ROK XXXII - Instytut Maszyn Matematycznych

ROK XXXII 

2/2006(6) 

e-Kontent technologie tworzenia

PRACE NAUKOWE BADAWCZE INSTYTUTU MASZYN MATEMATYCZNYCH 

SERIA ABC.IT 

ROK XXXII, NR 6, 2006 

ISSN 0209-1593 

INSTYTUT MASZYN MATEMATYCZNYCH 

02-078 WARSZAWA, UL. L.KRZYWICKIEGO 34 

1

ORACOWANIE I REDAKCJA: 

ZESPÓŁ ZAKŁADU SYSTEMÓW INFORMACYJNYCH (BI) 

INSTYTUTU MASZYN MATEMATYCZNYCH 

UL. L. KRZYWICKIEGO 34 

02-078 WARSZAWA 

TEL. 0 22 625 59 95, (22) 621 84 41 W. 454, 0 22 433 40 95 

E-MAIL: bi@imm.org.pl, http://bi.imm.org.pl 

Copyright © by Instytut Maszyn Matematycznych, Warszawa, 2006 

ISSN 0209-1593 

Nakład 100 egz. 

Półrocznik 

Druk: Oficyna Wydawniczo-Poligraficzna „Adam”, 02-729 Warszawa, ul.Rolna 191/193 

2

PRACE NAUKOWE BADAWCZE INSTYTUTU MASZYN MATEMATYCZNYCH 

SERIA ABC.IT 

Rok XXXI Nr 6 2006 

SPIS TREŚCI 

NARZĘDZIA AUTORSKIE NA MIARĘ ZAMIARÓW (SŁÓW KILKA O 

REALIZACJI DOWOLNEGO SCENARIUSZA) ...............................................5 

1 KRYTERIA WYBORU NARZĘDZI AUTORSKICH...................................................................5 

2 TELEEDU, TOOLBOOK CZY WBTEXPRESS? ....................................................................6 

3 SCENARIUSZ JAKO KRYTERIUM WYBORU NARZĘDZIA......................................................6 

3.1 Opis „kryterialnego” scenariusza..........................................................................7 

3.2 Realizacja opisanego scenariusza..........................................................................8 

3.2.1 Nawigacja wśród jednostek e-kursu.............................................................................................8 

3.2.2 Prezentacja treści szkoleniowej w jednej z lekcji.........................................................................8 

3.2.3 Strategia testowania. ....................................................................................................................8 

3.2.4 Typy pytań użytych w teście..........................................................................................................9 

3.3 Dyskusja nad wyborem narzędzia autorskiego ......................................................9 

4 ZAKOŃCZENIE .................................................................................................................9 

WIRTUALNI POGROMCY E-LEARNINGOWEJ SAMOTNOŚCI … GDZIE 

ICH SZUKAĆ ?..................................................................................................11 

1 SAMOTNOŚĆ W KURSIE…..............................................................................................11 

2 NAUCZYCIEL NIEZASTĄPIONY? .....................................................................................11 

2.1 Przykłady..............................................................................................................13 

2.1.1 Kasia z kursu „Pluszowe życie”.................................................................................................13 

2.1.2 Zofia z kursu „Aktywne metody poszukiwania pracy przez Internet”........................................14 

2.1.3 Profesor z kursu „Mechanika ruchu postępowego” ..................................................................15 

2.1.4 SCORM course ...........................................................................................................................17 

3 JAK POZYSKAĆ WIRTUALNEGO MENTORA?....................................................................17 

4 WSPÓŁPRACA Z GRAFIKIEM...........................................................................................18 

5 JAK OŻYWIĆ MENTORA ? ...............................................................................................21 

6 ZAKOŃCZENIE ...............................................................................................................22 

TECHNOLOGIA WSPÓŁPRACY EKSPERTA DZIEDZINOWEGO 

Z DYDAKTYKIEM MEDIALNYM (CZ.2)......................................................23 

1 WSTĘP...........................................................................................................................23 

2 FAZA ZAAWANSOWANA I KOŃCOWA – INTENSYFIKUJEMY WSPÓŁPRACĘ.......................24 

3 REWIZJA – WSPÓLNIE PODNOSIMY JAKOŚĆ KURSU ........................................................25 

4 ZAKOŃCZENIE ...............................................................................................................27 

TELEEDU - KROK W KIERUNKU SZTUCZNEJ INTELIGENCJI 

(KAPSUŁA EDUKACYJNA: REPOZYTORIUM I E-KURS EKSPERTOWY) 

............................................................................................................................29 

1 WSTĘP...........................................................................................................................29 

2 REPOZYTORIA ...............................................................................................................30 

3 CO TO JEST SZTUCZNA INTELIGENCJA I SYSTEMY EKSPERTOWE? ...................................31 

4 SYSTEM EKSPERTOWY „CZWOROKĄTY”........................................................................32 

5 E-KURS EKSPERTOWY....................................................................................................35 

6 WYKORZYSTANIE E-KURSÓW EKSPERTOWYCH..............................................................39 

7 SESJA SZKOLENIOWA Z KAPSUŁĄ EDUKACYJNĄ.............................................................41 

3

8 UWAGI KOŃCOWE .........................................................................................................41 

PLATFORMA MOODLE I SCORM 2004 - STANDARDY E-LEARNINGU 

A RZECZYWISTOŚĆ .......................................................................................43 

1 MOODLE I SCORM .......................................................................................................43 

2 TESTY............................................................................................................................43 

3 WYNIKI TESTÓW............................................................................................................44 

4 WNIOSKI .......................................................................................................................45 

Z DOŚWIADCZEŃ IMM: PIERWSZA W POLSCE BAZA DANYCH 

O CERTYFIKOWANYCH SPECJALISTACH W ZAKRESIE E-LEARNINGU 

............................................................................................................................47 

1 PARTNERSTWO NA RZECZ ROZWOJU OŚRODEK RENOWATOR DLA MSP ..................47 

2 PREZENTACJA SPECJALISTÓW .......................................................................................49 

3 PREZENTACJA CERTYFIKATÓW .....................................................................................50 

4 KOMUNIKACJA Z CERTYFIKOWANYMI SPECJALISTAMI .................................................51 

5 PRZYKŁADOWY PROCES PROWADZĄCY DO ZLECENIA USŁUGI .......................................51 

6 PODSUMOWANIE ...........................................................................................................52 

4

OLGA ORDYŃSKA, WOJCIECH PRZYŁUSKI 

Instytut Maszyn Matematycznych, Warszawa 

Narzędzia autorskie na miarę zamiarów 

(słów kilka o realizacji dowolnego 

scenariusza) 

Streszczenie 

Artykuł dotyczy problemu wyboru narzędzia autorskiego do tworzenia kursów 

e-learningowych. Szczególny nacisk położono w nim na dobór narzędzia, w którym można 

będzie zrealizować zaplanowany scenariusz kursu. 

Abstract 

The paper considers the problem of authoring tool selection for creating e-learning courses. 

The special focus is set on a choice, which guarantees realization of planned course's scenario. 

1 Kryteria wyboru narzędzi autorskich 

Wybór narzędzia autorskiego z wykorzystaniem kryteriów wyboru m.in. publikowanych na 

portalu Brandon-Hall, jak i opisanych w „Pracach Naukowo-Badawczych Instytutu Maszyn 

Matematycznych”, nr 1/2005(3) [1], powinien wynikać z analizy przeprowadzonej w 6 

grupach kryteriów: 

! systemowych, 

! funkcjonalnych, 

! ewaluacyjnych, 

! środowiskowych, 

! użytkowych, 

! formalnych. 

Ustalono w [1], że najważniejszym kryterium, jakie powinno być wzięte pod uwagę przy 

podejmowaniu decyzji dotyczącej wyboru narzędzia, jest zgodność produkowanego przez 

niego kursu e-learningowego ze standardami e-learningu. 

Czym kierować się dalej, jeśli rozpatrywane przez nas narzędzia autorskie spełniają to główne 

kryterium? 

Z punktu widzenia osoby zajmującej się zdalnym nauczaniem, tworzeniem kontentu, 

prowadzeniem szkoleń zdalnych i mieszanych, najważniejsze będą tutaj kryteria funkcjonalne 

i ewaluacyjne. Kryteria te odnoszą się do cech tworzonych elektronicznych szkoleń, a także 

5

Zeszyt ABC.IT nr 2/2006(6) 

wiążą się ze sprawdzaniem postępów kursantów. Dokonując wyboru narzędzia autorskiego, 

można zdecydować się na narzędzie mające jak najwięcej wbudowanych różnorodnych 

funkcji, jednak i taki wybór nie zawsze jest gwarantem dobrego wyboru. 

W oderwaniu od funkcjonalności narzędzia można formułować bardzo bogate lub 

skromniejsze wizje dotyczące sposobów realizacji jakiegoś celu dydaktycznego. 

Funkcjonalność narzędzia może pobudzać wyobraźnię lub też stopować ją w przypadku, jeśli 

jesteśmy świadomi napotykanych ograniczeń.. Wybór narzędzia do tworzenia kursu jest 

rzeczą trudną, dopasowanie wymyślonego scenariusza do funkcjonalności posiadanego 

narzędzia także nie jest proste, dodatkowo wiąże się z wypracowaniem kompromisów między 

tym, co by się chciało, a tym co można osiągnąć. 

2 TeleEdu, Toolbook czy WBTExpress? 

W artykule postaramy się przedstawić problemy twórców e-kursu, którzy otrzymali zlecenie 

na wykonanie szkolenia charakteryzującego się określonym scenariuszem, a dysponują 

trzema narzędziami autorskimi: TeleEdu eLearning Suite, Toolbook Assistant 2004 oraz 

WBTExpress, wersja 5.5. 

Są to trzy bardzo zaawansowane narzędzia do tworzenia kursów e-learningowych. Wszystkie 

one: 

! są zgodne z wiodącymi standardami e-learningu; 

! charakteryzują się wielością typów pytań; 

! mają możliwość wykorzystywania multimediów; 

! służą do tworzenia treści szkolącej oraz testów; 

! umożliwiają udostępnianie materiałów dodatkowych; 

! umożliwiają w łatwy sposób tworzenie treści szkolącej; 

! zapewniają możliwość utworzenia wersji dystrybucyjnej kursu, która będzie 

udostępniania na CD, na stronie WWW, na platformie e-learningowej; 

! umożliwiają import obiektów z innych kursów. 

Ponadto istnieją jeszcze inne, przydatne i ułatwiające pracę autorowi kursu opcje (np. wzorce 

szablonów kursów), jednak są one różne w każdym z omawianych narzędzi. 

Wybór właściwego narzędzia do utworzenia potrzebnego e-kursu może okazać się 

problemem dość złożonym. Podejmując taką decyzję trzeba bowiem brać pod uwagę nie 

tylko scenariusz, który zamierzamy zrealizować, ale również cały szereg aspektów 

dodatkowych (np. aspekt ekonomiczny). Jednak wydaje się, że rola scenariusza (patrz [2]) 

czyli wizja projektowanego e-kursu ma przy podejmowaniu tej decyzji fundamentalne 

znaczenie. Wizja ta może dotyczyć tak newralgicznych problemów jak: sposób prezentacji 

treści szkoleniowych, strategia testowania, prezentacja wyników szkolenia. Powinna ona też 

obejmować sytuacje pedagogiczne, jakie powinno się stworzyć szkolonemu podczas jego 

pracy z kursem, czyli opisywać choćby w ogólny sposób cały proces edukacyjny, zarówno z 

punktu widzenia kursanta jak i możliwych reakcji systemu wykonawczego e-kursu na jego 

działania. 

3 Scenariusz jako kryterium wyboru narzędzia 

6

Olga Ordyńska, Wojciech Przyłuski, Narzędzia autorskie na miarę zamiarów 

Zaprezentujemy teraz niewielki przykład ilustrujący wpływ scenariusza projektowanego 

e-kursu na dobór najlepszego narzędzia autorskiego do jego realizacji. 

Poniżej prezentujemy fragmentaryczny (z konieczności) opis scenariusza, który zamierzamy 

zrealizować. Pełny opis scenariusza wymagałby m.in. szczegółowego przedstawienia 

struktury i zawartości wszystkich jednostek szkoleniowych i testowych oraz zasad nawigacji 

w kursie uwzględniających wszystkie sytuacje, w jakich znaleźć się może kursant w trakcie 

jego wykonywania. Celowo abstrahujemy też w nim od konkretnych treści. Zastanawiamy się 

bowiem nad tym nie „co”, ale przede wszystkim „czy i jak” można wykonać. 

3.1 Opis „kryterialnego” scenariusza 

Kurs składa się z dziesięciu lekcji, testu końcowego i jednostki podsumowującej. 

