnożyć, czerpiąc z tekstów poświęconych 

teorii retoryki. Właściwość gatunków retorycznych przejawiająca się 

w antycypowaniu „odpowiedzi” odbiorcy czy – by posłużyć się terminologią teorii 

komunikacji – „ewokowaniu adresata” sprawia, że zawierają one – formalnie 

będąc monologami – elementy dialogu2. Na podobieństwo pomiędzy „żywym 

1 Platon, Fajdros, tłum. W. Witwicki, „Alfa-Wero”, Warszawa 1999, s. 67–68. 

2 Lidia Przymuszała w pracy poświęconej Postylli Samuela Dambrowskiego za warunek dialogowości 

kazania uznaje „pojawienie się stałych, ściśle określonych uczestników dialogu, którymi są: aktywnie 

i fizycznie obecny w bezpośrednim akcie komunikacji nadawca, czyli kaznodzieja oraz ewokowany, nie 

uposażony językowo adresat – wierny słuchacz (czytelnik)” (L. Przymuszała, Dialogowość jako wyznacznik 

postylli popularnej, [w:] Struktura i pragmatyka Postylli Samuela Dambrowskiego, Wydawnictwo UO, Opole 

2003, s. 58). Autorka opisuje dialogowość kazań Dambrowskiego z punktu widzenia językoznawcy; nie

156 Jan Baron 

słowem rozmowy” a „słowem retorycznym” zwrócił uwagę Michaił Bachtin 

i określił je mianem dialogowości3. 

Łatwo dostrzegalnym przejawem dążenia do nadania kazaniu dialogowego 

charakteru jest użycie środków klasyfikowanych przez Heinricha 

Lausberga jako figury zorientowane na publiczność 4 . W analizowanych utworach 

retoryczne schematy służące nawiązaniu kontaktu z odbiorcą kaznodzieja 

stosował głównie w części poświęconej problematyce moralnej, a także we 

wstępie (exordium) oraz w zakończeniu (peroratio). Zgodnie z zasadą kompozycyjną 

obowiązującą w zbiorze Melodyja świętego Kazimierza – w każdym 

kazaniu można wskazać dwie wyraźnie wyodrębnione części. Pierwsza 

zawiera „nauki do poprawy obyczajow należące” 5 , jej przedmiot jest zbliżony 

do rodzaju doradczego (genus deliberativum). Natomiast w drugiej części – 

„o nabożeństwie i chwale Naświętszej Panny” – przeważają elementy wypowiedzi 

epideiktycznej, popisowej. Dlatego wydaje się naturalne, że to właśnie w pierwszym 

z wyróżnionych członów utworu Węgrzynowicz częściej sięga po narzędzia 

aktywizacji adresata. Słuchacz lub czytelnik może przyjąć bądź odrzucić postulowane 

zasady moralne, jest więc, by odwołać się do Arystotelesowskiego podziału, 

„tym, który rozstrzyga w sprawie”. W części drugiej – będącej wykładem prawd 

teologii maryjnej – ze względu na przedmiot, przynajmniej z założenia niepodlegający 

wątpliwości, liczba zabiegów służących wywołaniu reakcji odbiorcy jest 

mniejsza. Adresat to w tym wypadku przede wszystkim „krytyczny świadek”; 

wydawane przez niego sądy dotyczą nie tyle materii mowy, ile umiejętności kaznodziei 

6 . Zrozumiałe jest częste pojawianie się figur zorientowanych na publiczność 

w exordium i peroratio, składowych kazania, których kształt ma decydujący 

wpływ na stosunek odbiorcy do mówcy. 

Antoni Węgrzynowicz spośród schematów retorycznych ukierunkowanych 

na audytorium szczególnie chętnie wykorzystywał apostrofę. Warto zauważyć, że 

użyciu bezpośredniego zwrotu do odbiorcy towarzyszyła zazwyczaj jedynie łagodna 

perswazja emocjonalna. Kaznodzieja doradzał sposób postępowania pozwalający 

na uniknięcie pokusy, zachęcał do praktyk religijnych czy przestrzegał 

wiernych przed potępieniem. 

odwołuje się bezpośrednio do koncepcji Michaiła Bachtina. Zadaniem, które stawiam sobie w szkicu, jest 

próba opisu dialogowości kazań za pomocą narzędzi analizy retorycznej. Inspiracją była Bachtinowska 

definicja dialogowości uważanej za „konstytutywną właściwość słowa retorycznego”(M. Bachtin, Słowo 

w poezji i słowo w powieści, przeł. W. Grajewski, [w:] Teorie literatury XX wieku, pod red. A. Burzyńskiej, 

M.P. Markowskiego, Wydawnictwo Znak, Kraków 2006, s. 175). 

3 Por. M. Bachtin, op. cit., s. 175–176. 

4 H. Lausberg, Retoryka literacka. Podstawy wiedzy o literaturze, przełożył, opracował i wstępem poprzedził 

A. Gorzkowski, Bydgoszcz 2002, Wydawnictwo Homini, s. 418–428 (§§ 758–779). 

5 A. Węgrzynowicz, Do czytelnika, [w:] Melodyja św. Kazimierza krolewicza polskiego albo pieśń „Omni die” 

o Najświętszej Pannie Maryjej, druk. Mikołaja Aleksandra Schedla,Kraków 1704, k. [B4]v. 

6 Arystoteles, Retoryka, tłum. H. Podbielski,[w:] Dzieła wszystkie, t. 6, Wydawnictwo Naukowe PWN, 

Warszawa 2001, s. 313; Por.. H. Lausberg, op. cit., s. 55 (§§ 59–60).

Dialogowość prozy kaznodziejskiej... 

157 

[…] zaraz po pierwszym upadku […] niewiele myśl, ale uczyń sobie dla miłości 

Boga i zbawienia twego gwałt; idź gdzie w kąt, uczyń dyscyplinę bez odwłoki, nie 

masz li na to miejsca, to ten albo drugi dzień, środę albo sobotę odpraw na poście 

twardym, na gołej ziemi noc odkoczuj 7 . 

A tobie kto objawił, że przypuściwszy tę myśl nieczystą, ten uczynek zły […] czy li 

nie popełniwszy żyć dalej będziesz i że-ć do pokuty przyjdzie 8 . 

Węgrzynowicz nie kieruje bezpośrednio do odbiorcy otwartego, surowego 

napomnienia (licentia). Sądy moralne wyraża przy użyciu środków służących 

zmniejszeniu ostentacyjności dydaktyzmu. 

A tu-ć godni napomnienia i nagany oni delicati martyres, pieszczoszkowie; którzy 

to rozumieją, że cnoty można nabyć bez zatrudnienia i ciężkości […] chcą być 

czystemi, wolnemi od pokus cielesnych a postów, dyscyplin, twardego sypiania nie 

lubią […] Tych wszystkich nie ja, ale Paweł święty napomina, że to do ostatniej 

krwie stawać tu mężnie trzeba. Nondum restitis usque ad sanquinem 9 […]Wre 

w tobie zapalona krew, cholera do pomsty […] raz i drugi odpor dajesz, mowisz: 

„niepodobna mi już wytrzymać, ozwę się, uderzę”; mowże sobie Nondum restitis 

usque ad sanquinem 10 . 

W przytoczonym fragmencie ganione postawy przedstawiono za pomocą 

egzemplum, nie przypisano ich odbiorcy. W ten sposób rozgraniczenie 

na pouczającego i pouczanych wiernych nie jest ostre. Można odnieść wrażenie, 

że kaznodzieja i audytorium znajdują się po tej samej stronie – w opozycji 

do ukazanych zachowań i tych, którzy je uosabiają. Rzeczywisty adresat 

napomnienia – słuchacz, czytelnik, jak się wydaje, jest bardziej skłonny do 

przyjęcia argumentu niebędącego zarzutem wyrażonym wprost. Wprawdzie 

w dalszej części nagany występują sformułowania w 2. os. l. poj. – jednak 

wprowadzenie egzemplum powoduje, że nie jest jasne, czy są to apele kierowane 

bezpośrednio do odbiorcy, czy do egzemplifikowanych pieszczoszków. 

Warto również zwrócić uwagę na antytetyczną konstrukcję: „nie ja, ale Paweł 

święty napomina”, która spełnia w wypowiedzi dwie funkcje. Z jednej strony 

wzmacnia siłę argumentacji przez odwołanie do autorytetu (auctoritas) 11 , 

z drugiej – jako wyraz pokory przemawiającego – umożliwia pozyskanie życzliwości 

audytorium. Zbliżeniu do odbiorcy sprzyjają stwierdzenia sugerujące, że 

kaznodzieja również siebie obejmuje upomnieniem: 

Wiem ja, że Ksawery święty, gdy we śnie fantazyja szpetna przykrzyła mu się, tak 

się jej mężnie sprzeciwiał, że mu się krew rzuciła. Ja jeszcze, choć na jawie, tegom 

7 BP, s. 159. Skróty tytułów kazań ze zbioru Melodyja św. Kazimierza krolewicza polskiego albo pieśń 

„Omni die” o Najświętszej Pannie Maryjej: BP – Baptismus praeservativus; LL – Luminare Luminarium PC 

– Punctum Canonizatum; TNP – Templum Novi Salomonis. 

8 PC, s. 268. 

9 Hb 12,4: „Jeszcze bowiem nie opieraliście się aż do krwi w walce przeciw grzechowi”. 

10 TNP, s. 40. 

11 Wykorzystanie biblijnego tworzywa inwencyjnego w celu podniesienia rangi zalecenia i wzmocnienia 

jego oddziaływania można uznać za konwencjonalny chwyt kaznodziejski.

158 Jan Baron 

nie dokazał. […] Wzdy-ć to tak wiele ludzi od wielkich postow, umartwienia ledwie 

duszę w sobie trzymali […] A coż to są moje ckliwości na żołądku […] czemuż nie 

mam zwyciężyć tej trudności dla cnoty, dla zbawienia mego 12 . 

Wpisany w tekst nadawca jawi się nie jako bezduszny moralista, ale osoba – ze 

względu na własną niedoskonałość – rozumiejąca problemy wiernych. Wydaje 

się prawdopodobne, że kaznodzieja świadomie stosował zabiegi autokreacyjne, 

wychodząc naprzeciw oczekiwaniom audytorium. Do takich przypuszczeń skłania 

charakterystyka upodobań słuchaczy kazań zawarta w wykładzie Stanisława 

Papczyńskiego (1631–1701), autora podręcznika retoryki Prodromus Reginae 

Artium: 

[…] widzę, że garniecie się liczniej tam, gdzie na ambonie staje kaznodzieja nie 

oziębły ani oschły czy surowy, lecz żarliwy, posiadający zdolność pięknego i przekonywającego 

wysławiania się (eloquens) o bogatym wnętrzu (copiosus), ujmujący 

słodyczą wypowiedzi 13 . 

Rezygnacja z stosowania wyrazistych środków perswazji wynikała, jak można 

się domyślać, nie tyle z konieczności schlebiania odbiorcy, ile z utrwalonego 

w tradycji retorycznej przekonania, że najlepsze rezultaty przynoszą zabiegi, 

których użycia nie uświadamiają sobie będący podmiotem perswazji. Zasadę tę 

z powodzeniem stosowaną już przez sofistów Arthur Schopenhauer ujął w zwięzłe 

zalecenie: „należy maskować swoje postępowanie” 14 . 

