1 Wsrin }ahidliyi Ba] Mwqalw - Betti Bleyer Mwnbw ... - AZERI.org

Wsrin }ahidliyi
Ba] Mwqalw - Betti Bleyer
Mwnbw: Azerbaijan International jurnal\ - AI 7.3 (Pay\z 1999)
© 2003. Azerbaijan International
Azwrbaycanl\lar\n Bak\n\n wn mw]hur mwrz ni]an\ olan Q\z Qalas\ haqda [ox az mwlumata
malik olmalar\ mwni hwmi]w twwcc^blwndirwrdi. Hwtta tarix[ilwr belw tam wminliklw onun
tikilmw tarixini vw bunun b=y^k m^dafiw sisteminin bir hisswsi oldu`unu vw ya hwr hans\
bir dini inamla ba`l\ vw ya kosmoloji bir sistem olub-olmad\`\n\ dwqiq s=ylwyw bilmirlwr.
Bir [ox wfsanwlwr onun ad\nda olan “Q\z” s=z^n^n mwsum q\z mwnas\n\ da]\d\`\n\ izah
etmwyw cwhd edir, baxmayaraq ki, hwmin termin [ox g^man ki, qalan\n he[ zaman
d^]mwn twrwfindwn i]`al edilmwdiyi mwnas\n\ verir.
Bir rwvaywtdw deyilir ki, bir q\z atas\n\n pis niyywtindwn qa[maq ^[^n he[ bir [arwsi
qalmad\qda =z^n^ hwmin qaladan dwnizw atm\]d\r. Lakin Azwrbaycan\n folklor[ular\ isw
inadla bildirir ki, bu mifologiya Sovet d=vr^ndw, xanlara, m^lkwdarlara vw digwr
“istismar[\”lara—sosializmin ideologiya d^]mwnlwrinw qar]\ m^barizw mwqswdilw
uydurulmu]dur.
Lakin bu wsrdw nw qwdwr itkinin oldu`u vw hwtta =twn bu onillik wrzindw ba] verwn
hadiswlwr haqda he[ bir informasiya olmad\`\n\ fikirlw]swk, belw tarixi abidwlwr haqda
^mumiyywtlw hwr hans\ bir mwlumat\n oldu`u [ox twwcc^bl^d^r.
Bu wsrdw ba] verwn bir [ox tarixi hadiswlwr haqda [oxlu laz\mi detallar itirilmi]dir. Bir [ox
dwywrli faktlar namwlum qalm\]d\r. {ox sirlwr hwlw dw Moskvada, D=vlwt Twhl^kwsizlik
Komitwsinin (KQB) arxivlwrindw ba`l\ saxlan\l\r. Vw nw qwdwr hwqiqwtlwr, x^susilw dw Sovet
kw]fiyyat xidmwtinin Stepanakert (1988), Sumqay\t (1989), Bak\n\n Qara Yanvar (1990)
faciwlwri vw }u]an\n asanl\qla i]`al\ kimi hadiswlwrdw nw kimi rol oynad\`\ barwdw
materiallar he[ vaxt swnwdlw]dirilmwmi]dir. Azwrbaycanda millwtin tarixi yadda]\n\ silmw
hadiswlwri o qwdwr [ox olmu]dur ki, hwtta 20-ci wsri “Amneziya Wsri” adland\rmaq olar.
Bu ildw yazd\`\m\z “Wsr Silsilwsi” m=vzusunda ^[^nc^ olan bu n=mrwdw bu wsrdw ba]
verwn bwzi hadiswlwri twsvir etmwk ^[^n hwmin hadiswlwrin ]ahidi olmu] m^wyywn
]wxslwrin m=vqelwrini dwrc etmi]ik. Tarixi hadiswlwrin mahiyywtini vw ard\c\ll\`\n\ izlwmwk
bax\m\ndan ]ifahi tarixin whwmiyywtli rolu oldu`undan ona [ox ciddi yana]\l\r. Ax\ tarixw
rwhbwrlwr twrwfindwn yaz\lanlardan ba]qa [ox ]eylwr daxildir.
1

Wlbwttw ki, m^wyywn vaxt ke[dikdwn sonra hwr bir millwtdw tarixi formala]d\ran hadiswlwr
haqda olan yadda]\n =l^m vw ya amneziya nwticwsindw itirilmwsi [ox twbiidir. Lakin
m^wyywn =z^nwmwxsus amillwr vard\r ki, Azwrbaycanda vw Sovet Ittifaq\nda yadda]\n
itmwsinw twkan vermi]dir.