Kursant zapoznaje się w dowolnej kolejności z treścią jednostek lekcyjnych. Dopiero jeśli 

przejrzy już połowę z nich (czyli co najmniej pięć), zostanie mu udostępniony test końcowy. 

Może wtedy zaryzykować, nie oglądać pozostałych lekcji i poddać się testowi. 

Ostatnia 10 lekcja zawiera galerię 3-ech fotografii. Jeśli kursant „najedzie” myszką na daną 

fotografię, wtedy w tym samym oknie pojawi się jej szczegółowy opis. 

Test zawiera siedem pytań, które mają być zadane sekwencyjnie. Pierwsze pięć pytań to 

pytania jednokrotnego wyboru. Szóste pytanie związane jest z lekcją 10 i polega na tym, że 

7


na ekranie pojawiają się 3 fotografie oraz trzy ramki z ich opisami. Zadaniem kursanta jest 

narysowanie strzałek łączących prawidłowo opis z fotografią. Ostatnim jest pytanie typu 

„suwak”. 

Jeśli po zadaniu ostatniego pytania w teście ocena kursanta nie przekroczy określonej 

wartości progowej, test zostanie automatycznie powtórzony. Kursant nie może opuścić testu 

dopóki nie spełni określonych przez twórcę testu wymagań. Jeśli ocena osiągnie żądany próg, 

kursantowi prezentowana jest jednostka podsumowująca, a test staje się dla niego 

niedostępny. Lekcje może on nadal przeglądać. 

3.2 Realizacja opisanego scenariusza 

Spróbujmy teraz ustosunkować się do tej fragmentarycznej wizji scenariusza projektowanego 

e-kursu. Z prezentowanego opisu możemy wydzielić kilka spraw: 

8 

! nawigację wśród jednostek e-kursu, 

! prezentację treści szkoleniowej w jednej z lekcji, 

! strategię testowania, 

! typy pytań użytych w teście. 

3.2.1 Nawigacja wśród jednostek e-kursu 

Podane wytyczne dotyczące nawigacji, wymagają użycia narzędzia, które umożliwia ocenę 

kompletności przerobionego materiału i zastosowanie w zależności od tej oceny działania 

polegającego na prezentacji bądź ukryciu przed szkolonym odpowiedniej jednostki e-kursu 

(w tym przypadku testu końcowego). 

W ToolBook-u możemy analizować stan wykonania kursu tylko lokalnie w odniesieniu do 

strony, na której aktualnie jest kursant - nie można przeprowadzić analizy globalnej 

dotyczącej całego materiału kursu. Można to zrealizować w WBTExpress, o ile decydujemy 

się na współpracę z platformą WBTSerwer (funkcjonalność platformy). Jeśli jednak kurs 

miałby być niezależny od platformy, osiągnięcie omawianego rezultatu wiązałoby się z 

dużym nakładem pracy nad stworzeniem odpowiednich skryptów, które mogłyby być użyte w 

narzędziu celem osiągnięcia wspomnianej funkcjonalności. Spośród omawianych narzędzi 

jedynie TeleEdu daje możliwość zrealizowania scenariusza bez dodatkowych warunków. 

3.2.2 Prezentacja treści szkoleniowej w jednej z lekcji 

Wytyczne dotyczące lekcji nr 10 można zrealizować bez żadnego kłopotu w ToolBook-u lub 

WBTExpress (które mają wbudowane mechanizmy prezentacji ekranów informacyjnych w 

wyniku różnych akcji, w tym również umieszczenia wskaźnika myszki w danym obszarze). 

Zakładając, że wszystkie materiały potrzebne do realizacji tej lekcji zostały wcześniej 

przygotowane, jej opracowanie, za pomocą wspomnianych narzędzi, zajęłoby tylko kilka 

minut. Natomiast realizacja tej lekcji w TeleEdu wymagałaby użycia zewnętrznych 

dodatkowych narzędzi takich jak Java Script lub Flash. Tak więc czas wykonania tej lekcji w 

TeleEdu byłby wielokrotnie dłuższy (może nawet liczony w godzinach). 

3.2.3 Strategia testowania. 

Sekwencyjność zadawania pytań zrealizować można w każdym z trzech rozważanych tu 

narzędzi. Zdawanie testu aż do skutku, a potem uniemożliwienie do niego dostępu przy 

jednoczesnym dostępie do wszystkich lekcji, to już wymagania bardzo trudne do realizacji.

Olga Ordyńska, Wojciech Przyłuski, Narzędzia autorskie na miarę zamiarów 

W ToolBook-u można to zrealizować tylko częściowo. W WBTExress konieczne jest 

dopisanie skryptów, aby uzyskać funkcjonalność o której mowa. Natomiast w TeleEdu jest 

możliwa pełna realizacja tych postulatów. 

3.2.4 Typy pytań użytych w teście. 

Pytania typu jednokrotnego wyboru są dostępne w każdym z omawianych tu narzędzi. 

Problemy pojawiają się przy wymaganiach dotyczących pytania szóstego i siódmego. 

Łączenie strzałkami obiektów można zrealizować wyłącznie w ToolBook-u, natomiast 

pytanie z suwakiem wyłącznie w WBTExpress. 

3.3 Dyskusja nad wyborem narzędzia autorskiego 

Przeprowadzona analiza scenariusza nie daje jednoznacznej odpowiedzi na pytanie, które z 

narzędzi jest tu najlepsze. Każde z nich ma swoje zalety, ale również ograniczenia. 

Znalezienie rozwiązania tego problemu może być łatwiejsze na ogólniejszym poziomie. 

Prowadząc mianowicie rozważania nad tym, które z narzędzi jest najlepsze do zrealizowania 

e-kursu według podanego wyżej scenariusza warto brać pod uwagę fakt, że jego twórcy na 

ogół nie znają dokładnie wielu mechanizmów szkoleniowo-testujących jakie oferują twórcy 

narzędzi autorskich. Opracowując swoją wizję e-kursu bazują oni głównie na swoich 

doświadczeniach dydaktycznych nabytych w trakcie klasycznych (stacjonarnych) wykładów 

i ćwiczeń. Rysuje się więc pewna możliwość kompromisu między wymaganiami scenarzysty, 

a możliwościami narzędzia autorskiego. Innymi słowy, pewne idee edukacyjne można 

zrealizować, ale niekoniecznie w sposób proponowany przez scenarzystę. Dobrą ilustracją tej 

sytuacji jest sprawa pytania szóstego dotyczącego lekcji 10-tej. Ideą tego pytania jest przecież 

sprawdzenie, czy kursant potrafi skojarzyć fotografię z jej właściwym opisem. Natomiast 

sposób w jaki mamy to sprawdzać jest już sprawą do dyskusji. We wszystkich omawianych tu 

narzędziach są odpowiednie mechanizmy do realizacji tego pytania: 

! w Toolbooku, jak już wspomniano wyżej, można to zrobić dokładnie tak jak wymyślił 

to scenarzysta 

! w TeleEdu można to zrealizować używając np. pytania typu drag&drop 

! w WBTExpress można np. użyć tzw. rozwijalnych list. 

Tak więc, w wyniku dyskusji ze scenarzystą, może powstać pewna modyfikacja scenariusza 

nie naruszająca jego głównych dydaktycznych założeń. Jeśli nadal wybór jest trudny 

pozostaje tylko podjęcie decyzji, z czego twórca scenariusza gotów jest zrezygnować. W 

naszym przykładzie rezygnacja ze specyficznych wymagań nawigacyjnych oraz wyszukanej 

strategii testowania prowadziłaby w konsekwencji do wyboru WBTExpressa lub ToolBook-a 

jako narzędzi do tworzenia kursu. Natomiast rezygnacja z proponowanych graficznych 

rozwiązań dotyczących zarówno lekcji jak i pytań prowadziłaby do wyboru TeleEdu. 

Jeśli decyzja o rezygnacji z wybranych postulatów scenariusza jest trudna, wtedy ponownie 

zaczynają odgrywać rolę względy niezwiązane ze scenariuszem, o których była mowa w 

pierwszej części tego artykułu. 

4 Zakończenie 

Co zrobić, jeśli narzędzia oferują zbliżoną funkcjonalność i wszystkie są zgodne ze 

standardami e-learningu? Może wówczas warto wziąć pod uwagę inne kryterium: cenę, 

możliwość skorzystania z pomocy oferowanej przez producenta, jej jakość, lub np. liczbę 

9


osób korzystających z danego narzędzia, które – w razie potrzeby – doradzą, w jaki sposób 

zrealizować zaplanowaną strategię dydaktyczną. 

Bibliografia 

[1] Olga Ordyńska, Wojciech Kubera - „Kryteria wyboru narzędzi autorskich do tworzenia e- 

kursów”. „Prace Naukowo-Badawcze Instytutu Maszyn Matematycznych” z serii ABC.IT zeszytów 

e-learningowych, Zeszyt nr 1/ 2005 (3). 

[2] Wojciech Przyłuski - „Dynamiczne scenariusze (część I)”. „Prace Naukowo-Badawcze Instytutu 

Maszyn Matematycznych” z serii ABC.IT zeszytów e-learningowych, Zeszyt nr 1/ 2005 (3). 

10

OLGA ORDYŃSKA 


Wirtualni pogromcy e-learningowej 

samotności … gdzie ich szukać ? 

Streszczenie 

Artykuł dotyczy umieszczania w kursach e-learningowych postaci wirtualnych mentorów, w 

celu poprawienia jakości i skuteczności e-nauczania. Wskazuje także sposoby pozyskania 

takich postaci, o ile nie są one wbudowane w narzędzie autorskie, w jakim kurs jest 

opracowywany. 

Abstract 

Virtual mentors are used in the e-learning courses to achieve general improvement of e- 

learning in the fields of quality and the efficiency. This article is providing knowledge about 

importance of virtual mentors. It is also presenting short guide what to do, if the virtual 

mentors have not been built-in in to the authoring tool. 

1 Samotność w kursie… 

Z kim uczeń ma do czynienia podczas wykonywania kursu e-learningowego? 

Jeśli kurs, który wykonuje, jest mentorowany, czyli nad jego przebiegiem czuwa e-mentor 

wspierający kursanta, motywujący go do nauki, odpowiadający na pytania, wówczas kursant 

może liczyć na jego pomoc. Jeśli uczy się w większej grupie, np. studenckiej, wówczas 

oprócz e-mentora nawiązuje również kontakt z innymi kursantami, których spotyka na forach 

dyskusyjnych danego kursu czy chatroomach. Tak wyglądają możliwości zdalnej pomocy 

zewnętrznej. 

W wielu kursach e-learningowych, zwłaszcza udostępnianych publicznie, uczestnicy nie 

mogą liczyć na żadną z tych form pomocy i są wówczas pozostawieni sami sobie. Może to 

być trudna sytuacja, szczególnie dla tych, którzy są przyzwyczajeni do obecności nauczyciela, 

który by ich motywował, karcił, informował i kontrolował ich postępy w nauce. 

2 Nauczyciel niezastąpiony? 

Aby urozmaicić e-kursy i wypełnić lukę powstałą wskutek braku osoby tradycyjnego 

nauczyciela, w kursach używa się elementów, które częściowo zastępują funkcję nauczyciela. 

11


Mogą to być: 

! Rysunki postaci (przedstawione jako odwzorowanie naturalne lub też w stylu 

karykaturalnym) lub spersonifikowanych zwierząt; 

! Zdjęcia osób; 

! Animacje powstałe z elementów wyżej wymienionych – bardzo ciekawe efekty 

można osiągnąć używając programu CrazyTalk[6]; 

! „Gadające głowy ” fonia i wizja prezentujące autentycznego profesora 

prowadzącego wykład; 

! Inne. 

Elementy tego typu mogą m.in.: 

! występować na każdym ekranie, w roli prowadzącego kurs, bądź jako element 

urozmaicający ekran i dodatkowo „ożywiający” dany temat; 

! występować w miejscach typu „zapamiętaj”, „wyobraź sobie, „zastanów się”, w 

celu podkreślenia wagi danej treści; 

! objaśniać polecenie typu: ”Twoim zadaniem będzie …”; 

! przekazywać dobre i złe wiadomości: „Bardzo dobrze. To była świetna 

odpowiedź” lub „Musisz jeszcze uzupełnić wiedzę z tego tematu”. 

Wirtualni mentorzy mają za zadanie urozmaicenie pracy z kursem i uczynienie go 

ciekawszym. Ich funkcją ma być zwrócenie uwagi ucznia i zatrzymanie jej na kluczowych 

treściach kursu. Dlatego ważne jest, aby postać taka budziła sympatię u odbiorcy – 

zastosowanie postaci nieatrakcyjnej, odrażającej, przyniesie odwrotny efekt. 