Ukrycie prawdziwej intencji nadawcy umożliwia między innymi figura metabazy 

– polegająca bądź na „kierowaniu toku mowy od czegoś innego niż to, co 

jest przedmiotem ku temu, co należy przedstawić” bądź na odejściu od tematu 

połączonym ze zwrotem do osoby 15 . Antoni Węgrzynowicz na figurze przejścia, 

użytej w obu jej odmianach, oparł argumentację pierwszej, moralnej części kazania 

Luminare Luminarium, dotyczącej kwestii określonej w propositio: „jeżeli 

też godzi się chrześcijańskiemu człowiekowi udawać do matematyków po wróżenie” 

16 . Z zapowiedzi tematu sformułowanej we wstępie można wnosić, że kaznodzieja 

udzieli nagany wiernym korzystającym z usług wróżbitów. Przypuszczenie 

to początkowo znajduje swoje potwierdzenie. Po dokonaniu surowej oceny postępowania: 

„udaje się człowiek do czarta i do porady jego”, wzmocnionej odwołaniem 

do autorytetu „pospolitej nauki katolickich teologow”, kaznodzieja zwraca 

się bezpośrednio do słuchacza lub czytelnika: 

12 TNP, s. 40. 

13 S. Papczyński, Zwiastun królowej sztuk, przeł. B. Kupis, Wydawnictwo Księży Marianów MIC, 

Warszawa 2007, s. 334. 

14 A. Schopenhauer, Erystyka czyli sztuka prowadzenia sporów, przeł. B. i Ł. Konorscy, Studencka Oficyna 

Wydawnicza ZSP, Warszawa 1986, s. 61. 

15 H. Lausberg, op. cit., s. 464 (§ 848). 

16 LL, s. 90.

Dialogowość prozy kaznodziejskiej... 

159 

Pytam cię, a bardziej ciebie, astrologu nieuważny, co się tego podejmujesz: po czym 

dochodzisz, że ten, ktory tej godziny ukradł, takiej kompleksyjej, fizjognomijej 

albo, że ten syn, co się w takim punkcie urodził, taki a taki, mądry albo głupi […] 

Odpowiesz: „że mam znak tego na gwiazdach pod ten czas panujących” […] Więc 

dalej cię pytam i mówię: Wszak gwiazdy niebieskie z przyrodzenia swego są nierozumną 

rzeczą […] zatym ani dobrym, ani złym uczynić nie mogą […].Nie możesz 

też mówić, żeby gwiazdy mogły to mieć z postanowienia Boskiego; bo wyraźnie 

zakazał Pan Bóg według gwiazd i znakow niebieskich sprawy życia swojego i wolnej 

woli kierować […] 17 . 

Węgrzynowicz nagle porzucił drogę argumentacji wyznaczoną poprzednimi 

wypowiedziami i za pomocą metabazy powołał fikcyjnego odbiorcę, matematyka, 

z którym odtąd będzie dyskutował. W wyniku zastosowania chwytu 

zmienia się pozycja rzeczywistego adresata wypowiedzi – ze strony przekonywanej 

staje się on, przynajmniej pozornie, świadkiem sporu z astrologiem, 

dysputy odgrywanej przez kaznodzieję. Dynamikę dyskursu wzmaga zbijanie 

z góry ewentualnych zarzutów adwersarza (anticipatio), a w rzeczywistości 

uprzedzenie wątpliwości, które mogłyby się nasunąć samym wiernym. 

Antycypacja należy do figur wyjątkowo efektownych, wykorzystywanych zarówno 

do pokonania przeciwnika, jak i zyskania uznania publiczności 18 . W części 

pierwszej, mającej niemal w całości formę potyczki słownej toczonej z fikcyjnym 

przeciwnikiem, kaznodzieja używał wielu narzędzi retorycznych: kilkakrotnie 

stosował antycypację, wprowadzał pytania retoryczne, przytaczał jako potwierdzenie 

wygłaszanych tez fragmenty dzieł teologicznych i Pisma Świętego. 

Wyraźnie widoczna jest dbałość o to, aby dysputa miała widowiskowy przebieg. 

Wielokrotne powtarzanie antycypacji – złożonych z domniemanej odpowiedzi 

i kontrargumentu – służy wywołaniu wrażenia, że mówca toczy spór 

z trudnym przeciwnikiem. W zakończeniu dowodzenia występuje concessio – pozorne 

przyznanie racji rozmówcy, podkreślające siłę argumentu rozstrzygającego 

o zwycięstwie kaznodziei w dyspucie: 

Na ostatek dajmy to, żeś nieomylnie trafił na punkt, że skłonności tylko opisujesz, że 

nie obiecujesz, nie twierdzisz za pewne, ale tylko sub probilitate, pod niepewnością 

jakąś, po staremu, gdy to czynisz – grzeszysz przeciwko zakazaniu kościelnemu 

[…] A ponieważ klątwami kościół grozi, już pomienione zakazanie obliguje pod 

grzechem 19 . 

17 LL, s. 92. 

18 Na antycypację jako skuteczny środek oddziaływania na audytorium wskazywał autor Retoryki dla 

Aleksandra: „Bo jeśli nawet stawiane nam zarzuty byłyby bardzo groźne, wydadzą się one nie tak wielkie dla 

słuchaczy, którzy zostali o nich uprzedzeni”.(Retoryka dla Aleksandra, przeł. H. Podbielski, [w:] Arystoteles, 

Dzieła wszystkie, t. 6, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001, s. 529). Antycypacyjność – objawiającą się 

w dążeniu do przewidzenia i uprzedzenia reakcji odbiorcy i uznaniu go za kogoś, kto kształtuje tekst – można 

rozumieć szerzej: jako jedną z podstawowych właściwości słowa retorycznego, które jest dialogowe, właśnie 

w znaczeniu Bachtinowskim, a więc „nastawione na słuchacza i jego odpowiedź”(M. Bachtin, dz. cyt., s. 175). 

19 Zob. LL, s. 94.

160 Jan Baron 

Uznanie przez odbiorcę zwycięstwa kaznodziei w dyskusji z astrologiem jest 

jednoznaczne z przyjęciem poglądu, „że nie godzi się chrześcijańskiemu człowiekowi 

udawać do matematyków po wróżenie”. Kaznodzieja osiągnął cel dydaktyczny 

dzięki zastosowaniu metody opisanej przez Schopenhauera jako sposób 

czwarty, polegający na podsunięciu audytorium przesłanek tych przesłanek, których 

akceptacji oczekujemy – stosowaniu prosylogizmów 20 . 

Rzecz jasna argumenty używane w fikcyjnym sporze od początku miały za 

zadanie oddziaływanie na rzeczywistego odbiorcę. Trudno byłoby z całą powagą 

twierdzić, że osobę parającą się wróżeniem z gwiazd można by nakłonić do 

uznania naganności procederu cytowaniem fragmentów zaczerpniętych z dzieł 

Ojców Kościoła lub z Biblii czy nawet groźbą ekskomuniki. Węgrzynowicz prawdziwą 

konkluzję swojego wywodu pozostawił wprawdzie domyślności wiernych 

– co wzmacnia zresztą skuteczność perswazji – jednak implicite zdradził 

w zakończeniu, kto był rzeczywistym adresatem przesłanek użytych w argumentacji, 

wprowadzając zastrzeżenie łagodzące poprzednie stwierdzenie dotyczące 

papieskiej klątwy: „[…] tych, co się udają do matematyków po takie rzeczy z lekkomyślności 

[…] pomieniony zakaz nie obliguje […]” 21 . 

Analiza już jedynie kilku zabiegów retorycznych ukierunkowanych na audytorium 

pozwala na uznanie kazań Węgrzynowicza za wypowiedzi zbliżone do żywej 

rozmowy. Są to rozmowy szczególne, podczas których kaznodzieja nie tylko 

zadaje kłopotliwe pytania, często ukrywając swoje działanie, ale również podsuwa 

odpowiedzi czy wręcz zmusza odbiorcę do ich udzielenia. 

20 A. Schopenhauer, op. cit., s. 56. 

21 LL, s. 95.

Magdalena Drzewiecka 

Język młodzieżowy w powieściach Hanny 

Ożogowskiej i Adama Bahdaja 

Co to jest język młodzieżowy? 

Ernest Hemingway stwierdził, że nikt nie jest samotną wyspą. Każdy z nas bowiem 

przynależy do jakiejś społeczności, co wywołuje między jej członkami konieczność 

komunikacji, czyli 1. 

D. Podlawska wspomina o 

odmianach środowiskowych języka (gwarach środowiskowych, slangu, socjolektach), 

[tj.] o odmianach języka narodowego, które w przeciwieństwie do ogólnego 

charakteryzują się zasięgiem ograniczonym do jakiegoś środowiska społecznego 

(np. młodzieżowego (…). Od języka ogólnego różnią się one przede wszystkim 

słownictwem i frazeologią. W zasadzie istnieją tylko w odmianie mówionej 2 . 

Zagadnieniem języka młodzieżowego zajęła się K. Czarnecka. Precyzując zakres 

tego pojęcia, nazywanego 

„uczniowską odmianą współczesnej polszczyzny”, „językiem uczniowskim”, „mówieniem 

po szkolnemu”, „językiem szkolnym”, przyjmuje, że określenia te dotyczą 

żywej u schyłku XX wieku odmiany języka polskiego, wyróżniającej się własnym 

słownictwem (…) Odmiany tej młodzież szkolna używa głównie w sytuacjach 

nieoficjalnych, zwłaszcza w kręgu rówieśniczym3. 

1 E. Kasjaniuk, Komunikacja, [w:] Encyklopedia Katolicka. T. 9, pod red. A. Szostka, Lublin, Towarzystwo 

Naukowe Uniwersytetu Lubelskiego 2002, s. 510. 

2 J. Płóciennik, D. Podlawska, Leksykon nauki o języku, PARK, Bielsko – Biała 2002, s. 175. 

3 K. Czarnecka, Uczniowska odmiana współczesnej polszczyzny w świadomości jej użytkowników, 

Wydawnictwo WiS, Poznań 2000, s. 32 – 33.

162 Magdalena Drzewiecka 

I właśnie zjawisku języka młodzieżowego w powieściach Hanny Ożogowskiej 

i Adama Bahdaja spróbuję się nieco bliżej przyjrzeć na przykładzie dwóch książek 

– Ucha od śledzia oraz Do przerwy 0:1. 

Młodzież według Ożogowskiej 

Ucho od śledzia to dowcipna opowieść o trojgu nastolatkach – Michale, Witku 

i Agnieszce. Dzięki różnicy płci, pochodzenia, wieku i charakteru między nimi 

w powieści mogła się pojawić indywidualizacja języka postaci. Bardzo plastyczny 

przykład tego zjawiska stanowi Michał, wychowujący się na przedmieściu Łodzi. 

Po wyjeździe z domu zamieszkuje u wuja, pana Czernika. Przyspieszony proces 

dorastania wykształcił w nim specyficzny styl wysławiania się, co łatwo zaobserwować 

zwłaszcza w jego sposobie zwracania się do bliskich. Do matki chłopiec 

odnosi się z szacunkiem, w formie rzadko współcześnie spotykanej: 

Mama wie (…) za oknem u wujka gołębie z ręki jedzą. 4 

Środowisko Michała to dom wuja i – naturalnie – szkoła. Gwara młodzieżowa 

odznacza się zwięzłością, „szybkością porozumiewania się, która polega nie tyle 

na tempie mówienia, (…) co na budowaniu wypowiedzi za pomocą języka skróconego 

lub skrótowego”5. Toteż chłopak takich właśnie określeń używa w odniesieniu 

do nauki i wszystkiego, co się z nią wiąże, poczynając od samej instytucji. 

W rozmowie z Witkiem na jego stwierdzenie, że: 

Przecież trzeba się uczyć (…) Wszyscy się przecież uczą. Trzeba zdobyć wykształcenie… 

odpowiada: 

Owszem, powszechniaka skończę. 