Wlifba Dwyi]ikliklwri
Misal ^[^n, b^t^n d^nyada bu wsrdw Azwrbaycan qwdwr wlifba dwyi]ikliyi etmi] bir =lkw
oldu`unu twswvv^r etmwk [ox [wtindir. Wslindw, 65 ildwn dw q\sa bir m^ddwt wrzindw
(1926-1991) 4 dwfw wlifba dwyi]ikliyi olmu]dur. 1300 il wrzindw i]lwnwn wrwb wlifbas\
lat\nla wvwz olunmu] (1926), sonra kirilw (1939), daha sonra isw yenidwn lat\n wlifbas\na
ke[ilmi]dir (1991).
Hwr wlifba dwyi]ikliyindw, hwtta dwyi]iklik siyasi cwhwtdwn izah edildikdw belw (bu
dwyi]ikliklwrin hwr birindw oldu`u kimi) hwddindwn [ox bilik vw informasiya itkisi ba]
verirdi ki, bu da nwsillwr aras\nda u[urum wmwlw gwtirirdi. Wlifba dwyi]ikliklwri wsaswn
ictimai vw mwdwni yadda]\n itmwsi ilw nwticwlwnir. Cwmiyywtin periferiyas\ say\lan
qruplar—ya]l\lar vw gwnclwr, baba, nwnw vw nwvwlwr ham\dan [ox wziyywt [wkir. Ya]l\ nwsil
yeni ideya vw informasiya wldw edw bilmir, gwnc nwsil isw swlwflwri twrwfindwn y\`\lm\] b=y^k
hwcmdw bilikdwn mwhrum olur. Belw yadda]\n itirilmwsi faciwvidir, [ox vaxt isw bwrpas\ he[
vaxt m^mk^n olmur.
Siyasi Sistemlwr
Bu wsrdw ba] verwn amneziyan\n digwr swbwbi h=kumwtin ziddiyywtli siyasi sistemlwrlw wvwz
olunmas\d\r. Neft Partlay\]\ d=vr^ndwki (1885-1920) kapitalist sistemi =lkwnin m^twrwqqi
liderlwrinin sistemi demokratiklw]dirmwyw [al\]araq qurduqlar\ Azwrbaycan Demokratik
Respublikas\ (1918-1920) ilw wvwz olundu.
Sonra Bol]eviklwr mwcburi olaraq sosialist rejmini qurdular (1920-1991). Sonda Sovet
Ittifaq\ da`\ld\qdan sonra Azwrbaycan bazar iqtisadiyyat\ prinsipinw wsaslanan bir
h=kumwt qurma`a cwhd etdi.
Bir-birini wvwz edwn bu siyasi sistemlwrin hwr biri =z^ndwn wvvwlkinin tam wksi
oldu`undan azwrbaycanl\lar “siyasi cwhwtdwn d^zg^n” olmaya art\q =yrw]mwk
mwcburiyywtindw qalm\]lar. D=vr^n nwbzini tuta bilmwk qabiliyywtinin olmamas\ [ox pis
nwticwlwnirdi.
Stalinin Represiyalar\
1924-c^ ildwn Stalin 1953-c^ ildw vwfat edwnw kimi onun hwyata ke[irdiyi siyaswt
Azwrbaycan\n tarixi yadda]\n\n silinmwsinw hwdsiz rwvac vermi]dir. Bu d=vr wrzindw
Azwrbaycan\n bir [ox qabaqc\l siyasi ]wxsiyywtlwri vw ziyal\lar\ hwbs edilmi] vw ya s^rg^n
edilmi]dir. Twkcw Azwrbaycanda minlwrlw azwrbaycanl\ Sibirin vw digwr Orta Asiya
wrazilwrinin inki]af\ ^[^n ucuz i][i q^vvwsi kimi hwbs edilmi] vw hwmin yerlwrw
g=ndwrilmi]dir. B^t^nl^kdw Sovet Ittifaq\nda isw bu rwqwm milyona [at\r.
2

Belw d^]^n^lm^] siyaswt nwsillwr aras\ wlaqwlwrin kwsilmwsindw vw qorxunun twlqin
edilmwsindw hwddindwn [ox effektli twsir g=stwrirdi. Belw ki, bunun nwticwsindw valideynlwr
hwtta u]aqlar\na etibar etmwkdwn ehtiyat edirdilwr.