Ten sam problem związany jest z głosem wirtualnego mentora. Dobrze jest, jeśli jest on 

przyjazny i nie odstrasza ucznia. Ważne jest, aby osoba nagrywająca ścieżkę dźwiękową 

wirtualnego mentora miała właściwą dykcję, odpowiednią modulację głosu i zwracała uwagę 

na znaki przestankowe zapisane w tekście. Powinna też w sposób jak najbardziej naturalny 

wyrażać emocje. Głos lektora powinien wspomagać naukę, a nieprofesjonalne nagranie może 

powodować odwrócenie uwagi od treści edukacyjnych. 

Wizerunek mentora powinien być odpowiednio dobrany do grupy docelowej odbiorców 

kursu. Infantylne rysunki mogą drażnić dorosłego odbiorcę i przynosić efekt odwrotny od 

zamierzonego. 

12

Olga Ordyńska, Wirtualni pogromcy e-learningowej samotności 

2.1 Przykłady 

Poniżej znajdują się przykłady wybranych wirtualnych mentorów wraz z opisem funkcji 

pełnionych przez nich w kursach. 

2.1.1 Kasia z kursu „Pluszowe życie”. 

Kasia pojawia się na każdym ekranie szkoleniowym i pełni funkcję narratora, a także osoby, 

która rozmawia z głównym bohaterem kursu – misiem Pluszakiem - i komentuje jego 

wypowiedzi. Kasia jest postacią animowaną, została wykonana w programie Macromedia 

Flash MX. 

Kurs można obejrzeć na stronie http://www.elearningzone.pl/. 

13


2.1.2 Zofia z kursu „Aktywne metody poszukiwania pracy przez Internet” 

Zofia występuje na każdym ekranie szkoleniowym jako dodatek do treści. Jest to zabawna, 

karykaturalna postać, która urozmaica i „ożywia” prezentowaną zawartość ekranu 

szkoleniowego. 

Wersję demonstracyjną kursu można obejrzeć pod adresem http://bkr.edu1.pl. 

14

2.1.3 Profesor z kursu „Mechanika ruchu postępowego” 


Profesor występuje na każdym ekranie kursu. Jego zadaniem jest przekazanie nowej wiedzy, 

a także komentowanie odpowiedzi udzielonej przez ucznia, przy czym nie ogranicza się on 

tylko do zakwalifikowania jej jako dobrej lub złej, ale udziela także dodatkowych wyjaśnień. 

W zależności od stopnia poprawności udzielonej odpowiedzi, można zobaczyć profesora 

zadowolonego, oburzonego albo całkiem zrezygnowanego. 

15


Kurs można obejrzeć na stronie http://www.efizyka.pl. 

16


2.1.4 SCORM course 

Postać kobiety występuje na stronie wejścia do kursu. Jej zadaniem jest przedstawienie 

tematyki kursu i zachęcenie do zapoznania się z nim. Postać kobiety została przygotowana w 

programie Sculptoris. 

Kurs można obejrzeć na stronie http://www.scormcourse.com/. 

3 Jak pozyskać wirtualnego mentora? 

Niektóre narzędzia mają możliwości kreowania takich postaci wbudowane w swoją 

funkcjonalność. 

Jeśli jednak narzędzie, z którego korzystamy nie posiada takiej opcji, postać mentora można 

zamówić u grafika. Jakość i cena tego typu elementów jest bardzo różna. Np. za ten sam 

komplet postaci różni graficy oczekują zupełnie różnych kwot, a rozpiętość cen może być 

duża. Trzeba pamiętać też o tym, że niestety, jakość grafiki nie zawsze idzie w parze z jej 

ceną. 

Oferty profesjonalnych usług graficznych można znaleźć np. w Internecie. Na stronie portalu 

polskiej reklamy wizualnej [7] znajdują się ogłoszenia szukających pracy grafików, z których 

większość podaje także linki do portfolio wykonanych dotychczas prac. Galeria prac pozwala 

zorientować się i wybrać styl najbardziej odpowiedni dla naszego projektu. 

Współpraca zdalna odrobinę wydłuża czas oczekiwania na rezultaty, bo nie zawsze wszystko 

da się opisać, co powoduje, że czasem są jakieś niejasności. Idealna sytuacja jest wtedy, kiedy 

grafik jest prawdziwym profesjonalistą i potrafi wyczuć „klimat zamówienia”. 

17


4 Współpraca z grafikiem 

Wymagania kursu lub jego autorów mogą okazać się zmorą dla grafika, ponieważ niszczą 

wizję artysty-grafika i narzucają coś, co jest mu obce. 

Oto przykłady zamówionych postaci wraz z komentarzem dotyczącym kolejnych faz prac nad 

ostatecznym wyglądem postaci i popełnianych w międzyczasie błędów. 

PRZED 

BŁĘDY Użyto zbyt jasnego odcieniu różu, co powodowało niedostateczny kontrast rąk 

z białym tłem. Błąd ten starano się naprawić poprzez obrysowanie postaci 

czarnym konturem, co pogorszyło jej wygląd – zbyt ostro odcinała się od reszty 

ekranu. 

Rozwiązaniem było przyciemnienie koloru ciała i rezygnacja z czarnych 

konturów. Skorygowano także kształt oczu. 

PO 

18


PRZED 

BŁĘDY 

Tak jak poprzednio, zbyt jasny kolor starano się poprawić dodaniem 

czarnego obrysu. 

Ułożenie rąk było nienaturalne, nie podobał nam się także wyraz 

twarzy i zbyt wąskie oczy. 

Czarny kontur spotęgował efekt nienaturalnie ułożonej i niekształtnej 

ręki. 

W wyniku uwag, poprawiono: ułożenie rąk i nóg, kształt dłoni, 

kolorystykę, oczy i wyraz twarzy, a także usunięto czrny obrys postaci. 

PO 

19


PRZED 

BŁĘDY Dym z fajki zasłania widok przez lupę. Dodatkowo szalik jest zbyt sztywny i 

nienaturalny. 

Usunięto fajkę i złagodzono ułożenie szalika. 

PO 

20


PRZED 

BŁĘDY Zła mowa ciała. Układ palców prawej ręki, mówiący raczej „O, przepraszam, 

wymsknęło mi się”, zamiast, „To interesujące, zastanówmy się nad tym”. 

Poprawiono ułożenie ręki. 

PO 

5 Jak ożywić mentora ? 

Rysunek otrzymany od grafika może być z powodzeniem wykorzystywany w kursach 

e-learningowych. Taką postać można dodatkowo ożywić. Godnym polecenia jest tutaj 

program CrazyTalk [6], za pomocą którego można nadać postaci bardzo naturalną mimikę i 

użyczyć głosu. Jeśli chcemy pominąć etap współpracy z grafikiem, zamiast ilustracji możemy 

wykorzystać chociażby własne zdjęcie, wykonane aparatem cyfrowym lub zeskanowane. 

Przykładowe efekty, jakie można osiągnąć za pomocą CrazyTalk można obejrzeć pod 

adresem: 

http://www.reallusion.com/crazytalk/FunctionalDemo/default.asp . 

21



Wirtualni mentorzy są coraz chętniej wykorzystywani w e-kursach. E-learning jest coraz 

bardziej popularny, przestaje być nowością, a odbiorcy wiedzą, jaki sposób przedstawienia 

wiedzy jest dla nich interesujący. Zwiększa się także nasza - twórców - świadomość 

oczekiwań i upodobań szkolonych. Wyjście im naprzeciw potrafi na dłużej zmobilizować 

szkolonych do pracy z kursem elektronicznym. Ciekawy, wirtualny mentor jest właśnie na to 

sposobem. Być może, już niedługo, uczeń wykonujący kurs elektroniczny, będzie mógł 

samodzielnie wybrać mentora spośród kilku dostępnych postaci graficznych i dobrać do niego 

głos, który najbardziej będzie mu odpowiadał. Jednak w tej chwili musi polegać na guście i 

wyczuciu osoby tworzącej kurs. 

Netografia 

[1]http://www.elearningzone.pl/ 

[2] http://www.e-fizyka.pl 

[3]http://bkr.edu1.pl 

[4]http://www.scormcourse.com/ 

[5]http://www.sculptoris.com/ 

[6]http://www.reallusion.com/ 

[7]http://www.signs.pl/ 

22

MARCIN PAWEŁCZAK 


Technologia współpracy eksperta 

dziedzinowego z dydaktykiem 

medialnym (cz.2) 

Streszczenie 

Efektywna realizacja szkoleń elektronicznych wymaga zaangażowania wieloosobowego 

zespołu. Grupę producencką tworzą zazwyczaj dydaktyk medialny, grafik komputerowy, 

twórca multimediów, oraz kierownik projektu. Chociaż jednym z najważniejszych członków 

zespołu jest zawsze ekspert dziedzinowy, często się zdarza, że nie potrafi on rozpoznać 

znaczenia swojej roli. Obowiązek włączenia go w proces e-learningowy spoczywa na 

dydaktyku medialnym. Prawidłowa współpraca między tymi członkami zespołu ma kluczowe 

znaczenie dla pomyślnego przebiegu tworzenia e-kursu. W artykule zawarto szereg 

propozycji dotyczących tego zgadnienia, w szczególności w odniesieniu do zaawansowanej i 

końcowej fazy realizacji szkolenia. 

Abstract 

It takes a large team of people to efficiently produce online schedule. These include 

Instructional Designer, Graphic Artist, Multimedia Producer and Project Manager, however 

one of the most important team memebers, the Subject Matter Expert often has the least 

information about his role. The Instructional Designer should introduce him to the e-learning 

process. Their good organized collaboration is critical to the successful development of the 

course. Several concepts related to this topic are included in the paper. In particular the 

advanced and final phase of course production timescale is considered. 

1 Wstęp 

Celem wszechstronnej i wieloczynnikowej analizy, która powinna zawsze stanowić pierwszy 

etap pracy nad e-szkoleniem jest między innymi określenie stosownych sił i środków 

niezbędnych do podjęcia całego przedsięwzięcia. Istotnymi cechami procesu tworzenia e- 

kursu są zespołowość i interdyscyplinarność. 

Zespół zaangażowany do projektu polegającego na zbudowaniu i wdrożeniu szkolenia 

tworzą zwykle osoby, których kompetencje dotyczą następujących obszarów działania: 

! zarządzanie projektami (koordynatorzy, menedżerowie projektu, specjaliści od 

marketingu), 

! wiedza merytoryczna (eksperci dziedzinowi, recenzenci, weryfikatorzy, 

adjustatorzy itp.), 

! metodyka nauczania (dydaktycy medialni, trenerzy), 

! technika (informatycy, graficy komputerowi, fotograficy, dźwiękowcy, operatorzy 

narzędzi autorskich). 

23


Największa odpowiedzialność za jakość kursu jest zwykle udziałem eksperta 

dziedzinowego (ang. Subject Matter Expert – SME) oraz dydaktyka medialnego (ang. 

Instructional Designer – ID). Pierwszy z nich decyduje o jakości treści merytorycznej e- 

kursu, drugi ma za zadanie przełożenie tej treści na język technologii informatycznych, 

zgodnie z wiedzą naukową na temat uczenia się i nauczania, w sposób dostosowany do 

konkretnego celu szkoleniowego. 

Należy podkreślić, że zbudowanie fundamentów udanej współpracy ID i SME spoczywa 

głównie na barkach dydaktyka medialnego. E-learning jest wciąż jeszcze nową technologią, a 

w dodatku istnieje na jego temat wiele błędnych wyobrażeń. To właśnie dydaktycy medialni 

powinni być źródłem wiedzy o specyfice i ograniczeniach e-learningu. 

Ustalenie sposobu współpracy przy opracowaniu kursu jest oczywiście początkowym 

zadaniem w całym przedsięwzięciu. To wtedy dydaktyk medialny wprowadza eksperta w 

proces e-learningowy i określa jego rolę w zespole. I wtedy określane są formalne ramy 

współpracy, dotyczące w szczególności postaci dokumentacji szkolenia elektronicznego. Ale 

już wówczas należy pamiętać, aby dydaktyk medialny nie traktował eksperta dziedzinowego 

jedynie jako źródła merytorycznych wiadomości. Wciągnijmy SME w proces projektowy, tak 

aby maksymalnie wykorzystać jego kompetencje na wszystkich etapach pracy. Może on nie 

wiedzieć co dzieje się w fazach analizy, projektowania czy opracowania e-kursu oraz jak 

długo powinny one trwać. Dydaktyk medialny powinien odpowiednio wcześnie opracować 

harmonogram pracy, udział eksperta w kluczowych dla całego przedsięwzięcia fazach i 

utrzymywać z nim stały kontakt, żeby mógł bezkonfliktowo planować własne działania. 

2 Faza zaawansowana i końcowa – 

intensyfikujemy współpracę 

W pracy nad e-kursem możemy wyróżnić fazę wstępną, zaawansowaną i końcową. 