Język siostrzeńca pana Czernika to również wynik rzeczywistości, kultury, 

w której żyje. Kolega Agnieszki chodzi do kina i tam poznaje specyfikę innych 

państw. Po obejrzeniu filmu w jego relacji pojawiają się takie słowa, jak „kowboj”, 

„szeryf ”. To odzwierciedlenie zjawiska opisanego przez D. Podlawską. Wyjaśnia 

ona, że wyrazy zapożyczone (barbaryzmy (…) to wyrazy obcego pochodzenia, 

które weszły do języka polskiego wskutek wielorakich kontaktów z innymi krajami 

i narodami6. Michał odwołuje się do wielu języków: włoskiego – „mamma mia” 

(s. 76), niemieckiego (tzw. germanizmy) – „fertig”. Niektóre zapożyczenia wchodzą 

w skład używanych przez niego powiedzonek np.: 

4 H. Ożogowska, Ucho od śledzia, Siedmioróg , Wrocław 1991, s. 17. W dalszym ciągu tego referatu 

numery stron odnoszą się do tegoż wydania. 

5 K. Czarnecka, op.cit., s. 131. 

6 J. Płóciennik, D. Podlawska, op.cit., s.133.

Język młodzieżowy w powieściach Hanny Ożogowskiej i Adama Bahdaja 

163 

Żebym miał pieniądze – nie patrzyłby na nic, tylko adiu – fruziu i cześć! 

Inny element mowy chłopca to porównania. K. Czarnecka wyróżnia wśród 

nich „porównania właściwe językowi literatury (a zwłaszcza poezji) i tak zwane 

porównania potoczne, wykorzystywane w codziennych rozmowach”7. Bohater 

Ożogowskiej wykazuje w tym względzie wyjątkową oryginalność. Wśród używanych 

przez niego konstrukcji porównawczych znajdują się, zgodnie z klasyfikacją 

cytowanej badaczki: „określenia zewnętrznego wyglądu człowieka (…) np. zwroty 

oceniające ubiór”8 („kamasze ciężkie jak pioruny”, (…) zwroty podkreślające 

[jego] niestosowność (Wyglądam, jakbym się z choinki urwał), sformułowania 

określające poszczególne zachowania”9 (Zachowałem się faktycznie jak żłób). 

Jako reprezentanta płci męskiej, język przyjaciela Witka różni się od poprawnej 

polszczyzny. Nosi on znamiona stylu potocznego, nacechowanego emocjonalnie. 

Można to zaobserwować na przykładzie kolokwializmów, tj. „leksykalnych, 

składniowych lub frazeologicznych elementów utworu literackiego, pochodzących 

z potocznego języka mówionego”10 („heca”, ta rudera kupy się jeszcze trzyma) 

oraz określeń obraźliwych i wulgaryzmów (trywializmów), czyli „wyrazów 

o barwie ekspresywnej, bardzo dosadnej, ordynarnej (…) używanych do wyrażania 

skrajnie negatywnego stosunku do określonych ludzi, zjawisk”11 („Głupia 

Agnieszka! (…) Idiota!”, I do wujka o byle co leciała z jęzorem!). 

Kolejny interesujący aspekt leksykalny to wyrazy dźwiękonaśladowcze (wyrazy 

onomatopeiczne) „służące do odtwarzania dźwięków występujących 

w naturze”12, doskonale oddające fakt, że gwara nastolatków to język żywy, język 

mówiony, np.: 

Myślał, miał nadzieję, cieszył się, a tu nagle ryms! 

A także eksklamacje (wykrzyknienia), oddające właściwą młodzieży skrótowość 

i żywiołowość („No, no!”, s. 40, „Phi!”). 

Na uwagę zasługuje również kwestia frazeologii. H. Synowiec stwierdziła, że 

„frazeologizmy – utrwalone w języku stałe połączenia wyrazowe, nie tylko komunikują 

pewne treści, funkcjonują wariantywnie z wyrazami neutralnymi, 

ale – dzięki wartości stylistyczno – ekspresywnej – pozwalają wyrażać emocje 

i oceny”13. D. Podlawska wyróżnia w obrębie tej grupy m.in. – pojawiające się 

w wypowiedziach siostrzeńca pana Czernika – zwroty (Mnie do wiatru wystawiać?, 

Nawarzą sobie piwa). Chłopiec ukazuje wpływ mitologii greckiej na 

7 K. Czarnecka, Konstrukcje porównawcze w uczniowskiej odmianie współczesnej polszczyzny. „Studia 

Polonistyczne” 1992, t. XX, s. 43. 



10 Słownik terminów literackich, pod red. J. Sławińskiego, Wrocław 2002, hasło: kolokwializm, s. 246. 

11 J. Płóciennik, D. Podlawska, op.cit., s 133. 

12 Ibidem, s. 131. 

13 H. Synowiec, Z badań nad frazeologią uczniów. „Polonistyka” 1998, z. 2, s. 68.


swój zasób słownictwa (Teraz po nitce do kłębka trafiają – odwołanie do mitu 

o Ariadnie). Jego język obfituje także we frazy, np. „przysłowia, maksymy, sentencje, 

porzekadła”14 (Prawda w oczy kole, Nie święci garnki lepią). 

Z kolei odrębną kategorię – decydującą o indywidualizacji języka nastolatka 

– stanowią powiedzonka. Sąsiada Agnieszki cechuje dowcip i pomysłowość. Sam 

tytuł powieści nawiązuje do słów, jakie wymówił, rozpoczynając naukę w nowej 

szkole: 

Po mojemu to tak: żadne takie „cud – miód – ryba – kit (…) Nawet z ulgową taryfą 

– ucho od śledzia! 

W momencie, gdy przekonał się, że Aga wie o jego wyprawie z Witkiem do 

kina, powiedział: 

No, no! Tylko nie skacz jak wieloryb na agrafce. 

Agnieszka z kolei pokazuje, że podstawowe środowisko młodzieży to szkoła. 

Jako krewna nauczycielki, posługuje się poprawną polszczyzną, lecz nie sposób 

ukryć faktu, że to przede wszystkim uczennica, więc – co się z tym wiąże – w jej 

wypowiedziach pojawiają się wyrażenia właściwe jej kolegom i koleżankom, np. 

jej uwaga skierowana pod adresem siostrzeńca pana Czernika: 

Piękną gałę na szynach postawiła ci ciocia za wypracowanie. 

Zagadkowy wyraz „gała” oznacza tu po prostu ocenę niedostateczną. 

D. Podlawska zaliczyłaby go do grupy synonimów (wyrazów bliskoznacznych 

lub równoznacznych), a dokładnie do synonimów środowiskowych, bliskoznacznych 

odpowiedników spotykanych w poszczególnych gwarach środowiskowych15. 

Powstawanie synonimów powoduje m.in. „potrzeba ekspresywnego oraz metafizycznego 

nazywania przedmiotów i zjawisk, np. ‘dwójka’ – ‘gol, pała, lufa, 

strzała’”16. 

Świat młodych u Bahdaja 

Adam Bahdaj prezentuje nieco inny punkt widzenia. Światu młodzieży przygląda 

się wyłącznie z perspektywy jego przedstawicieli płci męskiej. Do przerwy 

0:1 to opowieść o chłopięcej przyjaźni i ogromnej pasji - miłości do piłki nożnej. 

Przewodnikiem po krainie stworzonej przez autora mógłby być główny bohater 

utworu, Maniuś. Przedsiębiorczy, zawierając umowy z warszawskimi sprzedawcami, 

uczył się dostosowywać sposób mówienia do osoby swojego rozmówcy. Do 

ekspedientce pracującej na Górczewskiej mówi na powitanie: 

14 Ibidem. 

15 Ibidem. 

16 Ibidem.


165 

Pięć bułeczek, pani szefowo 17 . 

Inaczej przedstawia się kwestia relacji rówieśniczych. Członków „Syrenki” łączą 

prawdziwa przyjaźń i serdeczne koleżeństwo. Odzwierciedlają je określenia, 

jakie kierują pod swoim adresem. Oto przykład rozmowy pomiędzy bohaterami 

Bahdaja: 

- Cześć! - przywitał ich przyjaźnie Maniuś. 

- Cześć! - odpowiedzieli jak na komendę (…) rosły, wysoki [blondyn - dopisek mój 

- M.D.] i niski, szczupły [piegus - dopisek mój - M.D.]. 

- Wakacje, bracie! - uśmiechnął się Boguś 

Użyty tu wyraz „bracie” świadczy o stopniu łączącej ich zażyłości. 

Omówiona kwestia wiąże się z niezwykle istotnym zagadnieniem antroponimów. 

L. Tomczak odnotowuje, że 

są one używane w różnych szkolno-towarzyskich sytuacjach komunikatywnych, 

są bardzo częste i popularne, powstają spontanicznie (…) w mikrosytuacyjnych 

kontaktach w klasie, szkole, nieraz poza nimi. Klasę tę tworzą nazwiska, imiona, 

przezwiska. Ich podstawowa funkcja to indywidualizacja poszczególnych osób; 

należą one także do podklasy przezwisk 18 . 

Zgodnie z klasyfikacją przedstawioną przez badaczkę, można wyjaśnić jedno 

z nich. Otóż pewnego dnia zawodnicy „Syrenki” obserwowali trening przeciwnej 

drużyny, odbywający się na ich boisku. 

Widok ten tak ich zaskoczył, że przez chwilę stali jak sparaliżowani, nie wiedząc, co 

począć w tak nieprzewidzianym wypadku. Z zupełnego osłupienia wyrwał ich dopiero 

Poldek Piechowiak, zwany przez chłopców z Gołębnika „Pająkiem” z powodu 

nikłej budowy i nieproporcjonalnie długich kończyn (…) Teraz podszedł, kolebiąc 

się na swych długich jak szczudła nogach. 

Miano „Pająka” to „antroponim motywowany apelatywem, metafora powstała 

wskutek fizycznego podobieństwa” 19 do zwierzęcia. 

Inaczej przedstawia się sytuacja głównego bohatera. Nastolatek w ten sposób 

wyjaśnia Milkowi genezę pomysłu swoich rówieśników: 

Kiedyś w szkole pani pytała mnie z rachunków. „Wchodzisz do sklepu i prosisz 

o dwie bułki po osiemdziesiąt groszy, dajesz kasjerce dwa złote, ile kasjerka wyda 

ci reszty?”. A ja na to: „Proszę pani, kasjerka wyda mi paragon”. No i od tego czasu 

nazywają mnie Paragon. 

17 A. Bahdaj, Do przerwy 0:1, Nasza Księgarnia, Warszawa 1975, s. 10. W dalszym ciągu tego referatu 

numery stron odnoszą się do tegoż wydania. 

18 L. Tomczak, „Madżara”, „Gruba” i „Patyk” – czyli o antroponimach nieoficjalnych funkcjonujących 

wśród młodzieży, [w:] Współczesna leksyka. Cz. 2, pod red. K. Michalewskiego, Wydawnictwo Uniwersytetu 

Łódzkiego, Łódź 2001, s. 140. 

19 L. Tomczak, op.cit., s. 144 – 145.


To przykład antroponimu powstałego wskutek jednorazowego, zabawnego 

epizodu nawiązującego do wyrazu pospolitego. 

Inna cecha języka młodzieżowego u Bahdaja to jego ekspresyjność. Nie ulega 

wątpliwości, że Mandżaro i jego towarzyszy wyróżnia styl potoczny, styl codziennej 

rozmowy. Dyskutując, dają oni upust swoim emocjom. Celowi temu służą 

m.in. kolokwializmy. Np. zdenerwowany Julek krzyczy: 

Rysiek, daj mu w ucho! 