Yaz\[\ Anar dwh]wt hissi do`uran “O gecwnin swhwri” wswrindw kwskin bir misal gwtirir (Bax:
AI 7.1, Yaz, 1999). Burada bir q\z\n valideynlwri bir ne[w hwftw wvvwl hwbs edilmi]
qon]unun bwstwlwdiyi laylan\ gwlinciyinw oxuyan q\zlar\na g=rw =zlwrinin hwbs
edilwcwklwrindwn qorxurlar.
Wslindw Stalin represiyas\n\n whwmiyywti ondad\r ki, minlwrlw insanlar\ qwtlw yetirmwklw
nwsillwr aras\ m=vcud wlaqwlwr kwsilirdi. Art\q 1950-ci illwrdw gwnclwr bilmirdi ki, =z
millwtlwrinin i[indwn sosialist sisteminw qar]\ [\xd\qlar\na g=rw hwyatlar\n\ itirmi] dahilwr
[\xm\]d\r. Hwqiqwtdwn xwbwrdar olan daha ya]l\ nwsil isw bu barwdw hwtta evlwrindw,
gizlindw belw qorxudan dan\]m\rd\.
Rus Dili
Bu wsrdw b=y^k hwcmdw yadda]\n itmwsinw swbwb olan faktorlardan biri dw g^ndwlik
nitqdw rus dilinin i]lwnmwsinw ke[id olmu]dur. Twbii ki, Sovet d=vr^ndw m^vwffwqiyywtw
yol rus dilindwn ke[ib gedirdi. Mwktwblwrdw rus b=lmwsi wn yax]\ twhsil sistemi say\l\rd\ vw
bu indi dw belw olmaqda davam edir. Belw siyaswt Azwrbaycanl\lar\ =z yaz\[\lar\ vw digwr
b=y^k m^twfwkkirlwri haqda =yrwnmwkdwn mwhrum etmi]di. Azwrbaycan gwnclwri
Nizamini, Haj\bwyovu yox, Pu]kini, {aykovskini =yrwnirdilwr. Belw siyaswt nwticwsindw
millwtin mwdwni yadda]\ swhv istiqamwtw y=nwlmi] oldu.
Bu g^n^n Azwrbaycan\nda rus dili hwlw dw Bak\da ^st^nl^k tw]kil etmwkdwdir. Burada
ya]ayan ruslar =lkwnin rwsmi d=vlwt dili olan Azwrbaycan dilini bilmir. Bir [ox
azwrbaycanl\lar rus dilindw =z ana dillwrindwn daha swrbwst dan\]\r.
S^rg^n
Milyonlarla azwrbaycanl\n\n mwcburi surwtdw miqrasiya edilmwsi dw yadda]\n itmwsinw
swbwb oldu. Ilk ax\n Bol]eviklwr hakimiyywti wlw ke[irdiklwri vaxt oldu (1920).
Azwrbaycan\n wn qabaqc\l sahibkarlar\ =lkwni k^tlwvi surwtdw twrk etdi. Burada
qalanlardan isw [ox az hisswsi ba]lar\na gwlwni dan\]maq m^mk^n olan d=vrwdwk ya]ad\.
Bu g^n Bak\n\n mwrkwz hisswsindw yerlw]wn ornamentli malikanwlwr wvvwlki sahiblwrinin
]ahidi olmu]lar, lakin onlardan ancaq monoqramlar qalm\]d\r. Onlar\n adlar\ [ox vaxt
tan\nmam\] qal\r.
Az =m^rl^ Azwrbaycan Demokratik Respublikas\na (1918-1920) rwhbwrlik edwnlwr dw
eyni tale ilw ^zlw]dilwr. Bir [oxlar\ =lkwni twrk etdi, wkswr hisswsi isw qwtlw yetirildi.
Y^z minlwrlw azwrbaycanl\n\n digwr bir mwcburi miqrasiyas\ 1920-ci illwrin ortalar\nda,
Stalin Azwrbaycan\n Zwngwzur regionunu Ermwnistana verwn d=vrdw ba] verdi. 46
3

kilometr uzunlu`u olan bu dar torpaq sahwsi indi Azwrbaycan\ Nax[\van vilaywtindwn
ay\raraq t^rk dilli Bak\ ilw T^rkiyw aras\nda hwr hans\ bir m^mk^n wlaqwni kwsir.