Faza zaawansowana rozpoczyna się w momencie, gdy dydaktyk medialny zgromadzi 

wszystkie materiały potrzebne do „elektronizacji” szkolenia, natomiast kończy uzyskaniem w 

wyniku testowania i rewizji wersji e-szkolenia, która będzie podlegała dystrybucji i 

eksploatacji. 

Faza końcowa dotyczy uruchamiania procesu nauczania z wykorzystaniem wytworzonego 

szkolenia elektronicznego oraz okresu jego eksploatacji wraz z ewentualnym prowadzeniem 

formalnej oceny kursu. 

Porównując taką klasyfikację ze znanym modelem porządkowania pracy nad e-kursem 

ADDIE, można powiedzieć, że fazy zaawansowana i końcowa są zlokalizowane w etapach: 

opracowania (Development), uruchomienia (Implementation) oraz oceny (Evaluation). 

Elektronizacja kursu zabiera zazwyczaj najwięcej, bo od 60% do 70% całego czasu 

przeznaczonego na realizację projektu e-learningowego, w praktyce zwykle 2-3 miesiące. 

Reflektory są wówczas skierowane na dydaktyka medialnego, który osadza treści 

merytoryczne w środowisku roboczym, wykorzystuje elementy graficzne i multimedialne, 

tworzy ćwiczenia i testy oraz składa te wszystkie klocki w całość. 

Co się wtedy dzieje z ekspertem dziedzinowym? Być może zastanawia się on nad tym, czy 

prace nad kursem posuwają się naprzód, czy nie występują zasadnicze trudności w jego 

opracowaniu. Dobrym i korzystnym posunięciem, jakie może wówczas wykonać dydaktyk 

medialny jest poinformowanie eksperta o przebiegu prac, podtrzymanie jego zainteresowania 

i bieżącej orientacji. Jeśli to możliwe, celowym jest przedstawienie ekspertowi prototypu 

szkolenia w postaci jego niepełnej wersji. Może on wówczas zapoznać się z ogólną 

24

Marcin Pawełczak, Technologia współpracy eksperta dziedzinowego… 

konwencją e-kursu i na przykład prześledzić jego strukturę nawigacyjną, nie zważając na 

niekompletność grafiki lub elementów multimedialnych. 

Po zakończeniu elektronizacji powstaje wstępna, pełna wersja kursu. Pierwszą osobą, oprócz 

dydaktyka medialnego, która może się wtedy pochylić nad szkoleniem jest właśnie ekspert 

dziedzinowy. Warto zastanowić się nad przekazaniem mu szczegółowej instrukcji 

sprawdzania e-kursu. Przez to potencjał eksperta dziedzinowego może być pełniej 

wykorzystany, niż tylko w zakresie korekty ortograficznej. Może on zweryfikować szereg 

ustaleń, które zapadły w fazie analizy i projektowania. Przykładowa ankieta przesłana do 

wypełnienia ekspertowi może wyglądać następująco: 

Czy instrukcje opisujące posługiwanie się kursem są jasne i 

wyczerpujące? 

TAK 

NIE 

Czy zawartość merytoryczna jest poprawna? TAK NIE 

Czy zawartość merytoryczna jest odpowiednia dla docelowej grupy 

użytkowników? 

TAK 

NIE 

Czy przykłady i ćwiczenia są realistyczne i reprezentatywne? TAK NIE 

Czy zawartość informacyjna ekranów jest odpowiednia pod 

względem objętości? 

Czy warstwa graficzna kursu podnosi jego atrakcyjność 

szkoleniową? 

Czy przyjęte sposoby nawigacji umożliwiają łatwe poruszanie się w 

kursie? 

TAK 

TAK 

TAK 

NIE 

NIE 

NIE 

Czy funkcjonują wszystkie linki? TAK NIE 

Czy zawsze jest łatwy dostęp do potrzebnych informacji 

dodatkowych? 

TAK 

NIE 

Ankieta i uwagi otrzymane od eksperta są ważnym materiałem służącym do opracowania 

kolejnych, poprawionych wersji kursu. Powstają one na podstawie wyników testowania 

e-szkolenia, przeprowadzanego zarówno przez zespół roboczy jak też w ramach tzw. 

testowania akceptacyjnego na przykład przez przedstawicieli klienta – odbiorcy szkolenia. 

3 Rewizja – wspólnie podnosimy jakość kursu 

Rewizja dokumentacji, jako nieuniknione następstwo testowania, powinna być dokonywana 

w ścisłej współpracy dydaktyka medialnego i eksperta dziedzinowego. 

Dokument zawierający listę błędów wraz z ewentualnymi propozycjami poprawek powinnien 

mieć uporządkowaną formę, która ułatwi ich odnalezienie oraz jednoznaczną identyfikację 

problemu. Dotyczy to zarówno składnika elektronicznego jak i drukowanego, będącego jego 

naturalnym uzupełnieniem. O ile to możliwe - unikajmy bałaganu! 

Podstawą dokumentu elektronicznego, zawierającego uwagi dydaktyka medialnego, 

powinna być elektroniczna postać materiałów opracowanych we wstępnej fazie współpracy z 

ekspertem. Szczegółową propozycję zawartości i układu dokumentacji kontentu e-kursu 

25


przedstawiono w artykule [1]. Przyjęta struktura katalogowa porządkuje nazewnictwo i 

numerację plików zawierających treść poszczególnych jednostek e-szkolenia. Należy ją 

utrzymać na użytek kolejnych wersji materiałów. 

Miejsca występowania błędów w dokumencie powinny być wyróżnione 

i numerowane. 

Do wskazania miejsca w dokumencie, którego dotyczy dana uwaga, można wykorzystać 

kolorowe tło – łatwo widoczne i odróżniające się od kolorowych instrukcji eksperta. 

Dodatkowo w treści pliku należy umieścić kolejny numer błędu. Dzięki temu, każde miejsce 

wymagające interwencji eksperta będzie jednoznacznie określone poprzez nazwę dokumentu 

z treścią oraz numer błędu. 

Równolegle z zaznaczaniem błędów w materiałach dobrze jest utworzyć dokument, 

będący ich kompleksowym zestawieniem. Powinien on zawierać: 

! numer błędu/usterki wg wprowadzonych oznaczeń w plikach treści, 

! opis błędu/usterki, 

! własne sugestie dotyczące sposobu wprowadzenia poprawki lub usprawnienia (o 

ile to możliwe i potrzebne). 

Wszystkie postulowane zmiany korzystnie jest pogrupować wg rodzajów: 

! zmiany merytoryczne, 

! zmiany metodyczne, 

! zmiany techniczne, 

! zmiany korektorskie. 

Można je wówczas umieścić w oddzielnych częściach zestawienia. Fragment przykładowej 

konstrukcji zestawienia znajduje się w tabeli poniżej. 

ZMIANY O CHARAKTERZE KOREKTORSKIM 

Lp. Numer elementu 

zmiany 

Opis 

1. Ekran 1.1#1 Błąd ortograficzny 

2. Ekran 1.1#2 instytucja wdrażająca 

... 

Uwagi dotyczące wprowadzenia 

zmiany 

- 

Instytucja Wdrażająca 

Przedstawiona przez dydaktyka medialnego lista postulowanych zmian powinna być 

podstawą do uzgodnienia optymalnej, poprawionej wersji materiałów. W żadnym wypadku 

nie powinna ona prowadzić do przedłużających się dyskusji i nieefektywnej wymiany 

dokumentów. 

Rewizja dokumentacji e-kursu powinna być zakończona przekazaniem przez eksperta 

dziedzinowego poprawionej wersji materiałów zarówno w postaci elektronicznej 

(spakowanej) zapisanej na dysku CD, jak też w postaci dokumentu elektronicznego i 

drukowanego, zawierającego wykaz zmian wprowadzonych w stosunku do wersji sprzed 

rewizji. 

Faza końcowa pracy nad szkoleniem elektronicznym zaczyna się, gdy jest ono uruchamiane i 

przekazywane do zaplanowanego użytku. Nasze szkolenie wkracza na rynek! Umiejętnie 

wykorzystany udział SME w tym etapie może okazać się niezwykle wartościowy. Ekspert 

znający swoją dziedzinę najczęściej zna dobrze środowisko osób nią zainteresowanych, a 

26

Marcin Pawełczak, Technologia współpracy eksperta dziedzinowego… 

także ich przełożonych. Dlatego, jeśli jest zaangażowany w powodzenie całego projektu 

e-learningowego może skutecznie informować, propagować korzyści z niego płynące oraz 

wspomagać jego promocję. 

Pod względem formalnym faza końcowa będzie również dotyczyć: 

! przygotowania finalnej wersji szkolenia i jego dokumentacji na podstawie 

wniosków z ewentualnej pełnej formalnej oceny kursu, 

! zadań w ramach konserwacji kursu np. uaktualniania treści, wspierania osób 

szkolonych poprzez wyjaśnianie wątpliwości zgłaszanych w e-mailach, oceny 

ćwiczeń i testów z pytaniami o charakterze otwartym. 


Sukces całego przedsięwzięcia związanego z opracowaniem szkolenia elektronicznego zależy 

w znacznej mierze od kompetencji, kreatywności oraz wysiłku i zaangażowania osób, 

których rola w projekcie jest kluczowa: eksperta i dydaktyka medialnego. Optymalne 

wykorzystanie ich kwalifikacji jest możliwe w dużej mierze w warunkach skutecznej, dobrze 

zorganizowanej współpracy. Temu właśnie mają służyć omówione zagadnienia i propozycje. 

Nie wyczerpują one oczywiście wszystkich warunków pomyślnego współdziałania. Najlepsza 

organizacja nie zneutralizuje bowiem wpływu niedopasowania osobowości czy braku 

zdolności do kompromisu. Nieracjonalny harmonogram albo nieadekwatny budżet może 

równie skutecznie ograniczyć efekty współpracy. Zawsze jednak w trakcie realizacji procesu 

e-learningowego należy zadbać o jak najwyższy poziom organizacyjny i konsekwentnie, z 

uwzględnieniem najdrobniejszych szczegółów (na drodze formalnej) wymagać od wszystkich 

współpracowników rzetelnej realizacji zadań. 

Bibliografia 

[1] M. Rubin - "Technologia współpracy eksperta dziedzinowego z dydaktykiem medialnym 

(cz. 1)", Prace Naukowo Badawcze IMM" seria ABC.IT, Zeszyt nr 1/2006(5). 

27


28

WOJCIECH PRZYŁUSKI 


TeleEdu - krok w kierunku sztucznej 

inteligencji (kapsuła edukacyjna: 

repozytorium i e-kurs ekspertowy) 

Streszczenie 

Artykuł przedstawia wizję jednej ze ścieżek rozwoju e-learningu w zakresie tworzenia 

uniwersalnych e-kursów z „zaszytą” w nich wiedzą ekspercką (nauczycielską czyli dotyczącą 

zarówno spraw merytorycznych jak i dydaktycznych), którą można wykorzystać w oparciu o 

odpowiednie repozytoria do opracowywania i prowadzenia wielu dedykowanych szkoleń. 

Wykazano, że narzędzie autorskie TeleEdu Editor umożliwia obecnie tworzenie takich 

e-kursów ekspertowych. 

Abstract 

The paper presents a vision of one of e-learning development paths, in scope of creating 

universal e-courses with embedded expert knowledge (concerning substantial as well didactic 

issues). This knowledge may be used, on the basis of proper repositories, for elaborating and 

conducting many dedicated trainings. It is shown, that TeleEdu Editor authoring tool currently 

enables to create such expert e-courses. 

1 Wstęp 

Patrząc na całość tradycyjnego procesu nauczania można wyodrębnić trzy jego główne 

elementy: 

! osobę nauczyciela (m.in. jego wiedzę, doświadczenie, metody dydaktyczne); 

! zestaw wszelkich materiałów edukacyjnych wykorzystywanych w tym procesie (m.in. 

podręczniki, opisy ćwiczeń, testy, strony internetowe); 

! całą sferę organizacyjną (m.in. rejestracja uczniów, kartoteki osobowe, harmonogramy 

zajęć, grupy dyskusyjne). 

Większość działań e-learningowych (zastąpienie tradycyjnego nauczania nauczaniem 

elektronicznym) skupia się dotychczas na dwóch ostatnich wymienionych tu elementach. Jak 

grzyby po deszczu powstają różnorodne e-kursy wzbogacone ćwiczeniami i testami 

kontrolnymi, a cała sfera organizacyjno-administracyjna sterowana jest z wykorzystaniem 

29


platform e-learningowych. Najważniejszy element tego procesu: nauczyciel pozostaje w 

zasadzie poza sferą zainteresowań animatorów e-learningu. Wykorzystywany jest tylko jako 

ekspert i doradca w ramach prac przy tworzeniu e-kursów oraz czasami jako e-mentor czyli 

konsultant, z którym kursanci mogą się porozumieć (czat, e-mail, wyjątkowo kontakt 

osobisty). 