Silne zabarwienie uczuciowe wypowiedzi chłopców ujawniają wulgaryzmy 

i przekleństwa, jednoznacznie wskazujące na wiek, pochodzenie i charakter 

Paragona i jego przyjaciół. Mandżaro zwraca się ostro do Maniusia, na którego 

czekał: 

Człowieku, coś ty tak długo robił? Rozpłynąłeś się czy co, do diabła! 

Bohaterowie Bahdaja z całą pewnością nie należą do grona purystów. 

Okazując swoje niezadowolenie, mówią: „do kitu”, „do bani”, nie szczędząc sobie 

przy tym przezwisk: 

Czemuś nie strzelał, fujaro? (…) Dlaczegoś nie walił na bramkę, ofermo?... 

Natomiast o indywidualizmie postaci decydują np. powiedzonka, specyficzne, 

stałe zwroty i wyrażenia, właściwe wyłącznie jednemu chłopcu. Niewątpliwie 

w tej dziedzinie palmę pierwszeństwa dzierży Paragon. Charakterystyczne jest 

dla niego zamienianie kolejności głosek „l” i „r” oraz zdrobnienia, np.: 

Jak panią zobaczę, to mi się od razu humor poprawia. Fakt, nie lekrama. A może 

i dla mnie znajdzie się jakaś robota? Jabłuszka wyglancować albo czereśnie przebrać? 

Przede wszystkim jednak to mowa chłopców uwielbiających piłkę nożną. 

Dlatego w ich rozmowach przewijają się elementy żargonu sportowego. W trakcie 

spotkania przed treningiem Perełka zastanawia się: 

Ciekawy jestem, co będzie, jeśli mnie sfaulują. 

Nie można również pominąć takich określeń, jak „gała” na oznaczenie piłki, 

czy częstego powiedzonka: 

Piłka jest okrągła.


167 

Podsumowanie 

Bohaterowie powieści Hanny Ożogowskiej i Adama Bahdaja są przedstawiani 

w zwykłych, codziennych sytuacjach, co czyni ich mowę bardziej naturalną. 

Używane przez nich słownictwo oddaje ich żywiołowy charakter. Temperament, 

wzburzenie i entuzjazm znajdują ujście w wyrazach o silnym zabarwieniu emocjonalnym, 

np. wulgaryzmach. Do swoich rozmówców Witek, Mandżaro i pozostali 

zwracają się stosownie do łączącego ich z nimi stopnia zażyłości. Bogaty 

zbiór stanowią stosowane przez nich związki frazeologiczne - zarówno te odwołujące 

się do tradycji, jak i te tworzone okazjonalnie. Równie obficie pojawiają 

się kolokwializmy. Wszystkie te elementy pokazują, że język młodzieżowy jako 

forma komunikacji to przede wszystkim specyficzna gwara środowiskowa – nie 

poprawna, literacka polszczyzna, ale właśnie żywy, potoczny język mówiony.

Agnieszka Kijak 

Ironia sokratejska a maksymy konwersacyjne 

– o różnych koncepcjach rozmowy 

Rozmowa odgrywa istotną rolę w codziennym życiu jak i w działalności poznawczej, 

w tym - naukowej. Jej waga podkreślana była już w Starożytnej Grecji. 

Koncentrując się na jej współczesnej pozycji, abstrahując od historycznych 

przeobrażeń, wspomnę tylko, że na znaczeniu straciła po wynalezieniu pisma, 

a przede wszystkim druku, kiedy to nastąpił rozwój komunikacji pisemnej. Dziś, 

kiedy ludzie komunikują się ze sobą poprzez e-mail, sms itp., została zupełnie 

zmarginalizowana. Należy jednak podkreślić, że nastąpiła deprecjacja klasycznej 

formy rozmowy, a być może nie jest ona jedyna, czy, tym bardziej, najlepsza. 

Dlatego wypada rozważyć, czy rozmowa została zastąpiona innymi rodzajami 

komunikacji czy też uległa tylko pewnym zmianom. Postaram się udzielić odpowiedzi 

na to pytanie, jak również przedstawić konsekwencje odejścia od antycznej 

koncepcji rozmowy, zwracając uwagę na kilka ograniczeń, jakie narzuca się 

obecnie w rozmowie. 

Stworzono różne definicje rozmowy, można jednak odnaleźć w nich elementy 

wspólne. Jedna z definicji mówi, że rozmowa to: 1) wzajemna wymiana myśli za 

pomocą słów, 2) ustna wymiana myśli, zdań; pogawędka, konwersacja, 3) komunikacja 

werbalna (komunikacja z użyciem języka naturalnego, czyli mowy jako 

środka komunikacji), dialog1. Wszystkie podkreślają werbalny charakter rozmowy, 

który musiał stanowić jej istotę W Antyku, gdzie rozkwit przeżywała kultura 

oralna. 

1 Mały słownik języka polskiego, pod red. E. Sobol. PWN, Warszawa 1995.

170 Agnieszka Kijak 

Starożytne „zabawy intelektualne” 

Michel Montaigne twierdzi, że rozmowa jest najbardziej owocnym i naturalnym 

sposobem ćwiczenia umysłu. Wzorcowy przykład prowadzenia rozmowy 

to, według niego sposób stosowany przez Sokratesa, nazywany ironią sokratejską. 

Zarówno Montaigne jak i Sokrates pojmowali rolę rozmowy nie przyjmując 

za podstawową jej funkcję przekazywania informacji, lecz traktując ją także jako 

pewnego rodzaju zabawę intelektualną. Montaigne wyznaje wprost: 

Zabawa ta wydaje mi się milszą niż jakakolwiek inna czynność; i to jest przyczyna, 

dla której [...] zgodziłbym się […] utracić wzrok niż słuch albo mowę 2 . 

Metoda stosowana przez Sokratesa była sposobem prowadzenia dialogu, ale, 

przede wszystkim, miała na celu odkrycie prawdy. Sokrates wcielał się w postać 

łaknącego wiedzy prostaczka wykorzystując dwie postawy: eironeia i alazoneia. 

Pierwszą - postawę udawanej skromności, sam przybierał, drugą – postawę chełpliwej 

próżności, narzucał swojemu rozmówcy, od którego pozornie oczekiwał 

pouczenia i pomocy w poszukiwaniu prawdy. 

Ironia sokratejska miała dwa etapy. Pierwszy – elenktyczny (zbijający) polegał 

na udawaniu podziwu dla swego rozmówcy, co usypiało jego czujność. Pozornie 

niewinne pytania sprawiały, że rozmówca zaczynał błądzić, przeczyć samemu 

sobie i popadać w absurd. Wreszcie odrzucał pierwotne poglądy uświadamiając 

sobie własną próżność i ignorancję. W tym momencie, o ile rozmówca był 

jeszcze skłonny kontynuować rozmowę, następował jej drugi etap – majeutyczny, 

czyli położniczy. Sokrates uznawał siebie za „duchową położną”. Jak zawodowa 

położna pomaga urodzić się dziecku, tak Sokrates jako „duchowa położna”, pozwala 

urodzić się prawdzie. Bowiem, według niego, każdy człowiek, nawet nie 

zdając sobie z tego sprawy, skrywa w sobie wiedzę prawdziwą. Przykłady etyczno-terapeutycznej 

perswazji, sokratejskiego leczenia z niewiedzy znajdujemy 

w wielu dialogach Platona, między innymi w Lachesie, Charmidesie, Gorgiaszu oraz 

w Menonie, którego fragmenty pozwalają dobrze prześledzić ten proces. 

Sokrates 3 : […] Ty sam, Menonie, powiedz, na bogów, czym jest cnota? Mów, nie 

odmawiaj, by się okazało, że się szczęśliwie myliłem twierdząc, iż nie spotkałem 

nikogo, kto by wiedział, jeśli się okaże, że wiecie to ty i Gorgiasz. 

Sokrates zwraca się zachęcająco do Menona zaznaczając, że nikt nie podał mu 

jeszcze definicji cnoty, czym skłania ucznia aby to uczynił. Menon odpowiada 

więc pewny siebie: 

2 M Montaigne, O sztuce rozmawiania, [w:] tenże, Próby, Wydawnictwo Zielona Sowa, Kraków 

2004, s. 697. 

3 Przykłady ironii sokratejskiej: A. Stankowska-Kozyra, [w:] Ćwiczenia z poetyki, pod red. 

A. Gajewskiej i T. Mizerkiewicza, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006.

Ironia sokratejska a maksymy konwersacyjne... 

171 

Menon: Wcale nie jest trudno to powiedzieć, Sokratesie. Jeśli chcesz, by najpierw 

mówić o cnocie mężczyzny, to jasne, że jest nią zdolność rządzenia państwem w taki 

sposób, by przyjaciołom czynić dobrze, wrogom zaś źle, siebie samego natomiast 

ustrzec przed wszelkim nieszczęściem. Jeśli chcesz wiedzieć na czym polega cnota 

kobiety, nie jest trudno odpowiedzieć, że na utrzymaniu w porządku swego domu, 

na dbałości o zachowanie tego, co w nim jest, wreszcie na posłuszeństwie wobec 

męża. Inna jest cnota dzieci, dziewczynek lub chłopców, inna ludzi starszych; jeśli 

chcesz wiedzieć, to inna jest też człowieka wolnego, inna zaś niewolnika. Jest też 

wiele innych cnót, także nie brak ich definicji: jest bowiem cnota właściwa każdej 

czynności i każdemu wiekowi, każdy z nas wykazuje cnotę w tym, co czyni. Tak 

samo jest moim zdaniem i ze złem, Sokratesie. 

Menon udziela odpowiedzi nie zdając sobie sprawy z tego, że Sokrates pyta 

o samo pojęcie cnoty, a nie o jej przykłady. 

Sokrates: Jestem, jak się wydaje, Menonie, niezmiernie szczęśliwy; szukałem jednej 

cnoty, a u ciebie znalazłem ich cały rój. Teraz Menonie, by pozostać przy tym obrazie 

roju, gdybym cię zapytał, czym w istocie jest pszczoła, ty byś mi powiedział, że 

istnieje wiele różnych gatunków pszczół, które różnią się od siebie, na co ja: czy gdy 

twierdzisz, że jest wiele gatunków i że różnią się od siebie, to uważasz, że różnią się 

jako pszczoły? Czy też, że jako pszczoły nie różnią się niczym, różnią się natomiast 

czymś innym, jak np. pięknością, wielkością czy czymś podobnym? Powiedz, jak 

byś odpowiedział, gdyby cię tak zapytano? 

Sokrates reaguje pozornym zadowoleniem. W rzeczywistości jednak naigrywa 

się z naiwnej odpowiedzi Menona. Mówi ironicznie stosując tryb hiperboliczny: 

„niezmiernie” oraz względny: „jak mi się wydaje”. Przykład z pszczołami ma 

w naoczny sposób doprowadzić Menona do rozpoznania różnicy między myśleniem 

pojęciowym a opisem, filozofowaniem a deskrypcją fenomenów. 

Menon: Powiedziałbym, że jako pszczoły wcale się od siebie nie różnią. […] 

Sokrates: A czy cnota różni się jako cnota zależnie od tego, czy jest w dziecku, 

w dorosłym, w kobiecie czy mężczyźnie? 

Na to pytanie Menon odpowiada już zupełnie bezradnie: 

Menon: Wydaje mi się, że to nie to samo co tamte inne rzeczy. 

Metoda Sokratesa odniosła zamierzony skutek – Menon uświadomił sobie 

swoją próżność, naiwność i zbytnią pewność siebie. Być może z tego powodu, 

sam postanowił ją zastosować, co miało miejsce w sytuacji, kiedy Sokrates pokazywał 

mu drogę dochodzenia do definicji figury geometrycznej. 