Sonra 1930-cu illwrdw digwr bir k^tlwvi k=[^r^lmw hwyata ke[irildi. Belw ki, bu zaman
Irandan gwlmi] y^zlwrlw azwrbaycanl\lar mwcburi surwtdw geriyw qaytar\ld\. Onlar Neft
Partlay\]\ d=vr^ndw iqtisadi imkanlar axtar\]\ ^midi ilw Bak\ya gwlmi]dilwr.
Sonra 1937-ci il, Sovet tarixindw wn dwh]wtli ad qazanm\] illwr say\lan d=vrdw Stalin
y^zlwrlw azwrbaycanl\n\ hwbs etdi. Onlardan bwzilwri qwtlw yetirildi, [oxlar\ isw s^rg^n
edildi. Bwzilwri isw 1953-c^ ildw Stalinin =l^m^nw kimi sa` qala bildi vw geriyw, evlwrinw
qay\tma`a yol tapma`\ bacard\.
Sovet h=kumwti twrwfindwn tw]kil edilmi] digwr bir k^tlwvi k=[^r^lmw 1948-1950-ci illwr
aras\, min illwrlw orada ya]amalar\na baxmayaraq, bir ne[w y^z minlwrlw azwrbaycanl\
k^tlwvi surwtdw Ermwnistandan qovulduqda ba] verdi. Stalin d=vr^ndw wn k^tlwvi
k=[^r^lmwlwrin 2-ci D^nya M^haribwsi wrwfwsindw ba] verdiyinw baxmayaraq, maraql\
buras\d\r ki, bu s^rg^n s^lh zaman\, m^haribw qwlwbwsi qeyd edilwn d=vrdw ba] vermi]di.
Wlbwttw ki, Azwrbaycan-Ermwnistan m^naqi]wsi bu wsrdw wn b=y^k k=[k^nl^kdwn birinw
swbwb oldu. 1988-ci ildwn 1 milyona yax\n azwrbaycanl\ hwm Emwnistandan, hwm dw
Azwrbaycan wrazisi olan Da`l\q Qaraba`dan vw 1992-ci ildwn ba]layaraq ermwnilwrin hwrbi
q^vvwlwrlw wlw ke[irdiklwri 7 wtraf rayonlardan evlwrini twrk edib qa[ma`a mwcbur
olmu]lar.
Bu etnik xarakterli s^rg^nlwrw wlavw olaraq Sovet Ittifaq\ da`\ld\qdan sonra yaranan swrt
iqtisadi ]wrait bir [oxlar\n\ Rusiyada, Israildw, T^rkiywdw, Avropada vw Amerika Birlw]mi]
}tatlar\nda i] axtarma`a mwcbur etdi.
B^t^n bu s^rg^nlwrin ham\s\ mwdwniyywt, dil, twsir dairwsi vw d^nyag=r^]^ bax\m\ndan
nwsillwr aras\ wlaqwni kwsmwklw geni] hwcmdw yadda]\n itmwsi ilw nwticwlwndi.
Bu n=mrwdw biz, bu wsri formala]d\ran bir [ox hadiswlwr haqda ^mumi bir mwnzwrw
vermwyw [al\]m\]\q. Wlbwttw ki, belw material barwdw bir ensklopediya haz\rlamaq olard\.
&mid edirik ki, gwlwcwk n=mrwlwrimizdw bu dwfw verw bilmwdiyimiz bo]luqlar\ doldura
bilwcwyik.
Arzu edirik ki, n=vbwti wsr vw minillikdw, Azwrbaycan bir daha belw yadda] itkisi ilw
^zlw]mwsin. &mid edirik ki, sistemlwrin he[ bir sahwdw, istwr siyasi, iqtisadi, twhsil vw ya
mwdwni sahwdw dwyi]ilmwsinw ehtiyac olmayacaqd\r. Qoy bir dw he[ vaxt bu millwtin
tarixindw milli yadda] itkisinw swbwb olan bu qwdwr [ox amil olmas\n.
______
Twrc^mw: &lviyyw Mwmmwdova
Yoxlad\: G^lnar Aydwmirova
Redaktw etdi vw veb ^[^n haz\rlad\: Aynurw H^seynova
4