Podsumowując: elektronizujemy materiały edukacyjne, procesy administracyjne oraz 

kontakt z ekspertem. Sam ekspert pozostaje niezelektronizowany. 

Czy można zelektronizować eksperta (nauczyciela) ? Tak sformułowane pytanie brzmi może 

trochę dziwnie, ale sądzę, że odpowiedź na nie, choć niełatwa, jest mimo wszystko 

twierdząca. Aby to wyjaśnić musimy poruszyć dwa ważne tematy. Pierwszym z nich są 

repozytoria, a drugim systemy ekspertowe. 

2 Repozytoria 

Spostrzeżenie, że kursy dotyczące tej samej dziedziny wiedzy i zbliżonego jej zakresu różnią 

się tylko częściowo i zawierają wiele bardzo podobnych informacji edukacyjnych 

doprowadziło do idei tworzenia Obiektów Wiedzy wielokrotnego użycia – RLO (Reusable 

Learning Objects), które przechowywane w odpowiednich bibliotekach (zwanych 

repozytoriami) mogłyby służyć jako „cegiełki” do budowy różnorodnych kursów. Powstaje 

tu oczywiście problem właściwego opisu tych obiektów, który umożliwi łatwe ich składanie 

w większą całość. W wielu ośrodkach podjęto prace zmierzające do standaryzacji reguł 

budowy tych elementów składowych. Motorem takich działań są przede wszystkim względy 

ekonomiczne. Jeśli dana jednostka wiedzy (np. lekcja) może zostać wykorzystana tylko raz w 

jednym kursie lub wiele razy w różnych kursach, to oczywiście koszt przygotowania kursów 

w tym drugim przypadku jest niższy (patrz [1]). 

Sądzę, że idea RLO jest nieco kontrowersyjna. Jeśli bowiem można się z nią zgodzić w 

przypadku, gdy obiekty („cegiełki”) są dość duże (np. są kursami, egzaminami – używamy 

wtedy czasem określenia „ścieżki” edukacyjne), to w przypadku małych obiektów (definicja 

jakiegoś pojęcia, lekcja, rysunek, pytanie, ćwiczenie), a taka raczej jest obecnie tendencja w 

tej dziedzinie (granulacja wiedzy), jest to już sprawa dyskusyjna. 

Najlepsze nawet repozytorium ze szczegółowymi opisami obiektów wiedzy, ze 

zdefiniowanymi powiązaniami między nimi, z zasadami tworzenia scenariuszy prowadzić 

może tylko do opracowania kursu o charakterze leksykonu czy encyklopedii, a nie 

podręcznika danej dziedziny wiedzy. Dobry podręcznik pozwala bowiem osiągnąć cel 

dydaktyczny, a do tego potrzebna jest najpierw spójna myśl dydaktyczna odnosząca się 

zarówno do najdrobniejszych partii prezentowanego materiału, jak i powiązań między nimi i 

oczywiście do końcowych konkluzji. Ta myśl dydaktyczna oraz forma (m.in. język, sposób 

argumentacji) wykładu stanowią o wartości danego podręcznika. 

30

Wojciech Przyłuski, TeleEdu – krok w kierunku sztucznej inteligencji 

Nawet w zakresie nauk ścisłych (a co dopiero w humanistycznych) nie można stworzyć 

uniwersalnej definicji jakiegoś pojęcia, która pasowałaby całkowicie do różnych form 

wykładu. Gdyby było to możliwe, to przecież zupełnie inaczej wyglądałby nasz rynek 

klasycznych podręczników książkowych. Wydawnictwom opłacałoby się w oparciu o swoje 

zasoby (quasi-repozytoria) tworzenie wersji składanek z wielu autorów. Tak się jednak nie 

dzieje, dlatego, że odbiorcy poszukują autorskich podręczników ceniąc sobie bardzo 

przejrzystość, spójność oraz język wykładu. Osiągnięcie takich cech w ramach 

wspomnianej składanki jest raczej niemożliwe. 

Jednak ideę repozytoriów można łatwo uratować przyjmując założenie, że z każdym 

repozytorium związany jest ekspert lub grupa ekspertów stanowiących rodzaj filtru pomiędzy 

repozytorium a światem zewnętrznym, a zadaniem tego filtru (wcale zresztą nie błahym, a 

może czasem wręcz niewykonalnym) jest właśnie zapewnienie wspomnianych już 

przejrzystości, spójności oraz jednolitości języka opisu zgromadzonych treści 

edukacyjnych. 

Mówiąc dalej o repozytoriach przyjmuję to właśnie powyższe założenie. 

3 Co to jest sztuczna inteligencja i systemy 

ekspertowe? 

Sztuczna inteligencja (Artificial Intelligence – AI) to interdyscyplinarna dziedzina nauki 

łącząca w sobie zagadnienia m.in. z dziedziny informatyki, neurologii, psychologii, 

elektroniki, filozofii. Jej zadaniem jest konstruowanie sprzętu komputerowego i 

oprogramowania umożliwiających imitowanie procesu myślowego człowieka. Wśród 

problemów, którymi się zajmuje, warto wymienić: analizę i syntezę języka naturalnego, 

rozumowanie logiczne, dowodzenie twierdzeń, gry logiczne, systemy doradcze i 

diagnostyczne. Właśnie systemy ekspertowe to, obok gier logicznych, najbardziej znane 

zastosowanie sztucznej inteligencji. Systemy ekspertowe (systemy z bazą wiedzy) są to 

systemy komputerowe wspomagające korzystanie z wiedzy i ułatwiające podejmowanie 

decyzji. Wyróżnić w nich można bazę wiedzy oraz system wnioskujący. Użytkownicy 

systemu mogą kierować do niego pytania w języku naturalnym i uzyskują na nie stosowne 

odpowiedzi. Systemy ekspertowe mogą wspomagać bądź zastępować ludzkich ekspertów w 

danej dziedzinie, mogą dostarczać rad, zaleceń i diagnoz dotyczących problemów tej 

dziedziny. 

W świetle naszych rozważań dotyczących elektronizowania eksperta jasne jest, że problem 

przed którym stoimy to stworzenie w ramach e-learningu uniwersalnych kursów z „zaszytą” 

w nich wiedzą ekspercką (nauczycielską czyli dotyczącą zarówno spraw merytorycznych, jak 

i dydaktycznych), którą można wykorzystać (w oparciu o odpowiednie repozytoria) do 

opracowania i prowadzenia dedykowanych szkoleń. Mówiąc bardzo skrótowo chcemy 

tworzyć e-kursy, które są częściowo systemami ekspertowymi. 

Postaram się teraz udowodnić, że narzędzie autorskie TeleEdu Editor umożliwia tworzenie 

takich kursów. Jako pierwszy krok tego dowodu przedstawię zrealizowany za pomocą tego 

narzędzia system ekspertowy. Kolejny krok to wykazanie, że w TeleEdu można opracować e- 

kurs zawierający mechanizm samo-konfigurujący. 

Zaczniemy od prezentacji zrealizowanego w TeleEdu systemu ekspertowego „Czworokąty”. 

31


4 System ekspertowy „Czworokąty” 

Ten przykładowy mini system ekspertowy, zrealizowany w języku LISP, został opracowany 

wiele lat temu w IMM i opisany w pracy [3]. Jego wersja zrealizowana w TeleEdu 

przedstawia się następująco. 

System przeznaczony jest dla użytkownika, który chciałby na poziomie szkolnym poznać 

zasady określania typu (nazwy) czworokątów na podstawie ich różnych cech geometrycznych 

oraz własności relacji podobieństwa między nimi. 

Rys. 1 Strona tytułowa systemu eksperckiego „Czworokąty”. 

Wierzchołek BAZA FAKTÓW spełnia rolę bazy danych (listy) zawierającej stwierdzenia 

dotyczące pewnych faktów geometrycznych. 

Na liście BAZA FAKTÓW użytkownik może w trybie dialogowym umieścić stwierdzenia 

dotyczące co najwyżej trzech figur - czworokątów (A, B, C). Stwierdzenia te mogą dotyczyć: 

! osi symetrii (np. A ma 2 osie symetrii); 

! równoległości boków (np. B ma 2 pary boków równoległych); 

! równości kątów (np. C ma wszystkie kąty równe); 

! typu czworokąta (np. A jest trapezem); 

! podobieństwa między figurami (czworokątami) (np. A jest podobna do C). 

32


W system wbudowano 21 rodzajów reguł wnioskowania (reguł produkcji), które można 

podzielić na cztery grupy: 

Grupa I: reguły opisujące własności relacji podobieństwa 

(np. Jeśli i 

to ) 

Grupa II: 

reguły opisujące relacje podobieństwa dla czworokątów 


to ) 

Grupa III: 

reguły opisujące zasady dobierania nazw dla czworokątów 

(np. Jeśli to ) 

Grupa IV: 

reguły identyfikujących czworokąt na podstawie podanych cech 


to ) 

Próba zastosowania pojedynczej reguły polega na dopasowaniu wszystkich jej przesłanek do 

stwierdzeń zawartych w BAZIE FAKTÓW. Jeśli wszystkie przesłanki danej reguły zostaną 

dopasowane, wtedy jej wniosek zostanie wstępnie uznany za nowe stwierdzenie i pytanie o 

jego akceptację umieszczone zostanie na liście NOWE FAKTY. Zaakceptowane przez 

użytkownika systemu stwierdzenia zostaną umieszczone w BAZIE FAKTÓW, o ile ich tam 

jeszcze nie było. W ten sposób reguły mogą „produkować” nowe stwierdzenia. 

Działanie sytemu można podzielić na cykle. Pojedynczy cykl rozpoczyna dodanie przez 

użytkownika do BAZY FAKTÓW jednego bądź kilku stwierdzeń. Następnie system (w 

wyniku działania reguł produkcji) proponuje dodanie nowych stwierdzeń do bazy. 

Użytkownik podejmuje decyzję, czy dodać te nowe stwierdzenia. Dodanie każdego nowego 

stwierdzenia może spowodować kolejne propozycje dodania nowych faktów. Cykl ten kończy 

się w momencie, gdy użytkownik ustosunkuje się do wszystkich propozycji z listy NOWE 

FAKTY. Tak więc w ramach pojedynczego cyklu użytkownik ma możliwość uzupełnić 

BAZĘ FAKTÓW o wszystkie wnioski jakie można z tej bazy wydedukować za pomocą 

przyjętych reguł wnioskowania. 

Rozpoczęcie kolejnego cyklu wiąże się z decyzją użytkownika dotyczącą dalszego 

rozszerzania swojej bazy faktów. 

W każdym momencie użytkownik może sformułować w języku naturalnym pytanie do 

systemu, aby ustalić czy w BAZIE FAKTÓW jest stwierdzenie dotyczące typu określonej 

figury. Może na przykład zapytać: Czy A jest rombem? Pytania można formułować w sposób 

dowolny. Jeśli jednak będzie ono niezrozumiałe dla systemu, wtedy użytkownik zostanie 

poproszony o jego ponowne sformułowanie. Odpowiedź na poprawnie sformułowane pytanie 

otrzyma natychmiast. Moduł umożliwiający zadawanie pytań to widoczne na ilustracji 

PYTANIA DO BAZY. 

W pierwszej wersji sytemu „Czworokąty” zrealizowanej w TeleEdu założono, że użytkownik 

będzie działał w sposób przemyślany tzn. będzie wprowadzał do bazy faktów stwierdzenia 

33


wzajemnie niesprzeczne. Na przykład nie wprowadzi jednocześnie stwierdzeń: i . W kolejnej wersji zamierzamy zrezygnować z tego typu 

ograniczeń, a wykrywanie sprzeczności w bazie faktów będzie po prostu jednym z zadań 

systemu. 

Przykład działania systemu „Czworokąty”: 

Cykl I: Wprowadzamy do BAZY FAKTÓW stwierdzenie: 

 

Na podstawie reguły: 

Jeśli to 

system proponuje dodanie do BAZY FAKTÓW stwierdzenia: 

. Akceptujemy tę propozycję. 

Wtedy na podstawie reguły: 

Jeśli to 



BAZA FAKTÓW zawiera teraz stwierdzenia: 

 

 

 

System nie proponuje już nowych stwierdzeń, bowiem wszystkie możliwe wnioski 

zostały już wysnute. Cykl I kończy się. 