Sokrates: Spróbujmy więc powiedzieć, co to jest figura. Patrz, czy zgadzasz się, że tak 

jest: nazywam zatem figurą tylko to, co zawsze towarzyszy kolorowi. Wystarczy ci 

to, czy uważasz, że szukasz czegoś innego? Co do mnie byłbym zadowolony, gdybyś 

mi tak powiedział o cnocie.


Menon: Ale to jest naiwne, Sokratesie. 

Sokrates: Dlaczego? 

Menon: Według ciebie figura jest czymś, co zawsze towarzyszy kolorowi. Dobrze, 

jeśli jednak ktoś powie, że nie wie, co to jest kolor, ale że ma z tym takie same trudności, 

jak z definicją figury, jak myślisz, co byś mu odpowiedział? 

Menonowi wydaje się, że postępuje zgodnie z metodą Sokratesa, jednak jego 

krytyczne uwagi nie służą poznaniu. Proste zakwestionowanie definicji uniemożliwia 

tylko dalsze prowadzenie rozmowy. Przykład Menona pokazuje, jak trudną 

i zarazem, jak ważną, jest sztuka rozmowy. 

Sposób prowadzenia rozmowy przez Sokratesa oraz nieudolnie naśladowany 

przez Menona prowadzi do odkrycia własnej niewiedzy, co pozwala uzyskać 

wiedzę i tym samym, o czym wspominano już wcześniej, zmierza do poznania 

prawdy. Zgodnie z przytoczonymi na początku definicjami rozmowy, opiera 

się na komunikacji werbalnej i wymaga bezpośredniego kontaktu rozmówców. 

Uczestnicy nie są w żaden sposób ograniczani, jak to ma miejsce w przypadku 

późniejszych koncepcji rozmowy. 

Ograniczania rozmowy przez regułę konwersacyjną 

Metoda sokratejska współcześnie zanikła niemal zupełnie. Spotyka się ją jedynie 

w środowiskach akademickich, gdzie często stosowany jest „etap zbijania” 

mający na celu wyklarowanie stanowisk rozmówców i konstruowanie odpowiednio 

mocnych argumentów w celu ich potwierdzenia. Są to jednak nieliczne wyjątki. 

W większości owa „zabawa intelektualna” zostaje zastąpiona przekazywaniem 

informacji, w wielu przypadkach rozmowa zostaje zredukowana do jej funkcji 

komunikacyjnej, między innymi za sprawą reguły konwersacyjnej sformułowanej 

przez Paula Grice’a , która głosi: 

Uczyń swój udział konwersacyjny w przewidzianym dla niego momencie takim, 

jakiego wymaga zaakceptowany cel lub kierunek rozmowy, w którą jesteś 

zaangażowany 4 . 

Jest to tzw. zasada współpracy językowej (kooperacji językowej). Dodatkowo 

formułę rozmowy ograniczają maksymy szczegółowe: 

1. Jakości: 

a. Nie mów tego, o czym jesteś przekonany, że nie jest prawdą. 

b. Nie mów tego, do stwierdzenia czego nie masz dostatecznych podstaw. 

2. Ilości: 

a. Niech twój wkład w konwersację zawiera tyle informacji, ile jej potrzeba 

dla aktualnych celów wymiany. 

b. Niech twój wkład nie zawiera więcej informacji niż to jest wymagane 

na aktualnym etapie ich wymiany. 

4 I. Bobrowski, Zaproszenie do językoznawstwa, Wydawnictwo IJP PAN, Kraków 1998, s. 35.


173 

3. Istotności (relewancji): 

Nie wypowiadaj sądów nie na temat (irrelewantnych – niedotyczących te 

matów konwersacji). 

4. Sposobu: 

Mów w sposób zrozumiały: unikaj niejasności i wieloznaczności, mów 

krótko i w sposób uporządkowany. 

Te zasady sprawiają, że konieczne staje się zwracanie uwagi na przebieg rozmowy: 

jej treść i formę. Cel, który przyświecał Sokratesowi został zredukowany 

do maksymy jakości. Zastosowanie pozostałych maksym, w znacznym stopniu 

mogłoby utrudnić przeprowadzenie etapów metody rozmowy stworzonej przez 

niego. Gdyby Sokrates i Menon wymieniając poglądy na temat cnoty posługiwali 

się maksymami Grice’a, ich rozmowa sprowadzałaby się do kilku krótkich zdań, 

prawdopodobnie bez pytań hipotetycznych, zwrotów do adresata i sformułowań 

wyrażających ich przekonania. Spróbujmy ją zaprojektować: 

Sokrates: Czym jest cnota? 

Menon: Cnotą mężczyzny jest zdolność rządzenia państwem w taki sposób, by 

przyjaciołom czynić dobrze, wrogom zaś źle, siebie samego natomiast ustrzec przed 

wszelkim nieszczęściem. Cnota kobiety polega na utrzymaniu w porządku swego 

domu, na dbałości o zachowanie tego, co w nim jest, wreszcie na posłuszeństwie 

wobec męża. Inna jest cnota dzieci, dziewczynek lub chłopców, inna ludzi starszych. 

Inna jest też człowieka wolnego, inna zaś niewolnika. Jest też wiele innych cnót, 

także nie brak ich definicji: jest cnota właściwa każdej czynności i każdemu wiekowi, 

każdy z nas wykazuje cnotę w tym, co czyni. Tak samo jest i ze złem. 

Sokrates: Jestem niezmiernie szczęśliwy; szukałem jednej cnoty, a u ciebie znalazłem 

ich cały rój. Gdybym cię zapytał, czym w istocie jest pszczoła, ty byś mi powiedział, 

że istnieje wiele różnych gatunków pszczół, które różnią się od siebie, na co ja: 

czy gdy twierdzisz, że jest wiele gatunków i że różnią się od siebie, to uważasz, że 

różnią się jako pszczoły? Czy też, że jako pszczoły nie różnią się niczym, różnią 

się natomiast czymś innym, jak np. pięknością, wielkością czy czymś podobnym? 

Menon: Jako pszczoły wcale się od siebie nie różnią. 

Sokrates: A czy cnota różni się jako cnota zależnie od tego, czy jest w dziecku, w 

dorosłym, w kobiecie czy mężczyźnie? 

Menon: To nie to samo co tamte inne rzeczy. 

Przyglądając się tej przeformułowanej rozmowie, łatwo dochodzimy do przekonania, 

że zmiana w procesie konwersacji może zagrażać osiągnięciu głównego 

celu Sokratesa. Rozmówcy wymieniają te same istotne informacje (zgodnie 

z maksymą relewancji) natomiast zachwianiu ulegają etapy rozmowy. Przez brak 

stwierdzeń Sokratesa wyrażających rzekomy podziw dla Menona, nie nastąpi 

u niego przemiana powodująca uzyskanie świadomości na temat własnej próżności 

i ignorancji. Na szczęście kwestia interpretacji reguły i maksym szczegółowych 

jest kwestią subiektywną, więc jeśli rozmówcy uznający, że stwierdzenia te 

są istotne, należałoby je w konwersacji pozostawić.


Po rozważeniu procesu zabawy intelektualnej Sokratesa oraz swoistej zabawie 

intelektualnej, jaką było również przekształcenie dialogu Platona, przejdę do 

innych aspektów, na które w swej koncepcji zwraca uwagę Herbert Paul Grice. 

Ważna jest bowiem jeszcze jedna reguła, uzupełniająca pozostałe, zasada eksploatacji 

maksym konwersacji, która zaleca, by w momencie, kiedy stwierdzamy, iż 

nasz rozmówca pogwałcił którąś z maksym konwersacji, to jego wypowiedź powinniśmy 

starać się tak zinterpretować, aby przynajmniej główna zasada współpracy 

językowej została zachowana 5 . 

Metoda Sokratesa i koncepcja Grice’a mają również elementy wspólne. Obie 

zwracają uwagę na aspekt poznawczy. Grice przestrzega przed literalnym rozumieniem 

wypowiedzi - kiedy chcemy opisywać konwersacje codzienne, okazuje 

się, że zasady komunikacji opierające się na literalnej komunikacji, odgrywają 

ograniczoną rolę, np., gdy dwoje ludzi spotyka się ze sobą po dłuższym czasie 

i jedno z nich mówi: „Musimy się koniecznie umówić na lunch”, może myśleć 

zupełnie co innego, np.: „Wszystko mi jedno, czy cię jeszcze kiedyś zobaczę”. 

Zakończenie 

Rozmowa jest podstawowym warunkiem nauki, która powstała właśnie wskutek 

wzajemnej wymiany myśli naukowców. Jest przede wszystkim fundamentem 

filozofii – matki nauk. Filozofia rozwinęła się w rozmowie, co widać na przykładzie 

dialogów Platona. Rozmowa jest nam jednak potrzebna także w codziennym 

życiu. Człowiek jako istota społeczna potrzebuje komunikacji, by działać. Między 

naukowcami istnieje potrzeba rozmowy z innymi specjalistami, dlatego tworzy 

się towarzystwa naukowe. Brak rozmowy degraduje człowieka do roli obserwatora, 

wyklucza go z życia publicznego 6 . 

„Osobista rozmowa nie jest dziś w modzie”, jak zauważa Gerald Wicklein, 

przytaczając przykład Konrada Lorenza, który żalił się, że na kongresy lata się 

samolotami zamiast pływać statkiem, co dałoby możliwość dłuższego kontaktu 

i rozmów między podróżującymi. Coraz częstsza jest opinia, że nowoczesne 

środki masowego przekazu mogłyby uczynić bezpośrednią rozmowę zbędną. 

Uważa się, że rozmowa mogłaby być prowadzona z wyłączeniem bezpośredniego 

kontaktu 7 . Wiąże się to z pytaniem, które postawiliśmy na początku: Czy 

nowa formuła, która ukształtowała się przez wieki, a właściwie cały czas ulega 

przekształceniom i ograniczeniom związanym z rozwojem techniki, ale też narzucanych 

przez samych rozmówców, to jeszcze jest rozmowa? Definicje podkreślają 

kontakt werbalny, ale językoznawcy, którzy mają wpływ na rozwój języka 

taki, jak meteorolodzy na pogodę, nie nadążają ze zmianą definicji, a język wciąż 

5 H. P. Grice: Logika i konwersacja, tłum. J. Wajszczuk, „Przegląd Humanistyczny” 1977 z. 6. 

6 G. Wicklein, Rozmowa jako podstawowy warunek filozofii, [w:] Poznanie i komunikacja : szkice 

z nowożytnej i współczesnej filozofii języka, pod red. Bolesława Andrzejewskiego, Wydawnictwo Uczelniane 

PK, Koszalin 2005, s. 109-110. 

7 Ibidem, s. 110 – 113.


175 

ewoluuje. Odpowiedź, która tym momencie się narzuca jest taka, że mamy do 

czynienia z różnymi rodzajami rozmów: są więc rozmowy na wzór metody sokratejskiej 

i rozmowy, które służą tylko przekazywaniu faktów. Każda z nich odgrywa 

inną rolę i pełni odmienną funkcję.

Małgorzata Słociuk 

Czas ponowoczesny – czas utowarowiony, czyli 

życie społeczne odmierzane czasem 

We wstępie pragnę przybliżyć socjologiczne ujęcie czasu z punktu widzenia 

tego, co dzisiaj określamy mianem ponowoczesności. Kategoria czasu, taka jaką 

widzi ją socjologia okazuje się być przede wszystkim skutecznie zarządzanym towarem. 

A. Giddens wprowadził pojęcie „późnej nowoczesności” rozumianej jako 

(late modern, high modernity) „atrakcyjne socjologicznie i ideologicznie konkurentki 

idei ponowoczesności”1. Nie stanowi ona dramatycznego zerwania z nowoczesnością, 

wręcz przeciwnie: przejawia się w czterech głównych tendencjach 

organizujących życie społeczne: pojawia się nowa forma zaufania, która wiąże się 

z obecnością w naszym życiu wielu „abstrakcyjnych systemów”, które pozostając 

domeną ekspertów, jednocześnie w dużej mierze dotyczą naszego życia. Jesteśmy 

zależni od tych systemów, często mimo braku wiedzy na dany temat. Na abstrakcyjne 

systemy składają się nowe formy komunikacji, rynki finansowe, korporacje 

transnarodowe, organizacje międzynarodowe, środki masowego przekazu, sieci 

energetyczne, etc. Kolejną cechą późnej nowoczesności jest pojawienie się nowych 

form ryzyka związanych z otoczeniem cywilizacyjnym bądź technicznym, 

składającym się na tzw. ryzyko wytworzone. Jednakże zmienia się profil ryzyka: 

oto teraz ryzyko staje się wszechobecne, przekracza bariery kulturowe, globalne, 

klasowe i warstwowe. Kolejną cechą późnej nowoczesności jest nieprzejrzystość, 

która uwidacznia się również w systemach eksperckich. Gdy dochodzi do pomyłki 

eksperta, człowiek staje w obliczu ogromnej niepewności. Niepewność sytuacji 

społecznych występujących w skomplikowanych systemach abstrakcyjnych doprowadza 

do sytuacji w której stajemy się zdani na samych siebie. 

1 Z. Krasnodębski: Postmodernistyczne rozterki kultury, Warszawa Oficyna Naukowa 1996, s. 110.

178 Małgorzata Słociuk 

W takiej to oto ponowoczesności kategoria czasu zostaje diametralnie przewartościowana 

i traktowana jako zasób, którym można rozmieszczać, sprzedawać, 

planować, a przede wszystkim kontrolować. Kontrola nad czasem i planowanie to 

dwa niezbędne elementy ponowoczesnego stylu życia. Społeczeństwa bardziej zaawansowane 

technologicznie stworzyły narzędzia do pomiaru czasu, czyli zegary. 

Początkowe zegary, działające na zasadzie sztucznie wywoływanych regularności 

na podstawie wywołanego przyciąganiem ziemskim procesu opadania słupa 

wody lub piasku, nie sprawdziły się. Zegary mechaniczne, wynalezione pod koniec 

XIII wieku, doprowadziły do coraz większej przepaści między Azją i Europą, 

co zaowocowało wykorzystaniem nowego wynalazku do innych dziedzin życia. 

Biorąc pod uwagę obszar edukacji, nie trudno nie zauważyć, że wszystkie 

działania i interakcje uczestników życia społecznego są skorelowane z codziennym 

dźwiękiem budzika dobywającego się to z tradycyjnego budzika (już coraz 

rzadziej), radia, czy najpowszechniej używanego –telefonu komórkowego. 

Planowanie w systemie edukacji jest precyzyjną realizacją podziału zadań, oto 

działania szkolne są podzielone na etapy, w których należy zrealizować określony 

materiał, podzielone na semestry, miesiące, tygodnie i wreszcie dni zajęć 

szkolnych wypełnionych często po brzegi nauką. Taki rozkład zajęć dostarcza 

jego uczestnikom rutyny, która to pozwala poczuć ontologiczne bezpieczeństwo 

z jednej strony, z drugiej zaś poczucie „bycia trybikiem” w wielkiej edukacyjnej 

machinie. Regularność tej rutyny wzmacnia także dzwonek, który pierwotnie 

używany w klasztorach, na oznaczenie pory modlitwy i pracy, dzisiaj wiąże 

wspólnotę, pozwalając oddzielić jedną czynność od drugiej, gwarantując przy 

tym jednoczesne wykonywanie tych samych czynności. 

Podobnie w organizacjach, gdzie harmonogramy pracy i wykonywania poszczególnych 

zadań, są skorelowane z zegarem. W biurokratycznie strukturalizowanych 

organizacjach, działania muszą być wykonywane w określonym 

porządku, celem zapewnienia odpowiednich wyników pracy. Już małe przesunięcia 

czasowe, są w stanie wywołać lawinowe niepożądane efekty, np. w postaci 

zatrzymania całego procesu produkcji, z powodu spóźnienia się jednego pracownika, 

którego nie można w tej chwili zastąpić. Podobnie rzecz ma się z obiegiem 

dokumentów w wielkich korporacjach, punktualność jest tutaj niezbędna, 

bowiem pominięcie jakiegoś etapu wymienionego w procedurze nie może mieć 

miejsca. Pojawia się tutaj także kwestia oczekiwania, która oparta jest na potrzebie 

hierarchizacji działań organizacji, od najbardziej pilnych do najmniej. 

Oczekiwanie jest także związane z wielkością organizacji – im większa, tym większa 

ilość wymuszonego czekania, podobna korelacja ma miejsce w związku ze 

statusem społecznym i władzą, co wyraża klasyczne asymetrie społeczne. 

Z kolei kwestie spóźnienia zarówno w obszarze edukacji, relacji międzyludzkich 

czy organizacji pracy są regulowane przede wszystkim uwarunkowaniami 

kulturowymi charakterystycznymi dla poszczególnych krajów. I tak spóźnienia 

we Włoszech będą inaczej tolerowane niż w np. znanych z punktualności

Czas ponowoczesny – czas utowarowiony... 

179 

i porządku Niemczech. Studia porównawcze 2 amerykańskiego profesora psychologii 

R.V. Levina wykazały, iż różnice w interpretacji tego, co znaczy przybyć na 

czas istnieją między podobnymi społeczeństwami Europy Północnej. I tak: 

Umówienie się na godzinę 20 w Niemczech i Wielkiej Brytanii oznacza zwykle 

coś zupełnie innego. W przypadku Niemców, godzina 20 oznacza 20, jakiekolwiek 

odstępstwo wymaga przeprosin, zaś przeprosiny w związku z byciem za wcześnie 

są bardziej akceptowane niż bycie za późno. W Wielkiej Brytanii przybycie przed 

wskazanym czasem wydaje się niezmiennie powodować zażenowanie zarówno 

gości, jak i gospodarzy 3 . 

Oczywiście powyższy cytat opisujący postawy Europejczyków związane 

z punktualnością koncentrował się na skrajnych przypadkach, ale większość 

osób, która miała do czynienia z podobnymi sytuacjami w tych krajach, zaskakująco 

zgodna jest co do wyżej przywołanych opisów. Zatem kwestia punktualności 

zależy od naszego zinterioryzowanego zegara, a także od podzielanego znaczenia 

zewnętrznego odniesienia do czasu. Antropologia wskazuje przy kwestii punktualności, 

na fakt, iż pojęcie czasu wpływa na sposób myślenia o innych z podobnym 

„wewnętrznym zegarem”, zatem możemy się spodziewać uczucia bliskości 

i przewidywalności co do takich osób. Niemniej ważnym faktem jest, że stosunek 

do czasu jest jedną z wartości tworzących tożsamość kulturową, umożliwiającą 

identyfikację i niwelującą dysonans kulturowy. 

Strukturalizacja życia społecznego za pomocą kategorii czasu nie jest zjawiskiem 

neutralnym. „Mierzone czasem życie społeczne staje się zasadniczo zakorzenione 

w rozumieniu strukturalnych relacji władzy, struktur normatywnych 

i negocjowanych interakcji życia społecznego” 4 . Zatem kontrola czasu społecznego 

tj. takiego, który jest związany z życiem jednostki w określonym 

społeczeństwie, strukturze, klasie i grupie, może zostać podzielona na kontrolę 

uogólnioną – związaną z wykraczaniem poza czas oraz kontrolę czasu 

jako takiego- związaną z relacjami władzy. W tym miejscu dochodzę do 

pojęcia czasu pracy jako abstrakcyjnej i ilościowej wartości wymiennej, która 

to stanowi medium pośredniczące w wymianie: „Stworzony raz jako 

towar, czas stał się nieusuwalnym aspektem uprzemysłowionego życia społecznego, 

co wpływa na kontrolę odmierzania czasu, a nawet na kontrolę doczesności 

życia” 5 . Rozszerzeniem koncepcji czasu przemysłowego w terminach 

czasu utowarowionego zaproponowanej przez Marksa, jest koncepcja Giddensa 

2 A. Levine, studia porównawcze amerykańskiego profesora psychologii przebywającego na wykładach 

w Brazylii (1980), udowodniły tezę, iż normy społeczne dotyczące kontrolowania czasu i przestrzegania 

ustalonego harmonogramu spotkań, zależą w dużej mierze od kultury kraju w którym przyszło mu te normy 

badać. (na podstawie artykułu B. Adam, Czas społeczeństwa przemysłowego i władza, [w:] P. Sztompka, M. 

Bogunia-Borowska, Socjologia codzienności, Kraków 2008, ss. 487-511.) 

3 B. Adam, Czas społeczeństwa przemysłowego i władza, [w:] P. Sztompka, M. Bogunia-Borowska, 

Socjologia codzienności, Kraków 2008, s. 492. 

4 Ibidem, s. 493. 

5 Ibidem, s. 496.


i Hohna. Obecnie używane „roboczogodziny”, obliczane na podstawie uniwersalnie 

stosowanych jednostek czasu zegarowego, doprowadziły do sytuacji 

w której czas jest miarą, a nie jak we wcześniejszych okresach historycznych 

– gdzie praca była miarą czasu. Przykładem takiej sytuacji jest niemiecka Tagwerk, 

czyli praca dzienna, zależna od kontekstu, czyli w tym przypadku jakości ziemi 

do obróbki. Dzisiejszy czas utowarowiony jest niezależny od tych kontekstów, 

a także rozwarstwiony na mniejsze jednostki i przede wszystkim używany jako 

środek wymiany. Główną zmianą jest fakt, iż dzisiaj liczy się nie czas per Se, lecz 

wartość pieniężna, która się z nim wiąże. 

Początki utowarowienia czasu znane są pod postacią tayloryzmu, gdzie kategoria 

czasu była czymś, co winno być wydawane i rozdzielane z naukową precyzją 

6 . Dodając do tego etykę protestancką opisaną przez Webera 7 , w której czas jest 

traktowany jako wartość, którą należy oszczędzać poprzez jak najlepsze jego wykorzystanie 

i zarządzanie, mamy gotowy przykład rozwoju utowarowienia czasu. 

Istotnym czynnikiem zwiększającym utowarowienie jest ilość posiadanego czasu, 

bowiem im więcej posiadanego czasu, tym bardziej maleje jego wartość, przykładem 

są bezrobotni i więźniowie. Czas jest zatem swoistą walutą regulowaną przez 

podaż i popyt. 

Jego wartość poza niedoborem, zależy także od statusu, zasobów materialnych 

oraz władzy, co widać na przykładzie czasu profesjonalistów i ekspertów. Można 

kupić czas eksperta czy specjalisty w danej dziedzinie, co podtrzymuje tezę, że 

kontrola czasu może być kupowana i sprzedawana na rynku pracy. Zdaniem 

Giddensa, czas należy podzielić na utowarowiony – czyli ten, który jest pośrednikiem 

między towarami a pracą oraz czas jako zasób – związany ze skończonością 

naszej egzystencji 8 . Charakterystyczną cechą czasu utowarowionego jest 

jego podwójne uwikłanie: z jednej strony jest to czas utowarowiony i kontrolowany 

przez wymianę, z drugiej zaś jest to równocześnie nasz czas przeżywany. 