Cykl II: Wprowadzamy do BAZY FAKTÓW kolejne stwierdzenie: 

 

Na podstawie reguły: 

Jeśli to 



Wtedy na podstawie reguły: 

Jeśli i to 



Teraz na podstawie reguły: 

Jeśli to 



BAZA FAKTÓW zawiera teraz stwierdzenia: 

 

 

 

 

 

 

 

System nie proponuje już nowych stwierdzeń, bowiem wszystkie możliwe wnioski 

zostały już wysnute. Cykl II kończy się. 

W ogólnym przypadku BAZA FAKTÓW może być bardzo duża, może być również 

niewidoczna dla użytkownika. Dlatego warto czasem korzystać z mechanizmu zadawania 

34


pytań dotyczących zawartości bazy. Jeśli w ramach naszego przykładu sformułujemy pytanie: 

Czy figura o nazwie A jest prostokątem? otrzymamy odpowiedź twierdzącą. Na pytanie: Czy 

B jest trapezem? Otrzymamy odpowiedź przeczącą. Na pytanie Czy C jest kulą? Otrzymamy 

odpowiedź: Sformułuj inaczej swoje pytanie? 

5 E-kurs ekspertowy 

Jeśli ostatecznym celem naszego działania miałoby być utworzenie systemu ekspertowego w 

zakresie jakiejś dziedziny wiedzy, nie ma raczej większego sensu budowanie go jako e-kursu 

zrealizowanego w TeleEdu. TeleEdu bowiem jest środowiskiem programistycznym, którego 

specyfika ukierunkowana jest na realizowanie adaptowalnych kursów e-learningowych 

(strategie nauczania i testowania). 

Prezentowany powyżej system „Czworokąty” zrealizowaliśmy w TeleEdu jedynie po to, aby 

sprawdzić czy jest możliwe „zaszycie” w e-kursie wiedzy eksperckiej, którą można w 

procesie edukacji elektronicznej odpowiednio dalej wykorzystać. 

Dotychczas tworzone w TeleEdu adaptowalne e-kursy też wykorzystywały wiedzę eksperta w 

danej dziedzinie oraz umożliwiały realizację różnych ścieżek edukacyjnych, ale wiedzę 

eksperta wykorzystywano w sposób wybiórczy i dotyczyło to zwykle pojedynczych sytuacji 

dydaktycznych (stosowano w nich m.in.: jednostki doszkalające, komentarze, zmiany 

nawigacyjne) (patrz [2]). Nie podjęto dotychczas próby opracowania e-kursu zawierającego 

rozległą wiedzę eksperta dotyczącą zarówno spraw merytorycznych jak i dydaktycznych i 

wykorzystującego tę wiedzę do projektowania wielu szkoleń dedykowanych różnym grupom 

kursantów. W dalszej części artykułu będziemy takie e-kursy nazywali e-kursami 

ekspertowymi. 

Tak więc, nasze obecne rozważania dotyczą tworzenia e-kursów ekspertowych w TeleEdu, 

kursów, które mają wbudowany w swoją strukturę system ekspertowy (to wspomniany wyżej 

„zelektronizowany ekspert”), który spełnia rolę nauczyciela analizującego po pierwsze: 

potrzeby, możliwości, kwalifikacje, chęci swoich przyszłych kursantów oraz po drugie: 

dobierającego w wyniku tej analizy i w oparciu o swoje doświadczenie dydaktyczne najlepszą 

koncepcję szkoleniową. 

E-kursy ekspertowe to nie jest wizja dalekiej przyszłości., bowiem już w tej chwili 

wspomniane kursy można w TeleEdu realizować. Jeśli jeszcze do tej pory pełne, 

profesjonalne wersje takich kursów nie powstały, to tylko z dwóch powodów. Pierwszym 

powodem jest brak popytu. Zleceniodawcy systemów e-learningowych potrzebują na ogół 

szybko i tanio zrealizowanych e-kursów atrakcyjnych graficznie i przykuwających uwagę 

użytkownika multimedialnymi środkami wyrazu. Ważne jest dla nich również, aby oferowane 

kursy spełniały określone standardy i mogły funkcjonować na różnorodnych platformach e- 

learningowych. Bardzo często nie zdają sobie sprawy, że dostępne są na rynku narzędzia 

autorskie, które umożliwiają tworzenie kursów z wbudowanymi mechanizmami analizy 

sytuacji szkoleniowej oraz doboru właściwych środków dydaktycznych. 

Drugim powodem, który zniechęca do realizowania nawet wersji reklamowych czy 

demonstracyjnych e-kursów ekspertowych, to fakt ogromnego nakładu pracy jakiego wymaga 

opracowanie choćby niewielkiego przykładu. Sam e-kurs „Czworokąty”, który odpowiada 

(jest przykładem) tylko części ekspertowej takiego e-kursu ekspertowego, wymagał 

zdefiniowania rozbudowanej drzewiastej struktury zawierającej ok. 340 jednostek z 

przypisanymi odpowiednimi akcjami . 

35


Przedstawimy teraz wizję e-kursu ekspertowego. W opisie pierwszego jego elementu 

„Analizy sytuacji szkoleniowej” posłużymy się analogią z opisanym wyżej systemem 

„Czworokąty”. 

Analiza sytuacji 

szkoleniowej 

Repozytorium 

Konfiguracja modelu 

e-kursu 

Rys. 2 Schemat e-kursu ekspertowego 

Analiza sytuacji szkoleniowej 

Kurs rozpoczyna analiza całej sytuacji szkoleniowej. 

Gromadzone i zapisywane są w bazie wiedzy dane dotyczące kursanta uzyskane w formie 

dialogowej (pytania lub testy kompetencyjne). – W systemie Czworokąty” były to 

stwierdzenia geometryczne wprowadzane w trybie dialogowym do BAZY FAKTÓW. 

Wbudowane do e-kursu ekspertowego reguły wnioskowania wyrażają wiedzę, doświadczenie 

i metody dydaktyczne nauczyciela. Wnioskami w takich regułach mogą być zarówno różne 

zalecenia natury ogólnej (np. dla projektowanego kursu przewidywany średni czas nauki 

wynosi 10 godz. czy projektowany kurs nie będzie zawierał testu końcowego) jak i 

propozycje konkretnych „ścieżek” edukacyjnych lub pojedynczych elementów nauczania - 

„cegiełek” edukacyjnych. W bazie wiedzy zostają zapisane wszystkie wnioski otrzymane w 

wyniku działania reguł. - W systemie „Czworokąty” regułami były twierdzenia geometryczne, 

a wnioskami fakty (stwierdzenia) dotyczące rozważanych figur. Wszystkie wnioski trafiały (po 

zaakceptowaniu ich przez użytkownika) do BAZY FAKTÓW. 

Wszystkie „ścieżki” oraz „cegiełki” edukacyjne pochodzą z repozytorium, którym dysponuje 

ekspert danej dziedziny. Umieszczone w bazie wiedzy zalecenia oraz „ścieżki” i „cegiełki” 

edukacyjne stanowią podstawę konfiguracji części ucząco-testującej naszego e-kursu. 

Konfiguracja e-kursu 

Po zakończonej analizie i na podstawie uzyskanych z niej wniosków (umieszczonych w bazie 

wiedzy), następuje faza skonfigurowania modelu części (klasycznej) ucząco-testującej e- 

kursu. Konfiguracja może być wykonana automatycznie bądź w formie dialogowej. Przykład 

tego drugiego rozwiązania został zrealizowany w TeleEdu i warto w tym momencie ten 

przykład zaprezentować. 

Przykład konfiguracji kursu 

Prezentowany przykład „Konfiguracja e-kursu” jest tylko szablonem (wzorcem), według 

którego można realizować mechanizm konfigurowania e-kursów. Drzewo tego szablonu jest 

następującej postaci: 

36


Rys. 3. Drzewo szablonu „Konfiguracja e-kursu” – stan początkowy 

Jednostka KONFIGURACJA umożliwia użytkownikowi w systemie dialogowym podjęcie 

decyzji dotyczącej struktury projektowanego kursu. Początkowa struktura kursu to dwie 

jednostki lekcyjne, z których każda zawiera trzy tematy. Użytkownik wchodząc do jednostek 

KONFIGURACJA-PODTEMATY, KONFIGURACJA-TESTY CZĄSTKOWE lub 

KONFIGURACJA-TEST KOŃCOWY może zmieniać początkową strukturę kursu. 

Podejmuje decyzję, Czy tematy lekcyjne mają zawierać podtematy?, Czy lekcje mają się 

kończyć testami cząstkowymi? i Czy cały kurs ma się kończyć testem końcowym?. Każda jego 

decyzja powoduje (ewentualnie) zmiany w strukturze projektowanego kursu. Jeśli na 

przykład na dwa pierwsze z powyższych pytań odpowiedział twierdząco, a na trzecie 

przecząco wtedy zmiana w projektowanym kursie jest następująca: 

37


Rys. 4. Drzewo szablonu „Konfiguracja e-kursu” – faza wprowadzania zmian 

Podjęte decyzje można wielokrotnie zmieniać. Ostateczną niezmienialną już konfigurację 

użytkownik zatwierdza w jednostce KONIEC KONFIGURACJI. Wtedy drzewo kursu raz 

jeszcze zmienia swoją postać: 

38


Rys. 5. Drzewo szablonu „Konfiguracja e-kursu” – faza końcowa 

39 

6 Wykorzystanie e-kursów ekspertowych 

E-kurs ekspertowy oraz związane z nim repozytorium stanowią rodzaj kapsuły edukacyjnej. 

Obiekt ten może służyć w procesie edukacji do generowania e-kursów już niezależnie od 

środowiska ekspertów danej dziedziny wiedzy. Poniższy rysunek przedstawia schemat 

procesu generowania takich e-kursów.


KAPSUŁA EDUKACYJNA 

E-kurs ekspertowy 

Repozytorium 

UTWORZENIE E-KURSU 

40 

E-kurs 

(klasyczny) 

Rys. 6. Schemat wykorzystania e-kursów ekspertowych 

W poprzednim paragrafie wyjaśniliśmy, że wynikiem działania e-kursu ekspertowego jest 

propozycja modelu e-kursu oraz zalecenia ogólne i szczegółowe dotyczące jego konstrukcji i 

jego edukacyjnych elementów składowych. Na podstawie tych danych, wykorzystując 

repozytorium, dydaktyk medialny rozpoczyna proces tworzenia e-kursu. W ten sposób 

powstaje klasyczny e-kurs przeznaczony dla określonej klasy użytkowników. 

Przedstawiony tu proces edukacji z punktu widzenia osób w nim uczestniczących dzieli się 

wyraźnie na trzy fazy: 

! Faza I: Kursanci biorą udział w procesie analizy potrzeb szkoleniowych, 

! Faza II: Dydaktyk medialny tworzy potrzebny e-kurs, 

! Faza III: Kursanci odbywają szkolenie w ramach utworzonego e-kursu. 

Przedstawiona wizja wykorzystywania e-kursów ekspertowych powstała pod wpływem 

doświadczeń związanych ze środowiskiem TeleEdu. W chwili obecnej, tak właśnie można ten 

proces edukacyjny zrealizować. Jednak patrząc w przyszłość moglibyśmy wykluczyć z 

powyższych rozważań fazę nr II. Można bowiem wyobrazić sobie, że powstanie narzędzie 

autorskie (może kolejna wersja TeleEdu), które umożliwia tworzenie takich e-kursów 

ekspertowych, podczas działania których można „sięgać” po potrzebne materiały do 

repozytorium i umieszczać je w szkoleniu. Wtedy faza II może być pominięta, a sam kursant 

może skonfigurować sobie ostateczną wersję e-kursu. Cały proces szkoleniowy 

przedstawiony na rys. 6 przebiegałby wtedy w ramach jednego uniwersalnego e-kursu 

ekspertowego.


7 Sesja szkoleniowa z kapsułą edukacyjną 

Przyjmując tę ostatnią wizję uniwersalnego e-kursu ekspertowego wyobraźmy sobie jak 

mogłaby przebiegać wtedy sesja szkoleniowa (w wersji off-line). 

Wersja laboratoryjna 

W laboratorium komputerowym z wieloma stanowiskami dla kursantów koordynator kursu 

instaluje odpowiednią kapsułę edukacyjną. Kursanci przystępują do pierwszej fazy kursu 

(analiza sytuacji szkoleniowej). Każdy kursant po ukończeniu tej fazy prosi koordynatora o 

konfigurację kursu (konfiguracja kursu). Każdy kursant szkoli się na skonfigurowanym 

kursie. 

Wersja indywidualna 

Kursant sam instaluje odpowiednią kapsułę edukacyjną. Przystępuje do pierwszej fazy kursu 

(analizy sytuacji szkoleniowej). Uzyskuje stosowne informacje (zalecenia, porady) na 

podstawie których sam konfiguruje szkoleniowo-testową część kursu. Następnie kursant 

szkoli się na skonfigurowanym przez siebie kursie. Taki model działania pozwoliłby 

realizować na przykład bardzo przydatne instruktaże on-line na stanowiskach pracy. 