Ten dualizm jest ponadto wzmacniany poprzez dematerializację interakcji, czyli 

oderwanie relacji społecznych od ich kontekstów: 

Czas jako czyste trwanie, jako odłączony od materialności doświadczenia, zaczyna 

być postrzegany – w przeciwieństwie do aktualnego stanu rzeczy-jako prawdziwy, 

„obiektywny” czas, ponieważ, podobnie jak pieniądze, jest wyrażony w uniwersalny 

i publicznie uznany sposób. [...] Wyraża się on w ujęciu ilościowym, jako standardowa 

miara, organizująca (...) relacje. Utowarowienie czasu i jego odróżnienie od 

dalszych procesów utowarowienia przestrzeni stanowią klucz do największych 

przekształceń codziennego życia społecznego, jakie są spowodowane przez powstanie 

kapitalizmu 9 . 

6 Ibidem, s. 497. 

7 Mam tu na myśli dzieło: „Etyka protestancka a duch kapitalizmu”, Lublin 1994. 

8 Ibidem, s. 499. 

9 A. Giddens, A contemporary critique of Historical Materialism. Power, Property and the State, London: 

Macmillan, 1981, s. 131.

Czas ponowoczesny – czas utowarowiony... 

181 

W badaniach Hohna 10 , autor podkreśla, że rozwojowi społeczeństw niezmiennie 

towarzyszy rozdzielanie, rozwarstwianie i dzielenie na jednakowe 

części jednostek, które zwykły być niepodzielne. I tak praca, produkcja, czas rynkowy 

zostały niejako poszatkowane na mniejsze części i tym samym zastąpione 

przez jednolity system metryczny, niezależny od kontekstu. Dodając do tego 

ujęcie matematyczne, czyli możliwość wyrażenia w wartościach liczbowych czasu, 

prowadzi to do przekładania go na inne dobra. Czas jako mediujący łącznik 

między towarami a pracą jest kluczowy z tego względu, iż jednostki czasu czynią 

wartość towarów podzielną i możliwą do wyrażenia w kategoriach ilościowych, 

tym samym pozwalając na ich powszechnie istnienie jako towarów wymienialnych. 

Według Giddensa kategoria czasu stanowi pole władzy - jest bowiem negocjowaną 

wartością wymienną, związaną głównie z przekazywaniem informacji. 

Informacja zatem stanowi tutaj zasób istotny, który można wykorzystać do dominacji 

nad ludźmi. Przy czym należy podkreślić, że koncepcja Giddensa sprawdza 

się tylko w społeczeństwach, które zreifikowały i narzuciły takie, a nie inne postrzeganie 

czasu. A to są wysoko rozwinięte społeczeństwa Zachodu, które epokę 

ponowoczesną rozumieją przede wszystkim jako dążenie do samo doskonałości, 

kosztem jednostkowej alienacji i kontroli życiowej nad niemalże wszystkimi 

dziedzinami życia. Stąd kontrola nad czasem jest dla nich priorytetowa. 

Również w obszarze relacji międzyludzkich następuje zmiana postrzegania 

kategorii czasu. Niegdyś czas odmierzany porami roku, obowiązywał wszystkich 

jednakowo. Współcześnie budując relacje interpersonalne, nasze kalendarze różnią 

się od siebie, a czas spotkań wyznaczany jest możliwością „wciśnięcia” kogoś 

między lunch a spotkanie biznesowe. Przy czym drastyczna zmiana – w kierunku 

kontekstowej i jednostkowej niezależności doprowadziła do zbudowania nowoczesnych 

możliwych do wystąpienia pod nieobecność ludzi. W odróżnieniu 

od tradycyjnych wspólnot, gdzie czas nie był oddzielany od działania, a relacje 

społeczne oparte o ich współuczestników, nowoczesne relacje przestały być zależne 

od osobistej dostępności 11 . Postępujący rozwój technologii informatycznych 

i związanych z nimi nowych możliwości komunikacji pozwolił na interakcje 

w przestrzeni i czasie z nieobecnymi osobami. Te efekty postępu są mieczem 

obosiecznym: z jednej strony pozwalają na całkiem nowe i niedostępne naszym 

przodkom możliwości komunikacji fascynując i przyciągając oraz jak początkowo 

twierdzono skracając czas dostępu do innych osób, z drugiej zaś strony diametralnie 

obniżając jakość relacji społecznych. Brak styczności przestrzennej, która 

obok styczności psychicznej i społecznej jest jednym z podstawowych warunków 

tworzenia się więzi społecznej, doprowadza do interakcji zogniskowanych 

na działaniu o charakterze wymiany i realizacji reguły wzajemności. Tym samym 

uniemożliwia to budowanie tego, co nazywamy kapitałem społecznym, a który to 

kapitał jest niezbędnym warunkiem prawidłowego rozwoju społeczeństw. 

10 H.-W. Hohn, Die Zerstörung der Zeit. Wie aus einem göttlichen Gut eine Hndelsware kurde, Frankfurt 

a. M.: Fischer Alternativ, 1984, s. 148. 

11 B. Adam, op. cit. s. 501.


Całokształt życia społecznego jest odmierzany czasem. I jako centralny aspekt 

współczesnego życia w społeczeństwach zachodnich czas, musi być rozumiany 

nie tylko jako czas zegarowy i kalendarzowy, ale przede wszystkim w odniesieniu 

do wartości, norm oraz kontroli społecznej.

Eligiusz Lelo 

Zła (hiper)seksualność ? 

Seksualna odsłona człowieka stała się głównym, wartkim nurtem, którym 

płynie ludzka egzystencja. Co więcej, ekscesywny dynamizm tego nurtu niosący 

prądy atrakcyjnej transgresji przyciąga już nie tyle jednostki, co całe ławice. 

W rzeczywistości stada te, rozpoczynające wędrówkę w warunkach otwierającej 

się przed nimi zliberalizowanej rzeczywistości polityczno-ekonomicznej, przetarły 

szlaki dla swoich potomków. 

Seksualność przepompowywana przez każdą szczelinę nowych mediów 

sprzyja własnej hiperseksualizacji i uprzemysłowieniu. Jest obecna w debatach, 

zawłaszcza przestrzeń kulturową i społeczną,. Coraz bardziej widoczne stają się 

miejsca, produkty i przedstawienia nawiązujące do sfery seksualnej; reklamy są 

wciąż „ulepszane”, do tego stopnia, że przyćmiewają produkt reklamując seks. 

Domena pozostająca przez wiele stuleci w gestii prywatnej intymności, obwarowana 

zakazami biorącymi swe źródło w dogmatyce religijnej, przelewa się do sfery 

publicznej powodując modyfikację kultury symbolicznej. 

Obecnie człowiek wytwarza pewną formę „intymności publicznej”. 

Konfesjonał, opisywany przez Foucaulta jako miejsce debatowania nad seksem, 

szybko staje się zmedializowany. Spowiedź nie rozgrywa się już ani w kościele 

ani u psychologa, aktualnie ma ona miejsce w telewizyjnym talk show, lub na łamach 

brukowca, na blogu czy portalu społecznościowym. Współczesna publiczna 

spowiedź z intymności – kiss-and-tell stories – zbliża zainteresowanych do 

upowszechniania „stylu porno”. Przedstawienie własnego życia seksualnego jest 

wystawiana na aukcji – listy, e-maile, smsy, zdjęcia, nagrania telefonem komórkowym. 

O tym czy materiał jest zdatny do opublikowania i jak zostanie wyceniony

184 Eligiusz Lelo 

decydują seksperci 1 . Są źródłem wiedzy dotyczącej seksu, doradzają przy rozwiązywaniu 

dylematów z nim związanych, są architektami i ustalają kanon życia 

seksualnego. Kanon ten odchodzi z pola reprodukcji zakotwiczając się w rekreacji. 

Seks nie jest już tylko budulcem pomocnym w tworzeniu więzów krwi, czy 

długich miłosnych związków, staje się on krótkotrwałym lecz odnawialnym źródłem 

przyjemności i formą ekspresji własnego Ja. 

Plastyczna seksualność 2 (uniezależnienie sfery seksu od prokreacji) jest możliwa 

dzięki implikacjom wynikającym z kapitalistycznego systemu ekonomicznego 

w państwach demokratycznych. Chodzi przede wszystkim o krąg kultury 

państw zachodu, czy według innej terminologii państw bogatej północy. 

Wzmożony rozwój technologiczny możliwy dzięki rozwiniętym gospodarkom 

wspomnianej części świata, wydał na świat nowoczesną antykoncepcję, 

możliwość kontroli urodzin, nowe techniki prokreacji. W ślad za tym droga do 

rozpowszechniania i realizacji erotycznych pragnień oraz pogoń za przyjemnością, 

która nie wnosi wartości dodanej, stała się otwarta i masowo dostępna. 

Utowarowienie przyjemności seksualnej, tzw. pornokracja 3 , stało się bardziej odczuwalne 

w latach 80’ XX wieku za sprawą przemysłu seks-telefonów, produkcji 

erotycznej odzieży i fetyszy, a także upowszechniania się seks-wakacji i ekspertów 

od terapii seksualnej. 

To co miało być wolnością seksualną jest dziś wykorzystywane przez architektów 

planujących zyski wydobywane z ludzkiej intymności. Pornokraci tworzący 

długoterminowe biznesowe plany dotyczące nowych form wyeksploatowania sfery 

seksualnej, a którym w sukurs idą nowe technologie, są źródłem rozmywania 

się pojęć pornografii i seksu. 

W społeczeństwach kultury zachodu „porno” jest wyznacznikiem szyku, 

zmierza we wszystkich kierunkach, a poprzez kolonizację chociażby przemysłu 

reklamowego jest w stanie zmieniać i narzucać interpretacje smaku i określać to 

co jest już dozwolone. Taki stan rzeczy skutkuje destrukcją obszarów na których 

jeszcze do niedawna zachodziła transgresja moralnych zakazów. Po przesiąknięciu 

nowym, dozwolonym elementem rzeczywistości człowiek wchodzi na nowy 

poziom, „ewoluując” w kierunku upubliczniania własnej intymności. 

Pornografia poniża, dehumanizuje, tworzy znane reguły postępowania, nie 

opiera się na zindywidualizowanej wyobraźni erotycznej, ale jest wynikiem przemysłu 

wytwórczego, napędzanego przez tych, którzy skupiają uwagę na kumulacji 

zysku, bardziej niż na kontakcie cielesnym4. Jest wysoce zracjonalizowana. 

Swoboda ekspresji seksualnej wyceniania jest zarówno pieniędzmi jak i rezygnacją 

z podtrzymywania własnej intymności w niedostępnej dla obcych sferze 

1 F. Attwood, Introduction: Sexualization of Western Culture, [w:] Mainstreaming Sex. The Sexualization 

of Western Culture, pod red., F. Attwooda, London 2009, s. xv. 

2 Zob. A Giddens, Przemiany intymności. Seksualność, miłość i erotyzm we współczesnych 

społeczeństwach. Warszawa 2007, s. 11. 

3 Zob. J. Weeks, Sexuality and Its Discontents. Meanings, Myths & Modern Sexualities, London 1985, 

s. 21. 

4 G. Dines, Pornland: How Porn has Hijacked Our Sexuality. Boston 2010, s. x.


185 

sacrum. Cechą takiego podejścia do seksualności jest przedstawienie, w którym 

główną rolę odgrywa poniżona i sprzedana intymność. Stałe zasady moralne 

ulegają rozproszeniu w etyce sytuacyjnej, która wyrasta na kanwie pornografizacji 

istoty ludzkiej. Ontologia tej istoty przejawia się przede wszystkim poprzez 

aspekt ekonomiczny oparty na kalkulacji korzyści i strat. „Bycie sobą” w coraz 

bardziej wyspecjalizowanym świecie, staje się problemem, któremu nie sposób 

sprostać bez pomocy ekspertów5. W nich człowiek zakotwicza zaufanie i podąża 

nurtem który wskażą. Zaufanie sprowadza się w tym wypadku do zmiany rozumienia 

własnej istoty oraz ucieleśnienia jej w wersję rekreacyjną, nadającą wrażenie 

swobody, wolności od pracy, zanurzeniu w czasie wolnym o nieograniczonej 

objętości. 