8 Uwagi końcowe 

Powstaje oczywiście pytanie, w jakim kierunku będzie się rozwijał e-learning? Dziś, jeśli 

zaistnieje potrzeba przeprowadzenia e-szkoleń, klient może podjąć próbę odpowiedniego ich 

opracowania (samodzielnie bądź na zlecenie) albo bazować na ofercie szkoleniowej dostępnej 

na rynku. Jeśli wizja przedstawiona w tym artykule urzeczywistni się, wtedy ta druga 

możliwość (oferta rynkowa) zostanie znacznie wzbogacona. Będą w niej z jednej strony super 

e-kursy mogące planować i indywidualizować szkolenia dla wybranych grup użytkowników, 

a z drugiej mnogość gotowych e-kursów, spośród których wybierać można sobie dowolnie 

potrzebne szkolenia. 

Bibliografia 

[1] Jolanta Brzostek-Pawłowska - „Trendy e-learningu: w poszukiwaniu tańszego e-contentu. 

Powróćmy do narzędzi autorskich – jakie być powinny?”. „Prace Naukowo-Badawcze Instytutu 


[2] Wojciech Przyłuski - „Dynamiczne scenariusze (część I)”. „Prace Naukowo-Badawcze Instytutu 


[3] Zdzisław Wrzeszcz, Wojciech Przyłuski, Jerzy Kasprzyk, Andrzej Rowicki – „Podstawy 

implementacji systemów eksperckich na mikrokomputerze.” Prace naukowo-badawcze Instytutu 

Maszyn Matematycznych 1/1987. 

41


42


TYMON JASTRZĘBSKI 


Platforma Moodle i SCORM 2004 - 

standardy e-learningu 

a rzeczywistość 

Streszczenie 

Artykuł krótko przedstawia wyniki przeprowadzonych testów zgodności platformy 

e-learningowej Moodle ze specyfikacją SCORM 2004. Zawiera również wnioski i wskazówki 

dla potencjalnych użytkowników zainteresowanych wdrożeniem tej platformy i/lub 

umieszczaniem na niej kursów zgodnych ze SCORM 2004. 

Abstract 

The paper presents briefly tests results, performed to check Moodle e-learning platform 

conformance with SCORM 2004 specification. It contains also conclusions and hints for 

potential users, interested in introducing this platform or in importing e-courses SCORM 

2004 conformant to Moodle platform. 

1 Moodle i SCORM 

Zwolennicy rozwiązań „open source”, do jakich należy platforma e-learningowa Moodle, od 

ponad roku głośno podkreślają jej zgodność ze specyfikacją SCORM 1.2. Znane nam 

wdrożenia i zastosowania tej platformy zdają się potwierdzać tę zgodność. W listopadzie 

ubiegłego roku na witrynie internetowej Moodle (moodle.org) pojawiła się informacja, która 

nas bardzo zaciekawiła - mianowicie o zgodności najnowszej wówczas wersji tej platformy 

(1.5.3) ze specyfikacją SCORM 2004. Dzisiaj, gdy właśnie minął rok od czasu umieszczenia 

tej informacji, postanowiliśmy sprawdzić, jak ta zgodność wygląda w praktyce. 

2 Testy... 

Do naszych badań przeprowadzanych w Instytucie Maszyn Matematycznych w okresie 

między lipcem a listopadem 2006 r. trafiły dwie wersje Moodle: 1.5.3+ (właśnie sprzed roku) 

oraz jedna z ostatnich – 1.6.1+. Jako testowe e-kursy zostały wykorzystane kursy 

udostępnione przez organizację ADL (opracowującą specyfikację SCORM) właśnie do 

sprawdzania zgodności platform e-learningowych ze SCORM-em w wersji 2004. Ponieważ 

ADL co jakiś czas wprowadza zmiany w kursach testowych, aby nasz test wykonać rzetelnie, 

użyliśmy kursów: 

! opublikowanych 2 lata temu (z pierwszej serii dla wersji SCORM 2004 - wersja 

1.3 z dnia 02.04.2004 r.), 

! w tzw. najnowszej stabilnej wersji (1.3.3 z dnia 05.10.2006 r.), 

43


! najnowszych w wersji tzw. „beta 3. edycja” (czyli nie do końca przetestowanych, 

ale pozbawionych dotychczas znalezionych błędów w starszych wersjach). 

Ponadto użyliśmy też własnych e-kursów - zgodnych ze SCORM-em 2004 - testujących 

interpretację przez platformę reguł dynamicznego scenariusza 1 , a także – dla porównania – 

kursów testowych udostępnionych przez ADL dla SCORM w wersji 1.2. 

Zakresem testów objęliśmy: 

! import e-kursów na platformę, 

! uruchamianie e-kursów z platformy, 

! komunikację e-kurs – platforma 

oraz 

! realizację zasad dynamicznego scenariusza kursu (dla SCORM 2004). 

3 Wyniki testów 

Wyniki przeprowadzonych testów nieco nas zaskoczyły. Otóż platforma w wersji 1.5.3+ nie 

chciała współpracować z żadnymi z kursów w wersji SCORM 2004 – występowały zarówno 

problemy z samym umieszczeniem kursów na platformie, jak również z ich uruchamianiem – 

po ręcznym „wstawieniu” ich na platformę. Przy czym kursy dla wersji specyfikacji 1.2 

działały bez problemów 2 . W związku z tym rozpoczęliśmy testy Moodle w wersji 1.6.1+. Tu 

już nie było żadnych problemów z importem e-kursów. Dotychczasowe problemy 

potraktowaliśmy więc jako często występujące po wdrożeniu nowego systemu „choroby 

wieku dziecięcego” i z zapałem zabraliśmy się do dalszych testów. Dla e-kursów w wersji 

zgodnej ze specyfikacją 1.2 znów wszystko było jak należy 3 . Rozpoczęliśmy więc testy 

działania kursów w wersji SCORM 2004. Tu okazało się, że kursy uruchamiają się w 

zasadzie 4 bez kłopotów, ale ku naszemu zaskoczeniu, mimo wielu podjętych prób (w tym 

różnych konfiguracji platformy, na różnych przeglądarkach internetowych) nie udało się 

uzyskać realizacji zasad „dynamicznego scenariusza” 5 dla żadnego z testowanych e-kursów 

zgodnych ze specyfikacją SCORM 2004. Zapisane w strukturze kursu reguły nie miały 

wpływu ani na wygląd drzewa kursu, ani na przyciski „poprzedni – następny”, ani na 

wyświetlaną użytkownikowi treść kursu (bieżące SCO). Mimo, iż czytaliśmy komentarz 

autora modułu „obsługującego SCORM” na platformie Moodle (sprzed roku), mówiący iż 

prace nad zgodnością ze specyfikacją SCORM 2004 nie są ukończone i należy liczyć się z 

występowaniem błędów, nie spodziewaliśmy się, że braki są nadal tak duże. 

1 Reguły i zachowania platformy opisane w części Sequencing and Navigation (SN 1.3) specyfikacji SCORM 

2004. 

2 Sformułowanie „bez problemów” oznacza tu poprawne działanie samego kursu i komunikacji e-kursu z 

platformą, nie chcemy w tym miejscu oceniać innych cech platformy związanych z pracą z e-kursem, jak np. 

modułu przedstawiającego uzyskane wyniki przez osoby szkolone, czy też wbudowanego mechanizmu 

nawigacji. 

3 J.w. 

4 Kursy w wersji „beta” były błędnie rozpoznawane przez platformę jako zgodne ze specyfikacją SCORM 1.2, 

co następnie powodowało nieprawidłową komunikację e-kurs – platforma, jednak wersja ta ma prawo 

powodować różnego rodzaju błędy i nieprawidłowości. 

5 Opisanych szczegółowo w części Sequencing and Navigation specyfikacji SCORM 2004; w specyfikacji 

SCORM 1.2 tej części jeszcze nie było – przyp. autora. 

44

Tymon Jastrzębski, Platforma Modle i SCORM 2004 

4 Wnioski 

Przeprowadzone badania wskazują na: 

! zgodność platformy Moodle wersja 1.5.3+ ze specyfikacją SCORM 1.2, zaś 

niezgodność ze specyfikacją SCORM 2004, 

! zgodność platformy Moodle wersja 1.6.1+ ze specyfikacją SCORM 1.2 i z 

częścią specyfikacji SCORM 2004 (stwierdzono niezgodność z częścią SN 1.3). 

Ponadto nasze badania wykazały również niezwiązane ze standardami e-learningu pewne 

błędy i słabości platformy Moodle, a w szczególności: 

! problemy z uruchamianiem szkoleń zawierających dodatkowe zasoby (np. aplety 

Java) - wersja 1.5.3+, 

! bardzo ubogi interfejs do prezentacji danych raportujących przebieg szkolenia – w 

obu testowanych wersjach platformy. 

Wydaje się więc, że mamy do czynienia z kolejnym przypadkiem występowania produktu 

zgodnego z pewną częścią specyfikacji SCORM 2004, ale na pełną zgodność musimy 

jeszcze trochę poczekać. Być może jest to kwestia dni, a być może miesięcy – w miarę 

możliwości będziemy starali się poinformować naszych czytelników o wszelkich 

zmianach w tej materii. Tym niemniej wszyscy, którzy chcą już dziś zastosować 

platformę Moodle muszą się liczyć z jej brakami w zakresie interpretacji szkoleń 

przygotowanych zgodnie z ostatnią wersją specyfikacji SCORM (2004). Także ci, którym 

zależy na uzyskiwaniu danych statystycznych związanych z przebiegiem prowadzonych 

szkoleń, powinni krytycznie spojrzeć na Moolde’a – być może w przyszłości to się 

zmieni, jednak na razie platforma ta nie posiada modułu analiz statystycznych, zaś sam 

interfejs prezentujący wyniki szkolonych osób pozostawia jeszcze niestety wiele do 

życzenia. 

45


46


MONIKA BISKUPSKA 


Z doświadczeń IMM: Pierwsza w Polsce 

baza danych o certyfikowanych 

specjalistach w zakresie e-learningu 

Streszczenie 

W ramach Partnerstwa na Rzecz Rozwoju Ośrodek RENOWATOR dla Małych i Średnich 

Przedsiębiorstw utworzona została Baza Certyfikowanych Specjalistów (BCS). Prezentuje 

ona profile i portfolia osób, które uzyskały certyfikacje Instytutu Maszyn Matematycznych 

kompetencji w zakresie e-learningu i Instytutu Badań Systemowych PAN komptencji w 

zakresie wspomagania zarządzania. Certyfikowani Specjaliści mogą umieszczać tam 

informacje o sobie oraz dokumenty prezentujące swoje prace. Baza Certyfikowanych 

Specjalistów pomaga w promowaniu osób o wysokich kompetencjach, gwarantowanych 

certyfikatami jednostek naukowych. 

Abstract 

As a part of the Development Partnership RENOWATOR Centre for Small and Medium 

Enterprises, the Base of Certified Specialists (BCS) was created. It presents profiles and 

portfolios of people who received certificates from the Institute of Mathematical Machines in 

the e-learning specialties and from the System Research Institute (Polish Academy of 

Science) in the management aiding specialties. Certified Specialists can use the Base as their 

personal promotion site, putting there materials and documents showing their work. The Base 

of Certified Specialists helps to promote high qualified people with their competences 

guaranteed by the Certificate from science institutes. 

1 Partnerstwo na Rzecz Rozwoju Ośrodek 

RENOWATOR dla MSP 

Ośrodek RENOWATOR, zorganizowany w Instytucie Maszyn Matematycznych (IMM), 

oferuje liczne, zakończone certyfikatami wystawianymi przez IMM i Instytut Badań 

Systemowych PAN, procesy szkoleniowe z zakresu innowacyjnych technologii 

informacyjnych. Po zakończeniu takiego procesu, składającego się z kursów oraz stażu, 

zakończonego egzaminem certyfikacyjnym, szkolony staje się Certyfikowanym Specjalistą. 

47


Obecnie oferowane są szkolenia i certyfikacje w następujących innowacyjnych dziedzinach: 

! Konsultant ds. e-learningu, 

! E-mentor, 

! Dydaktyk medialny, 

! Ewaluator/tester treści e-learningowych, 

! Analityk danych, 

! Analityk rynku, 

! Analityk potrzeb klientów, 

! Doradca ds. przetargów, 

! Projektant systemów informacyjno-organizacyjnych, 

! Doradca ds. planowania i oceny przedsięwzięć inwestycyjnych, 

! Specjalista ds. zarządzania projektami, 

! Specjalista ds. przygotowania Studium Wykonalności, 

! Doradca ds. logistyki. 