„Pierwsza pomoc” oferowana przez wyspecjalizowane jednostki formujące 

preferowane sposoby udziału w „teatrze życia” daje namiastkę doskonałości. 

Recykling, (planowe wychodzenie z użycia6) z racji przyzwyczajania człowieka 

do nabywania nowości, jest niezbędny do modyfikacji przebrzmiałej mody, 

przestarzałej wiedzy. Ma także skupiać uwagę na określonych aspektach ciała. 

Powiększanie piersi, trenowanie mięśni, wygładzanie ud, depilacja konkretnych 

elementów ciała, sprawia wrażenie osiągnięcia celu – doskonałości. Harmonia 

„idealnych” atrybutów człowieczeństwa w końcu ulega degradacji w ogólno dostrzegalnym 

zmęczeniu potencjalnych klientów, a także w rosnącej konkurencji 

świadczenia usług doskonalących materialną stronę człowieka. To co wydawało 

się proste, okazuje się nie doprowadzone do ostateczności. Doskonałość wymyka 

się najświeższym definicjom, na rzecz nowych, jeszcze świeższych. Ciało poddawane 

jest kolejnym modyfikacjom, zaspokajającym poczucie przynależności do 

grupy trendsetterów, do przodowników niosących chorągiew świeżości. Planowe 

wychodzenie z użycia pozwala wykorzystywać te same przedmioty i pomysły cały 

czas od nowa, dodatkowo z podbudową wciąż rosnącego entuzjazmu. Recykling 

rozpościera przed ciałem niespotykane możliwości – raz ogolone owłosienie 

można zapuścić, nadać mu wymyślny kształt, rekultywować jeżeli było usuwane 

laserowo, zrobić tatuaż w charakterystycznym miejscu albo go usunąć. Każda 

z tych czynności powinna być traktowana na równi z odkrywaniem nowych 

światów dla własnego Ja. 

Przemoc stosowana wobec własnego ciała akcelerowana jest trendami konstruowanymi 

przez reżyserów przemysłu pornograficznego. Ten właśnie, za sprawą 

ogromnego kapitału jest w stanie wdrażać najnowocześniejsze udoskonalenia 

prezentując efekt końcowy w postaci mężczyzn i kobiet niemalże wygenerowanych 

komputerowo. Nowe możliwości osiągania doskonałości skutkują odczuwaniem 

psychicznego dyskomfortu, bólu niedopasowania, alienacji, wstydu za 

kondycję własnej skóry, kształtu paznokci, aż po kosmetyczne niedoskonałości 

miejsc intymnych. Narastająca moda na wzmożoną estetyzację narządów płciowych 

sprawia, iż stają się one uprawomocnionym obiektem wyznaczającym 

5 W. Klimczyk, Erotyzm Ponowoczesny, Kraków 2008, s. 82-83. 

6 Zob. J. Baudrillard, Społeczeństwo konsumpcyjne. Jego mity i struktury, Warszawa 2006, s. 123.


erotyczny styl, porównywalnie do kobiecych nóg, ust czy charakterystycznego 

makijażu. Kryje się za tym coraz większe upublicznienie sfer intymnych, dyskutowane 

na łamach czasopism stojących w szeregu chociażby z tytułem takim jak 

Cosmopolitan 7 . 

Obecnie bardziej znamienne jednak stają się cybernetyczne środki komunikacji, 

automatycznie kierujące nas na obszary z którymi powinniśmy się zaznajomić. 

Przemysł pornograficzny od zawsze wykorzystywał wynalazki technologiczne do 

proliferacji własnego towaru. Najnowocześniejsze technologie przekazu informacji 

umożliwiają prezentację prywatnych efektów „procesu twórczego” z pominięciem 

głównych ośrodków produkujących materiały pornograficzne. Możliwości 

dające przyzwolenie na aktywne uczestnictwo w tym procesie stają się wypadkową 

substancjalnych zmian w pojmowaniu seksualności. Jest jej coraz więcej i jednocześnie 

coraz bardziej oddala się ona od swojego pierwotnego biologicznego charakteru. 

Coraz częściej staje się elementem dyskursów techniczno-naukowych8. 

Płeć „narzucona” genetycznie nie musi być już jedną z głównych charakterystyk 

niepowtarzalnej tożsamości jednostki. Nowe perspektywy technologiczne 

otwierają furtkę ku modelowaniu technik reprodukcyjnych, seksualnych, 

a przede wszystkim cech płciowych. Te ostatnie, możliwe dzięki operacji zmiany 

płci (choć w tym wypadku często uzależnionej od zdiagnozowanych problemów 

psychicznych), ale również dzięki operacji przebierania się w płeć przeciwną chociażby 

w świecie Second Life9). 

Skutkiem fluktuacji w pojmowaniu ciała jest jego zanikanie w szerokim dyskursie 

przy jednoczesnej obecności biologicznej. Ciało zanika w tym sensie, że 

przestaje być elementem sfery intymnej. Natura nie jest już źródłem kultury, 

a cechy seksualne źródłem płci. Obecnie to kultura poprawia naturę, natomiast 

rozumienie własnej płci nie zależy od prymatu tożsamości. Owo wewnętrzne „Ja” 

poprawiane jest przez określone ścieżki stawania się ciała i wszelkich płciowych 

„naleciałości” z nim związanych. 

W tym wypadku seks oddala się od czynności przynależnych samcom 

i samicom, jest przede wszystkim wydarzeniem. Czymś na kształt aktualizacji 

form komunikacji i powielania informacji, przez co uwalnia ich nieokreślone 

zasoby wpływające na wszelkie poziomy organizacji ciała – biologiczne, kulturowe, 

ekonomiczne i technologiczne10. Cielesność i seksualność nie rozpływa 

się już w sublimacjach, represji czy zasadach moralnych. Ich upublicznienie 

i dyskursywność powoduje bardziej efektywne, z punktu widzenia społeczeństwa 

konsumpcyjnego, zanikanie w sferze pornografii. Taka hiperseksualność wiedzie 

ku swoistej zmianie estetyki człowieka, w sensie w jakim zaczyna on regulować 

7 S. Cokal, Clean Porn: The Visual Aesthetics of Hygiene, Hot Sex, and Hair Removal [w:] Pop-porn: 

pornography in American culture, pod red. Ann. C. Halla, Mardia J. Bishopa, Westport 2007, s. 138. 

8 Luciana Parisi, Abstract Sex: Philosophy, Bio-technology, and the Mutations of Desire, New York 2004, 

s. 7-8. 

9 Wirtualny świat imitujący prawdziwe życie wraz z gospodarką oraz relacjami społecznymi. 

10 Luciana Parisi, op. cit., s. 11.


187 

kierunek rozwoju swojego intelektu opierając się na zmianie pojmowania własnej 

cielesności. Niegdysiejsze iluzje dotyczące wzmacniania własnego cielesnego 

wizerunku stają się możliwe do zrealizowania, ogólnodostępne, co najważniejsze 

tworzą nową rzeczywistość, w której dążenie do doskonałości i osiąganie 

kolejnych punktów kulminacyjnych jest ważniejsze niż tworzenie oryginalnego 

jestestwa11. Kulminacje realizują się przez fikcje, które odróżnić od rzeczywistości 

można już jedynie za pomocą języka technicznego, gdyż kondycja poznawcza 

człowieka została przez nie przewartościowana. Nastąpił progres (lub regres, 

zależnie od nastawienia aksjologicznego) człowieczego rozwoju intelektualnego, 

który charakteryzuje się porzuceniem cechy konstytuującej jego drogę ku wytworzeniu 

kultury – wstydu przed nagością. Należy jeszcze wziąć pod uwagę fakt, że 

„stan po orgii”12 zwiastujący zniesienie ograniczeń we wszystkich dziedzinach, 

może okazać się epokową transgresją, czasowym przełamaniem wszelkich ograniczeń. 

Pustka dowolności działań legitymizowana przez efekty rozwoju technologicznego 

najczęściej ma wydźwięk negatywny, tylko nieliczni chcą ukazać jej 

wartość dodaną stwarzającą nowy budulec kultury. Proces postępującego komunikowania 

przejawów życia za pomocą środków odnoszących się do seksualności 

nie osiągnął jeszcze swego apogeum. Póki co, jego skutki opisywane są jako 

niszczące dla psychiki, etyki, czy struktur społecznych. Dzieje się tak ze względu 

na ogromy materiał porównawczy – przeszłość wypełnioną prymatem rozumu. 

Obecnie logos kryje się przede wszystkim w prawach ekonomii. Cokolwiek się 

dzieje, musi się opłacać. Aby uruchomić mechanizm kierujący rentownym przedsięwzięciem 

życiowym (czy to związany z pracą, czy z resztą czasu wolnego) należy 

podać się przede wszystkim procesom estetyzacji przygotowując na spotkanie 

z rzeczywistością społeczną, które ma się zakończyć sukcesem. 

Estetyzacja nie jest już czymś nadzwyczajnym, jest po prostu realizowana 

zgodnie z przyjętymi zasadami życia codziennego. Ale czy rzeczywiście jest tak, 

że owo życie „stało się obce samemu sobie”13; że estetyzacja prowadzi do upowszechnienia 

permanentności odczuwania czasu świąt, czy też pełnej bezfunkcyjności 

niczym sztuka awangardowa? Skoro rzeczona estetyzacja prowadzić 

ma do tego, że człowiek pozostaje jedynym dziełem ludzkości14 (ostatecznym 

dziełem sztuki), to należy także mieć na uwadze fakt, iż jest to jak najbardziej 

zgodne przynajmniej z kierunkiem biegu czasu. To co ma być, zapewne ma na 

celu rozszerzenie pola swobody w stosunku to przeszłych ograniczeń prawnych, 

moralnych czy kulturowych. Warto przypomnieć myśl Gottfrieda Sampera, że to 

filozofia kultury powinna podjąć się oceny nowych możliwości produkcyjnych 

przemysłu według kryteriów sztuki, a jednocześnie powziąć próbę nakłonienia 

11 Zob. O. Marquard, Aesthetica i anaesthetica. Rozważania filozoficzne, Warszawa 2007, s. 17; 

J. Baudrillard, Fatal Strategies [w:] Jean Baudrillard. Selected Writings, pod red., M. Postera, Stanford 2001, 

s. 201. 

12 J.Baudrillard, The Transparency of Evil, New York 1993, s. 3. 

13 R. Bubner, Doświadczenie estetyczne, Warszawa 2005, s. 179. 

14 O. Marquard, Aesthetica i anaesthetica…, op. cit., s. 17.


sztuki do otworzenia się na nowe technologię i modernizację15. Analiza potrzeb 

człowieka-sztuki nie musi sprowadzać się jedynie do produkcji estetyzowanej 

jednostki zanurzonej w spornografizowaną rzeczywistość. Jednak siła oddziaływania 

tego właśnie przemysłu jest tak duża, że nowy projekt humanistycznego 

kształtowania życia wydaje się niemożliwy do zrealizowania. Może jednak nie 

chodzi tu o dążenie do odnowy moralnej, przywrócenia starych zasad, a o zaprzęgnięcie 

estetyzowanej cielesności w nowe, równie głęboko przemysłowe sfery? 

15 R. Konersmann, Filozofia Kultury. Wprowadzenie, Warszawa 2009, s. 20.

wersja elektroniczna (pdf) - Homo communicativus - Uniwersytet im ...

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?