By uzyskać certyfikat, należy: 

! uczestniczyć w odpowiednim szkoleniu Ośrodka RENOWATOR, 

! zdać egzamin na zakończenie szkolenia, 

! uczestniczyć w 2-miesięcznym (tele)stażu w Ośrodku RENOWATOR, 

! zdać egzamin certyfikujący (po zakończeniu stażu). 

Po zakończeniu szkoleń, Ośrodek RENOWATOR nadal opiekuje się swoimi absolwentami, 

pomagając im w wypromowaniu siebie i odnalezieniu pracodawcy lub zleceniodawcy. Tu 

przychodzi z pomocą Baza Certyfikowanych Specjalistów, internetowe narzędzie Ośrodka 

służące promocji jego absolwentów. W Bazie umieszczane są dane o wszystkich specjalistach 

certyfikowanych w Ośrodku RENOWATOR. Baza dostępna jest w Internecie i jest 

wygodnym narzędziem dla osób poszukujących pracownika lub zleceniobiorcy o konkretnych 

kwalifikacjach. Każdy Specjalista, po otrzymaniu certyfikatu i udzieleniu zgody na 

przetwarzanie danych osobowych, zostaje umieszczony w Bazie Certyfikowanych 

Specjalistów. Celem jej istnienia jest upowszechnienie informacji wśród przedsiębiorstw 

i instytucji rynku pracy oraz promowanie specjalistów na polskim i europejskim rynku pracy. 

Specjaliści mogą wykorzystać Bazę do 

prezentacji swojego portfolio, osiągnięć 

i wymagań. Przestrzeń dostępna dla każdego 

Specjalisty umożliwia stworzenie 

personalnej strony Certyfikowanego, 

służącej mu do kontaktów z potencjalnymi 

pracodawcami i zwiększającej jego szanse 

na rynku pracy. 

Certyfikowani Specjaliści mogą sami 

zarządzać informacjami prezentowanymi na 

ich stronach w BCS. Dzięki prostemu 

interfejsowi użytkownika mogą dodawać 

swoje materiały – na przykład fragmenty swoich prac w wybranych formatach; umieszczać 

informacje tekstowe – opisy, swoje sieciowe CV, artykuły na wybrane tematy; a nawet 

prezentować swoje zdjęcia. 

Prezentacja dodatkowych danych – informacji o certyfikatach, listy franczyzobiorców 

innowacyjnych technologii (np. technologii e-learningowej TeleEdu) oraz listy osób w trakcie 

48

Monika Biskupska, Z doświadczeń IMM … 

uzyskania certyfikacji – ma na celu promocję projektu oraz uzupełnienie informacji 

o Specjalistach, by zwiększyć ich konkurencyjność. 

2 Prezentacja Specjalistów 

Każdy umieszczony w Bazie specjalista ma 

do dyspozycji własną stronę, na której może 

prezentować siebie i swoje osiągnięcia. 

Zaznaczane są tam Certyfikaty, jakie uzyskał 

w Ośrodku RENOWATOR, może on także 

dodawać inne, własne dokumenty – na 

przykład certyfikaty w innych dziedzinach, 

fragmenty własnych prac czy referencje od 

klientów. Na swojej stronie w Bazie 

specjaliści mogą także umieszczać 

ogłoszenia, informacje o sobie, a nawet 

prowadzić bloga. 

Wszystkie te informacje będą służyły potencjalnym pracodawcom lub zleceniodawcom, 

pomagając im w podjęciu decyzji o ewentualnym zatrudnieniu. 

Po ukończeniu procesu certyfikacji, każdy specjalista jest umieszczany w Bazie 

Certyfikowanych Specjalistów. Jeżeli udzieli on zgody na upublicznienie swoich danych 

w Internecie, jego strona staje się dostępna dla wszystkich odwiedzających Bazę. Od tego 

momentu może on samodzielnie zarządzać swoją własną przestrzenią w Bazie – dodawać, 

usuwać i modyfikować zawarte tam informacje, prezentować swoje prace, dodawać 

referencje, informacje o swoim pracodawcy i inne materiały, które uzna za przydatne. 

Prezentowane dane – o każdym Specjaliście 

Każdy Specjalista dysponuje swoją przestrzenią w BCS, którą może dowolnie wypełnić. 

Niektóre pozycje jednak są wspólne dla wszystkich Specjalistów. 

Na stronie każdego ze Specjalistów prezentowane są jego imię i nazwisko, informacje 

o posiadanym przez niego certyfikacie oraz dane kontaktowe (adres pocztowy, email). 

w większości przypadków znajduje się tu także zdjęcie. Jest tu również miejsce na kilka słów 

od samego Specjalisty – jego krótki, podstawowy opis. 

Ponieważ Baza Certyfikowanych Specjalistów jest z założenia dwujęzyczna (polskoangielska), 

opis Certyfikowanego również zmienia się w zależności od wybranego języka. 

Prezentowane dane – portfolio 

Prócz zunifikowanej części ogólnej, każdy Specjalista dysponuje miejscem, które może 

dowolnie wypełnić materiałami i informacjami na swój temat, by promować siebie i swoje 

umiejętności. 

Materiały 

By najlepiej zaprezentować się w Internecie, Specjaliści prezentują w Bazie swoje najlepsze 

produkty w postaci dołączonych do swojego profilu materiałów. Materiały te mogą być 

łączone w grupy służące do podziału tematycznego prezentowanych plików. 

Proponowanym układem grup dokumentów jest: 

! Moje certyfikaty – do prezentacji skanów certyfikatów z innych źródeł (np. 

językowych), 

49


! Referencje od klientów – materiały prezentujące pozytywne opinie klientów 

Specjalistów, 

! Moje prace – prace i fragmenty prac, które Certyfikowani chcą zaprezentować 

publiczności, 

! Moje linki – łącza do innych stron Certyfikowanych itp., 

jednak Certyfikowani mogą sami zarządzać podziałem własnych materiałów, dodając, 

usuwając i modyfikując istniejące grupy w dowolny sposób. Mogą także zrezygnować z 

grupowania, jeśli informacje prezentowane bez podziału będą lepiej służyły celom 

promocyjnym. Wybrane grupy mogą też być wyróżnione graficznie na tle innych, by 

podkreślić wyjątkowość niektórych materiałów. 

W Bazie Certyfikowanych Specjalistów można znaleźć następujące typy materiałów: 

! materiały tekstowe, dostępne online (HTML) lub do ściągnięcia na dysk (PDF, 

DOC, RTF), 

Informacje 

! ilustracje, 

! animacje (zarówno klasyczne nagrania AVI, jak i interaktywne animacje FLASH), 

! dźwięki, 

! prezentacje PPT, 

! szkolenia e-learningowe m.in. w technologii TeleEdu, 

! linki do innych zasobów w sieci, 

! dowolne pliki binarne do ściągnięcia na dysk. 

Osobnym modułem służącym przekazaniu wiadomości osobom oglądającym strony Bazy 

Certyfikowanych Specjalistów są informacje. Można tam umieścić dowolne teksty – na 

przykład cennik usług, ogłoszenia lub posty w rodzaju bloga. Można tam umieszczać nawet 

długie teksty, dzięki podziałowi każdej informacji na „tekst krótki” i „pełną treść”, gdzie 

„tekst krótki” wyświetlany jest bezpośrednio na stronie Certyfikowanego, a dostęp do „pełnej 

treści” czytelnik uzyskuje po kliknięciu na przycisk „więcej”. 

3 Prezentacja Certyfikatów 

By ułatwić potencjalnym pracodawcom lub 

zleceniodawcom orientację w kwalifikacjach 

absolwentów RENOWATORA, na stronach 

Bazy, prócz stron specjalistów, znajdują się 

dokładne informacje na temat każdego z 

certyfikatów wydawanych przez Ośrodek. 

Można tam znaleźć: 

50

51 

Monika Biskupska, Z doświadczeń IMM … 

! specyfikę pracy, którą może wykonywać osoba posiadająca dany certyfikat, 

! informacje o sektorach zatrudnienia, w których jej kwalifikacje są potrzebne, 

! wymagania stawiane kandydatom na specjalistów, 

! szczegółowe informacje na temat programu zajęć każdego szkolenia, liczby godzin 

wykładów i sprawdzianów, które trzeba zaliczyć, by ukończyć takie szkolenie, 

! do pobrania wzory wydawanych certyfikatów, 

! ewentualne materiały dodatkowe. 

Na stronach każdego z certyfikatów umieszczone są również informacje, w jaki sposób zostać 

danym Specjalistą, jaki jest proces szkoleniowy i do kogo się zgłosić, by uzyskać więcej 

informacji. 

4 Komunikacja z Certyfikowanymi 

Specjalistami 

Baza Certyfikowanych Specjalistów służy jako narzędzie komunikacji między 

przeglądającymi ją zainteresowanymi osobami a Certyfikowanymi Specjalistami. Prócz 

statycznej prezentacji portfolia Specjalistów, Baza może służyć jako interaktywna skrzynka 

kontaktowa. Każdy użytkownik Internetu przeglądający stronę BCS może w każdej chwili 

wysłać wiadomość do wybranego Specjalisty. 

W takiej wiadomości można umówić się na kontakt bardziej osobisty, nie należy jednak 

zapomnieć o podaniu swoich danych kontaktowych! 

Specjalista otrzyma wiadomość, jak tylko zaloguje się do BCS. 

5 Przykładowy proces prowadzący do zlecenia 

usługi 

Potencjalny zleceniodawca poszukuje specjalisty, który pomógłby jego firmie we 

wprowadzeniu nowoczesnych szkoleń i zdalnych prezentacji podnoszących renomę firmy. 

Znajduje w Internecie stronę Bazy Certyfikowanych Specjalistów, a na niej listę certyfikatów 

wystawianych przez Ośrodek RENOWATOR. 

Zapoznaje się z informacjami o certyfikatach – sprawdza, który z nich najbardziej odpowiada 

jego potrzebom (w naszym przykładowym procesie prawdopodobnie byłby to „Konsultant ds. 

e-learningu”, „Dydaktyk medialny”, „E-Mentor” lub „Tester-Ewaluator treści e- 

learningowych”). Na stronie każdego certyfikatu znajdują się informacje o umiejętnościach 

i kwalifikacjach zdobywanych przez kursantów w procesie certyfikacji. 

Po wybraniu najbardziej pasującego spośród certyfikatów, zleceniodawca przegląda listę 

osób, którym Ośrodek RENOWATOR go przyznał (lista ta znajduje się na stronach 

certyfikatu). Ośrodek gwarantuje, że osoby znajdujące się na tych listach są w pełni 

przygotowane do realizacji zadań w zakresie danej dziedziny. 

Poszukujący specjalisty zleceniodawca przegląda następnie strony kolejnych osób 

posiadających wybrany certyfikat. Z informacji znajdujących się na tych stronach dowiaduje 

się o profilach i doświadczeniach specjalistów – czyta fragmenty ich prac, przegląda 

referencje i zwraca uwagę na cennik usług.


Spośród specjalistów wybiera tych, którzy spełniają jego oczekiwania, i kontaktuje się z nimi. 

Kontakt może się odbywać poprzez wysłanie notatki bezpośrednio ze stron Bazy (np. o treści 

„Proszę do mnie zadzwonić” lub „Zapraszam na rozmowę”), lub drogą e-mailową czy też 

telefoniczną, za pomocą podanych na stronach Bazy adresów lub telefonów specjalistów 

i ewentualnie ich pracodawców. 

Po pomyślnym nawiązaniu kontaktu i negocjacjach, specjalista lub jego firma nawiązuje 

współpracę ze zleceniodawcą. 

Zleceniodawca może także być pracodawcą szukającym specjalistów w innowacyjnych 

dziedzinach do nowego zespołu tworzonego w jego przedsiębiorstwie. 

6 Podsumowanie 

Baza Certyfikowanych Specjalistów jest narzędziem dla pracodawców i zleceniodawców 

ułatwiającym im znalezienie wykwalifikowanego w innowacyjnych dziedzinach pracownika 

lub podwykonawcy, którego umiejętności zostały potwierdzone certyfikatem. Jest to metoda 

promocji pracowników i całych przedsiębiorstw, którzy zastosowali innowacyjne technologie 

w celu podniesienia konkurencyjności i jakości swoich usług i mogą pochwalić się 

certyfikatami nowoczesnych zawodów i specjalizacji. 

Zapraszamy do Bazy Certyfikowanych Specjalistów: http://baza.renowator.org.pl 

Więcej o Ośrodku RENOWATOR: http://www.renowator.org.pl 

Kontakt e-mailowy: bcs@renowator.org.pl 

52

53 

Monika Biskupska, Z doświadczeń IMM …

ROK XXXII - Instytut Maszyn Matematycznych

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?